2023-06-19 14:42:02 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
16
ध्वन्यालोकपारिभाषिकपदकोशः
स्निग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियतो वेल्लद्बलाका घनाः
वाताः शीकरिणः पयोदसुहृदामानन्दकेकाः कलाः ।
कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोऽस्मि सर्वं सहे
वैदेही तू कथं भविष्यति हहा हा देवि! धीरा भव ॥
इति श्लोके "रामोऽस्मि सर्वं सहे" इत्यत्र 'राम' शब्दः कौशल्या-
दशरथयोः प्रियनन्दनः इतिप्रसिद्धवाच्यार्थे न प्रयुक्तः। परन्तु
पितृवियोग - राज्यच्युति - वनवास - जटाचीरधारणादिविविध-
दुःखसहनाद् अत्यन्तकठोरहृदयः इति व्यङ्येऽर्थे परिणमते ।
अतोऽयं अर्थान्तरसङ्क्रमितवाच्यध्वनेरुदारहरणविशेषो भवति।
अलक्ष्यक्रमध्वनौ उपसर्गाणां व्यञ्जकत्वम्
विवक्षितान्यपरवाच्यध्वनेः संलक्ष्यक्रमध्वनिः, असंलक्षय-
क्रमध्वनिरिति द्वौ भेदो स्तः । तत्र असंलक्ष्यक्रमध्वनौ बहुप्रकाराः
सन्ति । अयमेव ध्वनिभेद: अलक्ष्यक्रम्ध्वनिरित्यपि कथ्यते ।
अतिमृदुलेऽस्मिन् ध्वनौ वर्णाः, पदानि, वाक्यम्, प्रबन्धः इत्यादयो
ध्वनिव्यञ्ज्काः भवन्ति इति विदुषामभिप्रायः ।
वर्तमानसन्दर्भे अलक्ष्यक्रमध्वनौ उपसर्गाणां व्यञजक्त्वं
कथमिति अयं प्रकार: विवृणोति ।
उपसर्गाणां व्यञ्जकत्वं यथा-
नीवाराः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टास्तरूणामधः
प्रस्निग्धाः क्वचिदिगुदीफलभिदः सूच्यन्त एवोपलाः ।
ध्वन्यालोकपारिभाषिकपदकोशः
स्निग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियतो वेल्लद्बलाका घनाः
वाताः शीकरिणः पयोदसुहृदामानन्दकेकाः कलाः ।
कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोऽस्मि सर्वं सहे
वैदेही तू कथं भविष्यति हहा हा देवि! धीरा भव ॥
इति श्लोके "रामोऽस्मि सर्वं सहे" इत्यत्र 'राम' शब्दः कौशल्या-
दशरथयोः प्रियनन्दनः इतिप्रसिद्धवाच्यार्थे न प्रयुक्तः। परन्तु
पितृवियोग - राज्यच्युति - वनवास - जटाचीरधारणादिविविध-
दुःखसहनाद् अत्यन्तकठोरहृदयः इति व्यङ्येऽर्थे परिणमते ।
अतोऽयं अर्थान्तरसङ्क्रमितवाच्यध्वनेरुदारहरणविशेषो भवति।
अलक्ष्यक्रमध्वनौ उपसर्गाणां व्यञ्जकत्वम्
विवक्षितान्यपरवाच्यध्वनेः संलक्ष्यक्रमध्वनिः, असंलक्षय-
क्रमध्वनिरिति द्वौ भेदो स्तः । तत्र असंलक्ष्यक्रमध्वनौ बहुप्रकाराः
सन्ति । अयमेव ध्वनिभेद: अलक्ष्यक्रम्ध्वनिरित्यपि कथ्यते ।
अतिमृदुलेऽस्मिन् ध्वनौ वर्णाः, पदानि, वाक्यम्, प्रबन्धः इत्यादयो
ध्वनिव्यञ्ज्काः भवन्ति इति विदुषामभिप्रायः ।
वर्तमानसन्दर्भे अलक्ष्यक्रमध्वनौ उपसर्गाणां व्यञजक्त्वं
कथमिति अयं प्रकार: विवृणोति ।
उपसर्गाणां व्यञ्जकत्वं यथा-
नीवाराः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टास्तरूणामधः
प्रस्निग्धाः क्वचिदिगुदीफलभिदः सूच्यन्त एवोपलाः ।