2023-05-18 02:09:51 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
प्रथमोच्यासः ] पददीपिकाख्यव्याख्यासहितम् ।
एकदा हितैः सुहृन्मत्रिपुरोहितैः सभायां सिंहासनासीनो
गुणैरहीनो ललाटतटन्यस्ताञ्जलिना द्वारपालेन व्यज्ञापि --- 'देव,
देवसॅदर्शनलालसमानसः कोऽपि देवेन विरच्यार्चनाहौँ यति-
रदेशमध्यास्ते' इति । तद्नुज्ञातेन तेन स संयमी नृपसमीपमनाथि ।
भूपतिरायान्तं तं विलोक्य सम्यग्ज्ञाततदीयगूढचारभावो निखिल-
मनुचरनिकरें विसृज्य मन्त्रिजनसमेतः प्रणतमेनं मन्दहासमभाष-
त — 'ननु तापस, देशं सापदेशं भ्रमन्भवाँस्तत्र तत्र भवद्भिज्ञात
कथयतु' इति । तेनाभाषि भूभ्रमणवलिना प्राञ्जलिना - 'देव,
शिरसि देवस्याज्ञामादायैनं निर्दोषं वेषं स्वीकृत्य मालवेन्द्रनगर
प्रविश्य तत्र गूढतरं वर्तमानस्तस्य राज्ञः समस्तमुदन्तजातं विदित्वा
समाहूयेति । 'सम्-आ' इत्येतत्पूर्वस्य ह्वेषातोर्ल्यापि रूपम् । 'ह्वः संप्रसार-
णम्' । निजसंपन्मनोरथयोरनुरूपं सदृशम् । सीमन्तोत्सवं सीमन्तोन्नयनसंज्ञः
संस्कारस्तदानुषङ्गिकमुत्सवम् । तथा चाश्वलायनः – 'चतुर्थे गर्भमासे सीमन्तोच्च-
यनम्' इति । सीमन्तः केशवेसो यस्मिन्कर्मण्युन्चीयते तत् सीमन्तोन्नयनम् ॥
एकदेति । हितैः पथ्यैः । सिंहासन भद्रासनं तत्र समासीनः । "ईदास : '
(७१२१८३) इति आनस्य ईत् । अहीनोऽन्यूनः । ललाटतटेत्युपचार एतत् । ललाटतटे
न्यस्तोऽअलियैन । व्यज्ञापीति 'ज्ञा अवबोधने' इत्यस्य णिजन्तात्कर्मणि लुङ् । लालसम-
भिलाषयुक्तम् । विरच्या कर्तव्या यार्चना तामर्हतीति । यतिर्भिक्षुः । द्वारदेश-
मिति । 'अधिशीङ्स्थासाम्' (१९४१४६ ) इति कर्मत्वम् । द्वारि तिष्ठती-
त्यर्थः । तेनानुज्ञातस्तदनुज्ञातः तेन । संयमी यतिः । अनायीति 'णीज् प्रापणे
इत्यस्य कर्मणि लुडो रूपम् । आयान्तमागच्छन्तम् । विलोक्य । "लोक दर्शने' ।
सम्यक्सुष्टु ज्ञातोऽवगतः । तस्यायं तदीयः । 'प्रत्ययोत्तरपदयोश्च' (७१२९८ )
इत्यनेन लादेशः । गूढः प्रच्छन्नञ्चारभावो येन सः । निखिलं सर्वम् । अनुचर
निकरमनुयायिवर्गम् 1 विसृज्य । 'सृज विसर्गे' । मन्त्रिजनेति । सचिवयुक्तः ।
प्रणत प्रहम् । मन्दहासमिति क्रियाविशेषणम् । सापदेशं सव्याजम् । तत्र तत्र
तेषु तेषु स्थानेषु । भवताभिज्ञातं भवदभिज्ञातम् । कथयखित्यत्र भवच्छब्दस्य
कर्तृत्वेन प्रयोगात्प्रथमपुरुषः । अभाषि । 'भाष व्यतायां वाचि । कर्मणि लुङ् ।
भूभ्रमणे भ्रमणविषये बली समर्थस्तेन । प्रबद्धोऽञ्जलियन स प्राञ्जलिस्तेन । देव
राजन् । शिरसीति । अङ्गीकृत्येत्यर्थः । आदायेति आङ्पूर्वकस्य 'डदाञ् दाने
इत्यस्य रूपम् । निर्दोषं दोषविवर्जितम् । मालवेन्द्रो मानसारः । गूढतरम् । अति-
शयेन गूढमित्यर्थः । 'द्विवचन-' (५१३१५७) इति तरप् । वर्तमानः । 'वृतु वर्तने' ।
कर्तरि शानच् । उदन्तो वार्ता । 'वार्ता प्रवृत्तिवृतान्त उदन्तः स्यात्' इत्यमरः ।
1 1
-
एकदा हितैः सुहृन्मत्रिपुरोहितैः सभायां सिंहासनासीनो
गुणैरहीनो ललाटतटन्यस्ताञ्जलिना द्वारपालेन व्यज्ञापि --- 'देव,
देवसॅदर्शनलालसमानसः कोऽपि देवेन विरच्यार्चनाहौँ यति-
रदेशमध्यास्ते' इति । तद्नुज्ञातेन तेन स संयमी नृपसमीपमनाथि ।
भूपतिरायान्तं तं विलोक्य सम्यग्ज्ञाततदीयगूढचारभावो निखिल-
मनुचरनिकरें विसृज्य मन्त्रिजनसमेतः प्रणतमेनं मन्दहासमभाष-
त — 'ननु तापस, देशं सापदेशं भ्रमन्भवाँस्तत्र तत्र भवद्भिज्ञात
कथयतु' इति । तेनाभाषि भूभ्रमणवलिना प्राञ्जलिना - 'देव,
शिरसि देवस्याज्ञामादायैनं निर्दोषं वेषं स्वीकृत्य मालवेन्द्रनगर
प्रविश्य तत्र गूढतरं वर्तमानस्तस्य राज्ञः समस्तमुदन्तजातं विदित्वा
समाहूयेति । 'सम्-आ' इत्येतत्पूर्वस्य ह्वेषातोर्ल्यापि रूपम् । 'ह्वः संप्रसार-
णम्' । निजसंपन्मनोरथयोरनुरूपं सदृशम् । सीमन्तोत्सवं सीमन्तोन्नयनसंज्ञः
संस्कारस्तदानुषङ्गिकमुत्सवम् । तथा चाश्वलायनः – 'चतुर्थे गर्भमासे सीमन्तोच्च-
यनम्' इति । सीमन्तः केशवेसो यस्मिन्कर्मण्युन्चीयते तत् सीमन्तोन्नयनम् ॥
एकदेति । हितैः पथ्यैः । सिंहासन भद्रासनं तत्र समासीनः । "ईदास : '
(७१२१८३) इति आनस्य ईत् । अहीनोऽन्यूनः । ललाटतटेत्युपचार एतत् । ललाटतटे
न्यस्तोऽअलियैन । व्यज्ञापीति 'ज्ञा अवबोधने' इत्यस्य णिजन्तात्कर्मणि लुङ् । लालसम-
भिलाषयुक्तम् । विरच्या कर्तव्या यार्चना तामर्हतीति । यतिर्भिक्षुः । द्वारदेश-
मिति । 'अधिशीङ्स्थासाम्' (१९४१४६ ) इति कर्मत्वम् । द्वारि तिष्ठती-
त्यर्थः । तेनानुज्ञातस्तदनुज्ञातः तेन । संयमी यतिः । अनायीति 'णीज् प्रापणे
इत्यस्य कर्मणि लुडो रूपम् । आयान्तमागच्छन्तम् । विलोक्य । "लोक दर्शने' ।
सम्यक्सुष्टु ज्ञातोऽवगतः । तस्यायं तदीयः । 'प्रत्ययोत्तरपदयोश्च' (७१२९८ )
इत्यनेन लादेशः । गूढः प्रच्छन्नञ्चारभावो येन सः । निखिलं सर्वम् । अनुचर
निकरमनुयायिवर्गम् 1 विसृज्य । 'सृज विसर्गे' । मन्त्रिजनेति । सचिवयुक्तः ।
प्रणत प्रहम् । मन्दहासमिति क्रियाविशेषणम् । सापदेशं सव्याजम् । तत्र तत्र
तेषु तेषु स्थानेषु । भवताभिज्ञातं भवदभिज्ञातम् । कथयखित्यत्र भवच्छब्दस्य
कर्तृत्वेन प्रयोगात्प्रथमपुरुषः । अभाषि । 'भाष व्यतायां वाचि । कर्मणि लुङ् ।
भूभ्रमणे भ्रमणविषये बली समर्थस्तेन । प्रबद्धोऽञ्जलियन स प्राञ्जलिस्तेन । देव
राजन् । शिरसीति । अङ्गीकृत्येत्यर्थः । आदायेति आङ्पूर्वकस्य 'डदाञ् दाने
इत्यस्य रूपम् । निर्दोषं दोषविवर्जितम् । मालवेन्द्रो मानसारः । गूढतरम् । अति-
शयेन गूढमित्यर्थः । 'द्विवचन-' (५१३१५७) इति तरप् । वर्तमानः । 'वृतु वर्तने' ।
कर्तरि शानच् । उदन्तो वार्ता । 'वार्ता प्रवृत्तिवृतान्त उदन्तः स्यात्' इत्यमरः ।
1 1
-