2023-02-24 17:17:34 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पद्याङ्क ११ व्याख्या ]
मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
[ ४७
र्भवतीति । तथा च पाणिनिराचार्य: 'अपवर्गे तृतीया' अपवर्गे अवसाने तृतीयैव
प्राप्नोति । इदमेव सूत्रं श्रीहर्षमिश्ररन्यथा व्याकृतम्, 'उभयी प्रकृति का मे
सज्जेदिति मुनेर्मनः'। 'प्रपवर्गे तृतीये'ति भणतः पाणिनेरपि एवं या काचनः तृतीया
तैर्दृष्टा सा भवतु, वयं तु प्रकृतमेवाऽनुसरामः । केषां ज्योत्स्नयेत्यपेक्षायां विशेषण-
द्वारेणाह—स्वांगुमय्या स्वकीयाश्च तेंशवश्च स्वांशवः तन्मयी तया स्वांशुमय्या,
अत्र प्राचुर्ये मयट्, अंशुप्राचुर्यवत्या नखज्योत्स्नयंत्यर्थ, अचेतनानां नखानां
तु
-
"
हासासंभवात् । हतमहिपरुधिरक्षालनोत्तेजनोज्वलीभूतनख किरणव्याजेन हास-
साधर्म्याच्चेितनधर्म्म उपचर्यते । कथम्भूतैर्नखचन्द्रकान्तः इति वक्ष्यमाणप्रकारेण
उत्पन्नाभिमानैः 'उत्पन्नोऽभिमानो गर्वो येषां ते तथा तैः । इतीति किं, सव्या-
जैणराज: एणानां राजा एणराजः, व्याजेन एणराजो व्याजेणराज : कपटनृसिंहः ।
अत्र व्यांजैणराज इति शब्दमहिम्ना व्याजसिंह एव प्रतीयते, अर्थाच्च नृसिंहो
जायते । पाणिजैरिति शब्दसन्निधेश्च शब्दार्थस्यापरिच्छेदे सान्निध्यादीनां विशेष-
।
स्मृति हेतुत्वाऽभ्युपगमात् नृसिंह इति व्याख्यायते । अजनी प्रादुर्भाव 'वेजननप्रसव-
विकारोत्पत्तिषु ड-प्रत्ययांतः । विशिष्टज्ञानवान् श्रा सामस्त्येन जायते इति [19a ]
व्याजो मनुष्यः प्रज क्षेपणे । वः कैतवें विशिष्ट श्रां सामस्त्येन जानाति । श्रथ
भक्तानां दुरितानि क्षिपतीति व्याजो नरः । नरश्चासौ सिंहश्च व्याजसिंहः, वि
कपटार्थं वक्तीति कपटनृसिंह इति शब्द: संपद्यते । प्रतः स व्याजंणराजो माया-
नरसिंहः । प्रागित्याद्यन्वयः प्राक् पूर्व्वं सुरारे: सुराणां रिः सुरारि: तस्य हिरण्य-
कशिपोर्वक्षो हृदयं दशंभि: पाणिजै: पाणेर्जाता: पाणिजा: अभिनत् विदारयामास
अत्रायमभिसन्धिः । स इति परीक्षार्थसूचकतदो दर्शनांत् नृसिंहेन दैत्यो व्यापादितः
स्मयंते परं न दृश्यते । तु पुनः वयं एते साम्प्रतमेव रिपुमस्तं नयामः । कि-
विशिष्टा वयं, युवतिचरणजाः, अत्रापि च ते पुंपाणिजाः, अत्र पुंनार्यो: पाणि-
पादयोश्च सिंहशश कयोश्च बले विशेषो गर्वकारण, तत्रापि च ते दश वयं तु
पञ्चैव । एव शब्दो द्वितीय चरणनखव्यावृत्त्यर्थः वामपादेनंव हननात्, इति त्रिभि-
हेतुभिरुत्पन्नाभिमानैरिति वाक्यार्थः । अत्र उपमारूपकश्लेषाऽलङ्काराः ॥ ११ ॥
1
सं.व्या. - ११. शिवा गोरी वो युष्माकं शान्त्यै शान्तये प्रस्तु भवतु, यस्याः पादे
श्रधिकरणभूते नहरिविष्णुः हसित इव, कया" ज्योत्स्नया किभूतया स्वांशुमय्या
स्वांशवः कृता यासां तथा, क्व सति हतारो हतश्चासौ अरिश्च स हतारिः तस्मिन् हतारी
व्यापादितमहिषसंज्ञशत्रो, किमिव स्वैर्न रिति एवमुत्पन्नाभिमानैरिति वक्षो व्याजंण-
राज इत्यादि, व्याजैणराजशब्देन ना मृगराजो अभिनत् भिन्नवान्, वक्षः उ
सुरारे: हिरण्यकशिपोः, प्राक् पूर्व दशभिः पाणिः एतेः वयं पुनः पदैव [पञ्चैव]
"
7
7
मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
[ ४७
र्भवतीति । तथा च पाणिनिराचार्य: 'अपवर्गे तृतीया' अपवर्गे अवसाने तृतीयैव
प्राप्नोति । इदमेव सूत्रं श्रीहर्षमिश्ररन्यथा व्याकृतम्, 'उभयी प्रकृति का मे
सज्जेदिति मुनेर्मनः'। 'प्रपवर्गे तृतीये'ति भणतः पाणिनेरपि एवं या काचनः तृतीया
तैर्दृष्टा सा भवतु, वयं तु प्रकृतमेवाऽनुसरामः । केषां ज्योत्स्नयेत्यपेक्षायां विशेषण-
द्वारेणाह—स्वांगुमय्या स्वकीयाश्च तेंशवश्च स्वांशवः तन्मयी तया स्वांशुमय्या,
अत्र प्राचुर्ये मयट्, अंशुप्राचुर्यवत्या नखज्योत्स्नयंत्यर्थ, अचेतनानां नखानां
तु
-
"
हासासंभवात् । हतमहिपरुधिरक्षालनोत्तेजनोज्वलीभूतनख किरणव्याजेन हास-
साधर्म्याच्चेितनधर्म्म उपचर्यते । कथम्भूतैर्नखचन्द्रकान्तः इति वक्ष्यमाणप्रकारेण
उत्पन्नाभिमानैः 'उत्पन्नोऽभिमानो गर्वो येषां ते तथा तैः । इतीति किं, सव्या-
जैणराज: एणानां राजा एणराजः, व्याजेन एणराजो व्याजेणराज : कपटनृसिंहः ।
अत्र व्यांजैणराज इति शब्दमहिम्ना व्याजसिंह एव प्रतीयते, अर्थाच्च नृसिंहो
जायते । पाणिजैरिति शब्दसन्निधेश्च शब्दार्थस्यापरिच्छेदे सान्निध्यादीनां विशेष-
।
स्मृति हेतुत्वाऽभ्युपगमात् नृसिंह इति व्याख्यायते । अजनी प्रादुर्भाव 'वेजननप्रसव-
विकारोत्पत्तिषु ड-प्रत्ययांतः । विशिष्टज्ञानवान् श्रा सामस्त्येन जायते इति [19a ]
व्याजो मनुष्यः प्रज क्षेपणे । वः कैतवें विशिष्ट श्रां सामस्त्येन जानाति । श्रथ
भक्तानां दुरितानि क्षिपतीति व्याजो नरः । नरश्चासौ सिंहश्च व्याजसिंहः, वि
कपटार्थं वक्तीति कपटनृसिंह इति शब्द: संपद्यते । प्रतः स व्याजंणराजो माया-
नरसिंहः । प्रागित्याद्यन्वयः प्राक् पूर्व्वं सुरारे: सुराणां रिः सुरारि: तस्य हिरण्य-
कशिपोर्वक्षो हृदयं दशंभि: पाणिजै: पाणेर्जाता: पाणिजा: अभिनत् विदारयामास
अत्रायमभिसन्धिः । स इति परीक्षार्थसूचकतदो दर्शनांत् नृसिंहेन दैत्यो व्यापादितः
स्मयंते परं न दृश्यते । तु पुनः वयं एते साम्प्रतमेव रिपुमस्तं नयामः । कि-
विशिष्टा वयं, युवतिचरणजाः, अत्रापि च ते पुंपाणिजाः, अत्र पुंनार्यो: पाणि-
पादयोश्च सिंहशश कयोश्च बले विशेषो गर्वकारण, तत्रापि च ते दश वयं तु
पञ्चैव । एव शब्दो द्वितीय चरणनखव्यावृत्त्यर्थः वामपादेनंव हननात्, इति त्रिभि-
हेतुभिरुत्पन्नाभिमानैरिति वाक्यार्थः । अत्र उपमारूपकश्लेषाऽलङ्काराः ॥ ११ ॥
1
सं.व्या. - ११. शिवा गोरी वो युष्माकं शान्त्यै शान्तये प्रस्तु भवतु, यस्याः पादे
श्रधिकरणभूते नहरिविष्णुः हसित इव, कया" ज्योत्स्नया किभूतया स्वांशुमय्या
स्वांशवः कृता यासां तथा, क्व सति हतारो हतश्चासौ अरिश्च स हतारिः तस्मिन् हतारी
व्यापादितमहिषसंज्ञशत्रो, किमिव स्वैर्न रिति एवमुत्पन्नाभिमानैरिति वक्षो व्याजंण-
राज इत्यादि, व्याजैणराजशब्देन ना मृगराजो अभिनत् भिन्नवान्, वक्षः उ
सुरारे: हिरण्यकशिपोः, प्राक् पूर्व दशभिः पाणिः एतेः वयं पुनः पदैव [पञ्चैव]
"
7
7