चण्डीशतकं व्याख्यासहितम् /91

४६ ]
 
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
 
[ पद्याङ्क ११ व्याख्या
 
प्रधाने कार्यप्रत्यय' इति न्यायाच्च विधेयत्त्वे पृथक्त्वेन वा निर्देशशे प्राप्ते हरिशब्दे
इ
श्लेपाषाभित्सया सिंहस्य बुद्धघ ध्युपारोहात् तदपेक्षया निकृष्टत्वेन शशित्वारोपात्

समर्थसाध्येऽसमर्थसाध्यत्वात् आपादनमुपहासविषयौचित्यमादधाति, इति कृत्वा

कविः स्वातंत्र्यमापन्नो यद् इच्छति करोति तत् प्रमाणयन् नखानां प्राधान्यं समा-

सेन प्रअस्तंगमितवान्नित्यलमतिविस्तरेण । श्रअत एव हसितहरिरित्यत्रापि इव -शब्दो-

पादानं कवेर्निरर्गलतामेव द्योतयतीति पुनरुक्तमेव, हसित इत्यस्य मुख्यार्थबाधे

सति तत्सदृशार्थप्रतीते: सामर्थ्य सिद्धत्वोपगमात् वाच्यो ह्यर्थो न तथा स्वदते

यथा स एव प्रतीयमानः । तथा चंच कविरहस्यम्-
.
 
-
 
'वाच्यात्प्रतीयमानोऽर्थस्तद्विदां स्वदतेऽधिकम्.

रूपकादिरत: श्रेयान् अलङ्कारेषु नोपमा' । इति

एकंकैवालङ्क कृतिर्यत्र शब्दत्वे चार्थभेदतः ।

द्विरुच्यते तां मन्यन्ते पुनरुक्तिमतिस्फुटम् ॥
 
.
 
,
 

 
इत्यादि बहुवक्तव्ये सत्यंयपि नोच्यतेऽप्रस्तुतत्वादिति । नखशशिमणिभिरिति नत्र
अत्र
कर्त्तरि तृतीया 'कर्तृ करणयोस्तृतीयेति' सूत्रेण । कया ज्योत्स्नया ज्यो [18b]

त्स्नयेत्यत्र कर्तृ करणयोस्तृतीयंयेत्यनेन सूत्रेण करणे तृतीया । 'भिन्नः शरेण रामेण

रावणो लोकरावणः' इत्युदाहरणं दृष्टांतदाष्ट र्टांणेतिकयोरभेदो यथा - -नखशशि-

मणिभिः कत्तू र्त्तृभि: ज्योत्स्नया करणभूतया हरिः कर्म्मतापनीन्नो हसित इति क्रिया-

स्थानीयं पदं, तथा रामेण कर्त्रा शरेण करणभूतेन रावण: कर्म्मतापन्नो भिन्न इति

क्रियास्थानीयं पदम् । अत्र केचन पण्डितम्मन्या देवानां प्रिया नखशशिमणिभिः प्रत्र
अत्र
तृतीयां सम्बन्वपधषष्ठ्यर्थे ब्रुवाणा: प्रष्टव्याः, ग्रअहो केयं तृतीया नाम या पषष्ठीं
वा
बाधितुमुत्सहते 'पषष्ठी शेपेषे' इति पाणिनीयमतपर्यालोचनया सर्वा विभक्तीर्बाधित्वा
प
षष्ठी प्राप्नोति । सर्व्वाण्यपि कारकाणि सम्बन्धार्थमन्तरभा[वी ] न्येव भवन्ति ।

'एकमशतं हि पषष्ठ्यर्थीथा' इति भाव्ष्यका रोप्याह । अतः सर्व्वासां थें पअर्थे षष्ठी प्राप्नोति,

न पुनः पप्ठों वाघिषष्ठीं बाधित्वा तदर्थेंथे काचिदिति कृतमनेन वैयाकरणोपालम्भेन । श्रम
तद्बुअत्र
तदुचितमेवान्यत् किंचिद्विचार्यते., साधु ज्ञातं तत् केयं तृतीया नामेति प‘षडूर्मि-

रहितः शिव'’ इत्यम पहत्र षडूर्म्मंमयोऽशनाद्या विद्यन्ते तर्हि एवं व्याकरणकर्त्तु महिर्मोहलक्षणां

ऊर्म्म्यवस्थां वात्विाबाधित्वा विद्यांतश्चाऽविद्यांतश्च तृतीया काचन विभक्तिर्भविष्यति ।

विद्यया ज्ञानेनाविद्ययाऽज्ञानेन कर्मलक्षणेन च तेपाषामयं व्यामोहो न याति । तेषां
 

व्यामोहहो यया याति सान्यैचव काचन, एतद् द्वयादन्या ज्ञानाऽज्ञानव्यतिरिक्ता

तृतीयाविभक्तिर्भविष्यतीति साधुदर्शनेभ्यस्तेभ्यो नमोऽस्तु । श्रयअथ किमर्थमसत्

परिकल्प्यते, सत्येव दानभोगाभ्यां श्रअन्या तृतीया विभक्तिः तस्य तृतीया गति-
,
 
.
 
*