2023-02-24 17:17:34 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पद्याङ्क ११ व्याख्या ]: मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्ति समेतम्
पतनापातपीतासुरासीत् धैर्येणामुक्त लीलायाः समुचितः योग्यं यदात्मनः पतनं
पातस्तस्यापाते आरम्भं एव पीता असवो येन छलेन महिषतनुर्यस्येति विग्रहः,
देवीपक्षे वामो दक्षिणेतर उच्यत इति ॥१०॥
4
[ ४५
साम्प्रतं देवीचिकीर्षितमन्तरेण नखानामेव तद्वधकर्तृ त्वमुपपादयति-
वक्षो व्याजैणराजः स दशभिरभिनत् पाणिजैः प्राक् सुरारेः
पञ्चैवास्तं नयामो युवतिचरणजाः शत्रुमेते वयं तु ।
इत्युत्पन्नाभिमानैर्नखशशिम णिभिर्योत्स्नया' स्वांशुमा
यस्याः पादे हतारौ हसित इव हरिः सास्तु शान्त्यै शिवा वः ॥११॥
११. ज० इत्युत्पन्नाभिमानं गतिरुचिरन खै ज्योत्स्नया
का० सास्तु काली श्रिये वः
कुं०वृ० - सा शिवा व शांत्यै सर्वोपद्रवना ( 18 2 ) शाय भूयात् । सा का, यस्याः
नखश शिमणिभिर्हरिः श्रीनृसिंहो हंसित इव । यद्यपि 'हसित विडंबितवर्जितादयः
शब्दा: कविसमये उपमावाचकाः' इति कृत्वा हसित ग्रहणेनैव उपमायां सिद्धायां
इव-ग्रहणं प्रत्युत उपमेयस्यैवाधिक्यद्योतनार्थं कविना पृथक् कृतं, इति अस्ति
स्थिति: 1 अप्रसिद्धमुपमेयं प्रसिद्धमुपमानं अतु तद्विपर्ययः । अथवाऽव्यया-
नामनेकार्थत्वात् इव शब्द एवकारार्थः, हसित एव न तत्सदृशो बभूवेत्यर्थः, इति
पौनरुक्त्यपरिहारः । क्व सति, पादेऽर्थात् देव्याश्चरणे हतारी सति, हतो व्यापा-
दितोऽरियन स तथा । शशिनो मणय : शशिमणयः चंद्रकांताः नखा: शशिमणय इव
नखशशिमणयः, उपमितं व्याघ्राद्यैः सामान्यप्रयोगे इति समासः, तैः नखशशि-
मणिभिः । यद्यपि लक्षणमस्तीत्येतावतैव लक्षणानुगतः प्रयोगो रसभंगे न
'कर्त्तव्यः, काव्यस्य रसात्मकत्वात्, रसस्य च शब्दार्थोचित्येनैव प्रयोगपरिपोष-
दर्शनात् । प्रसिद्धौचित्यबंधस्तु रसस्योपनिषत् परे ति च चचनात् । नखानां च
प्राधान्यं तत्त्वेन च विधीयमानत्वं; अत्र च यथा 'सूर्याचन्द्रमसौ यस्य मातामह
पितामहो' 'तथा नखान् शशिमणत्वं विधीयते । विभक्त्यन्वयव्यतिरेकाभि-
धायिनी हि विशेषणानां विधेयतावगतिः तत एव च एषां विशेष्ये प्रमाणांतरसिद्धो- :
कपकर्षाऽभिधायिनां शाब्दे गुणभावेऽप्यार्थ प्राधान्यं विशेष्याणां च शाब्दे प्राधान्ये-
ऽप्यार्थी गुणभावोऽनूद्यमानत्वादित्युक्तम् । अत्र च पृथग विभक्त्यभावानोत्कर्षाव-
गतिरिति न तन्निबन्धना रसाभिव्यक्तिरिति कृत्वा नखानां 'प्रधानाऽप्रधानयोः
पतनापातपीतासुरासीत् धैर्येणामुक्त लीलायाः समुचितः योग्यं यदात्मनः पतनं
पातस्तस्यापाते आरम्भं एव पीता असवो येन छलेन महिषतनुर्यस्येति विग्रहः,
देवीपक्षे वामो दक्षिणेतर उच्यत इति ॥१०॥
4
[ ४५
साम्प्रतं देवीचिकीर्षितमन्तरेण नखानामेव तद्वधकर्तृ त्वमुपपादयति-
वक्षो व्याजैणराजः स दशभिरभिनत् पाणिजैः प्राक् सुरारेः
पञ्चैवास्तं नयामो युवतिचरणजाः शत्रुमेते वयं तु ।
इत्युत्पन्नाभिमानैर्नखशशिम णिभिर्योत्स्नया' स्वांशुमा
यस्याः पादे हतारौ हसित इव हरिः सास्तु शान्त्यै शिवा वः ॥११॥
११. ज० इत्युत्पन्नाभिमानं गतिरुचिरन खै ज्योत्स्नया
का० सास्तु काली श्रिये वः
कुं०वृ० - सा शिवा व शांत्यै सर्वोपद्रवना ( 18 2 ) शाय भूयात् । सा का, यस्याः
नखश शिमणिभिर्हरिः श्रीनृसिंहो हंसित इव । यद्यपि 'हसित विडंबितवर्जितादयः
शब्दा: कविसमये उपमावाचकाः' इति कृत्वा हसित ग्रहणेनैव उपमायां सिद्धायां
इव-ग्रहणं प्रत्युत उपमेयस्यैवाधिक्यद्योतनार्थं कविना पृथक् कृतं, इति अस्ति
स्थिति: 1 अप्रसिद्धमुपमेयं प्रसिद्धमुपमानं अतु तद्विपर्ययः । अथवाऽव्यया-
नामनेकार्थत्वात् इव शब्द एवकारार्थः, हसित एव न तत्सदृशो बभूवेत्यर्थः, इति
पौनरुक्त्यपरिहारः । क्व सति, पादेऽर्थात् देव्याश्चरणे हतारी सति, हतो व्यापा-
दितोऽरियन स तथा । शशिनो मणय : शशिमणयः चंद्रकांताः नखा: शशिमणय इव
नखशशिमणयः, उपमितं व्याघ्राद्यैः सामान्यप्रयोगे इति समासः, तैः नखशशि-
मणिभिः । यद्यपि लक्षणमस्तीत्येतावतैव लक्षणानुगतः प्रयोगो रसभंगे न
'कर्त्तव्यः, काव्यस्य रसात्मकत्वात्, रसस्य च शब्दार्थोचित्येनैव प्रयोगपरिपोष-
दर्शनात् । प्रसिद्धौचित्यबंधस्तु रसस्योपनिषत् परे ति च चचनात् । नखानां च
प्राधान्यं तत्त्वेन च विधीयमानत्वं; अत्र च यथा 'सूर्याचन्द्रमसौ यस्य मातामह
पितामहो' 'तथा नखान् शशिमणत्वं विधीयते । विभक्त्यन्वयव्यतिरेकाभि-
धायिनी हि विशेषणानां विधेयतावगतिः तत एव च एषां विशेष्ये प्रमाणांतरसिद्धो- :
कपकर्षाऽभिधायिनां शाब्दे गुणभावेऽप्यार्थ प्राधान्यं विशेष्याणां च शाब्दे प्राधान्ये-
ऽप्यार्थी गुणभावोऽनूद्यमानत्वादित्युक्तम् । अत्र च पृथग विभक्त्यभावानोत्कर्षाव-
गतिरिति न तन्निबन्धना रसाभिव्यक्तिरिति कृत्वा नखानां 'प्रधानाऽप्रधानयोः