2023-02-24 17:17:31 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पद्याङ्क ५ व्याख्या ] मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
[ २६
1.
1
पूरश्च लीलाकुवलयकलिका कर्णपूरः तस्य प्रादरस्तेन भ्रान्तिसमुत्थंया श्रद्धयेति
यावत् । कस्यां सत्यां व्यक्तिकरविरतो, व्यतिकर: संग्राम: तस्य विरति विरामो-
ऽवसानमिति यावत् तस्याम् । अत्र कलिकैव कर्णपूरः इति रूपकालङ्कारः । अन्यच्च,
कुवलय कर्णपूर इत्येवं सिद्धे कलिकाग्रहणं व्यर्थम् । कलिका चासौ कर्णपूरश्चेति
लिंगानौचिती च मातुर्ग्रहणमंस्थान निक्षिप्त मिति । प्रस्थानस्थपदाख्यो दोषश्चापि
मातुः कर्णपूर इति अर्थादेवाक्षिप्यते, महिषस्य कर्णपूराभावात् । मातृप्रभ्रष्ट
लीलेति पाठेन भवितव्यम् । तथा च महाकवीनां रहस्यम् -
-
यतः समासो वृत्तं च वृत्तयः काकवस्तथा ।
वाचिकांभिनयात्मत्वाद्रस। भिव्यक्तिहेतवः ॥
तथा-
.
तस्माद्भिन्नपदार्थानां संबंधश्चेत्परस्परः ।
न विच्छेदान्तरां कार्यो रसभंङ्गकरो हि सः ॥
2
C
इति विस्तरभोत्योपरम्यते । किविशिष्ट शृंगस्य कोटि, दर्पात् गर्व्वात्
प्रहारे दत्ते सति, अर्थाच्चरणस्यैव सपदि तत्कालं पदभरोत्पिष्टदे [12a ] हावशिष्टां,
पदस्य भरः पदभरः गुरुत्वं तेन उत्पिष्टश्चूर्णीकृत: स चासो देहश्च तस्मात्
अवशिष्ट शेषा या सा तां पुनः किविशिष्टां, नूपुरग्रंथिसीम्नि श्लिष्टां नूपुरस्य
ग्रंथि: नूपुरग्रंथि: तस्य सीमा संधिः
वाक्यार्थः संपन्नः । रणरसिकत्वेन शृंगाग्रेण
तस्यां नूपुरग्रन्थिसीम्नि लग्नां, तदयं
नूपुरमुच्छेत्तुमिच्छोमँहिषस्य रोषात्
पादप्रहारेण देहस्तथा वज्रनिष्पेष पिष्टो
यथा नूपुरे - लग्नशृंगात्रमात्रावृते
*
महिषस्य न किंचिदवशिष्टं श्रणुमात्रमपि दृश्यं नाभूत् । एवं सति स्वस्थां
परमेश्वरीमालोक्य लीलाकुवलयकलिका भ्रांत्या नूपुरग्रंथिसीम्नि लग्नां शृंगकोटि-
माददानः कुमारो वः पायादिति । अत्र महिषश्चासौ सुररिपुश्चेति महिषस्य
सुररिपुरिति विशेषणं विशेष्येण बहुलमिति सूत्रार्थपर्यालोचनया समासस्यासिद्ध-
त्वात् कथं कविना कृत इति तदभिप्रायमवगच्छद्भिः विपश्चिद्भिः समास-
श्चिन्तनीयः । तादृशि व्यतिकरेऽपि स्वास्थ्यादतिशयोक्तिः । कुवलयकलिकायाः
शृंगको टिरुपमानोपमेयभावो व्यङ्ग्यः । वा शृंगकोटि: कुवलयकलिकायै
उत्प्रेक्ष्यते तामपेक्ष्य भ्रांतिमतः प्रादुर्भावः तस्यैवात्रं प्राधान्यं अपि च वीरसमुपक्रम्य-
शृंगारस्य प्रवृत्तिरिति कृत्वा तदाभासा अनौचित्यप्रवत्तिता इति रसाभासोऽव-
गन्तव्यः । उत्साहक्रोधयोः शांतिरपि यद्यपि वीरशृंगारयोः संकरो न विरुद्धः,
तथापि परिपोषं न नेतव्यः इत्यावेदितं प्राक् दर्पादिति च यत् स्वपदेनोपादानं
तदपि न
सामंजस्यमारोहतीत्यलं प्राकृतजनमात्रस्य मम महाकविप्रयोग-
विचारणेति । अत्र शब्दचित्रमेवालंकारतया व्यवस्थापनीयं किं बहुना ॥५॥
"
;
X
.
.
+2
[ २६
1.
1
पूरश्च लीलाकुवलयकलिका कर्णपूरः तस्य प्रादरस्तेन भ्रान्तिसमुत्थंया श्रद्धयेति
यावत् । कस्यां सत्यां व्यक्तिकरविरतो, व्यतिकर: संग्राम: तस्य विरति विरामो-
ऽवसानमिति यावत् तस्याम् । अत्र कलिकैव कर्णपूरः इति रूपकालङ्कारः । अन्यच्च,
कुवलय कर्णपूर इत्येवं सिद्धे कलिकाग्रहणं व्यर्थम् । कलिका चासौ कर्णपूरश्चेति
लिंगानौचिती च मातुर्ग्रहणमंस्थान निक्षिप्त मिति । प्रस्थानस्थपदाख्यो दोषश्चापि
मातुः कर्णपूर इति अर्थादेवाक्षिप्यते, महिषस्य कर्णपूराभावात् । मातृप्रभ्रष्ट
लीलेति पाठेन भवितव्यम् । तथा च महाकवीनां रहस्यम् -
-
यतः समासो वृत्तं च वृत्तयः काकवस्तथा ।
वाचिकांभिनयात्मत्वाद्रस। भिव्यक्तिहेतवः ॥
तथा-
.
तस्माद्भिन्नपदार्थानां संबंधश्चेत्परस्परः ।
न विच्छेदान्तरां कार्यो रसभंङ्गकरो हि सः ॥
2
C
इति विस्तरभोत्योपरम्यते । किविशिष्ट शृंगस्य कोटि, दर्पात् गर्व्वात्
प्रहारे दत्ते सति, अर्थाच्चरणस्यैव सपदि तत्कालं पदभरोत्पिष्टदे [12a ] हावशिष्टां,
पदस्य भरः पदभरः गुरुत्वं तेन उत्पिष्टश्चूर्णीकृत: स चासो देहश्च तस्मात्
अवशिष्ट शेषा या सा तां पुनः किविशिष्टां, नूपुरग्रंथिसीम्नि श्लिष्टां नूपुरस्य
ग्रंथि: नूपुरग्रंथि: तस्य सीमा संधिः
वाक्यार्थः संपन्नः । रणरसिकत्वेन शृंगाग्रेण
तस्यां नूपुरग्रन्थिसीम्नि लग्नां, तदयं
नूपुरमुच्छेत्तुमिच्छोमँहिषस्य रोषात्
पादप्रहारेण देहस्तथा वज्रनिष्पेष पिष्टो
यथा नूपुरे - लग्नशृंगात्रमात्रावृते
*
महिषस्य न किंचिदवशिष्टं श्रणुमात्रमपि दृश्यं नाभूत् । एवं सति स्वस्थां
परमेश्वरीमालोक्य लीलाकुवलयकलिका भ्रांत्या नूपुरग्रंथिसीम्नि लग्नां शृंगकोटि-
माददानः कुमारो वः पायादिति । अत्र महिषश्चासौ सुररिपुश्चेति महिषस्य
सुररिपुरिति विशेषणं विशेष्येण बहुलमिति सूत्रार्थपर्यालोचनया समासस्यासिद्ध-
त्वात् कथं कविना कृत इति तदभिप्रायमवगच्छद्भिः विपश्चिद्भिः समास-
श्चिन्तनीयः । तादृशि व्यतिकरेऽपि स्वास्थ्यादतिशयोक्तिः । कुवलयकलिकायाः
शृंगको टिरुपमानोपमेयभावो व्यङ्ग्यः । वा शृंगकोटि: कुवलयकलिकायै
उत्प्रेक्ष्यते तामपेक्ष्य भ्रांतिमतः प्रादुर्भावः तस्यैवात्रं प्राधान्यं अपि च वीरसमुपक्रम्य-
शृंगारस्य प्रवृत्तिरिति कृत्वा तदाभासा अनौचित्यप्रवत्तिता इति रसाभासोऽव-
गन्तव्यः । उत्साहक्रोधयोः शांतिरपि यद्यपि वीरशृंगारयोः संकरो न विरुद्धः,
तथापि परिपोषं न नेतव्यः इत्यावेदितं प्राक् दर्पादिति च यत् स्वपदेनोपादानं
तदपि न
सामंजस्यमारोहतीत्यलं प्राकृतजनमात्रस्य मम महाकविप्रयोग-
विचारणेति । अत्र शब्दचित्रमेवालंकारतया व्यवस्थापनीयं किं बहुना ॥५॥
"
;
X
.
.
+2