2023-02-24 17:17:30 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
२४ ]
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
[ पद्याङ्क ४ व्याख्या
विधानाच्च समानाधिकरणेष्वपि विशेषणेषु अन्यस्य पदार्थस्यार्थे वर्त्तमानेषु बहु-
व्रीहिविधानात्, संख्यायां विशेषणभूतायां समाहारे च द्विगोविधानात्, नविशेषणे
पर्यु दासे नञ्ममासविधानात्, तद्व्यतिरिक्त प्रथमान्ते समानाधिकरणे विशेषणे
कर्मधारयसमासः । अत एवाचार्येण 'अनेक मन्यपदार्थे' इत्यत्र विशेषणपदानुपादाने-
ऽपि सप्तमीविशेषणे बहुव्रीहावित्यत्र विशेषणपदोपादानं कृतं, तत्पुरुषः समाना-
धिकरण:, कर्मधारय इत्यत्र विशेषणवान् इत्येव सिद्धे समानाधिकरणपदप्रयोगः
कृत इति । सर्वेषां समासानां विशेष-विशेषण- विशेष्यपदरचिंतत्वमवगम्यते । अत
एव चेह भूतले घटो नास्तीत्यादी भूतलादेर्व्याधिकरणस्यापि विशेषणत्वमुपगतं
वृद्धैः । इयांस्तु विशेषः, समानाधिकरणे नीलोत्पलादी केवलस्योत्पलशब्दस्य
प्रयोगेपि गुणिनो गुणाऽव्यभिचाराद् रक्तादौ गुणे प्राप्ते तद्व्यावृत्तेमुख्यत्वेन
नीलादिपदप्रयोगः । स्वरूपप्रतिपत्तिस्तु अनुषङ्गिकी, कष्टादौ तु मुख्यत्वेन स्वरूप-
प्रतिप [roa]त्तिः स्वरूपस्येतरव्यावृत्तिरूपत्वात् । व्यावृत्तकत्वं तदभिप्रायेणा-
चार्यस्य समानाधिकरणे विशेषणपदप्रयोगः, इत्यलमन्यार्थप्रवृत्तेनान्यार्थसंरंभेणेति,
व्याकरणं चर्चयति संक्षिप्य किञ्चिदुच्यते-
}
.
-
अत्र समासे बहुव्रीही द्वे पदे बहूनि वा पदानि परस्परं विशेषणविशेष्यभूता-
न्यपि समासपदेभ्यः पृथग्भूतस्य पदस्यायें विषये विशेषणविशेष्यभाव भजन्तीति
न तद्गुणसंविज्ञानेऽपि नाडव्याप्तिः । प्रथमर्थः- नीलोत्पलादी उत्तरपदार्थप्रधान-
त्वात् यथा नीलशब्द: स्वरूपप्रतिपादनपूर्वकं विशिष्ट वर्तते, उत्पलशब्दश्च
रक्ता दिव्यावृत्तं नीलगुणविशिष्टं स्वार्थं प्रतिपादयति । ततश्चोभयपदात्मकमेकं
पदं उत्तरपदार्थप्राधान्येनोभयार्थवाचकं न तथा बहुव्रीहौ । अपितु, चित्रगुशब्दे
चित्र-गो-शब्दाभ्यां व्यावर्त्तकव्यावर्त्तनीयाभ्यां विशिष्टं विहाय (य), विशिष्टव ति
वर्तनादन्यपदार्थ विशेषणविशेष्यभावापत्तिः । ननु स्वार्थे अनेक
मिति वचनात् द्वयो-
बहूनां वा बहुव्रीहिः, चित्रगुरिति द्विपदों बहुव्रीहिः, सवत्सचित्रगुरिति
चतुःपदः, नाऽत्र बहुत्वस्य कपिञ्जलन्यायेन संकोच:, चतुर्णां पञ्चानामपि
समासदर्शनात् । समानाधिकरणे एवं संख्याया विशेषणत्वम् । पञ्चपूलीत्यत्र
समाहारे द्विगुः । यदा च नञर्थस्य विशेषणत्वं सोऽपि भिन्नः ।
"
7.
ननु कथं नञो विशेषणत्वं समानाधिकरणत्वं च, उच्यते-निषेधो हि नञर्थ:
स च प्रतियोगिनं विना निरूपयितुं शक्यत्वाव्यवस्थितत्वाच्च प्रतिषेध्य धर्मस्य
प्रतीयत इति निषेधो धर्मः । स च धर्मपदश्चेत् निषेधो घटस्येति समानाधिकरणत्वं,
घर्मिपरत्वे तु नीलमुत्पल मितिवत् निषेधो घट इति सामान्याधिकरण्यं,
प्रतश्च धर्मिपरत्वे नशो लुप्तप्रथमा विभक्तिकस्य स्वपदेनाऽविगृहीतस्याऽस्वेतरशव्देन
.
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
[ पद्याङ्क ४ व्याख्या
विधानाच्च समानाधिकरणेष्वपि विशेषणेषु अन्यस्य पदार्थस्यार्थे वर्त्तमानेषु बहु-
व्रीहिविधानात्, संख्यायां विशेषणभूतायां समाहारे च द्विगोविधानात्, नविशेषणे
पर्यु दासे नञ्ममासविधानात्, तद्व्यतिरिक्त प्रथमान्ते समानाधिकरणे विशेषणे
कर्मधारयसमासः । अत एवाचार्येण 'अनेक मन्यपदार्थे' इत्यत्र विशेषणपदानुपादाने-
ऽपि सप्तमीविशेषणे बहुव्रीहावित्यत्र विशेषणपदोपादानं कृतं, तत्पुरुषः समाना-
धिकरण:, कर्मधारय इत्यत्र विशेषणवान् इत्येव सिद्धे समानाधिकरणपदप्रयोगः
कृत इति । सर्वेषां समासानां विशेष-विशेषण- विशेष्यपदरचिंतत्वमवगम्यते । अत
एव चेह भूतले घटो नास्तीत्यादी भूतलादेर्व्याधिकरणस्यापि विशेषणत्वमुपगतं
वृद्धैः । इयांस्तु विशेषः, समानाधिकरणे नीलोत्पलादी केवलस्योत्पलशब्दस्य
प्रयोगेपि गुणिनो गुणाऽव्यभिचाराद् रक्तादौ गुणे प्राप्ते तद्व्यावृत्तेमुख्यत्वेन
नीलादिपदप्रयोगः । स्वरूपप्रतिपत्तिस्तु अनुषङ्गिकी, कष्टादौ तु मुख्यत्वेन स्वरूप-
प्रतिप [roa]त्तिः स्वरूपस्येतरव्यावृत्तिरूपत्वात् । व्यावृत्तकत्वं तदभिप्रायेणा-
चार्यस्य समानाधिकरणे विशेषणपदप्रयोगः, इत्यलमन्यार्थप्रवृत्तेनान्यार्थसंरंभेणेति,
व्याकरणं चर्चयति संक्षिप्य किञ्चिदुच्यते-
}
.
-
अत्र समासे बहुव्रीही द्वे पदे बहूनि वा पदानि परस्परं विशेषणविशेष्यभूता-
न्यपि समासपदेभ्यः पृथग्भूतस्य पदस्यायें विषये विशेषणविशेष्यभाव भजन्तीति
न तद्गुणसंविज्ञानेऽपि नाडव्याप्तिः । प्रथमर्थः- नीलोत्पलादी उत्तरपदार्थप्रधान-
त्वात् यथा नीलशब्द: स्वरूपप्रतिपादनपूर्वकं विशिष्ट वर्तते, उत्पलशब्दश्च
रक्ता दिव्यावृत्तं नीलगुणविशिष्टं स्वार्थं प्रतिपादयति । ततश्चोभयपदात्मकमेकं
पदं उत्तरपदार्थप्राधान्येनोभयार्थवाचकं न तथा बहुव्रीहौ । अपितु, चित्रगुशब्दे
चित्र-गो-शब्दाभ्यां व्यावर्त्तकव्यावर्त्तनीयाभ्यां विशिष्टं विहाय (य), विशिष्टव ति
वर्तनादन्यपदार्थ विशेषणविशेष्यभावापत्तिः । ननु स्वार्थे अनेक
मिति वचनात् द्वयो-
बहूनां वा बहुव्रीहिः, चित्रगुरिति द्विपदों बहुव्रीहिः, सवत्सचित्रगुरिति
चतुःपदः, नाऽत्र बहुत्वस्य कपिञ्जलन्यायेन संकोच:, चतुर्णां पञ्चानामपि
समासदर्शनात् । समानाधिकरणे एवं संख्याया विशेषणत्वम् । पञ्चपूलीत्यत्र
समाहारे द्विगुः । यदा च नञर्थस्य विशेषणत्वं सोऽपि भिन्नः ।
"
7.
ननु कथं नञो विशेषणत्वं समानाधिकरणत्वं च, उच्यते-निषेधो हि नञर्थ:
स च प्रतियोगिनं विना निरूपयितुं शक्यत्वाव्यवस्थितत्वाच्च प्रतिषेध्य धर्मस्य
प्रतीयत इति निषेधो धर्मः । स च धर्मपदश्चेत् निषेधो घटस्येति समानाधिकरणत्वं,
घर्मिपरत्वे तु नीलमुत्पल मितिवत् निषेधो घट इति सामान्याधिकरण्यं,
प्रतश्च धर्मिपरत्वे नशो लुप्तप्रथमा विभक्तिकस्य स्वपदेनाऽविगृहीतस्याऽस्वेतरशव्देन
.