2023-02-24 17:17:29 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पद्याङ्क ३ व्याख्या ]
मेदपाटेश्वर कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
[ २१
पातयति । त्रापि च साऽपि तच्चरणक्षालनं करोति । अनु चं, नूनं निश्चितं
नूपुरेण श्रपि या शोभा न जाता, अनुच, नखानां ज्योत्स्नया च शोभा न
जाता नोत्पन्ना। किंविशिष्टेन त्रयेण, ग्लपितशशिरुचा, ग्लपिता ग्लानि प्रापितां
शशिनो रुक् कान्तिर्यया येनं यथा च, शुभ्रत्वादेतत्त्रयस्यापि विशेषणम् । भिन्न-
लिङ्ग विशेषात् श्लेषोऽपि अद्भुतता च । एतदुक्तं भवति तदानीं कृष्णेनाऽपि
महिषेण चरणांग्रलग्नेन या शोभा जाता सा अत्युज्ज्वलेनापि तत्त्रयेण न
जातेत्यर्थः । एकेनापि कृतं कथं हेतुत्रयमुपात्तं, तद्विवरणं पूर्व पीडनसमये पाद-
तले लग्नः ततोऽतिरभसतो निरसनायोत्पातितो नूपुरदेशमागतः पश्चात्पतन्न-
खाग्रलग्नः । एवं च स्थानत्रयसंस्पर्शाद्धेतुत्रयस्य साधकतेति ।
,
न जाता इत्यस्य पदस्य एकत्रस्थस्यैव समस्तवाक्यदीपनात् दीपनकम् ।
अलक्तकमिवेत्यत्रोपमा । अत्रोत्साहस्थायिभावाद्वारे प्रस्तुते रतेरुद्दीपनेन
शृङ्गारस्य परितोषं नीतत्वादनोचित्यमिव प्रतिभाति । प्रकरणवतिनो वीरस्य
शृङ्गारेण न्यग्भावं गमितस्य प्रधानरससम्बन्धनानि ( दि) कमनोचित्यमेव,
तदुक्तमानन्दवर्द्धनेन–
Y
विरोधी वाऽविरोधी वा रसोऽङ्गिनि रसान्तरे ।
परितोष न नेतव्यस्तेन स्यादविरोधिता ॥ इति
2
>
:
तदेवाऽत्र वैपरीत्येनोपलभ्यते । मुख्यो वीरो रसः । प्राप्तिपर्यन्तव्याप्तिशायी
जाह्नव्येत्यादिशृङ्गाररसपोषेण विरसतां नीतः । अवरुद्धोऽपि परपुष्टो विरुद्धंता-
मावहति । विरुद्धवर्णनोदिते नानौचित्येन स्थायी कुञ्जर इव स्वभ्रपातितः
पुनरुत्थातु नोत्सहते इति, अलमिति विस्तरेण । अत्रार्थे महिम्नः सम्मतिः-
नोचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम् ।
प्र[9a]ह्वौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत्परे ॥ इति,
Y
Y
नयां दिशा रससङ्करभेदप्रपञ्चौचित्यं विपश्चिद्भिः स्वयं विचार्यम् ॥३॥
सं० व्या प्रार्या देवी जयति, कि कुर्व्वती क्षिपन्ती, के महिष, कमिव नव-
मि श्रलक्तकं, कि कृत्वा पीडयित्वा पादेन क्षिपन्त्यपि पादेनैव अत एव एवकारो-
ऽत्र युक्तः, कि रूप असुरसादाननिः कार्य प्रसवो रसस्तस्यादानं ग्रहणं तेन
निःकार्यं निःप्रयोजनं एतदुक्तं भवति यथा अलक्तक पीडयित्वा रसमादाय कश्चित्
क्षिपति एवं देवी रसभूतान् प्राणान् गृहीत्वा महिषं क्षिपन्ती, पुनरपि कि कुर्व्वाणा
>
जयति श्रादधाना धारयन्ती तां शोभां पीडयित्वा अलक्तकाद रसादाने या
रक्तत्त्वलक्षणा भवति किन्तु अलक्तकरसेन कृत्रिमा शोभा इयं तु स्वाभाविकी
चरणस्य, अत एव जाह्नव्येत्यादि
- जाह्नव्या गङ्गया अरुणत्वलक्षणा शोभा न
W
मेदपाटेश्वर कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
[ २१
पातयति । त्रापि च साऽपि तच्चरणक्षालनं करोति । अनु चं, नूनं निश्चितं
नूपुरेण श्रपि या शोभा न जाता, अनुच, नखानां ज्योत्स्नया च शोभा न
जाता नोत्पन्ना। किंविशिष्टेन त्रयेण, ग्लपितशशिरुचा, ग्लपिता ग्लानि प्रापितां
शशिनो रुक् कान्तिर्यया येनं यथा च, शुभ्रत्वादेतत्त्रयस्यापि विशेषणम् । भिन्न-
लिङ्ग विशेषात् श्लेषोऽपि अद्भुतता च । एतदुक्तं भवति तदानीं कृष्णेनाऽपि
महिषेण चरणांग्रलग्नेन या शोभा जाता सा अत्युज्ज्वलेनापि तत्त्रयेण न
जातेत्यर्थः । एकेनापि कृतं कथं हेतुत्रयमुपात्तं, तद्विवरणं पूर्व पीडनसमये पाद-
तले लग्नः ततोऽतिरभसतो निरसनायोत्पातितो नूपुरदेशमागतः पश्चात्पतन्न-
खाग्रलग्नः । एवं च स्थानत्रयसंस्पर्शाद्धेतुत्रयस्य साधकतेति ।
,
न जाता इत्यस्य पदस्य एकत्रस्थस्यैव समस्तवाक्यदीपनात् दीपनकम् ।
अलक्तकमिवेत्यत्रोपमा । अत्रोत्साहस्थायिभावाद्वारे प्रस्तुते रतेरुद्दीपनेन
शृङ्गारस्य परितोषं नीतत्वादनोचित्यमिव प्रतिभाति । प्रकरणवतिनो वीरस्य
शृङ्गारेण न्यग्भावं गमितस्य प्रधानरससम्बन्धनानि ( दि) कमनोचित्यमेव,
तदुक्तमानन्दवर्द्धनेन–
Y
विरोधी वाऽविरोधी वा रसोऽङ्गिनि रसान्तरे ।
परितोष न नेतव्यस्तेन स्यादविरोधिता ॥ इति
2
>
:
तदेवाऽत्र वैपरीत्येनोपलभ्यते । मुख्यो वीरो रसः । प्राप्तिपर्यन्तव्याप्तिशायी
जाह्नव्येत्यादिशृङ्गाररसपोषेण विरसतां नीतः । अवरुद्धोऽपि परपुष्टो विरुद्धंता-
मावहति । विरुद्धवर्णनोदिते नानौचित्येन स्थायी कुञ्जर इव स्वभ्रपातितः
पुनरुत्थातु नोत्सहते इति, अलमिति विस्तरेण । अत्रार्थे महिम्नः सम्मतिः-
नोचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम् ।
प्र[9a]ह्वौचित्यबन्धस्तु रसस्योपनिषत्परे ॥ इति,
Y
Y
नयां दिशा रससङ्करभेदप्रपञ्चौचित्यं विपश्चिद्भिः स्वयं विचार्यम् ॥३॥
सं० व्या प्रार्या देवी जयति, कि कुर्व्वती क्षिपन्ती, के महिष, कमिव नव-
मि श्रलक्तकं, कि कृत्वा पीडयित्वा पादेन क्षिपन्त्यपि पादेनैव अत एव एवकारो-
ऽत्र युक्तः, कि रूप असुरसादाननिः कार्य प्रसवो रसस्तस्यादानं ग्रहणं तेन
निःकार्यं निःप्रयोजनं एतदुक्तं भवति यथा अलक्तक पीडयित्वा रसमादाय कश्चित्
क्षिपति एवं देवी रसभूतान् प्राणान् गृहीत्वा महिषं क्षिपन्ती, पुनरपि कि कुर्व्वाणा
>
जयति श्रादधाना धारयन्ती तां शोभां पीडयित्वा अलक्तकाद रसादाने या
रक्तत्त्वलक्षणा भवति किन्तु अलक्तकरसेन कृत्रिमा शोभा इयं तु स्वाभाविकी
चरणस्य, अत एव जाह्नव्येत्यादि
- जाह्नव्या गङ्गया अरुणत्वलक्षणा शोभा न
W