2023-02-24 17:17:27 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
www
पद्याङ्क १ व्याख्या ]
[.E
-
www.
दिशः श्रोत्रमिति, एवं महिषस्यावयवान् परां प्रकृति प्रापयति । हे भ्रूः ! त्वदा-
श्रयो महिषो मया व्यापादितः, तो निराश्रया त्वं विगतचलनं मा भांक्षी: । इमं
त्यक्त्वा इतञ्चल गच्छेति प्रति प्रतीकं योजनीयम् । अधर ! इयं का विधुरता,
'विधुश्च रश्च विधुरी तयोर्भावो विधुरता, कान्तिमत्त्वं विधुताके ( को ) पित्वं, अग्निता
द्वयेनापि मृतस्य न भवितव्यमिति भावः । अस्य ! रागं क्षिप, मृतस्य हि
मुखं पाण्डु भवति । पांणे ! कलहश्रद्धया, कलं हन्तीति कलहं, शस्त्रं तद्द्वाञ्छया
युद्धेऽभिमुखः शस्त्रहतो मोक्षं यातीति कृत्वा किंत्रिशूलं कि कलयसि ? मच्चरण-
पातेनैवाऽयं गतासुरिति । अथ त्रिशूलहतमहिषकण्ठनिःसृतपुरुषः पाणि प्रत्याह-
हे पाणे ! महिषवधसाधनं मद्धस्तस्थं त्रिशूलं कि कलयसि ? अनेन त्रिशूलेन
हतो महिष इति स पुमान् क्रूरया दृशा त्रिशूलं विलोकयामास । तं प्रत्याह-
यदाश्रयस्त्वं युद्धमभिलषसि श्रयं 'ना' पुमान् प्राण्येव प्राणिमात्रं, स्थिरो भव ।
स्य प्राणान् सुखेन हरिष्यामीति त्वं स्वप्रकृतौ नेयं प्राप्नुहोति । कलिरत्र 'कलित्क-
गतिसंख्ययोः' इति । "ये एव गत्यर्थास्ते एव ज्ञानार्थाः" इति ज्ञानार्थ: । प्रथ
प्राणीति, प्राणित्वमात्रं विवक्षितं न विशिष्ट: कश्चन इति । अनया अनुगतव्य-
वहारासाधारणकारणत्वविवक्षया यथाऽन्ये चक्षुराख्यादयो निपातितास्तथाग्यमपीति,
यथा द्वित्वैकत्वयोरिति वक्तव्ये द्वयेकयोद्विवचनैकवचने इत्युक्तम् । किं पुनरत्रों-
वधार्य निषिध्यते ? यदि प्रयमेव प्राणी नेति श्रयं धात, तदाऽन्ये दैत्या मृता
अपि प्राणिनः स्युः । श्रयं चोत्पत्तेः प्रागपि प्राणसंयोगरहित इति तन्मारणमनुप-
पन्नमापद्येत । श्रथाऽयं प्राण्येव नेति प्राणसम्बन्धोऽवधार्य निषिध्येत, तदा कि [4b]
उत्पत्तेः प्रागपि प्राणिसम्बन्धी निषिध्येत उत साम्प्रतं प्रथागन्तुकः, तदुक्तम्-
.
प्रयोग योगमपरैरत्यन्तायोगमेव वा ।
व्यवच्छिनत्ति धर्मस्य निपातो व्यतिरेककः ॥ इति,
न तावत्प्रथमः सत्कार्यवादिमते असदकरणादित्यादिहेतुभिः पूर्वं प्राणसम्बन्धात्-
तदुक्तम्-
S
.. विधानं प्रतिषेधं च मुक्त्वा शब्दोऽस्ति नापरः ।
व्यवहारः स चासुत्सुनेति प्राप्ताऽत्र मूकता ॥ इति,
`तस्मान्निपातानामनेकार्थत्वात् । एव शब्दोऽत्र मात्रपर्यायो वेदितव्यः । अत्र
स्त्रीणां वामांक्षिप्राधान्यात् । श्रथ रोषांमर्षादी कटाक्षस्येदृक्सांध्यत्वात् । अथ
त्रिनेत्राया जात्युपाधे रित्यत्रैकवचनम् । यत्र च पद्ये 'न्यस्तो वो मू नी' ति विरुद्ध-
मत्युक्तिकृत्त्वात् । 'मुण्याद् वः पापमंह्निर्मरुदसुहृदसून् संहरन् मूनि दत्त' इति
युक्तः पाठः । अत्र च
"
www
पद्याङ्क १ व्याख्या ]
[.E
-
www.
दिशः श्रोत्रमिति, एवं महिषस्यावयवान् परां प्रकृति प्रापयति । हे भ्रूः ! त्वदा-
श्रयो महिषो मया व्यापादितः, तो निराश्रया त्वं विगतचलनं मा भांक्षी: । इमं
त्यक्त्वा इतञ्चल गच्छेति प्रति प्रतीकं योजनीयम् । अधर ! इयं का विधुरता,
'विधुश्च रश्च विधुरी तयोर्भावो विधुरता, कान्तिमत्त्वं विधुताके ( को ) पित्वं, अग्निता
द्वयेनापि मृतस्य न भवितव्यमिति भावः । अस्य ! रागं क्षिप, मृतस्य हि
मुखं पाण्डु भवति । पांणे ! कलहश्रद्धया, कलं हन्तीति कलहं, शस्त्रं तद्द्वाञ्छया
युद्धेऽभिमुखः शस्त्रहतो मोक्षं यातीति कृत्वा किंत्रिशूलं कि कलयसि ? मच्चरण-
पातेनैवाऽयं गतासुरिति । अथ त्रिशूलहतमहिषकण्ठनिःसृतपुरुषः पाणि प्रत्याह-
हे पाणे ! महिषवधसाधनं मद्धस्तस्थं त्रिशूलं कि कलयसि ? अनेन त्रिशूलेन
हतो महिष इति स पुमान् क्रूरया दृशा त्रिशूलं विलोकयामास । तं प्रत्याह-
यदाश्रयस्त्वं युद्धमभिलषसि श्रयं 'ना' पुमान् प्राण्येव प्राणिमात्रं, स्थिरो भव ।
स्य प्राणान् सुखेन हरिष्यामीति त्वं स्वप्रकृतौ नेयं प्राप्नुहोति । कलिरत्र 'कलित्क-
गतिसंख्ययोः' इति । "ये एव गत्यर्थास्ते एव ज्ञानार्थाः" इति ज्ञानार्थ: । प्रथ
प्राणीति, प्राणित्वमात्रं विवक्षितं न विशिष्ट: कश्चन इति । अनया अनुगतव्य-
वहारासाधारणकारणत्वविवक्षया यथाऽन्ये चक्षुराख्यादयो निपातितास्तथाग्यमपीति,
यथा द्वित्वैकत्वयोरिति वक्तव्ये द्वयेकयोद्विवचनैकवचने इत्युक्तम् । किं पुनरत्रों-
वधार्य निषिध्यते ? यदि प्रयमेव प्राणी नेति श्रयं धात, तदाऽन्ये दैत्या मृता
अपि प्राणिनः स्युः । श्रयं चोत्पत्तेः प्रागपि प्राणसंयोगरहित इति तन्मारणमनुप-
पन्नमापद्येत । श्रथाऽयं प्राण्येव नेति प्राणसम्बन्धोऽवधार्य निषिध्येत, तदा कि [4b]
उत्पत्तेः प्रागपि प्राणिसम्बन्धी निषिध्येत उत साम्प्रतं प्रथागन्तुकः, तदुक्तम्-
.
प्रयोग योगमपरैरत्यन्तायोगमेव वा ।
व्यवच्छिनत्ति धर्मस्य निपातो व्यतिरेककः ॥ इति,
न तावत्प्रथमः सत्कार्यवादिमते असदकरणादित्यादिहेतुभिः पूर्वं प्राणसम्बन्धात्-
तदुक्तम्-
S
.. विधानं प्रतिषेधं च मुक्त्वा शब्दोऽस्ति नापरः ।
व्यवहारः स चासुत्सुनेति प्राप्ताऽत्र मूकता ॥ इति,
`तस्मान्निपातानामनेकार्थत्वात् । एव शब्दोऽत्र मात्रपर्यायो वेदितव्यः । अत्र
स्त्रीणां वामांक्षिप्राधान्यात् । श्रथ रोषांमर्षादी कटाक्षस्येदृक्सांध्यत्वात् । अथ
त्रिनेत्राया जात्युपाधे रित्यत्रैकवचनम् । यत्र च पद्ये 'न्यस्तो वो मू नी' ति विरुद्ध-
मत्युक्तिकृत्त्वात् । 'मुण्याद् वः पापमंह्निर्मरुदसुहृदसून् संहरन् मूनि दत्त' इति
युक्तः पाठः । अत्र च
"