2023-02-24 17:17:44 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
१०२ ]
महाकवियाण-विरचितं चण्डीशतकम् [ पद्याङ्क ५४-५५ व्याख्या
किंभूता नखतित रुचय: जन्यदूत्य: जन्यं संग्रामस्तस्मै दूत्यो जन्यदूत्यः, पुनरपि किंभूताः
द्विगुणितरसिता: ऋतिशय रसिता इत्यर्थः, कस्मात् द्विगुणितरसिता: दर्पानपाट्ट-
हासात् ट्टो हासो अट्टहासः श्रनल्पश्चासावट्टहासश्च अनल्पाट्टहासः, दर्पेणा-
नल्पाट्टहास: दर्पानल्पाट्टहासः तस्मात् प्रत एव तर्ज्जन्या नखप्रभाततयो महादृहा-
सेनाधिकघवला देव्यास्तर्जयन्त्या अत एव पाण्डुरति प्रदितेः सुतारातिमापादयन्त्या
इत्युक्त, नत्र पक्षे पाण्डुश्चासो द्युतिश्च पाण्डुद्य तिः कर्मधारयः तं पाण्डद्युति कं
कंसमापादयन्त्याः कि कुर्वत्यास्तर्जयन्त्याः गगनमाकाशं गच्छन्त्या किं कृत्वा
गगनं यान्त्या हस्तादुत्पतन्त्या कंसकरादुत्पत्य, किविशिष्ट अदितिसुताराति
वैलक्षण्येन पाण्डुघुति विलक्ष्यभावे पाण्डुद्युति कान्ति, पाण्डुधुतिरिति बहुव्रीहिः,
काकाक्षिडोलकन्यायेनात्र पाण्डद्युतिशव्दो द्रष्टव्यः पुनरपि किंभूतं कंसं गणित-
धैर्यवीर्यावलेप अगणितो धैर्येणाकातरत्वेन वीर्यावलेपो बलदर्पो येन स तथोक्तस्तं
अत एव वैलक्ष्येणेव पाण्डुति अदितिसुतारातिमित्युक्तम् ॥ ५४॥
प्रालेयाचलपल्वलैक बिसिनी साऽऽर्यास्तु वः श्रेयसे
यस्याः पादसरोजसीम्नि महिषक्षोभात् क्षणं विद्रताः ।
निप्पिष्टे पतितास्त्रिविष्टपरिपौ गीत्युत्सवोल्लासिनो
लोकाः सप्त सपक्षपातमरुतो भान्ति स्म भृङ्गा इव ॥ ५५॥
कुं० वृ० - सा श्रार्या वः श्रेयसे प्रस्तु, सा का प्रालेयाचलपत्वलैक बिसिनी,
प्रालेयाऽचलो हिमवान् स एव पल्वलं तत्र विसिनी, पुनः सा का यस्याः पाद-
सरोजसीम्नि चरणकमलनिकटे सप्तलोका आपतिताः सन्तो भृङ्गा भ्रमरा इव
भान्ति स्म भातवन्त इत्यत्र प्रकारार्थो द्रष्टव्यः; क्व सति त्रिविष्टपरिपो स्वर्ग-
वैरिणि निष्पिष्टे विचूर्णिते, किंविशिष्टा लोका: गीत्युत्सवोल्लासिन: गीत्या
गीतेन महिषवधाख्य उत्सवस्तेन उल्लसन्ति स्म; श्रपि च, सपक्षपातमरुतः
सपक्षपातोऽनुक्कूलो मरुद्वेषां ते तथा, अथवा सह पक्षपातेन स्वकीयभावेन वर्तन्ते
मरुतो देवा येषां ते, किभूता लोकाः, महिषभयात् क्षरणं विद्रुताः पलाय्य गताः,
के इव भृङ्गा इव, भृङ्गा अपि बिसिनीकृत वसतयो भवन्ति, महिषे पत्वलाव-
गाहार्थमागच्छति तत् क्षोभाद्वा पलाय्य विद्रवन्ति, गते तस्मिन् महिषे पुनरा-
गच्छन्ति; अनुच, गीत्युत्सवोल्लासिनो भवन्ति, गाने य उत्सवः गीत्युत्सवः तेन
उल्लसन्तीति; अत्यच्च, सपक्षपातमरुतः पक्षाणां पातः पक्षपातः तेन यो मरुत्
वायुः स पक्षपातमरुत् तेन वर्तन्ते तथा ॥ ५५॥
सं० व्या० - ५५. - प्रालेयेति ॥ सा श्वार्या देवी वो युष्माकं श्रेयसे
महाकवियाण-विरचितं चण्डीशतकम् [ पद्याङ्क ५४-५५ व्याख्या
किंभूता नखतित रुचय: जन्यदूत्य: जन्यं संग्रामस्तस्मै दूत्यो जन्यदूत्यः, पुनरपि किंभूताः
द्विगुणितरसिता: ऋतिशय रसिता इत्यर्थः, कस्मात् द्विगुणितरसिता: दर्पानपाट्ट-
हासात् ट्टो हासो अट्टहासः श्रनल्पश्चासावट्टहासश्च अनल्पाट्टहासः, दर्पेणा-
नल्पाट्टहास: दर्पानल्पाट्टहासः तस्मात् प्रत एव तर्ज्जन्या नखप्रभाततयो महादृहा-
सेनाधिकघवला देव्यास्तर्जयन्त्या अत एव पाण्डुरति प्रदितेः सुतारातिमापादयन्त्या
इत्युक्त, नत्र पक्षे पाण्डुश्चासो द्युतिश्च पाण्डुद्य तिः कर्मधारयः तं पाण्डद्युति कं
कंसमापादयन्त्याः कि कुर्वत्यास्तर्जयन्त्याः गगनमाकाशं गच्छन्त्या किं कृत्वा
गगनं यान्त्या हस्तादुत्पतन्त्या कंसकरादुत्पत्य, किविशिष्ट अदितिसुताराति
वैलक्षण्येन पाण्डुघुति विलक्ष्यभावे पाण्डुद्युति कान्ति, पाण्डुधुतिरिति बहुव्रीहिः,
काकाक्षिडोलकन्यायेनात्र पाण्डद्युतिशव्दो द्रष्टव्यः पुनरपि किंभूतं कंसं गणित-
धैर्यवीर्यावलेप अगणितो धैर्येणाकातरत्वेन वीर्यावलेपो बलदर्पो येन स तथोक्तस्तं
अत एव वैलक्ष्येणेव पाण्डुति अदितिसुतारातिमित्युक्तम् ॥ ५४॥
प्रालेयाचलपल्वलैक बिसिनी साऽऽर्यास्तु वः श्रेयसे
यस्याः पादसरोजसीम्नि महिषक्षोभात् क्षणं विद्रताः ।
निप्पिष्टे पतितास्त्रिविष्टपरिपौ गीत्युत्सवोल्लासिनो
लोकाः सप्त सपक्षपातमरुतो भान्ति स्म भृङ्गा इव ॥ ५५॥
कुं० वृ० - सा श्रार्या वः श्रेयसे प्रस्तु, सा का प्रालेयाचलपत्वलैक बिसिनी,
प्रालेयाऽचलो हिमवान् स एव पल्वलं तत्र विसिनी, पुनः सा का यस्याः पाद-
सरोजसीम्नि चरणकमलनिकटे सप्तलोका आपतिताः सन्तो भृङ्गा भ्रमरा इव
भान्ति स्म भातवन्त इत्यत्र प्रकारार्थो द्रष्टव्यः; क्व सति त्रिविष्टपरिपो स्वर्ग-
वैरिणि निष्पिष्टे विचूर्णिते, किंविशिष्टा लोका: गीत्युत्सवोल्लासिन: गीत्या
गीतेन महिषवधाख्य उत्सवस्तेन उल्लसन्ति स्म; श्रपि च, सपक्षपातमरुतः
सपक्षपातोऽनुक्कूलो मरुद्वेषां ते तथा, अथवा सह पक्षपातेन स्वकीयभावेन वर्तन्ते
मरुतो देवा येषां ते, किभूता लोकाः, महिषभयात् क्षरणं विद्रुताः पलाय्य गताः,
के इव भृङ्गा इव, भृङ्गा अपि बिसिनीकृत वसतयो भवन्ति, महिषे पत्वलाव-
गाहार्थमागच्छति तत् क्षोभाद्वा पलाय्य विद्रवन्ति, गते तस्मिन् महिषे पुनरा-
गच्छन्ति; अनुच, गीत्युत्सवोल्लासिनो भवन्ति, गाने य उत्सवः गीत्युत्सवः तेन
उल्लसन्तीति; अत्यच्च, सपक्षपातमरुतः पक्षाणां पातः पक्षपातः तेन यो मरुत्
वायुः स पक्षपातमरुत् तेन वर्तन्ते तथा ॥ ५५॥
सं० व्या० - ५५. - प्रालेयेति ॥ सा श्वार्या देवी वो युष्माकं श्रेयसे