2023-02-24 17:17:38 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पद्याङ्क २३ व्याख्या ]
मेवपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
तव शूलं मम ठूलं, नु उत्प्रेक्षा, वा तूलमिव तु, तूलं पृथक्कृतबीजकापससंज्ञा
तदिव लगति, श्रथ नु शब्द एवकारार्थे तूलमेव, अकिञ्चित्करत्वात् । अन्यच्च, गाढं
प्रहर सवलं प्रहर यतस्त्वं हरोऽसि । अन्यच्च, हे हृषीकेश ! (हृषीका ) योगनिद्रा तस्या
ईश ! ते तव चक्रेरण कि मे केशोऽपि वक्रोडकारि, श्रपि तु न, यतो निद्रालुना मुक्त
प्रहरणं मनागपि कि लक्ष्यं भिनत्ति ? अपि तु न, तो मे रोमापि न वक्रीकृतम्।
अपि च, हे त्वाष्ट्रशत्रो ! तव पविर्वत्रो घुराष्ट्र स्वर्गं न अवति न रक्षति, प्रतश्च
इमं कथं दधासि, यत्रामरमुकुटकोटिनिघृष्टचरणसरोरुह त्रिनयन-पद्मनाभ-प्रहरणयो -
रेवंविधा शक्तिस्तत्र त्वदायुधस्य वार्ताऽपि कत्तु न युज्यते यतस्त्वं त्वाष्ट्रशत्रुः
तद्भ्रान्त्या महिषोपरि वृथवागतं त्वया । अपि च, हे केश ! जल-
नाथ ! वरुण ! त्वदीया: पाशा: शत्रुबन्धनरज्जवो ममाव्जनालानि पद्मनालानीव
प्रतिभासते, त्वं सदा जले वससि अतो मद्भयाद्व्यंग्रत्त्वेन पाशभ्रान्त्या स्व-
निवासतो जलनालानि गृहीत्वा समागतोऽसि ज्ञातं तत् तव पौरुष, पुनः स्वस्थ
भूत्वाःसमेहि । किञ्च, हे अनलः ! वह्न् ! त्वं भातुं शोभितुं न लभसे शोभां धत्तु
नः प्राप्नोषि, यतस्त्वं प्रमः ननः समर्थः इति उक्तिलेशः, बिन्दुच्युतकम् ।
तो मदीयेन तेजसा आकान्त तेजस्त्वात् भातुं नः समर्थः, सूर्यतेजसास्तमित-
ग्रहतेजोवत् । श्रथ भानुमितिः पाठे भानु' तेज इतिः व्याख्येयम् ॥२३॥
.
¹} "
.
;
3
>
हृषीकेश !
:
सं०व्या० - २३. शूल मितिः ॥ सा शिवा गौरी वो युष्माकं शान्त्यै शान्तये प्रस्तु
भवतु, यया शिवया अवधि हतो: व्यापादितो दिवौकोरिपुः देवशत्रुः महिषः इत्यर्थः,,
कि कुर्वन् इत्येवं देवान् हरादीत् प्रात्तदर्पं गृहीतमदं (यथा स्यात् तथा ) जल्पन्ः अभि-
बदन्; कथं तदुच्यते, शूलं कृत्तं' नुः गाढेत्यादि, हे हरु ! गाढं दृढं प्रहरणं कृत्तं कृत्ताद्य-
च्छाल्मलीकृत्तमिव तर्कयामि अतः एव गाढं प्रहरेत्यादि उक्तवान्,
विष्णो ! कि मे केशोऽपि वऋश्चक्रेणाकारिः कृतः, श्रपि तु न, किमुक्तं भवति,
यो युष्मद्वार्षणः स्तब्धतां गतः केशस्तावन्न छिन्न: वक्रतामपि न गतः, त्वष्टुरपत्यं -
त्वाष्टो वृत्रस्य शत्रुरिन्द्रः हे स्वाष्ट्रशत्रो ! द्यु शब्दं (राष्ट्र) पविर्वत्रं न हि
स्फुटमवति रक्षति प्रतिकुंव [ण्ठ स्वात् इति भावः, कं जलं तस्य ईश: स्वामी केशो
वरुणः तस्य सम्बोधने, हे केश ! पाशा: बन्धनानि अब्जनालानि कमलनालानां
सदृशाः तस्मात् पाशानपि क्षिप्प मां प्रति प्रेषय, अनल ! वह्ने ! भातु शोभितु..
न लभसे, अस्मत्प्रभया हतस्त्वमित्यभिप्रायः ॥ २३ ॥
2
*
:
.
[ ६५
.
21
१. ज० प्रतो मूलश्लोके 'कृलं' इति पाठः केनापि संशोध्य 'तूलं' इति कृतः, व्याख्याया
अपि 'कूल' इत्येव व्याख्यातमस्ति; किन्तु 'कृलं'-ग्रहणे 'छन्दोभङ्गो भवति ततः 'कृत्त' इति
पाठः स्यात् । 'कृत्तं दातं दितं छित्तमित्यमरः'
✓
A
.
मेवपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्तिसमेतम्
तव शूलं मम ठूलं, नु उत्प्रेक्षा, वा तूलमिव तु, तूलं पृथक्कृतबीजकापससंज्ञा
तदिव लगति, श्रथ नु शब्द एवकारार्थे तूलमेव, अकिञ्चित्करत्वात् । अन्यच्च, गाढं
प्रहर सवलं प्रहर यतस्त्वं हरोऽसि । अन्यच्च, हे हृषीकेश ! (हृषीका ) योगनिद्रा तस्या
ईश ! ते तव चक्रेरण कि मे केशोऽपि वक्रोडकारि, श्रपि तु न, यतो निद्रालुना मुक्त
प्रहरणं मनागपि कि लक्ष्यं भिनत्ति ? अपि तु न, तो मे रोमापि न वक्रीकृतम्।
अपि च, हे त्वाष्ट्रशत्रो ! तव पविर्वत्रो घुराष्ट्र स्वर्गं न अवति न रक्षति, प्रतश्च
इमं कथं दधासि, यत्रामरमुकुटकोटिनिघृष्टचरणसरोरुह त्रिनयन-पद्मनाभ-प्रहरणयो -
रेवंविधा शक्तिस्तत्र त्वदायुधस्य वार्ताऽपि कत्तु न युज्यते यतस्त्वं त्वाष्ट्रशत्रुः
तद्भ्रान्त्या महिषोपरि वृथवागतं त्वया । अपि च, हे केश ! जल-
नाथ ! वरुण ! त्वदीया: पाशा: शत्रुबन्धनरज्जवो ममाव्जनालानि पद्मनालानीव
प्रतिभासते, त्वं सदा जले वससि अतो मद्भयाद्व्यंग्रत्त्वेन पाशभ्रान्त्या स्व-
निवासतो जलनालानि गृहीत्वा समागतोऽसि ज्ञातं तत् तव पौरुष, पुनः स्वस्थ
भूत्वाःसमेहि । किञ्च, हे अनलः ! वह्न् ! त्वं भातुं शोभितुं न लभसे शोभां धत्तु
नः प्राप्नोषि, यतस्त्वं प्रमः ननः समर्थः इति उक्तिलेशः, बिन्दुच्युतकम् ।
तो मदीयेन तेजसा आकान्त तेजस्त्वात् भातुं नः समर्थः, सूर्यतेजसास्तमित-
ग्रहतेजोवत् । श्रथ भानुमितिः पाठे भानु' तेज इतिः व्याख्येयम् ॥२३॥
.
¹} "
.
;
3
>
हृषीकेश !
:
सं०व्या० - २३. शूल मितिः ॥ सा शिवा गौरी वो युष्माकं शान्त्यै शान्तये प्रस्तु
भवतु, यया शिवया अवधि हतो: व्यापादितो दिवौकोरिपुः देवशत्रुः महिषः इत्यर्थः,,
कि कुर्वन् इत्येवं देवान् हरादीत् प्रात्तदर्पं गृहीतमदं (यथा स्यात् तथा ) जल्पन्ः अभि-
बदन्; कथं तदुच्यते, शूलं कृत्तं' नुः गाढेत्यादि, हे हरु ! गाढं दृढं प्रहरणं कृत्तं कृत्ताद्य-
च्छाल्मलीकृत्तमिव तर्कयामि अतः एव गाढं प्रहरेत्यादि उक्तवान्,
विष्णो ! कि मे केशोऽपि वऋश्चक्रेणाकारिः कृतः, श्रपि तु न, किमुक्तं भवति,
यो युष्मद्वार्षणः स्तब्धतां गतः केशस्तावन्न छिन्न: वक्रतामपि न गतः, त्वष्टुरपत्यं -
त्वाष्टो वृत्रस्य शत्रुरिन्द्रः हे स्वाष्ट्रशत्रो ! द्यु शब्दं (राष्ट्र) पविर्वत्रं न हि
स्फुटमवति रक्षति प्रतिकुंव [ण्ठ स्वात् इति भावः, कं जलं तस्य ईश: स्वामी केशो
वरुणः तस्य सम्बोधने, हे केश ! पाशा: बन्धनानि अब्जनालानि कमलनालानां
सदृशाः तस्मात् पाशानपि क्षिप्प मां प्रति प्रेषय, अनल ! वह्ने ! भातु शोभितु..
न लभसे, अस्मत्प्रभया हतस्त्वमित्यभिप्रायः ॥ २३ ॥
2
*
:
.
[ ६५
.
21
१. ज० प्रतो मूलश्लोके 'कृलं' इति पाठः केनापि संशोध्य 'तूलं' इति कृतः, व्याख्याया
अपि 'कूल' इत्येव व्याख्यातमस्ति; किन्तु 'कृलं'-ग्रहणे 'छन्दोभङ्गो भवति ततः 'कृत्त' इति
पाठः स्यात् । 'कृत्तं दातं दितं छित्तमित्यमरः'
✓
A
.