2023-03-13 20:35:59 by manu_css
This page has been fully proofread once and needs a second look.
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
। पद्याङ्क ४ व्याख्या
सत्यासत्ययोः फलभेदो निर्विवा
त्वेन प्रयोजनं, येषां इदं विशेषणं समर्थं समासायेत्येव लक्षणं प्रवर्त्तयन्ति ये प्रवृत्ते
च लक्षणे समासे जाते पूर्वोत्तरपदार्थयोः संबन्धमात्रं प्रतीयन्ते । यतस्तदेव फलं
व्ययस्य
प्रयोगविषयः वाक्यार्थस्य संबन्धस्य चमत्कारविशेष: । 'फलं राजपुरुष' इत्युक्
राजसंबन्धमात्रं प्रतीयते, राज्ञः पुरुष इत्युक्
राजगताऽधृष्यत्वादिसंबंधातिशयः सहृदयानामुल्लसति । तथात्र काव्यमीमांसिषु
प्राप्तमहिमा महिमा यदवीवदत्
विनोत्कर्षापकर्षाभ्यां स्वदंतेऽर्थान्न जातुचित् ।
तदर्थमेव कवयो
तौ विधेयानुवाद्यत्व
सा
यतः
अत एव हि वैदर्भी रीतिरेकैव शस्यते ।
यतः समाससंस्पर्शस्तत्र नैवोपपद्यते ॥
संबंधमात्रमर्थानां समासो ह्यवबोधयेत् ।
नोत्कर्षमपकर्षं
T
समायातीत्यसकृत्प्रतिपादितम् ॥२॥
अत्र
पत्तये समासेपि सति विभक्
तिशय इत्येवमर्थं प्रकटयन् 'षष्ठ्या
'पुत्रेऽन्यतरस्या'मिति सोऽपि यदसूत्रयत्, यच्च लु
अश्मादिगोचरः परं सूत्रारम्भप्रयोजनं स एव जानाति । ननु आचार्येण पाणिनिना
एव समासरूपाऽनिष्टनिवृत्तये समासविधाने 'विशेषणं विशेष्येण <error>बहुलमि
ग्रहणं कुर्व्वता सर्वं निरधारि । तत्कृतमेतेन प्रधानत्वाप्रधानत्वनिरूपणेन मैवं
वो
त्त्वात् येषु समासेषु विभाषाग्रहणं तत्र विकल्पः, यत्र च नित्यग्रहणं तेषु तथा
एवं च बहुलग्रहणस्य क्वचित् प्रवृत्तिरिति प्रदर्शितपक्षचतुष्टये विकल्परूपः
पक्षो न भवति, व्यवस्थानियमाभावात् । व्यवस्थितत्त्वेऽपि पदव्यवस्थैव वा अर्थ-
व्यवस्थैव वा उभयथाऽपि पक्षत्रयवैयर्थ्यम् । तथा च विभाषाग्रहणेनैव सिद्धं सिद्धे
च बहुलग्रहणं कृतं, अन्यतरपक्षपरिग्रहणं निराकृत्य ए
गृह्णाति । तत्परिग्रहे तु अनैयत्यमेव तच्चानियतं कथं नियामकं स्यात् ? अपवादस्तु
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy