2023-03-13 13:35:26 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
१४६ ]
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
[ पद्याङ्क ६६ व्याख्या
हननेन भुग्नं कुटिलीभूतं आपातभुग्नस्तस्मिन् श्रापातभुग्ने सति मूर्ध्नि शिरसि,
पुनरपि किविशिष्ट: निःशब्दकण्ठः निःशब्दो विगतशब्दः कण्ठो यस्येति विग्रहः
॥ ६५ ॥
पादोत्क्षेपाद्व्रजद्भिर्नखकिरणशतैर्भूषितश् चन्द्रगौरै
मूंर्द्धाग्रे वापत द्भिश्चरणतलगतैरंशुभिः' पद्मशोणः' ।
सन्यस्ताली नरत्नप्र विरचितकरैश्चर्चितः क्षिप्तकायै-
र्यस्या देवै: प्रणीतो हविरिव महिषः सावतादम्बिका वः ॥६६॥
कुं०वृ० - साऽम्बिका वोडवतात्, सा का यस्याः मूर्द्धाग्रे देवैर्महिषः प्रणीतः उप-
नीत:, किमिव हविरिव सुसंस्कृत उपहार इव, किंभूतं हविर्महिषश्च, उभयोः साधर्म्य-
माह, नखकिरणशतंभूषितः नखानां किरणास्तेषां शतानि तैः, किंभूतं: नखकिरण-
शतैः, पादोत्क्षेपात् चरणस्य ऊर्ध्वं नयनात् उद्गच्छद्भिः, किंभूतैश्चन्द्रगौरैः चन्द्रो-
ज्वलं:; अनुच, मूद्धग्र आपतद्भिरागच्छद्भिः चरणतलगतैरंशुभिः किरण: पद्मशोणः
पद्मवदारक्तः, चरणतलस्य रक्तत्वात् रक्तांशुमत्त्वं; अनुच, सन्यस्तालीनरत्नप्रविर
चितकरैश्चर्चितः पूजितः, सम्यङ् न्यस्तानि अत एव झालीनानि रत्नानि येषु ते तथा
तथा प्रविरचिता विभागेन विरचिताः करा: प्रविरचित कराः सन्यस्तालीन रत्नाश्च
ते प्रविरचितकराश्च तैस्तथा, कि विशिष्टैर्देवैः, क्षिप्तकार्यः क्षिप्तो दण्डवत् कायो
यस्ते, तथा हविरिव उपकल्प्यमानो महिषो वा कुकुमचन्दनादिना रक्तश्वेतो भवति
पुष्पैश्चचितो भवति, विभूषितो बलिर्देय इति च, एवं महिषोपहारतुष्टा भवानी
युष्मभ्यं तुष्टि ददातु इति वाक्यार्थः ॥१६।
सं०व्या०-६६. पादोत्क्षेपादिति ॥ यस्या अस्विकाया देवैर्हविरिव संस्कृतं
हव्यमिव महिषश्चञ्चित: उक्तप्रकारेण पादतलेन नखरत्नधवलप्रभाभिरिव लिप्तः
प्रणीतः उपनीतः सा अम्बिका गौरी वो युष्मान् अवतात् रक्षतु, किविशिष्टंः देवः
सन्यस्तालीन रत्न प्रविरचितकरः क्षिप्तंकायैः, सन्यस्तानि रत्नानि प्रालीनानि
प्रालिप्तानि सभ्यस्तालीनरत्नानि तैः प्रविरचिता प्राभूषिताः करा येषां तैः
तथोक्तास्तैः, वामं न्यस्तानि त्यक्तानि श्रालीनानि श्रालिप्तानि रत्नानि यस्तैः
तथोक्तैः क्षिप्तो निहतः कायो यैरिति विग्रहः महिषापमानादिति भावः, किंवि-
शिष्टो महिषः पादस्योत्क्षेपः ऊर्ध्वप्रेरणं पादोत्क्षेपस्तस्मात् पादोत्क्षेपात् व्रजद्भिनंख-
किरणशतंश्चन्द्रगौरैः चन्द्रवदावदातंभू षितोऽलङ्कृतः, पुनरपि किंविशिष्ट
T
१. का. मूर्घाग्रे चापतद्भिश्चरणतलगतैरंशुभिः ।
२. का. शोरणशोभः ।
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
[ पद्याङ्क ६६ व्याख्या
हननेन भुग्नं कुटिलीभूतं आपातभुग्नस्तस्मिन् श्रापातभुग्ने सति मूर्ध्नि शिरसि,
पुनरपि किविशिष्ट: निःशब्दकण्ठः निःशब्दो विगतशब्दः कण्ठो यस्येति विग्रहः
॥ ६५ ॥
पादोत्क्षेपाद्व्रजद्भिर्नखकिरणशतैर्भूषितश् चन्द्रगौरै
मूंर्द्धाग्रे वापत द्भिश्चरणतलगतैरंशुभिः' पद्मशोणः' ।
सन्यस्ताली नरत्नप्र विरचितकरैश्चर्चितः क्षिप्तकायै-
र्यस्या देवै: प्रणीतो हविरिव महिषः सावतादम्बिका वः ॥६६॥
कुं०वृ० - साऽम्बिका वोडवतात्, सा का यस्याः मूर्द्धाग्रे देवैर्महिषः प्रणीतः उप-
नीत:, किमिव हविरिव सुसंस्कृत उपहार इव, किंभूतं हविर्महिषश्च, उभयोः साधर्म्य-
माह, नखकिरणशतंभूषितः नखानां किरणास्तेषां शतानि तैः, किंभूतं: नखकिरण-
शतैः, पादोत्क्षेपात् चरणस्य ऊर्ध्वं नयनात् उद्गच्छद्भिः, किंभूतैश्चन्द्रगौरैः चन्द्रो-
ज्वलं:; अनुच, मूद्धग्र आपतद्भिरागच्छद्भिः चरणतलगतैरंशुभिः किरण: पद्मशोणः
पद्मवदारक्तः, चरणतलस्य रक्तत्वात् रक्तांशुमत्त्वं; अनुच, सन्यस्तालीनरत्नप्रविर
चितकरैश्चर्चितः पूजितः, सम्यङ् न्यस्तानि अत एव झालीनानि रत्नानि येषु ते तथा
तथा प्रविरचिता विभागेन विरचिताः करा: प्रविरचित कराः सन्यस्तालीन रत्नाश्च
ते प्रविरचितकराश्च तैस्तथा, कि विशिष्टैर्देवैः, क्षिप्तकार्यः क्षिप्तो दण्डवत् कायो
यस्ते, तथा हविरिव उपकल्प्यमानो महिषो वा कुकुमचन्दनादिना रक्तश्वेतो भवति
पुष्पैश्चचितो भवति, विभूषितो बलिर्देय इति च, एवं महिषोपहारतुष्टा भवानी
युष्मभ्यं तुष्टि ददातु इति वाक्यार्थः ॥१६।
सं०व्या०-६६. पादोत्क्षेपादिति ॥ यस्या अस्विकाया देवैर्हविरिव संस्कृतं
हव्यमिव महिषश्चञ्चित: उक्तप्रकारेण पादतलेन नखरत्नधवलप्रभाभिरिव लिप्तः
प्रणीतः उपनीतः सा अम्बिका गौरी वो युष्मान् अवतात् रक्षतु, किविशिष्टंः देवः
सन्यस्तालीन रत्न प्रविरचितकरः क्षिप्तंकायैः, सन्यस्तानि रत्नानि प्रालीनानि
प्रालिप्तानि सभ्यस्तालीनरत्नानि तैः प्रविरचिता प्राभूषिताः करा येषां तैः
तथोक्तास्तैः, वामं न्यस्तानि त्यक्तानि श्रालीनानि श्रालिप्तानि रत्नानि यस्तैः
तथोक्तैः क्षिप्तो निहतः कायो यैरिति विग्रहः महिषापमानादिति भावः, किंवि-
शिष्टो महिषः पादस्योत्क्षेपः ऊर्ध्वप्रेरणं पादोत्क्षेपस्तस्मात् पादोत्क्षेपात् व्रजद्भिनंख-
किरणशतंश्चन्द्रगौरैः चन्द्रवदावदातंभू षितोऽलङ्कृतः, पुनरपि किंविशिष्ट
T
१. का. मूर्घाग्रे चापतद्भिश्चरणतलगतैरंशुभिः ।
२. का. शोरणशोभः ।
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy