2023-03-13 13:35:12 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
महाकविबाण-विरचितं चण्डीशतकम्
[ पद्याङ्क ४७ व्याख्या
कुं०वृ० - सा शैलजा गिरिराजपुत्री वो युष्मान् पातु रक्षतु, या किविशिष्टा,
या असुरपतिं दैत्येन्द्रं अवधीत् जघान, कि कृत्वा पिष्ट्वा सञ्चूर्ण्य, केन सव्या-
जसव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठकोणेन सव्याद्दक्षिणपादादितरोऽन्यो यश्चरणो वाम-
पादस्तस्य चलो योऽङ्गुष्ठः स सव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठः, सव्याज: सक्रीड:
स चासौ सव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठश्च सव्याजसव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठः तस्य कोणेन
एकदेशेन 'पुंसोऽङ्गं सव्यं वामं स्त्रियादेर्दक्षिणं स्मृतं,' अत्र केचन सव्यमिव
वाममङ्ग वदन्ति तद्भ्रान्तिनिरासाय विग्रहान्तरेण योजना, चरणस्य चलो
योऽङ गुष्ठ: तस्य कोणः चरणचलाङ्गुष्ठकोण: सव्येतरश्चासौ चरणचलाङ्गुष्ठ-
कोणश्च सव्येतरचरणचलाङ गुष्ठकोण:, सव्याजं सलीलं यत् सव्येतरो यश्चरण-
चलांगुष्ठकोणश्च तेन वामपादाङ गुष्ठदक्षिणभागेनेत्यर्थः; सा किंभूता सती तं
अवधीत्, सद्यस्तत्क्षणं लज्जिता इव, किं कृत्वा इति मत्वा ज्ञात्वा, किं तदाह, इदं
मया कि प्रस्तुतं किमारब्धं, किं तत् यन्न सदृशं न संगतं महिषहननं नाम, कुतः
यतः वव स्त्री भर्तृ सन्निधौ लीलायोग्येत्यर्थः, दुर्दान्तयोधसाध्या प्रायोधनेच्छा
सङ्ग्रामवाञ्छा क्व, भत्र्ता यदा पार्श्वे न भवति तदापि स्त्रियाः परपुरुषदर्शनमपि
निबद्धं, अत्र पुनरेष साक्षात् मम भर्त्ता त्र्यक्षो महेश्वरस्त्रिभिर्लोचनैः पश्यति;
अन्यच्च, स किं सामान्यो न कि तर्हि त्रिलोक्या: कर्त्ता, पुनः किविशिष्टः,
त्रिपुरवधकृती त्रिपुरवधे दक्षः, त्रीणि पुराणि यस्य स त्रिपुरः; एवंविधस्य पत्युः
सन्निधौ असदृशं मया कृतमिति मत्वा उत्प्रेक्ष्यते लज्जितेव ॥४७॥
१४ ]
सं० व्या०-४७. भर्त्तेति ॥ सा पार्वती पर्वतपुत्री वो युष्मान् पातु रक्षतु,
या लज्जितेव ह्रीतेव प्रसुरपति महिषं सद्यस्तत्क्षणमेवावधीत् हतवती, किंविशिष्टं
असुरपति सव्याजसव्येतरचरणन खाङ गुष्ठकोणाभिमुष्टं सव्यादितरः सव्येतरः
सव्येतरो वाम इत्यर्थः सव्येतरश्चासौ चरणश्च सव्येतरचरणः तस्य नखाङ गुष्ठौ
तयोः कोणेन अभिमृष्टोऽभ्यधिक स्पृष्टः सव्येतरचरणनखाङ गुष्ठकोणाभिसृष्ट: तं
सव्याजसव्येतरचरणनखाङ्गुष्ठकोणाभिमृष्टं, किं कृत्वा लज्जितेव इति मत्वा
एतत् ज्ञात्वा स्रष्टा त्रिपुरस्य विधाता व्यक्षः त्रिनेत्रः एष पतिर्भर्त्ता पश्यति, क्व
स्त्री योषित् क्वायोधनेच्छा क्व संख्याभिलाष: इदमेतत् न तु सदृशं सुष्ठु योग्यं कि
मया प्रस्तुतं प्रक्रान्तं इति मत्वा हृीतेवेति पुरस्तादुक्तः सम्बन्धः ॥४७॥
T
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy
६
[ पद्याङ्क ४७ व्याख्या
कुं०वृ० - सा शैलजा गिरिराजपुत्री वो युष्मान् पातु रक्षतु, या किविशिष्टा,
या असुरपतिं दैत्येन्द्रं अवधीत् जघान, कि कृत्वा पिष्ट्वा सञ्चूर्ण्य, केन सव्या-
जसव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठकोणेन सव्याद्दक्षिणपादादितरोऽन्यो यश्चरणो वाम-
पादस्तस्य चलो योऽङ्गुष्ठः स सव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठः, सव्याज: सक्रीड:
स चासौ सव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठश्च सव्याजसव्येतरचरणचलाङ्गुष्ठः तस्य कोणेन
एकदेशेन 'पुंसोऽङ्गं सव्यं वामं स्त्रियादेर्दक्षिणं स्मृतं,' अत्र केचन सव्यमिव
वाममङ्ग वदन्ति तद्भ्रान्तिनिरासाय विग्रहान्तरेण योजना, चरणस्य चलो
योऽङ गुष्ठ: तस्य कोणः चरणचलाङ्गुष्ठकोण: सव्येतरश्चासौ चरणचलाङ्गुष्ठ-
कोणश्च सव्येतरचरणचलाङ गुष्ठकोण:, सव्याजं सलीलं यत् सव्येतरो यश्चरण-
चलांगुष्ठकोणश्च तेन वामपादाङ गुष्ठदक्षिणभागेनेत्यर्थः; सा किंभूता सती तं
अवधीत्, सद्यस्तत्क्षणं लज्जिता इव, किं कृत्वा इति मत्वा ज्ञात्वा, किं तदाह, इदं
मया कि प्रस्तुतं किमारब्धं, किं तत् यन्न सदृशं न संगतं महिषहननं नाम, कुतः
यतः वव स्त्री भर्तृ सन्निधौ लीलायोग्येत्यर्थः, दुर्दान्तयोधसाध्या प्रायोधनेच्छा
सङ्ग्रामवाञ्छा क्व, भत्र्ता यदा पार्श्वे न भवति तदापि स्त्रियाः परपुरुषदर्शनमपि
निबद्धं, अत्र पुनरेष साक्षात् मम भर्त्ता त्र्यक्षो महेश्वरस्त्रिभिर्लोचनैः पश्यति;
अन्यच्च, स किं सामान्यो न कि तर्हि त्रिलोक्या: कर्त्ता, पुनः किविशिष्टः,
त्रिपुरवधकृती त्रिपुरवधे दक्षः, त्रीणि पुराणि यस्य स त्रिपुरः; एवंविधस्य पत्युः
सन्निधौ असदृशं मया कृतमिति मत्वा उत्प्रेक्ष्यते लज्जितेव ॥४७॥
१४ ]
सं० व्या०-४७. भर्त्तेति ॥ सा पार्वती पर्वतपुत्री वो युष्मान् पातु रक्षतु,
या लज्जितेव ह्रीतेव प्रसुरपति महिषं सद्यस्तत्क्षणमेवावधीत् हतवती, किंविशिष्टं
असुरपति सव्याजसव्येतरचरणन खाङ गुष्ठकोणाभिमुष्टं सव्यादितरः सव्येतरः
सव्येतरो वाम इत्यर्थः सव्येतरश्चासौ चरणश्च सव्येतरचरणः तस्य नखाङ गुष्ठौ
तयोः कोणेन अभिमृष्टोऽभ्यधिक स्पृष्टः सव्येतरचरणनखाङ गुष्ठकोणाभिसृष्ट: तं
सव्याजसव्येतरचरणनखाङ्गुष्ठकोणाभिमृष्टं, किं कृत्वा लज्जितेव इति मत्वा
एतत् ज्ञात्वा स्रष्टा त्रिपुरस्य विधाता व्यक्षः त्रिनेत्रः एष पतिर्भर्त्ता पश्यति, क्व
स्त्री योषित् क्वायोधनेच्छा क्व संख्याभिलाष: इदमेतत् न तु सदृशं सुष्ठु योग्यं कि
मया प्रस्तुतं प्रक्रान्तं इति मत्वा हृीतेवेति पुरस्तादुक्तः सम्बन्धः ॥४७॥
T
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy
६