2023-03-13 13:35:09 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
पद्याङ्क ३७ व्याख्या ]
मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्ति समेतम्
[ ८१
कुं० वृ० - पार्वती गिरीन्द्रतनया वो युष्मान् श्रवतु, किंभूता पूर्ववत् पशु-
पते मंहेशस्य (28b) यथा पशुपतेर्महिषस्य ईदृक् एवंविधं कम्मं ईपत् कुर्व्वाणा,
ईषदिति तदाभासत्वेन सवं कुर्व्वाणा, कि तदाह, महिषे निरीक्ष्यमाणे तस्य
दृष्टौ आसक्तदृष्टि: आरोपितदृष्टि:; अन्यच्च, कृतमुखविकृतिः तस्मिन् कोणेन
भ्रूभङ्गमुखारक्तत्वाऽधरकम्परूपां मुखविकृति कुर्व्वती तथैव कृतमुख विकृतिः तस्य
भिमुख्ये सम्मुखत्वे सम्मुखीना सम्मुखीनेत्यत्र यथा मुखसम्मुखस्य दर्शनं
सम्मुखीनः दृश्यतेऽस्मिन्निति दर्शनसम्मुखीना सम्मुखा; अन्यच्च, तस्मिन् हास-
प्रगल्भे उपहासचतुरे सति स्मेरा सहासा सा, तावत् किं ब्रूते, ग्राह, मन्ये देव-
मँहेश्वरप्रभृतिभिर्जितः पूर्वं, सम्प्रति इयं अपि मां जेतुं आगता अत एव एनां प्रति
मम उपहासः प्रतिभासते; अपि च, तस्मिन् प्रियवचसि ललितवचने सति कृत-
श्रोत्रपेयाऽधिकोक्तिः कृता श्रोत्राभ्यां पेया श्रव्या अधिका उत्तिर्यस्याः सा तथा;
इदानीं महिषः कथयति, हे चण्डि ! श्रागच्छ यत् त्वं युद्धविषये योग्या भवसि
प्रवीणा श्रूयसे; देवी ग्रह, हे महिषासुर ! त्वमपि सामान्यो न भवसि यतो
निजभुजयुगबल विजितसकल सुरनिकरः; ग्रन्यच्च, तस्मिन् महिषे नर्म्म कर्म्मगीति
युद्धावसरत्वात् मारकर्म्मणीत्युपचयंते तस्मिन् महिषे मारकर्म्मणि उद्यक्त सति
उद्यते सति साऽपि तथैवोद्युक्ता प्रगुणीभूता पशूनामुपकृतत्वेन महिषं व्यादिश्य
पशुपते मंहेश्वरस्य सादृश्यात्तथाऽभिधीयते, क्रीडासमये हरे आसक्तदृष्टौ ग्रासक्त-
दृष्टिः; अन्यच्च, कामेच्छया तस्मिन् कटाक्षनिरीक्षणरूपां मुखविकृति कुर्व्वति
सति साऽपि कृतमुखविकृतिः; अन्यच्च, तस्य आभिमुख्ये सति सम्मुखीभूता; अपि
च, तस्मिन् हासप्रगल्भे सहासा; अन्यच्च, तस्मिन् प्रियवचसि कृतश्रोत्रपेयाऽधिकोक्तिः;
अन्यच्च, तस्मिन् नर्म्मकर्म्मणि स्मरव्यापारविषये उद्युक्त सति साऽपि तथैवो-
चुक्ता, किंविशिष्टा सा, विनिहितचरणालक्तकेव प्रारोपितपादालतका इव,
अलक्तकप्रतिरहितपादेवेत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टा सा क्षतारिः क्षतशत्रुः ॥३७॥
सं० व्या ० - ३७. दृष्टावासक्तदृष्टिरिति । पार्वती पर्वतपुत्री वो युष्मान्
अवतु रक्षतु, पशुपतेः शङ्करस्य सम्बन्धि सर्वं पूर्ववद्यथापूर्वमेव कुर्वाणा विदधाना,
किंभूता उद्युक्ता उद्यता स्वनर्मकर्मणि परिहासऋियायां, कथंभूता क्षतारिः क्षतो
अरिया सा तथोक्ता, ईषद्विनिहितचरणालक्तका ईषत् मनाक् विनिहितो न्यस्तः
चरणालक्तको यया तथा, इत्युक्तं भवति व्यापादितमहिषरक्ताक्तचरणा विन्यस्ता-
लक्तकेव लक्ष्यते नर्म्मकर्मोद्यता, किमवस्था या पार्वती दृष्टावासक्तदृष्टि: प्रासक्ता
लग्ना दृष्टिर्यस्याः सा आसक्तष्टिः प्रथममिव तथा तेनैव प्रकारेण सम्मुखी
चाभिमुखी क्व आभिमुख्ये अभिमुखभावे पशुपतेरिति सम्बन्धः, हासेन प्रगल्भे
हासप्रगल्भे प्रियं च तत् वचश्च प्रियवचस्तस्मिन् प्रियवचसि हासप्रगल्भे पशुपती
T
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy
मेदपाटेश्वर-कुम्भकर्ण-कृत-वृत्ति समेतम्
[ ८१
कुं० वृ० - पार्वती गिरीन्द्रतनया वो युष्मान् श्रवतु, किंभूता पूर्ववत् पशु-
पते मंहेशस्य (28b) यथा पशुपतेर्महिषस्य ईदृक् एवंविधं कम्मं ईपत् कुर्व्वाणा,
ईषदिति तदाभासत्वेन सवं कुर्व्वाणा, कि तदाह, महिषे निरीक्ष्यमाणे तस्य
दृष्टौ आसक्तदृष्टि: आरोपितदृष्टि:; अन्यच्च, कृतमुखविकृतिः तस्मिन् कोणेन
भ्रूभङ्गमुखारक्तत्वाऽधरकम्परूपां मुखविकृति कुर्व्वती तथैव कृतमुख विकृतिः तस्य
भिमुख्ये सम्मुखत्वे सम्मुखीना सम्मुखीनेत्यत्र यथा मुखसम्मुखस्य दर्शनं
सम्मुखीनः दृश्यतेऽस्मिन्निति दर्शनसम्मुखीना सम्मुखा; अन्यच्च, तस्मिन् हास-
प्रगल्भे उपहासचतुरे सति स्मेरा सहासा सा, तावत् किं ब्रूते, ग्राह, मन्ये देव-
मँहेश्वरप्रभृतिभिर्जितः पूर्वं, सम्प्रति इयं अपि मां जेतुं आगता अत एव एनां प्रति
मम उपहासः प्रतिभासते; अपि च, तस्मिन् प्रियवचसि ललितवचने सति कृत-
श्रोत्रपेयाऽधिकोक्तिः कृता श्रोत्राभ्यां पेया श्रव्या अधिका उत्तिर्यस्याः सा तथा;
इदानीं महिषः कथयति, हे चण्डि ! श्रागच्छ यत् त्वं युद्धविषये योग्या भवसि
प्रवीणा श्रूयसे; देवी ग्रह, हे महिषासुर ! त्वमपि सामान्यो न भवसि यतो
निजभुजयुगबल विजितसकल सुरनिकरः; ग्रन्यच्च, तस्मिन् महिषे नर्म्म कर्म्मगीति
युद्धावसरत्वात् मारकर्म्मणीत्युपचयंते तस्मिन् महिषे मारकर्म्मणि उद्यक्त सति
उद्यते सति साऽपि तथैवोद्युक्ता प्रगुणीभूता पशूनामुपकृतत्वेन महिषं व्यादिश्य
पशुपते मंहेश्वरस्य सादृश्यात्तथाऽभिधीयते, क्रीडासमये हरे आसक्तदृष्टौ ग्रासक्त-
दृष्टिः; अन्यच्च, कामेच्छया तस्मिन् कटाक्षनिरीक्षणरूपां मुखविकृति कुर्व्वति
सति साऽपि कृतमुखविकृतिः; अन्यच्च, तस्य आभिमुख्ये सति सम्मुखीभूता; अपि
च, तस्मिन् हासप्रगल्भे सहासा; अन्यच्च, तस्मिन् प्रियवचसि कृतश्रोत्रपेयाऽधिकोक्तिः;
अन्यच्च, तस्मिन् नर्म्मकर्म्मणि स्मरव्यापारविषये उद्युक्त सति साऽपि तथैवो-
चुक्ता, किंविशिष्टा सा, विनिहितचरणालक्तकेव प्रारोपितपादालतका इव,
अलक्तकप्रतिरहितपादेवेत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टा सा क्षतारिः क्षतशत्रुः ॥३७॥
सं० व्या ० - ३७. दृष्टावासक्तदृष्टिरिति । पार्वती पर्वतपुत्री वो युष्मान्
अवतु रक्षतु, पशुपतेः शङ्करस्य सम्बन्धि सर्वं पूर्ववद्यथापूर्वमेव कुर्वाणा विदधाना,
किंभूता उद्युक्ता उद्यता स्वनर्मकर्मणि परिहासऋियायां, कथंभूता क्षतारिः क्षतो
अरिया सा तथोक्ता, ईषद्विनिहितचरणालक्तका ईषत् मनाक् विनिहितो न्यस्तः
चरणालक्तको यया तथा, इत्युक्तं भवति व्यापादितमहिषरक्ताक्तचरणा विन्यस्ता-
लक्तकेव लक्ष्यते नर्म्मकर्मोद्यता, किमवस्था या पार्वती दृष्टावासक्तदृष्टि: प्रासक्ता
लग्ना दृष्टिर्यस्याः सा आसक्तष्टिः प्रथममिव तथा तेनैव प्रकारेण सम्मुखी
चाभिमुखी क्व आभिमुख्ये अभिमुखभावे पशुपतेरिति सम्बन्धः, हासेन प्रगल्भे
हासप्रगल्भे प्रियं च तत् वचश्च प्रियवचस्तस्मिन् प्रियवचसि हासप्रगल्भे पशुपती
T
CC-0. RORI. Digitized by Sri Muthulakshmi Research Academy