avyayakośa /54
This page has not been fully proofread.
अधि
सम्मुखे—'अध्यक्षः । ज्ञाने. - 'परं ब्रह्माधिगच्छति ।', 'अधिगतपरमार्थान्-
(भर्तृहरिः 2-14) प्रस्तावे. 'शब्दानुशासनमधिकृतं वेदितव्यम् ।" ( महाभाष्ये
1-1-1) ऐश्वर्ये—'अधिरामे भूः । अधिकम् । सामीप्ये—३ अध्यधि ग्रामम् ।
परिभवे शत्रुन् अधिशेरते । पक्षपाते– ' अधिवकः । 'अनर्थकोऽपि क्वचित् ।
-
18
1.
2.
अध्यक्ष्णोः इत्यध्यक्षः । अत्र सम्मुखार्थः स्फुटं बोध्यः ।
'अधिरीश्वरे' (1-4-97) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । 'यस्मादधिकं
यस्य चेश्वरवचनं तत्र सप्तमी' (2-3-9) इति सप्तमी । अधिकमित्यव
अध्यारूढशब्दात् कन्, उत्तरपदलोपश्च भवति । अधिकम् '
(5-2-73) इति सूत्रेण निपातितमेवम् । 'अघि रामे पराक्रान्तमधि-
कर्ता स ते क्षयम् ।' इति (भ. का. 8-93) वचनमिहानुसन्धेयम् ।
-
(
9
3.
' उपर्यध्यधसः सामीप्ये (8-1-7) इति अधि इत्यस्य निपातस्य
द्विर्वचनम् । एतच्च सामीप्यार्थ एव । 'कर्मप्रवचनीयुक्ते द्वितीया'
(2-3-8) इति द्वितीया
6
4.
तमिन्धनेषु हितेषु अधिवाकाय हरन्ति ।' (ऋ. 8-15-5) इत्यल
6
' अधिवाकाय = पक्षपातवचनाय' इति वेदभाष्ये विवृतत्वात् पक्षपा-
तार्थत्वमप्यस्येति ज्ञायते ।
5.
' अधिपरी अनर्थकौ' (1-1-93) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अत्रानर्थ-
कत्वं नाम प्रकृतकर्म प्रवचनीयेन साकमुपात्तस्य धातोर्योऽर्थः, तदति-
रेकेण स्वस्थानधिकार्थकत्वम्, यथां-वृषभशब्दघटकः वृषशब्दोऽ-
नधिकार्थकः इत्यादिकं पदमञ्जर्या स्पष्टम् । अत एवालोदाहरणे
अधितस्थुषीत्यस, उपसर्गसंज्ञा न, कर्मप्रवचनीयसंज्ञाया गत्युपसर्गसंज्ञा-
बाधकत्वात् । अन्यथा अधितष्ठौ इत्यादाविव 'स्थादिष्वभ्यासेन
चाभ्यासस्य' (8-3-64) इति षत्वं स्यात् । वाचस्पत्ये तु प्रकृतस्थले
पर्यधी गतौ ।' इति मुग्धबोधवाक्यं प्रमाणीकृत्य गत्यर्थकत्वेऽधे:
पत्वं नेति साधितम् । 'कुतोऽधियास्यसि क्रूर निहतस्तेन पलिभिः ।'
इति भट्टिकाव्ये (8-90) अनर्थकस्याघेरुदाहरणं दत्तमिहावधेयम् ।
11
सम्मुखे—'अध्यक्षः । ज्ञाने. - 'परं ब्रह्माधिगच्छति ।', 'अधिगतपरमार्थान्-
(भर्तृहरिः 2-14) प्रस्तावे. 'शब्दानुशासनमधिकृतं वेदितव्यम् ।" ( महाभाष्ये
1-1-1) ऐश्वर्ये—'अधिरामे भूः । अधिकम् । सामीप्ये—३ अध्यधि ग्रामम् ।
परिभवे शत्रुन् अधिशेरते । पक्षपाते– ' अधिवकः । 'अनर्थकोऽपि क्वचित् ।
-
18
1.
2.
अध्यक्ष्णोः इत्यध्यक्षः । अत्र सम्मुखार्थः स्फुटं बोध्यः ।
'अधिरीश्वरे' (1-4-97) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । 'यस्मादधिकं
यस्य चेश्वरवचनं तत्र सप्तमी' (2-3-9) इति सप्तमी । अधिकमित्यव
अध्यारूढशब्दात् कन्, उत्तरपदलोपश्च भवति । अधिकम् '
(5-2-73) इति सूत्रेण निपातितमेवम् । 'अघि रामे पराक्रान्तमधि-
कर्ता स ते क्षयम् ।' इति (भ. का. 8-93) वचनमिहानुसन्धेयम् ।
-
(
9
3.
' उपर्यध्यधसः सामीप्ये (8-1-7) इति अधि इत्यस्य निपातस्य
द्विर्वचनम् । एतच्च सामीप्यार्थ एव । 'कर्मप्रवचनीयुक्ते द्वितीया'
(2-3-8) इति द्वितीया
6
4.
तमिन्धनेषु हितेषु अधिवाकाय हरन्ति ।' (ऋ. 8-15-5) इत्यल
6
' अधिवाकाय = पक्षपातवचनाय' इति वेदभाष्ये विवृतत्वात् पक्षपा-
तार्थत्वमप्यस्येति ज्ञायते ।
5.
' अधिपरी अनर्थकौ' (1-1-93) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अत्रानर्थ-
कत्वं नाम प्रकृतकर्म प्रवचनीयेन साकमुपात्तस्य धातोर्योऽर्थः, तदति-
रेकेण स्वस्थानधिकार्थकत्वम्, यथां-वृषभशब्दघटकः वृषशब्दोऽ-
नधिकार्थकः इत्यादिकं पदमञ्जर्या स्पष्टम् । अत एवालोदाहरणे
अधितस्थुषीत्यस, उपसर्गसंज्ञा न, कर्मप्रवचनीयसंज्ञाया गत्युपसर्गसंज्ञा-
बाधकत्वात् । अन्यथा अधितष्ठौ इत्यादाविव 'स्थादिष्वभ्यासेन
चाभ्यासस्य' (8-3-64) इति षत्वं स्यात् । वाचस्पत्ये तु प्रकृतस्थले
पर्यधी गतौ ।' इति मुग्धबोधवाक्यं प्रमाणीकृत्य गत्यर्थकत्वेऽधे:
पत्वं नेति साधितम् । 'कुतोऽधियास्यसि क्रूर निहतस्तेन पलिभिः ।'
इति भट्टिकाव्ये (8-90) अनर्थकस्याघेरुदाहरणं दत्तमिहावधेयम् ।
11