avyayakośa /51
This page has not been fully proofread.
अधरात्तात्
'अवरस्तादधरतः- (इलो. 5-92) इति हलायुधः । अर-
शब्दात् प्रथमा पञ्चमी - सप्तम्यर्थेषु आद्यादे: (वा. 5-4-44) आकृतिगणवेन
सार्वविभक्तिकस्तसिः । 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यव्ययत्वम् ।
1.
(29)
"अधरस्तात् अधरत इत्यर्थे" (त. नि.)
"अधरस्तात् अधरत: – (श्लो. 5-92) इति हलायुधः ।
(30)
"अधरात् दक्षिणत इत्यर्थे" (न.नि.)
'पश्चादोत्तरा' दधराद् आ पुरस्तात् । (ऋ. 6-19-9)
(31)
"
"अधरात्तात् अधरत इत्यर्थे " (न.नि.)
'सवितोत्तरात्तात् सविता 'ऽधरात्तात् ।' (ऋ. 10-36-14)
15
अधरशब्दस्य 'दिक्शब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमीमाभ्यो दिग्देशकाले-
स्ताति: (5-3-27) इत्यस्तातिप्रत्ययः । तस्य च
,
सर्वविभक्तिः'( 1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । 'अस्ताति च'
6
तद्धितरत्रा-
(5-3-400
इत्यनेनात्र यद्यपि अधरशब्दस्य अधादेश प्राप्त ; तथापि पृषोदरादि-
त्वात् (6-3-109) अधादेशो नेति ज्ञेयम् । अधरस्मात इत्यध्य
व्ययं किञ्चित् शब्दकल्पद्रुमे उपात्तम् । तदानीं विभक्तिप्रतिरूपक्रम-
व्ययं तदिति बोध्यम् ।
2. 'उत्तराधरदक्षिणादाति:' (5-3-34) इति प्रथमापञ्चमीसप्तमीभ्यो
उधरशब्दात् आतिप्रत्ययः ।
'तद्वितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38)
इत्यव्ययत्वम्। अधरशब्दस्याघोभागार्थकत्वेऽपि वैदिके प्रयोगे दृष्टानु-
विध्याश्रयणेन दक्षिणदिगर्थकत्वम् । अत्र मन्त्रेऽत एव सायणाचार्ये :
'अधरात् = दक्षिणात् ।' इति व्याख्या कृता ।
3. अधरशब्दात् प्रथमापञ्चमीसप्तम्यर्थेषु अस्तातिप्रत्यये, पृषोदरादित्वात्
(6-3-109) प्रत्ययस्थसकारस्य लोपे, पृषोदरादित्वादेव प्रकृते-
रधादेशाभावे च रूपमे वम् ।
'अवरस्तादधरतः- (इलो. 5-92) इति हलायुधः । अर-
शब्दात् प्रथमा पञ्चमी - सप्तम्यर्थेषु आद्यादे: (वा. 5-4-44) आकृतिगणवेन
सार्वविभक्तिकस्तसिः । 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यव्ययत्वम् ।
1.
(29)
"अधरस्तात् अधरत इत्यर्थे" (त. नि.)
"अधरस्तात् अधरत: – (श्लो. 5-92) इति हलायुधः ।
(30)
"अधरात् दक्षिणत इत्यर्थे" (न.नि.)
'पश्चादोत्तरा' दधराद् आ पुरस्तात् । (ऋ. 6-19-9)
(31)
"
"अधरात्तात् अधरत इत्यर्थे " (न.नि.)
'सवितोत्तरात्तात् सविता 'ऽधरात्तात् ।' (ऋ. 10-36-14)
15
अधरशब्दस्य 'दिक्शब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमीमाभ्यो दिग्देशकाले-
स्ताति: (5-3-27) इत्यस्तातिप्रत्ययः । तस्य च
,
सर्वविभक्तिः'( 1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । 'अस्ताति च'
6
तद्धितरत्रा-
(5-3-400
इत्यनेनात्र यद्यपि अधरशब्दस्य अधादेश प्राप्त ; तथापि पृषोदरादि-
त्वात् (6-3-109) अधादेशो नेति ज्ञेयम् । अधरस्मात इत्यध्य
व्ययं किञ्चित् शब्दकल्पद्रुमे उपात्तम् । तदानीं विभक्तिप्रतिरूपक्रम-
व्ययं तदिति बोध्यम् ।
2. 'उत्तराधरदक्षिणादाति:' (5-3-34) इति प्रथमापञ्चमीसप्तमीभ्यो
उधरशब्दात् आतिप्रत्ययः ।
'तद्वितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38)
इत्यव्ययत्वम्। अधरशब्दस्याघोभागार्थकत्वेऽपि वैदिके प्रयोगे दृष्टानु-
विध्याश्रयणेन दक्षिणदिगर्थकत्वम् । अत्र मन्त्रेऽत एव सायणाचार्ये :
'अधरात् = दक्षिणात् ।' इति व्याख्या कृता ।
3. अधरशब्दात् प्रथमापञ्चमीसप्तम्यर्थेषु अस्तातिप्रत्यये, पृषोदरादित्वात्
(6-3-109) प्रत्ययस्थसकारस्य लोपे, पृषोदरादित्वादेव प्रकृते-
रधादेशाभावे च रूपमे वम् ।