avyayakośa /35
This page has not been fully proofread.
(४) कृदव्ययानि ।
'कृन्मजन्तः' (1.1.39) इत्यत्रोपात्ता मान्ता एजन्ताश्च कृत्प्रत्यया
अव्ययसंज्ञकाः । मान्ताः- तुमुन् णमुद्र – कमुल खमुञ्प्रभृतयः । एजन्ताः-
से—सेन्-असे-असेन्-क्से-कसेन्-अध्यै-अध्यैन्-कध्यै-कध्यैन्-शध्यै- शध्यैन्-
तवै-तवेङ्-तत्रेन्-क्रेन्-प्रत्ययाः, 'प्रयै रोहिष्यै अव्य(धि)थिष्यै' (3.4.10) इत्यत्र
निपातनात् सिद्ध के- इयेप्रत्ययौ 'दृशे विख्येच' ( 3.4.11) इत्यत्र
निपात्यमानः केप्रत्ययः इति ।
शृत्वम् ॥
-
✰
9
एवं 'क्वातोसुकसुनः' (1.1.40) इत्येतेषां त्रयाणामपि कृतामध्य
(५.) अव्ययीभाव समासान्तानि ।
अव्ययीभावः ' (2.1.5) इत्यारभ्य 'अन्यपदार्थे च संज्ञायाम्
(2-1-21) इतियाबद् ये समाला विहितास्तेऽव्ययीभाव समासाः । तेषां 'अव्य-
यीभावश्च' (1.1.41) इत्यव्ययत्वम्। 'अव्ययीभावः (37) इति लिङ्गानु-
शासनसत्रेषु मध्ये नपुंसकलिङ्गप्रकरणे पाठादव्ययीभावानां नपुंसकलिङ्ग-
त्वमपि शस्त्रसंमतमित्यवधेयम् । अनव्ययं सत् अव्ययं सम्पद्यते – कार्य विशे
पार्थमित्यङ्गीकृत्य माध्येऽव्ययानावस्याव्ययत्वे त्रीणि प्रयोजनानि लुमुखस्वरो-
पचाररूपाणि परिगणितानि ।
".
1. लुकु-'अव्ययादा सुप:' (2-4-82) इति 'प्रत्यग्नि शलभाः
पतन्ति' इत्यादिषु सुपो लुक् । मुखस्वर:- श्रुतौ 'उपानि-
मुखः' इत्यत्न 'मुखं स्वाङ्गम् (6-2-167) इति प्राप्तः उत्तर-
पदान्तोदात्तस्वरः 'नाव्ययंदिकुछब्द - (6-2-168) इति
निषिध्यते । विसर्गस्थानिकस्य सकारस्य 'उपचार:' इति
पूर्वाचार्यसंज्ञा । 'श्व:कार:, पुनःकार:' इत्यादिषु 'अत:
कृकमि -' (8-3-46) इति सकारादेशो न - इति त्रीणि
प्रयोजनानि ।
'कृन्मजन्तः' (1.1.39) इत्यत्रोपात्ता मान्ता एजन्ताश्च कृत्प्रत्यया
अव्ययसंज्ञकाः । मान्ताः- तुमुन् णमुद्र – कमुल खमुञ्प्रभृतयः । एजन्ताः-
से—सेन्-असे-असेन्-क्से-कसेन्-अध्यै-अध्यैन्-कध्यै-कध्यैन्-शध्यै- शध्यैन्-
तवै-तवेङ्-तत्रेन्-क्रेन्-प्रत्ययाः, 'प्रयै रोहिष्यै अव्य(धि)थिष्यै' (3.4.10) इत्यत्र
निपातनात् सिद्ध के- इयेप्रत्ययौ 'दृशे विख्येच' ( 3.4.11) इत्यत्र
निपात्यमानः केप्रत्ययः इति ।
शृत्वम् ॥
-
✰
9
एवं 'क्वातोसुकसुनः' (1.1.40) इत्येतेषां त्रयाणामपि कृतामध्य
(५.) अव्ययीभाव समासान्तानि ।
अव्ययीभावः ' (2.1.5) इत्यारभ्य 'अन्यपदार्थे च संज्ञायाम्
(2-1-21) इतियाबद् ये समाला विहितास्तेऽव्ययीभाव समासाः । तेषां 'अव्य-
यीभावश्च' (1.1.41) इत्यव्ययत्वम्। 'अव्ययीभावः (37) इति लिङ्गानु-
शासनसत्रेषु मध्ये नपुंसकलिङ्गप्रकरणे पाठादव्ययीभावानां नपुंसकलिङ्ग-
त्वमपि शस्त्रसंमतमित्यवधेयम् । अनव्ययं सत् अव्ययं सम्पद्यते – कार्य विशे
पार्थमित्यङ्गीकृत्य माध्येऽव्ययानावस्याव्ययत्वे त्रीणि प्रयोजनानि लुमुखस्वरो-
पचाररूपाणि परिगणितानि ।
".
1. लुकु-'अव्ययादा सुप:' (2-4-82) इति 'प्रत्यग्नि शलभाः
पतन्ति' इत्यादिषु सुपो लुक् । मुखस्वर:- श्रुतौ 'उपानि-
मुखः' इत्यत्न 'मुखं स्वाङ्गम् (6-2-167) इति प्राप्तः उत्तर-
पदान्तोदात्तस्वरः 'नाव्ययंदिकुछब्द - (6-2-168) इति
निषिध्यते । विसर्गस्थानिकस्य सकारस्य 'उपचार:' इति
पूर्वाचार्यसंज्ञा । 'श्व:कार:, पुनःकार:' इत्यादिषु 'अत:
कृकमि -' (8-3-46) इति सकारादेशो न - इति त्रीणि
प्रयोजनानि ।