avyayakośa /32
This page has not been fully proofread.
१२
आपिशलीयव्याकरणे समयादीनां कर्मप्रवचनीयत्वं दृष्टम् "
इति कातन्त्रत्र्याकरणे दुर्गसिंहेन प्रतिपादित मित्याहुः । तदप्यत्रावधेयम
66
कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया' (2-3-8) इति द्वितीयाविभक्तिः,
"कृदन्ते द्र्यपसर्गे च यत्र पूर्वेण विग्रहः ।
अनर्थक: कर्मप्रवचनीयो व्यूढो वा विगृह्यते ॥ " (अथर्वप्रातिशा-
6
ख्यम् 1-1-10) इति विग्रहः, 'सुस्तुतम्, अतिस्तुतम्' इत्यादिषु
" कर्मप्रवचनीयत्वं क्रियायोगे विधीयते ।
षत्वादिविनिवृत्त्यर्थं स्वत्यादीनां हि धर्मिणाम् ॥ "
( वाक्यपदीयम् 2-204)
इत्युक्तदिशा पत्वादिनिषेध: इत्यादीनि कर्मप्रवचनीयसंज्ञा फलानि ।
कर्मप्रवचनीयसंज्ञा गत्युपसर्गसंज्ञयोर्चाधिका। एतत् सर्वमभिसन्धाय " प्रादय
एवं क्रियाविशेषोपजनित सम्बन्धविच्छेद हेतवः कर्मप्रवचनीयाः; यदाह-
" क्रियाविशेषजन्यानां सम्बन्धानां प्रकाशने ।
कर्मप्रवचनीयाः स्युर्निमित्तमवचारिताः ॥" इति...."
इत्यारभ्य विस्तरेण शृङ्गारप्रकाशे विवेचितमन्नानुसन्धेयम् ।
उपसर्गेभ्यः कर्मप्रत्रचनीयानां व्यापारभेदः पृथग् विद्यते । यथा 'वृक्षमभि
विद्योतते विद्युत्' इति विद्युवृक्षयोर्लक्ष्यलक्षणभावरूपः सम्बन्धोऽभिना
द्योत्यते । उपसर्गेण तु क्रियाविशेषार्थाभिव्यक्तिरेव क्रियते। उपसर्गाः पत्व-
1.
'अभितः परितः समया निकषाहाप्रतियोगेऽपि' (वा. 2-3-8)
इति वार्तिकोपात्तानाम्, 'उभसर्वतसोः कार्या धिक्युपर्या-
दिषु त्रिषु । द्वितीयाऽऽम्रेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ॥'
(वा. 2-3-8) इति लोकवार्तिकोपात्तानां च 'समया' इत्या
दीनामित्यर्थः ।
प
आपिशलीयव्याकरणे समयादीनां कर्मप्रवचनीयत्वं दृष्टम् "
इति कातन्त्रत्र्याकरणे दुर्गसिंहेन प्रतिपादित मित्याहुः । तदप्यत्रावधेयम
66
कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया' (2-3-8) इति द्वितीयाविभक्तिः,
"कृदन्ते द्र्यपसर्गे च यत्र पूर्वेण विग्रहः ।
अनर्थक: कर्मप्रवचनीयो व्यूढो वा विगृह्यते ॥ " (अथर्वप्रातिशा-
6
ख्यम् 1-1-10) इति विग्रहः, 'सुस्तुतम्, अतिस्तुतम्' इत्यादिषु
" कर्मप्रवचनीयत्वं क्रियायोगे विधीयते ।
षत्वादिविनिवृत्त्यर्थं स्वत्यादीनां हि धर्मिणाम् ॥ "
( वाक्यपदीयम् 2-204)
इत्युक्तदिशा पत्वादिनिषेध: इत्यादीनि कर्मप्रवचनीयसंज्ञा फलानि ।
कर्मप्रवचनीयसंज्ञा गत्युपसर्गसंज्ञयोर्चाधिका। एतत् सर्वमभिसन्धाय " प्रादय
एवं क्रियाविशेषोपजनित सम्बन्धविच्छेद हेतवः कर्मप्रवचनीयाः; यदाह-
" क्रियाविशेषजन्यानां सम्बन्धानां प्रकाशने ।
कर्मप्रवचनीयाः स्युर्निमित्तमवचारिताः ॥" इति...."
इत्यारभ्य विस्तरेण शृङ्गारप्रकाशे विवेचितमन्नानुसन्धेयम् ।
उपसर्गेभ्यः कर्मप्रत्रचनीयानां व्यापारभेदः पृथग् विद्यते । यथा 'वृक्षमभि
विद्योतते विद्युत्' इति विद्युवृक्षयोर्लक्ष्यलक्षणभावरूपः सम्बन्धोऽभिना
द्योत्यते । उपसर्गेण तु क्रियाविशेषार्थाभिव्यक्तिरेव क्रियते। उपसर्गाः पत्व-
1.
'अभितः परितः समया निकषाहाप्रतियोगेऽपि' (वा. 2-3-8)
इति वार्तिकोपात्तानाम्, 'उभसर्वतसोः कार्या धिक्युपर्या-
दिषु त्रिषु । द्वितीयाऽऽम्रेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ॥'
(वा. 2-3-8) इति लोकवार्तिकोपात्तानां च 'समया' इत्या
दीनामित्यर्थः ।
प