avyayakośa /263
This page has not been fully proofread.
227
निमानम्, 'तिलेर्माान् नियच्छति । भृशे निरतः, नितराम् ।
लेशे – निधुवः, निकुचितम् । बन्धे — निबिडम्, निबिरीसम् । स्थे-
निजः । दृष्टौ –निध्यायति, 'निशाम्य रामस्य निशम्य वृत्तं' (चम्पूरामायणे
अरण्य 2-3 श्लो.) । केतने – निकेतयति ।
-
2 नित्यः, 3 चिकिनम्– चिपिटम्, 'चिक्कः, 'चिल्लम् – पिल्लम्-
-
= नीरम्ध्रोऽत विवक्षितः । नीरन्ध्रेऽभिषेबे, 'नेविंडज्यि-
रीसचौ' (5-2-32) इति बिडज्बिरीसचौ प्रत्ययो भवतः । एतच्च
प्रक्रियासर्वस्वकारमतानुरोधेनोक्तम् । असूले ' संज्ञाबाम् '
(5-2-31) इत्यनुवृत्तेः नासिकाया अवनतत्व एवेसो प्रत्ययो इति
उक्तमत काशिकायाम्। 'निविडोच्चतस्तनमुर:--' (माइविका. 2-3)
'कर्णान्त मेत्य बिभिदे निबिडोऽपि मुष्टि:' (रघु: 9-58) 'उरुनिबिरी-
सनितम्बमा रखेदि' (माघ : 7-20) इति कविभिः अवयवान्तरेषु च
प्रयुज्येते तथा निबिडा: केशा: ' इति ।
2. श्रोग्यार्थे नेस्त्यप् प्रत्ययः 'त्यब् नेत्रे' (वा. 4-2-104) इति
विहितः । अस उपसर्गप्रतिरूपकः स्वरादिषु पठित: 'नि' इत्यवं
त्यपः प्रकृतित्वेन गृह्यते इति ज्ञेयम् । अन्यथा क्रियायोग एवोप-
सर्गसंज्ञाया विधानात् अत्र क्रियायोगाभावात् असाङ्गत्यं
स्फुटमेव ।
'नि' इत्यस्मात् नासिकायाः नसेऽभिधये 'इनच् पिटच् चिकचि
(5-2-33) इति इनपिटची प्रत्यथौ, क्रमेण प्रकृतेः चिक चि
इत्येतावादेशौ भवतः ।
1
ककार: प्रत्यय:
चिप्रकृत्यादेश: (वा. 5-2-33) इस्वमेन
पूर्वोक्तार्थ एव प्रकृतिप्रत्ययविशेषः । नेन 'चिक्कः' इति
सिद्धम् ।
1.
3.
3.
4.
5.
(
लिय चिलूपिल लश्चास्य चक्षुषी'
क्लिन्नेऽस्य चक्षुषी इत्यर्थे लप्रत्ययः प्रकृतेः
विधी से ते । तेनैवं सिद्धम् ।
खुल च
वक्तव्य: (भाष्यम्
5-2-33) इति वचनात् 'चुल्लः' इति च सिद्धपति । सर्वे एसे
भतीवाप्रसिद्धाः । तथापि 'नि' इत्यस्मादेषां सिद्धेरोपम्बासः ।
"
"
(वा. 5-2-33) इति
चिलपिकौ च भावो
9
निमानम्, 'तिलेर्माान् नियच्छति । भृशे निरतः, नितराम् ।
लेशे – निधुवः, निकुचितम् । बन्धे — निबिडम्, निबिरीसम् । स्थे-
निजः । दृष्टौ –निध्यायति, 'निशाम्य रामस्य निशम्य वृत्तं' (चम्पूरामायणे
अरण्य 2-3 श्लो.) । केतने – निकेतयति ।
-
2 नित्यः, 3 चिकिनम्– चिपिटम्, 'चिक्कः, 'चिल्लम् – पिल्लम्-
-
= नीरम्ध्रोऽत विवक्षितः । नीरन्ध्रेऽभिषेबे, 'नेविंडज्यि-
रीसचौ' (5-2-32) इति बिडज्बिरीसचौ प्रत्ययो भवतः । एतच्च
प्रक्रियासर्वस्वकारमतानुरोधेनोक्तम् । असूले ' संज्ञाबाम् '
(5-2-31) इत्यनुवृत्तेः नासिकाया अवनतत्व एवेसो प्रत्ययो इति
उक्तमत काशिकायाम्। 'निविडोच्चतस्तनमुर:--' (माइविका. 2-3)
'कर्णान्त मेत्य बिभिदे निबिडोऽपि मुष्टि:' (रघु: 9-58) 'उरुनिबिरी-
सनितम्बमा रखेदि' (माघ : 7-20) इति कविभिः अवयवान्तरेषु च
प्रयुज्येते तथा निबिडा: केशा: ' इति ।
2. श्रोग्यार्थे नेस्त्यप् प्रत्ययः 'त्यब् नेत्रे' (वा. 4-2-104) इति
विहितः । अस उपसर्गप्रतिरूपकः स्वरादिषु पठित: 'नि' इत्यवं
त्यपः प्रकृतित्वेन गृह्यते इति ज्ञेयम् । अन्यथा क्रियायोग एवोप-
सर्गसंज्ञाया विधानात् अत्र क्रियायोगाभावात् असाङ्गत्यं
स्फुटमेव ।
'नि' इत्यस्मात् नासिकायाः नसेऽभिधये 'इनच् पिटच् चिकचि
(5-2-33) इति इनपिटची प्रत्यथौ, क्रमेण प्रकृतेः चिक चि
इत्येतावादेशौ भवतः ।
1
ककार: प्रत्यय:
चिप्रकृत्यादेश: (वा. 5-2-33) इस्वमेन
पूर्वोक्तार्थ एव प्रकृतिप्रत्ययविशेषः । नेन 'चिक्कः' इति
सिद्धम् ।
1.
3.
3.
4.
5.
(
लिय चिलूपिल लश्चास्य चक्षुषी'
क्लिन्नेऽस्य चक्षुषी इत्यर्थे लप्रत्ययः प्रकृतेः
विधी से ते । तेनैवं सिद्धम् ।
खुल च
वक्तव्य: (भाष्यम्
5-2-33) इति वचनात् 'चुल्लः' इति च सिद्धपति । सर्वे एसे
भतीवाप्रसिद्धाः । तथापि 'नि' इत्यस्मादेषां सिद्धेरोपम्बासः ।
"
"
(वा. 5-2-33) इति
चिलपिकौ च भावो
9