avyayakośa /154
This page has not been fully proofread.
118
परार्थे – उत्तरः । कचित् महत्त्वार्थकत्वमप्यस्य दृश्यते । यथा-
उद्ग्रन्थः, उदारः । अप्यर्थकत्बमव्यस्येति शब्दकल्पद्रुमः । यथासम्भव-
मुदाहरणान्यूह्यानि । "यदुद्वतो निक्तो यासि बप्सत् ' (ऋक्
10-142-4 )। 2 उद्वा च उद्बती च' ।
(222)
उत्तरतः
"उत्तरतः " (त.)
सप्तमीपश्चमी प्रथमावृत्ते रुत्तरशब्दात् स्वार्थेऽतसुच्प्रत्ययः 'दक्षिणो-
-
त्तराभ्यामतसुच् ' (5-3-28) इति विधीयते । दिग्देशकालेषु गम्येषु
प्रत्ययोऽयं विधीयते । सप्तम्यन्ते – उत्तरतो "ग्रामस्य वसति । उत्तरस्यां दिशि
वसतीत्यर्थः । पञ्चम्यन्ते - उत्तरत आगतः । उत्तरदेशादागत इत्यर्थः ।
प्रथमान्ते – उत्तरतो रमणीयम् । एवं कालवाचकत्वमपि यथासम्भवमूह्यम् ।
2.
————
अत्र वाचस्पत्ये उत्तरशब्दात् तसिल्प्रत्यय इति प्रतिपादितम् ;
तत्तु भाष्यकैयटादिविरुद्धम् । 'उत्तरपश्चात् ।
9
1. 'उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ' ( 5-1-118) इति स्वार्थे वतिप्रत्ययोऽस ।
उद्वत: इति द्वितीयाबहुवचनम् - उद्गतानि इत्यर्थ: । छन्दस्येवास्य
प्रयोगः ।
'छन्दसीवनिपौ च वक्तव्यौ (वा.5-2-109) इत्यस वार्तिके चकारेण
उपसर्गात् 'व, वत्' इत्येतावपि प्रत्ययौ भवतः । लोके तु नैवमुपसर्गात्
केवलात् प्रत्ययः ।
6
3.
भन षष्टचतसर्थ प्रत्ययेन (2-3-30) इति प्रामशब्दात् षही इति
बोध्यम् ।
●
4. अल दिक्पूर्वपदस्य अपरस्य पश्चभावो वक्तव्यः भातिश्च प्रत्ययः
(वा. 5-3-32) इति वार्तिकेन उत्तरपूर्वस्य अपरशब्दस्य पश्चभावे
आतिप्रत्यये च रूपमेवमिति बोध्यम् । अस्य समुदायस्याव्ययत्वं
ज्ञेयम् ।
9
SAULMIGRALNITED
परार्थे – उत्तरः । कचित् महत्त्वार्थकत्वमप्यस्य दृश्यते । यथा-
उद्ग्रन्थः, उदारः । अप्यर्थकत्बमव्यस्येति शब्दकल्पद्रुमः । यथासम्भव-
मुदाहरणान्यूह्यानि । "यदुद्वतो निक्तो यासि बप्सत् ' (ऋक्
10-142-4 )। 2 उद्वा च उद्बती च' ।
(222)
उत्तरतः
"उत्तरतः " (त.)
सप्तमीपश्चमी प्रथमावृत्ते रुत्तरशब्दात् स्वार्थेऽतसुच्प्रत्ययः 'दक्षिणो-
-
त्तराभ्यामतसुच् ' (5-3-28) इति विधीयते । दिग्देशकालेषु गम्येषु
प्रत्ययोऽयं विधीयते । सप्तम्यन्ते – उत्तरतो "ग्रामस्य वसति । उत्तरस्यां दिशि
वसतीत्यर्थः । पञ्चम्यन्ते - उत्तरत आगतः । उत्तरदेशादागत इत्यर्थः ।
प्रथमान्ते – उत्तरतो रमणीयम् । एवं कालवाचकत्वमपि यथासम्भवमूह्यम् ।
2.
————
अत्र वाचस्पत्ये उत्तरशब्दात् तसिल्प्रत्यय इति प्रतिपादितम् ;
तत्तु भाष्यकैयटादिविरुद्धम् । 'उत्तरपश्चात् ।
9
1. 'उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ' ( 5-1-118) इति स्वार्थे वतिप्रत्ययोऽस ।
उद्वत: इति द्वितीयाबहुवचनम् - उद्गतानि इत्यर्थ: । छन्दस्येवास्य
प्रयोगः ।
'छन्दसीवनिपौ च वक्तव्यौ (वा.5-2-109) इत्यस वार्तिके चकारेण
उपसर्गात् 'व, वत्' इत्येतावपि प्रत्ययौ भवतः । लोके तु नैवमुपसर्गात्
केवलात् प्रत्ययः ।
6
3.
भन षष्टचतसर्थ प्रत्ययेन (2-3-30) इति प्रामशब्दात् षही इति
बोध्यम् ।
●
4. अल दिक्पूर्वपदस्य अपरस्य पश्चभावो वक्तव्यः भातिश्च प्रत्ययः
(वा. 5-3-32) इति वार्तिकेन उत्तरपूर्वस्य अपरशब्दस्य पश्चभावे
आतिप्रत्यये च रूपमेवमिति बोध्यम् । अस्य समुदायस्याव्ययत्वं
ज्ञेयम् ।
9
SAULMIGRALNITED