avyayakośa /143
This page has not been fully proofread.
107
सम्पद्यते । प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वात् 'तद्रितश्चा सर्वविभक्ति: '
(1-1-38) इत्यव्ययसंज्ञा । 'इत्थं व्रतं धारयत: प्रजार्थम्- (रघु-2-23)!
'इत्थङ्कारम् ।
(201)
'इत्था इत्थमित्यर्थे" (त.)
इदम्शब्दात्, 'प्रकारवचने थाल' ( 5-3-23) इति थाल्प्रत्यय,
एतेतौ रथो:' (3-3-4) इति प्रकृतेरिंद्रादेशे, असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वेना-
व्ययत्त्रम् । 'मृत्युर्यम्योपसेचन क इत्था वेद यत्र सः ॥' (कठोपनिषत् ) ।
सत्यार्थकत्वमव्यस्य वाचम्पत्ये प्रदर्शितम् ।
1
1
(202)
"इदम् अत्रेत्यर्थे" (स्व.)
सुबन्त प्रतिरूपक्रमव्ययमिंद्र बाहुल्येन च्छन्दस्सु परिदृश्यते। 'नारात
यस्तम् इदं स्वस्ति हुवे देव सवितारं नमोभिः ॥ ' (ऋ. 2-38-9) । अत्र
6
'अन्यथैवं कथमित्यसु सिद्धाप्रयोगश्चेत (3-4-67) इति 'इत्थम् '
इत्यस्मिन् उपपदे सति सिन्दा प्रयोगे कृञो णमुल्प्रत्ययः ।
सिद्धाप्रयोगो नाम निरर्थकत्वं कृम इति बोध्यम् । 'इत्थकाएं भुङ्क्ते -
इत्थं भुङ्क्ते, इत्यर्थः । अस केचित् कुम इव भूधातोरपि णमुल
विधीयते इति मत्वा 'इस्थम्भावम्' इत्यप्युदाजहुः । 'कर्मण्या कोश
कृञ: खमुञ्' (3-1-25) इति सुखात् कृञ' इत्यस्यैवानुवृत्ते :
सर्वशाब्दिकसम्मतत्वात् तत्व प्रमाणं मृग्यम् । 'इस्थम्भूतल अगे'
(2-3-21) इत्यादिनिर्देशैश्व क्तान्तत्वस्यैवोपलब्धेः, णमुलन्तस्य
तेनापि न साधुत्वकल्पनं न्याय्यम् । इत्थम्भावः' इति घनन्त प्रयोगन्तु
यथाकथञ्चित् समर्थयितुं शक्यते । यदि पुनः 'इत्थम्भाबम्' इनि
णमुलन्त: प्रयोग: प्रामाणिक परिदृश्यते नहिं अगतिकगस्या बहु-
लकेनैव निर्वोढव्यमित्यन्यत्र विस्तरः ।
4
सम्पद्यते । प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वात् 'तद्रितश्चा सर्वविभक्ति: '
(1-1-38) इत्यव्ययसंज्ञा । 'इत्थं व्रतं धारयत: प्रजार्थम्- (रघु-2-23)!
'इत्थङ्कारम् ।
(201)
'इत्था इत्थमित्यर्थे" (त.)
इदम्शब्दात्, 'प्रकारवचने थाल' ( 5-3-23) इति थाल्प्रत्यय,
एतेतौ रथो:' (3-3-4) इति प्रकृतेरिंद्रादेशे, असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वेना-
व्ययत्त्रम् । 'मृत्युर्यम्योपसेचन क इत्था वेद यत्र सः ॥' (कठोपनिषत् ) ।
सत्यार्थकत्वमव्यस्य वाचम्पत्ये प्रदर्शितम् ।
1
1
(202)
"इदम् अत्रेत्यर्थे" (स्व.)
सुबन्त प्रतिरूपक्रमव्ययमिंद्र बाहुल्येन च्छन्दस्सु परिदृश्यते। 'नारात
यस्तम् इदं स्वस्ति हुवे देव सवितारं नमोभिः ॥ ' (ऋ. 2-38-9) । अत्र
6
'अन्यथैवं कथमित्यसु सिद्धाप्रयोगश्चेत (3-4-67) इति 'इत्थम् '
इत्यस्मिन् उपपदे सति सिन्दा प्रयोगे कृञो णमुल्प्रत्ययः ।
सिद्धाप्रयोगो नाम निरर्थकत्वं कृम इति बोध्यम् । 'इत्थकाएं भुङ्क्ते -
इत्थं भुङ्क्ते, इत्यर्थः । अस केचित् कुम इव भूधातोरपि णमुल
विधीयते इति मत्वा 'इस्थम्भावम्' इत्यप्युदाजहुः । 'कर्मण्या कोश
कृञ: खमुञ्' (3-1-25) इति सुखात् कृञ' इत्यस्यैवानुवृत्ते :
सर्वशाब्दिकसम्मतत्वात् तत्व प्रमाणं मृग्यम् । 'इस्थम्भूतल अगे'
(2-3-21) इत्यादिनिर्देशैश्व क्तान्तत्वस्यैवोपलब्धेः, णमुलन्तस्य
तेनापि न साधुत्वकल्पनं न्याय्यम् । इत्थम्भावः' इति घनन्त प्रयोगन्तु
यथाकथञ्चित् समर्थयितुं शक्यते । यदि पुनः 'इत्थम्भाबम्' इनि
णमुलन्त: प्रयोग: प्रामाणिक परिदृश्यते नहिं अगतिकगस्या बहु-
लकेनैव निर्वोढव्यमित्यन्यत्र विस्तरः ।
4