avyayakośa /127
This page has not been fully proofread.
आम्
91
(174)
"आम्" (स्वरादिः)
खरादिषु 'अम् आम्' इति पठ्यते । तत्र 'आम्' इत्यनेन
तद्धितस्य आमः, 'कासप्रत्ययादाममन्त्रे लिटि' (3-1-35) इति विहितस्याम-
इच तन्त्रेण ग्रहणम् । अयम् आम् आगम इति वाचस्पत्ये प्रोक्तम् । वस्तुतः तिङ्-
शिद्भयो भिन्नत्वात् 'धातोः' (3-1.91) इत्यधिकृत्य विहितत्वाञ्चायमार्धधातुकः
इति परे । प्रत्ययत्वाङ्गीकार एव भाष्यसम्मतिरस्ति । लिटि मन्त्रेतर विषये 'कास
शब्दकुत्सायाम्' इति धातोः, प्रत्ययान्तेभ्यो धातुभ्यश्च आम्प्रत्ययो भवतीति
सूवार्थ: । कासाञ्चक्रे, लोलूयाञ्चक्रे इत्युदाहरणे । प्रत्ययान्तत्वेनात सन्-
यणिचप्रभृतयो ग्राह्या: । क्यचस्तु आम्प्रयोजकत्वं न, अव्ययात् क्यचो
ऽनभिधानात् । एवञ्च चिकीर्पाश्चकार, बोभूयांचक्रे इत्यादयः सिद्धानि ।
आमो मकारान्तस्यै कृदन्तत्वेन प्रातिपदिकसंज्ञायां सुप्रत्ययः, स्वरादिपाठादामः
परस्य सो: 'अव्ययादाप्सुप: ' (2-4-82) इति लुक् । 'कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि'
(3-1-40) इति लिंटूपरस्य कृञोऽनुप्रयोगः । 'आम्प्रत्ययवत् कृञोऽनुप्रयोगस्य'
(1-3-63) इति यथासम्भवं परस्मैपदमात्मनेपदं वा भवति । यद्यपि, 'अनुप्र-
युज्यते' (3-1-40), 'अनुप्रयोगस्य' (1-3-63) इत्यादिभिः आममनु
धातोः प्रयोग एव प्रामाणिक इति ज्ञाप्यते, तथैव च लोके प्रयुज्यते च ।
तथापि 'उक्षां प्रचक्रे नगरस्य मार्गान्' (भट्टिकाव्ये 3-5) 'बिभयां प्रच-
कारासौ ' (भट्टिकाव्ये 6-2) 'तं पातयां प्रथममास पपात पश्चात् '
(रघुवंशे 9-61) 'संयोजयां विधिवदास समेतबन्धु: (रघुवंशे 17-86).
इत्यादिषु कवयो निरङ्कुशस्वातन्त्र्येण बहुलं प्रयुञ्जते । एतेषामपि साधुत्वान्या--
,
91
(174)
"आम्" (स्वरादिः)
खरादिषु 'अम् आम्' इति पठ्यते । तत्र 'आम्' इत्यनेन
तद्धितस्य आमः, 'कासप्रत्ययादाममन्त्रे लिटि' (3-1-35) इति विहितस्याम-
इच तन्त्रेण ग्रहणम् । अयम् आम् आगम इति वाचस्पत्ये प्रोक्तम् । वस्तुतः तिङ्-
शिद्भयो भिन्नत्वात् 'धातोः' (3-1.91) इत्यधिकृत्य विहितत्वाञ्चायमार्धधातुकः
इति परे । प्रत्ययत्वाङ्गीकार एव भाष्यसम्मतिरस्ति । लिटि मन्त्रेतर विषये 'कास
शब्दकुत्सायाम्' इति धातोः, प्रत्ययान्तेभ्यो धातुभ्यश्च आम्प्रत्ययो भवतीति
सूवार्थ: । कासाञ्चक्रे, लोलूयाञ्चक्रे इत्युदाहरणे । प्रत्ययान्तत्वेनात सन्-
यणिचप्रभृतयो ग्राह्या: । क्यचस्तु आम्प्रयोजकत्वं न, अव्ययात् क्यचो
ऽनभिधानात् । एवञ्च चिकीर्पाश्चकार, बोभूयांचक्रे इत्यादयः सिद्धानि ।
आमो मकारान्तस्यै कृदन्तत्वेन प्रातिपदिकसंज्ञायां सुप्रत्ययः, स्वरादिपाठादामः
परस्य सो: 'अव्ययादाप्सुप: ' (2-4-82) इति लुक् । 'कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि'
(3-1-40) इति लिंटूपरस्य कृञोऽनुप्रयोगः । 'आम्प्रत्ययवत् कृञोऽनुप्रयोगस्य'
(1-3-63) इति यथासम्भवं परस्मैपदमात्मनेपदं वा भवति । यद्यपि, 'अनुप्र-
युज्यते' (3-1-40), 'अनुप्रयोगस्य' (1-3-63) इत्यादिभिः आममनु
धातोः प्रयोग एव प्रामाणिक इति ज्ञाप्यते, तथैव च लोके प्रयुज्यते च ।
तथापि 'उक्षां प्रचक्रे नगरस्य मार्गान्' (भट्टिकाव्ये 3-5) 'बिभयां प्रच-
कारासौ ' (भट्टिकाव्ये 6-2) 'तं पातयां प्रथममास पपात पश्चात् '
(रघुवंशे 9-61) 'संयोजयां विधिवदास समेतबन्धु: (रघुवंशे 17-86).
इत्यादिषु कवयो निरङ्कुशस्वातन्त्र्येण बहुलं प्रयुञ्जते । एतेषामपि साधुत्वान्या--
,