2023-03-23 17:43:00 by Pathan Vali Khan
This page has been fully proofread once and needs a second look.
विपणीति । हे निरूपणे निपुण । एवं चैतस्यान्यैः समताकरणे तवैवानुचित मिति
च्व्यज्यते । रथ्यातुलासामान्ये एनं मा गणय । असौ धर्मधटो लघुमधरीकरोति गुरुमु-
परि नयति । क्वचित् 'एनां दिव्यतुला सा' इति पाठः । तत्र नायिकापक्षे योज्यम् ॥
सतां मनसः सकाशान्न किंचिन्महत्तरमिति कश्चिद्वक्ति--
वासरगम्यमनूरोरम्बरमवनी च वामनैकपदम् ।
जलधिरपि पोतलमङ्घ्यः सतां मनः केन तुलयामः ॥ ९५४६ ॥
वासरेति । ऊरुरहितस्य । अरुणस्येत्यर्थः । अम्बरं दिवसोल्लङ्घघ्यम् । वसुधा च वा-
मनस्यैकपदम् । एकपदेनोल्लवङ्घ्येत्यर्थः । समुद्रोऽपि पोतेन लङ्घघ्यः । सतां मनः केन तुल-
यामः । एवं च महत्तरतयाभिमतस्याकाशस्याल्पसमयेन चरणहीनोल्लङ्घनीयतया, तथा
वसुधाया अपि ह्रस्वपदलङ्घनीयतया, तथा जलधेरपि पोत इव पोत इत्युपमितेन स्वल्पेना-
प्युल्लङ्घनीयतया, एतन्त्त्रयातिरिक्तवस्तुनोऽभावात् सतां मनो निरुपममित्यर्थः ॥
दूती नायिकां वक्ति--
वितततमोमषिलेखालक्ष्मोत्सङ्गस्फुटाः कुरङ्गाक्षि ।
पत्त्राक्षरनिकरा इव तारा नभसि प्रकाशन्ते ॥१५४७ ॥
विततेति । हे कुरङ्गनेत्रे, विततं यत्तमस्तद्रूपा या मषी तस्या या रेखास्तद्रूपचिह्नव-
दुत्सङ्गो यस्य तादृशा ये तारा: पत्त्ररूपाक्षरसमूहा इव प्रकाशन्ते । एवं च त्वद्विरहखि-
नस्य नायकस्य त्वद्विज्ञापनापत्त्रमिवेदमाकाशमालोक्य त्वयातत्वरया प्रस्थेयमिति व्यज्यते ।
यद्वा मदन देवस्येदं चन्द्रमुद्रामुद्रितं शासनपत्त्रं यन्मानवतीनां निःशङ्कं भवद्भिर्दुःखं देय-
मिति शारदादिनिजजनस्येत्यवगत्य मानमपहाय नायकमनुरञ्जयेति सखीवाक्यमेतत् ॥
विविधाङ्गभङ्गिषु गुरुर्नूतनशिष्यां मनोभवाचार्यः ।
वेत्रलतयेव बालां तल्पे नर्तयति रतरीत्या ॥ ५४८ ॥
विविधेति। अनेकाङ्गभङ्गगिषु गुरुर्मनोभवरूपाचार्यो नवीनान्तेवासिरूपां बालां वेत्रल-
तयेव रतरीत्या तल्पे नर्तयति । एवं चेयमग्रेऽत्यन्तरतकला प्रवीणा भविष्यतीति भावः ॥
नायको नायिकां वक्ति--
विपरीतमपि रतं ते स्रोतो नद्या इवानुकूलमिदम् ।
तटतरुमिव मम हृदयं समूलमपि वेगतो हरति ॥ ५४९ ॥
विपरीत मिति । हे सुतनु, अनुकूलमिच्छाविषयीभूतम् । पक्षे कूलं रोधः । इदं ते
विपरीतमपि रतम् । अपिना विपरीतरतेतररतसंग्रहः । यद्वापिरवधारणार्थकः । नद्या
इव स्रोतो मम हृदयं तटतरुमिव वेगतः । वेगविशेषादित्यर्थः । आमूलं हरति । एवं च
रतसामान्यस्याधिक्येऽपि विपरीतरतस्याधिक्यमित्यावेद्यते ॥
परि नयति । क्वचित् 'एनां दिव्यतुला सा' इति पाठः । तत्र नायिकापक्षे योज्यम् ॥
सतां मनसः सकाशान्न किंचिन्महत्तरमिति कश्चिद्वक्ति--
वासरगम्यमनूरोरम्बरमवनी च वामनैकपदम् ।
जलधिरपि पोतल
वासरेति । ऊरुरहितस्य । अरुणस्येत्यर्थः । अम्बरं दिवसोल्लङ्
मनस्यैकपदम् । एकपदेनोल्ल
यामः । एवं च महत्तरतयाभिमतस्याकाशस्याल्पसमयेन चरणहीनोल्लङ्घनीयतया, तथा
वसुधाया अपि ह्रस्वपदलङ्घनीयतया, तथा जलधेरपि पोत इव पोत इत्युपमितेन स्वल्पेना-
प्युल्लङ्घनीयतया, एत
दूती नायिकां वक्ति--
वितततमोमषिलेखालक्ष्मोत्सङ्गस्फुटाः कुरङ्गाक्षि ।
पत्त्राक्षरनिकरा इव तारा नभसि प्रकाशन्ते ॥
विततेति । हे कुरङ्गनेत्रे, विततं यत्तमस्तद्रूपा या मषी तस्या या रेखास्तद्रूपचिह्नव-
दुत्सङ्गो यस्य तादृशा ये तारा: पत्त्ररूपाक्षरसमूहा इव प्रकाशन्ते । एवं च त्वद्विरहखि-
नस्य नायकस्य त्वद्विज्ञापनापत्त्रमिवेदमाकाशमालोक्य त्वया
यद्वा मदन
मिति शारदादिनिजजनस्येत्यवगत्य मानमपहाय नायकमनुरञ्जयेति सखीवाक्यमेतत् ॥
विविधाङ्गभङ्गिषु गुरुर्नूतनशिष्यां मनोभवाचार्यः ।
वेत्रलतयेव बालां तल्पे नर्तयति रतरीत्या ॥ ५४८ ॥
विविधेति। अनेकाङ्गभङ्
तयेव रतरीत्या तल्पे नर्तयति । एवं चेयमग्रेऽत्यन्तरतकला
नायको नायिकां वक्ति--
विपरीतमपि रतं ते स्रोतो नद्या इवानुकूलमिदम् ।
तटतरुमिव मम हृदयं समूलमपि वेगतो हरति ॥ ५४९ ॥
विपरीत
विपरीतमपि रतम् । अपिना विपरीतरतेतररतसंग्रहः । यद्वापिरवधारणार्थकः । नद्या
इव स्रोतो मम हृदयं तटतरुमिव वेगतः । वेगविशेषादित्यर्थः । आमूलं हरति । एवं च
रतसामान्यस्याधिक्येऽपि विपरीतरतस्याधिक्यमित्यावेद्यते ॥