Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

न्यायकोशः (To be deleted) / 939 Image 939 of 1158 (Page 939)

Needs more work

Help

न्यायकोशः ।

२ परिशेषः । यथा सदनिंत्यमित्येवमादिना द्रव्यगुणकर्मणामविशेषेण
सामान्य विशेषसमवायेभ्यो निर्भक्तस्य शब्दस्य तस्मिन्द्रव्यकर्मगुणसंशये
न द्रष्यमेकद्रव्यत्वात् न कर्म शब्दान्तरहेतुत्वात् यस्तु शिष्यते सोयम्
इति शब्दस्य गुणत्व प्रतिपत्तिः ( वात्स्या० १११।५ ) । ३ शाब्दिकास्तु
उक्तादन्यः शेषः । तदर्थ उक्तात् कर्मवकरणत्व संप्रदानत्वा पादानवा-
विकरणत्वादिम्यः अन्य संबन्धादिः शेषः इति । कारकाणामविवक्षेति
भावः । यत्र न कारकं कारकार्थो वा विवक्ष्यते स शेषः । तद्यथा
ब्राह्मणस्य कमण्डलु: ( न्या० वा० १ पृ० ११ ) इति । यथा वा
प्रमाणादीनां तत्त्वम् राज्ञः पुरुषः इत्यादौ । अत्र षष्ठी शेषे ( पाणि
२१३१५० ) इति सूत्रेण शैषिकी षष्ठी । तदर्थश्च कर्मादिकारके-
म्योन्यः प्रातिपदिकार्थव्यतिरिक्तः स्वस्वामिसंबन्धादिः शेषः तत्र षष्ठी
स्यात् । यथा राज्ञः पुरुषः पशोर्मुखम् पितुः पुत्रः (काशिका० ) ।
यथा वा चैत्रस्य वासः इत्यादौ षष्ठी ( ग० व्यु० का० ६) ।
४ धर्मशास्त्रज्ञास्तु कचित् उपयुक्तेतरपदार्थः अवशिष्टः (अजपाल: ) ।
यथा श्राद्धशेषः भुक्तशेषः इत्यादी इत्यादुः । अत्र प्रसङ्गतः शेषरक्षण-
निषेधः संगृह्यते । ऋणशेषं चाग्निशेषं शत्रुशेषं तथैव च । पुनः पुनः
प्रवर्धन्ते तस्माच्छेषं न कारयेत् ॥ (गरुडपु० ) इति । ५ व्यवहार-
शास्त्रज्ञास्तु तदितर: ( मनु० टी० सर्वज्ञनारा० ९/१०५ ) । यथा
ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पित्र्यं धनमशेषतः । शेषास्तमुपजीवेयुर्यथैव पितरं
तथा ॥ ( मनु० अ० ९ श्लो० १०५) इत्यादौ इत्याहुः ।
६ मीमांसकास्तु [ क ] परोदेशेन प्रवर्तमानो गुणीभूतः पदार्थः शेष:
( अङ्गम् ) । यथा बादरिमते द्रव्यगुणसंस्काराः शेषभूताः । जैमि-
निमते तु कर्माण्यपि शेषभूतानीत्याहुः ( शाबरमा० ३।१।४ ) ।
अत्र शेषत्वं च तदुद्देश्यकेच्छाविषयत्वम् । शेषित्वं तूहेश्यत्वमेव इति
बोध्यम् ( वै० सा० कारके० ४ पृ० १९५ ) । अत्र सूत्रम् शेषः
परार्थस्यात् ( जैमि० २३१११२ ) इति । तत्र भाष्यम् यः परस्योपकारे
बर्तते स शेषः ( शाबरभा० ३११/२ ) इति । तथा द्रष्यगुणसंस्का
रेड नादरिः ( जै० ३।१।३ ) इति कर्माण्यपि जैमिनिः फलार्थत्वात्

८८७

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.