Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

न्यायकोशः (To be deleted) / 916 Image 916 of 1158 (Page 916)

Needs more work

Help

८६४

न्यायकोशः ।

लौकिक: शब्द आप्तोक्त एव प्रमाणभूतः । वैदिकस्तु सर्व एष प्रमाण-
भूतः । परमाप्तेन भगवता प्रणीतत्वात् । प्रकारान्तरेणापि प्रमाण-
शब्दो द्विविधः दृष्टार्थ: अदृष्टार्थश्च । तत्राद्यो घटोस्ति इत्यादिरूपः ।
द्वितीयः स्वर्गनरकापूर्वादिशब्दः इति । अप्रमाणशब्दस्तु वहिना सिश्चेत्
गौरश्वः पुरुषो हस्ती इत्यादिरूपः इति । अत्र शब्दो न प्रमाणम् ।
शाब्दज्ञानं तु लैङ्गिकमेव । तथा च शब्दोनुमान एवान्तर्भवति इति
वैशेषिकमतम् (वै० ९/२/३ ) । वैशेषिकादीनामाशयस्तु प्रमाण-
शब्दव्याख्यानावसरे ( पृ० ५५४ ) प्रकटीकृतः । नैयायिकास्तु पृथ
गेव शब्दो मानम् । तत्र प्रमाणं सूत्रम् आप्तोपदेशसामर्थ्याच्छब्दादर्थसं-
प्रत्ययः ( गौ० २।१।५२ ) इति । न त्वनुमान विधया मानम् । शब्द-
स्यार्थाव्याप्यत्वात् । न हि यत्र शब्दस्तत्र घटानयनादिरूपोर्थः इति
व्याप्तिः : । शब्दस्याकाशवृत्तित्वात् । घटादेव तदवृत्तित्वात् ( न्या० म०
४ ) । तथा च शब्दो ह्यतिरिक्तं प्रमाणम् । तच्च शब्दात्प्रत्येमि इत्यनुव्य-
वसायगम्यज्ञानस्य प्रत्यक्षानुमित्यादिप्रतीतितो विलक्षणत्वेन तादृशज्ञा-
नकरणत्वेन सिद्ध्यति इत्याहुः ( त० दी० ) । अत्र शब्दस्य साधुत्वं
च शक्तत्वमेव । अपभ्रंशादितः ( गाव्यगगर्यादिशब्दतः ) शक्ति-
भ्रमाच्छान्दबोधः इति नैयायिकमीमांसकादय आहुः । वैयाकरणास्तु
यः शब्दो यत्रार्थे व्याकरणे व्युत्पादितः स तत्र साधुः । अपभ्रंशा-
नामपि शक्तत्वमस्त्येव इत्याहु: (वै० सा० शक्तिविचा० पृ० १५१ ) ।
अत्र शब्दस्यार्थ विशेषान्वयबोधने साधुत्वं च व्याकरणैक व्यक्तिका पुण्य-
जनकतावच्छेदकजातिः ( वै० सा० द० पृ० १०३ ) । शब्दो
द्रव्यम् इति भट्टमीमांसका आहुः । अत्रानुमानं प्रमाणम् शब्दो
द्रव्यम् साक्षादिन्द्रियसंबन्धवेद्यत्वात् घटवत् इति । श्रोत्रं द्रव्यग्राहकम्
निरवयवेन्द्रियत्वात् मनोवत् इति च । गुणवस्वाच शब्दो द्रब्यम् ।
संख्यादयोपि हि शब्दधर्मा अनुभूयन्ते ( न्या० ली० गु० १०
४९ ) । शाब्दिकास्तु शब्दमुभयस्वरूपमिच्छन्ति । तारत्वादयो गुणाः
शब्दनिष्ठास्तदाश्रयत्वाच्छन्दस्य द्रव्यत्वम् आकाशरूपद्रव्याश्रयत्वाद्रुणत्वं

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.