Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

न्यायकोशः (To be deleted) / 621 Image 621 of 1158 (Page 621)

Needs more work

Help

न्यायकोशः ।

५६९

●

शिष्टं तु जीवनयोनिशब्दव्याख्यानावसरे संपादितम् । इच्छाद्वेषपूर्वकस्तु
हिताहितप्राप्तिपरिहारसमर्थस्य व्यापारस्य हेतुः शरीरविधारकच आत्म-
मनसोः संयोगादिच्छापेक्षाद्वेषापेक्षाद्वा उत्पद्यते ( प्रशस्त ० २१०३३ ) ।
२ फलार्थिभिः प्रारब्धस्य कर्मणोवस्थापञ्चकान्तर्गतोवस्थाविशेषः प्रयत्नः
इति साहित्यशास्त्रज्ञा आहुः (वाच० ) । तदुक्तम् प्रयत्नस्तु फलावाध्यै
व्यापारोतित्वरान्वितः ( सा० ८० परि० ६ श्लो० ३२६ ) इति ।
३ प्रयासः इति काव्यज्ञा आहुः ।

प्रयुक्तत्वम् – १ प्रयोज्यत्वम् । तच्च कारणाभावात्कार्याभावः इति प्रतीति-
साक्षिक: स्वरूपसंबन्धविशेषः । यथा दण्डाभावाद्धटाभाव इत्यादौ घटा-
भावाद्यन्वयि पञ्चम्यर्थः प्रयुक्तत्वम् ( मू० म० १ ) ( गौ० दृ० ११ १ २ )
( ग० हेत्वा० साधा० पृ० २४ ) । यथा वा पदस्य पदान्तरव्यतिरेक
प्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वमाकाङ्क्षा ( त० सं० ) इत्यादौ प्रयुक्तत्वम्
( नील० ४ पृ० ३२) । २ कचित्तु व्यापकत्वम् । यथा दीधितिहेत्वा-
भाससामान्यनिरुक्तौ अत्र वदन्ति इति कल्पे यद्विषयकनिश्चयस्य विरोधि
विषयिताप्रयुक्तः तदुत्तरमनुमितौ द्वयोर्व्यतिरेकः इति हेत्वाभाससामान्य-
लक्षणस्य निर्वह्निर्वह्निमान् इत्यादौ बाधाद्यव्याप्त्यापत्तिवारणार्थे प्रथम-
यत्तुकारेण प्रयुक्तपदस्य व्यापकत्ववान् इत्यर्थः स्वीकृतः । एवं च प्रथम-
यत्तुकारमते विरोधिविषयकयद्विषयकनिश्चयाव्यवहितोत्तरानुमितिस्वव्यापकः
प्रकृतपक्षे प्रकृतसाध्यवैशिष्ट्या वगाहित्व साध्यव्याप्यहेतु वैशिष्ट्यावगाहित्व
एतदुभयाभावः तत्त्वम् हेतुदोषत्वम् इति पर्यवसितोर्थः ( ग० २
हेत्वा० सामा० पृ० २७ ) । ३ प्रयोगकर्मत्वम् । यथा शब्दः प्रयुक्तः
वाक्यं प्रयुक्तम् इत्यादौ शब्दवाक्ययोः प्रयुक्तत्वम् । ४ प्रेरितत्वम् इति
काव्यज्ञा आहुः ।

प्रयोगः– १ अनुमानम् (वै० उ०

७/१७ ) । २ उदाहरणम् ।
३ शब्दोच्चारणम् । तत्र नैयायिकाः अनुमानाङ्गपञ्चावयववाक्योचारणम्
यथा अत्रायं प्रयोगः इत्यादौ पर्वतो वह्निमान् घूमात् इत्यादिप्रयोगः
इत्याहुः । शाब्दिकास्तु शब्दानां यथायोगं समभिव्याहृतत्वेनोञ्चारणं

७२ न्या० को०

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.