Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

न्यायकोशः (To be deleted) / 1025 Image 1025 of 1158 (Page 1025)

Needs more work

Help

न्यायकोशः ।

समासानां पञ्चविधस्वं वदन्ति ते च समासा अपि पूर्वोक्तसप्तविधान्तर्गता
एव भवन्ति । तथा हि । ( १ ) कश्चित्समासः पूर्वपदार्थधर्मिकान्वय-
बोधजनकतया पूर्वपदप्रधान उच्यते । यथा प्राप्तजाया अर्धपिप्पली
पूर्वकाय: इत्यादिकस्तत्पुरुषः । यथा वा उपकुम्भाद्यव्ययीभावः पुरुष-
सिंहादिकर्मधारयश्च । ( २ ) कश्चिन्मध्यमपदार्थधर्मिकचीजनकतयैव
मध्यमपदप्रधानः । यथा पटानधिकरण-प्रतियोगितानवच्छेदक-इत्यादिक-
स्तत्पुरुषः । पटस्य नाधिकरणम् इत्यादिविग्रहे मध्यम पदार्थस्यैव विशेष्य-
वात् । (३) कश्चिदन्त्यपदार्थधर्मिकघीहेतुत्वादन्त्यपदप्रधानः । यथा
राजपुरुषादिकस्तत्पुरुषः । नीलोत्पलादिकः कर्मधारयः द्विगार्ग्याचव्ययी-
भावश्च । ( ४ ) कश्चित्सर्व पदार्थधर्मिकबुद्धिहेतुत्वात् सर्वपदप्रधानः ।
यथा इतरेतरद्वन्द्व द्वन्द्वमात्रं वा । ( ५ ) कश्चित्स्वाघटकान्यपदार्थ-
धर्मिकज्ञान जनकत्वादन्यपदार्थप्रधानः । यथा बहुव्रीहिः खलेयवाद्य-
व्ययीभावश्च इति । नित्यानित्यभेदेनापि समासस्य द्वैविध्यं जयादित्यादि-
भिरुक्तम् ( श० प्र० श्लो० ३३ टी० पृ० ३९-४० ) । तत्राविग्रहः
अस्वपदविग्रहो वा नित्यसमासः ( त० प्र० ख० ४ पृ० ४२ ) ।
[ग] वैयाकरणास्तु या दिपदाना मेकपदतासंपादक: पदसाधुतार्थकः
संस्कार विशेषः । यथा राजपुरुष इत्यादौ । अत्र सूत्रम् समर्थः पदविधिः
(पाणि० २११११ ) इति । अत्र सामर्थ्य द्विविधम् व्यपेक्षावत्त्वम्
)
एकार्थीभावश्च । तत्र ( १ ) स्वार्थपर्यवसायिपदानामाकाङ्क्षा दिवशाद्यः
परस्परं संबन्धः सा व्यपेक्षा । परस्पर निरूप्य निरूपक भावापन्न विषयता-
प्रयोजकत्वे सति एकार्थोपस्थित्यजनकत्वम् । राज्ञः पुरुषः इत्यादौ वाक्ये
सत्यामाकायाम् यो यो यस्मिन् संनिहितो योग्यश्च स तेन तेन
संबध्यते । यथा राज्ञः पुरुषोश्वश्व राज्ञो देवदत्तस्य च पुरुषः ऋद्धस्य
राज्ञोश्वो धनं च इत्यादि । वृत्तौ तु नैवम् । वृत्तीनामेकार्थीभावात् ।
(२) एकार्थीभावस्तु विशेष्यविशेषणभावावगाह्ये कोपस्थितिजनकत्वम् ।
तथा च राजादिशब्देन विशिष्टैकार्थबोधकतया न तदेकदेशे ऋद्धादेर-
न्वयः । पुरुषाशे विशेषणतयोपस्थितस्य नाश्वादिसंबन्धिता राजादीनाम् ।
जनितान्वयाच्च निराकारतया न देवदत्तादेः स्वामितया पुरुषादावन्वयः

९७१९

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.