Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

मीमांसान्यायप्रकाशः व्याख्यासहितः (to be deleted, missing pages) / 55 Image 55 of 276 (Page 31)

Needs more work

Help

निरूपणम् ]

सारविवेचिनोव्याख्या संवलितः

३१

'यदाहवनीये जुहोती'त्याहवनीयस्य होमाङ्गत्वं सप्तमोत्या । एवमन्यो-
ऽपि विभक्तिश्रुत्या विनियोगो ज्ञेयः ।

पशुना यजेतेत्यत्रै कत्वपुंस्त्वयोः समानाभिधानश्रुत्या कारकाङ्गत्वम् । यजे-
तेत्याख्याताभिहितसङ्ख्याया भावनाङ्गत्वं समानाभिधानश्रुतेः । एकपदश्रुत्या
च यागाङ्गत्वम् । न चामूर्तायास्तस्याः कथं यागाङ्गत्वमिति वाच्यम् ; कर्तृ-
परिच्छेदद्वारा तदुपपत्तेः । कर्ता चाक्षेपलभ्यः । आख्यातेन हि भावनोच्यते ।

श्रुतिं कल्पयित्वा रशनामात्रे विनियोगः क्रियते, ततः पूर्वमेव प्रत्यक्षा श्रुतिरश्वाभिधान्यां
मन्त्रं विनियुङ्क्त इति लिङ्गस्य श्रुत्या बाधितत्वात् युज्यतेऽश्वाभिधान्यङ्गत्वं मन्त्र-
स्येति भावः ।

सप्तमीश्रुतेरुदाहरणमाह - यदिति । अन्योऽपोति । सर्वेभ्यः कामेभ्यो दर्श-
पूर्णमासौ, मैत्रावरुणाय दण्डं प्रयच्छति, अग्नेः तृणान्यपचिनोति, गोदोहनेन
पशुकामस्य प्रणयेत्, यजमानस्य याज्या इत्यादौ चतुर्थीपञ्चमीषष्ठीविभक्तिभिः
विनियोगो बोध्य इत्यर्थः ।

एवं विनियोक्त्रीं विभक्तिरूपां श्रुतिं निरूप्येदानीं समानाभिधानरूपां तां निरूप-
यति–पशुनेति । 'यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयं पशुमालभते' इतीदमेव वाक्यं
तृतीयान्तत्वेन विपरिणतपशुपदं त्यक्ताम्नीषोमीयपदं 'पशुनायजेते' त्यर्थतः सर्वत्रोदाहि-
यते नान्यदतोऽस्ति पशुना यजतेति वाक्यम् । प्रत एव चतुर्थे पश्वेकवा-
धिकरणे इदमेव वाक्यमुदाहृतं भाष्यकारैरिति ध्येयम् । वस्तुतस्तु पौर्णमास्य-
धिकरणशास्त्रदीपिकापर्यालोचनया तदधिकरणस्थ 'चोदना वा गुणाना' मिति सू-
त्रकौस्तुभपर्यालोचनया च पशुना यजेतेति अग्नीषोमीयवाक्यतो भिन्नं वाक्या-
न्तरप्राप्तकर्मोद्देशेन जातिसंख्या विशिष्टकारक विधायकं शाखान्तरीयं वाक्यमित्येव युक्तं
प्रतीयते । समानाभिधानश्रुत्येति । त्रयाणा मेकेनैव प्रत्ययेनभिहितत्वात् एकाभि-
धानरूपया श्रुत्येत्यर्थः । कारकाङ्गत्वं करणत्वसम्बन्धः । यद्यपि लिङ्गसंख्ययोः प्राति-
पदिकार्थनिष्ठत्वेन तदङ्गत्वमेव वक्तुं युक्तम्, तथापि करणत्वस्य एकप्रत्ययगम्यत्वेन
शीघ्रमुपस्थितत्वात् प्रत्ययार्थत्वेन प्राधान्याच्च पूर्व तत्रैवाऽन्वयः । तत्रैव चान्वितेन
प्रातिपदिकार्थेन पाष्र्ष्टिकस्सम्बन्ध इति भावः । एवं च पुमानेक एव पशुरालब्धव्य
इति सिद्धम् । तिङन्तस्थलमप्युदाहरति - यजेतेति । एकपदश्रुत्येति । 'सुप्तिङन्तं
पद' मिति व्याकरणस्मृत्यनुरोधेन तिङन्तस्यैव पदत्वाभ्युपगमात्
तिङन्तस्यैव पद-
त्वादिति भावः। श्राख्याताभिहित संख्याया इत्यनुषज्यते । ननु मूर्त्तस्यैव द्रव्यस्य
क्रियासाधनत्वं सम्भवति, न स्वमूर्त्तस्य गुणसंख्यादेः, अतः कथमस्य यागाङ्गत्वमिति
शङ्कते—न चेति । कर्त्रीिति । सत्यं अमूर्त्ताया न साक्षात् क्रियाजनकत्वं, तथापि
प्रथमतो भावनान्वये पश्चायोग्यताजिज्ञासायां श्राख्यातोपात्तकर्तृरूपद्रव्यसम्बन्धद्वारा
प्रारुण्यवत् तदध्यवसीयत इति भावः । नात्र कर्त्तोपलभ्यते,

। तेजस्विनावधीतमस्तु ॥

Research

स्यात् । ग्राह-कर्त्ता चेति । श्राक्षेपलभ्य इति । अन्यथानुपपत्तिप्रमाणगम्य-
kar Ori

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.