Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

मीमांसान्यायप्रकाशः व्याख्यासहितः (to be deleted, missing pages) / 208 Image 208 of 276 (Page 184)

Needs more work

Help

[ आर्थीभावना-
मौमांसान्यायप्रकाशः

प्रवृत्तिहेतुं धर्मं च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् ॥ इति ।
तत्सिद्धं यजेतेत्यत्र लिङ्खांशेन शाब्दी भावनोंच्यत इति ॥
श्राख्यातत्वांशेनार्थी भावनोच्यते ।

( अर्थीभावनानिरूपणम् )

ननु-केयमार्थी भावना ? । कर्तृव्यापार इति चेत-न; यागादेरपि तद्या.
पारत्वेन भावनात्वापत्तेः । नचेष्टापत्तिः, तस्य प्रकृत्यर्थत्वेन प्रत्ययार्थत्वाभा.
वादिति चेत् -

अत्राहु:- (१) सत्यं न यागो भावना, किन्तु स्वर्गेच्छाजनितो याग.
ष्टसाघनता लिप्रतिपाद्या, प्रवर्तनात्वं तु कथं तस्याः ? इत्यत श्राह-प्रवृत्तिहेतुमिति ।
यः प्रवृत्तिहेतुर्धर्मः तमेव प्रवर्तनामाचक्षते प्रवर्तनाविदः इत्यर्थः । शाब्दीभावनानिरू
पण मुपसंहरति — तत्सिद्धमिति ।

एवं शब्दभावनां निरूप्य तत्प्रसङ्गात् तद्भाव्यभूतामार्थीभावनां निरूपयितुमारभते-
श्रख्यातत्वेति ।

( आर्थीभावनानिरूपणम् )

ननु भावनाया यदि घात्वर्थात् भेदस्सिध्येत्, युज्येत तदा तस्याः प्रत्ययवाच्य-
त्वम्,
तत्रैव न प्रमाणं पश्यामः पचतीत्यादौ यावन्तो व्यापाराः प्रतीयन्ते स्थाल्यधि.
यणोदका सेचन तण्डुलावा पफूत्कारावसावणादयः ते सर्वेऽपि धातुत एव प्रतीयन्त
इति तेषां धातुवाच्यतैव युक्ता, न प्रत्ययवाच्यता, तदतिरिक्तस्य कस्यचिदप्रतीयमानत्वात्
कस्याख्यातांशप्रतिपाद्यता अर्थभावनात्वं वोच्यते ? इति वैयाकरणश्शङ्कते-नन्विति ।
कर्तृव्यापार इति । सर्वत्र हि पचति, पार्कं करोति, यजति, यागं करोति, इति विवरणं
दृश्यते । तत्र घञन्तपाकादिपदैः प्रकृत्यर्थस्य कृञधातुना च प्रत्ययार्थस्य विवरणमित्यव-
गम्यते । तेन च करोतिसमानार्थकत्वमाख्यातस्येत्यवगम्यते । करोति सकर्मक इत्या-
ख्यातेनापि तथैव भाव्यम् । तच्च कर्मोत्सायमेव भवति । एवञ्च उत्पद्यमानस्य वस्तुन उत्प
त्यनुकूल उत्पादककर्तृव्यापारः श्राख्यातार्थ इति फलितम् । भावनाशब्दोऽपि तमेवाभि•
धत्ते । भूषातोर्ण्यन्तात् करणार्थकल्युटूप्रत्यये कृते भावनाशब्दनिष्पत्तेः । पाकशब्दार्थभ
विक्लित्तिः । यागपदार्थश्च द्रव्य देवतयोस्सम्बन्धः । अतश्च तण्डुल रूप कर्मगत विक्लित्तिरूपव्यापार:
पंचिधात्वर्थः, तत्प्रयोजको देवदत्तादिरूपकर्तृव्यापारः प्रत्ययवाच्यः इति स एव विक्लित्य-
नुकूल कर्तृव्यापारत्वात् भावना भवत्वित्याशयः । न विक्लित्यादिः केवलो धात्वर्थी भवितुम-
ईंति । तथात्वे कृष्णलेषु विक्लित्यसम्भवेन तत्र तत्सम्पादकश्रपण विधानानुपपत्तेः । किन्तु
पचेरधिश्रयणाद्यवस्रावणान्तो व्यापारोऽर्थः, यजेश्च मानसस्त्यागः, सङ्कल्पो वा, तस्यैव
यागादिपदार्थत्वात् ; तस्य च कर्तृव्यापारस्वात् तस्यैव भावनात्वमापद्येतेत्याह-याग दे-
रिति । तस्य यागस्य । प्रकृत्यर्थत्वेनेति । एवञ्च प्रत्ययार्थस्य भावनात्वं वक्तुमुपक्रान्तो
भवान् इदानीं प्रकृत्यर्थस्यैव भावनात्वमभ्युपगच्छन् अस्मत्पते पतितः, स्वोक्तविरोधी च

सञ्जात इत्याशयः ।

एवमापादितां शङ्कां प्रथमतो न्यायसुधाकृन्मतमनुसृत्य समाघत्ते- अत्राहुरिति ।
आहुरित्यनन्तरं न्यायसुधाकृत इति शेषः । न यागो भावनेति । नास्माभिर्मानस.
१. इदं च न्यायसुधाकृतो भट्टसोमेश्वरस्य मतम् । अग्रे च 'अन्ये त्वाहु' रित्या दिना निरूप्यमाणं

Bhandarkar Oriental.

or off 85

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.