Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

मीमांसान्यायप्रकाशः व्याख्यासहितः (to be deleted, missing pages) / 206 Image 206 of 276 (Page 182)

Needs more work

Help

१८४

मोमांसान्यायप्रकाशः

[ विध्यर्थ-
तैव प्रवर्तनात्वेन रूपेण विध्यर्थः । एवं च विधिशब्दस्यान्यनिष्ठव्यापारबो-
धकत्वं लोकसिद्धं सिद्धं भवति ।

किञ्च शब्दे एको व्यापार: स्पन्दाद्यतिरिक्तः कल्पनीयः । तस्य च स्व.
प्रवृत्तौ पराधीनप्रवृत्तौ वा कारणत्वेनावलृप्तस्य प्रवर्तनात्वेन रूपेण ज्ञातस्य
प्रवृत्यंनुकूलत्वम्, शब्दस्य च परनिष्ठव्यापारज्ञापकत्वेन क्लृप्तस्य स्वनिष्ठव्या-
पारबोधकत्वम्, विधेश्च प्रवर्तकत्व निर्वाहाथं धात्वर्थस्य समीहित साघनत्वमिति
(१) कल्पनाद्वरमावश्यकस्यैव समीहितसाघनत्वस्य स्त्रप्रवृत्तिहेतुत्वेन क्लु.
तस्य प्रवर्तनास्वेन रूपेण विध्यर्थत्वकल्पनं लाघवात्, अन्यनिष्ठत्वाच्च ।

लिब्शतभवणेऽपि प्रवृत्तेरदर्शनात् । विधिशब्दस्येति । लोके तावत् शब्दानामन्य.
निष्ठव्यापारबोधकत्वमेव व्यवहारसिद्धम् । 'देवदत्तः पचेत्' इत्यादौ लिङादिना प्रवर्तकपुरु•
षनिष्ठव्यापारस्यैव बोधनदर्शनात् लोकसिद्धमेव च परीक्षकैरनुसरणीयम् । अतब यदि
समौहितसाघनतायाः लिङर्थत्वमङ्गीक्रियते तदानीं तस्याः यागादिनिष्ठत्वात् अन्यनिष्ठ-
व्यापारबोधकता लिङस्सिध्येत् । प्रेरणाख्यव्यापारवाचित्वाभ्युपगमे तु तस्याः स्वनिष्ठत्वेन
शब्दस्य स्वनिष्ठव्यापारवाचकत्वं लोकविरुद्धमभ्युपगतं स्यादिति भावः ।

नम्वेवमपि प्रसिद्ध व्यापारकल्पनातो वरं क्लृप्तस्यैवाभिघाख्यस्य व्यापारस्य प्रव
र्तनात्वकसनमित्यत आह - किञ्चेति । स्पन्दाद्यतिरिक्त इति । मीमांसकमते
शब्दस्य विभुत्वेन तत्र स्पन्दादेर्निवेशासम्भवादिति भावः । उक्तं हि पार्थसारथि.
मिश्रैः-स्पन्दसमवायस्तु न सम्भवति । नच सावस्मामिश्शब्दस्येष्यते"-
इति । "न हि शब्दस्य विभोरचेतनस्य स्पन्दः प्रयत्नो वास्ती" ति च । म्यान
यसुधायामप्युक्तम्-"न शब्दे स्पन्दयत्नौ हि विभुत्वाचेतनत्वतः-इति । तस्य
शब्दनिष्ठत्वेन कल्पितस्य स्पन्दाद्यतिरिक्तस्य व्यापारस्य । स्वप्रवृत्तौ श्रन्यानधी नव-
तन्त्रप्रवृत्ती । पुरुषान्तरेण प्रवर्तितस्सन् स्वयमेवेष्टसाधनतादि ज्ञात्वा यत्र प्रवर्तते, तत्रेति
यावत् । पराधोनप्रवृत्तौ परकीय प्रेरणानन्तरभाविप्रवृत्तौ । भनेन उभयत्रापि प्रवृत्ति-
कारणत्वेन क्लृप्तत्वं समीहितसाघनतायास्सूचितम् । लाघवादिति । भवन्मते कल्पित-
स्यापि धर्मस्य प्रवृत्यनुकूलत्वं, शब्दस्य स्वनिष्ठव्यापारबोधकत्वं, धात्वर्थस्य च समोहित-
साधनस्त्वमिति त्रितयं कल्पनीयम् । श्रस्मन्मते तु समीहितसाधनतायाः प्रवृत्तिकारणत्वं
शब्दस्यान्यनिष्ठव्यापारबोधकत्वमित्युभयं सिद्धम् तस्या विध्यर्थत्वं परमेकं कल्पनीय
मिति लाघवमित्यर्थः । क्लृप्तस्येत्यनेन भवन्मत एव क्लृप्तपरित्यागः अक्लृप्त कल्पनञ्च,
नास्मन्मत इति सूचितम् । आवश्यकस्येति । भवतापीदमङ्गीक्रियत एव प्रवृत्तिसम्पा-
दनार्थमितीदमुभयोरप्यावश्यकमिति भावः ।

ननु यागादेः समीहितसाधनता न स्वरूपतस्सिद्धा । किन्तर्हि ? विधिविषयत्वान्य-
थानुपपत्त्या कल्पिता । विधिर्हि प्रवर्तनात्मकः स्वस्य प्रवर्तकत्व सिद्धयर्थं स्वविषयीभूतया
गादेरिष्टसाघनत्वमाक्षिपति । अत एव च भावनाया इभाव्यकत्वनियमष्पष्ठे स्वर्गकामा-
विकरणोक्तस्सङ्गच्छते । अत एव च धात्वर्थस्समानपदोपात्तोऽपि इष्टरूपत्वाभावात्
१. कल्पनागौरवाद्व० ।

Oriental

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.