Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

मीमांसान्यायप्रकाशः व्याख्यासहितः (to be deleted, missing pages) / 163 Image 163 of 276 (Page 139)

Needs more work

Help

निरूपणम् ]

सारविवेचिनी व्याख्यासंवलितः

यातोऽम्येन संबध्यते-कारकस मुच्चयः करणसमुच्चय इति । विभक्तयभिहितं
तु क्रिययैव, कारकाणां तयैवान्त्रयात् । अंतश्चकारेणोच्यमानः स कारकोप-
सर्जनत्वेनैवोच्यते । कारकद्वयं च प्रधानम् । एकोद्देशेन च प्रधानद्वयविधाने
वाक्यभेद एव । ययाहुः -

अनेकपदसंबद्धं यद्येकमपि कारकम् ।

तथापि तद्नावृत्तैः प्रत्ययैर्न विधीयते ॥ इति ॥
यच्च-यथा दक्षिणानुवादेन गवादोनामनेकेषां विधाने न वाक्भेदः तथा
कारकद्वय विधानेऽपीति । तन्न; नहि 'गौश्चाश्वश्वे' त्यस्मिन् वाक्ये दक्षिणा-
दिति । कारकादिशब्दैरभिहितस्यापि कारकस्य नामार्थत्वेन तस्य च समस्तस्थले स्वोत्त-
रपदार्थान्वमस्यैवौचित्येन तत्र तथाङ्गीकारेऽपि विभक्त्य भिहितस्य तस्य क्रियातोऽन्ये-
नान्वयस्थाव्युत्पन्नत्वादिति भावः । कुत्र क्रियातोऽन्येनापि सम्बन्धः कारकस्याङ्गीक्रियते १
तदुदाहरति-कारकसमुच्चय इति । उक्तमर्थं प्रकृते सङ्गमयति-अत इति । एवञ्च
गुण भूतेन चकारार्थसमुच्चयेन प्रधानभूतयोरभिप्रजापत्योः वशीकांरासम्भवात् परस्परनि•
रपेक्षयोरेव तयोः विध्यन्वयेन तदर्थं विध्यावृत्तेरवश्यंभावे वाक्यभेदो दुष्परिहर एवेत्याह-
एकोद्देशेनेति । न च विभिन्न विभक्तिभवणेऽपि कारकस्य सम्प्रदानरूपस्यैकत्वात् कथम-
नेकविधानमिति वाच्यम् । यत्र विभक्तिद्वयश्रवणं तत्र द्वयोरपि कारकयोः परस्परनैरपेक्ष्थे•
णैव प्रथमतो भावनान्वये जाते अनन्तरं विशेषण विशेष्यभावादिना परस्परसम्बन्धयोग्यत्वे
सतिरुणैकहायनीन्यायेन तथा सम्बन्धः । यत्र तु न तादृशी योग्यता तत्र प्रत्येकमेव
विधिव्यापार इति तत्र विध्यावृत्तेरवश्यंभावात् ।

अत्राघारामिहोत्राधिकरण वार्तिकं प्रमाणयति- अनेकेति । विभिन्नार्थबोधक विभिन्न-
प्रातिपदिकसम्बद्धं यद्यप्येकं कारकं भवेत् तथापि अनावृत्तैरावृत्तिरहितैः प्रत्ययैः तत् कारकं
न विधातुं शक्यते । वस्तुतस्तुत्र कारकमप्येने कमे वेति विधायकप्रत्ययावृत्तिरवश्यंभावि•
न्येवेत्यर्थः । अयं भावः - यद्यपि प्रजापतिशब्दस्य प्रजानां पतिरिति व्युत्पस्या अग्निविशे-
षणत्वाङ्गीकारेण प्रजापतित्वगुण विशिष्ठस्याग्नेः 'अग्नये दात्रे' इत्यादिवत् एकमेव देवता-
त्वमुच्येत तथापि क्रियान्वयात् पूर्व विशेषणविशेष्यभावाप्रतीतेः प्रत्येकं विधिव्यापारात्
विधिप्रत्ययावृत्तिरवश्यंभाविनी किमुत यदा प्रजापतिशब्दस्यान्यत्र रूढत्वेनाग्निविशेषण-
त्वासम्भवेन प्रत्येकं विभक्तिश्रवणाच्च पृथगेव कारकत्वमिति ।

यदुक्तं]पूर्वं गवादीनामनेकेषां विधानवत् वाक्यभेदो न भविष्यतीति तदनूद्य खण्ड-
यति- यच्चेति । भवेदेवं यदि दक्षिणानुवादेन गवादयो विधीयेरन्, न त्वेतदस्ति,
तथात्वे वाक्यभेदस्य पूर्वमेवोकत्वात् । किंन्तु द्रव्य संख्योभयविशिष्टा दक्षिणैव विधीयत
इत्याह नहीति । ननु चशब्दबलात् साहित्यप्रतीतेः परस्परसहितानामेव गवादीनां
विधेयत्वमभ्युपगन्तव्यम् । अत एव भूनाग्न्येकाहे दक्षिणा त्वेन विधीयमानायाः धेन्वाः
प्राकृतगवादिसर्वद्रव्य निवर्तकत्वं दशमोक्तं सङ्गच्छते । अन्यथा पृथक् पृथक् गवादीनां
विधेयत्वे पृथगेवानतिसाघनत्वापस्या धेन्वा गोमात्र निवृत्तिः स्यादिति दाशमिकाधिकरण-
विरोध आपद्येत । अतश्च चशब्दबलात् इतरेतरसहितानामेव विधेयत्वप्रतीतेः कथं वाक्य

STITUT

Oriental

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.