Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

मीमांसान्यायप्रकाशः व्याख्यासहितः (to be deleted, missing pages) / 145 Image 145 of 276 (Page 121)

Needs more work

Help

निरूपणम् ]

सारविवेचिनोव्याख्या संवलितः

याभिहितस्य करणकारकस्य क्रियान्वययोग्यस्य करणत्वेनान्वयायोग्य
त्वात् । करणशब्देनाभिहितं हि करणकारकं तत्त्वेनान्वययोग्यं न तृती-
याभिहितम् । करणशब्दादिव तृतीयातस्तृतीयोत्पत्तिप्रसङ्गात् । अतश्च कर-
णत्वेनान्वययोग्य गुणनिष्ठकरणत्वोपस्थितिलक्षणयैव वाच्या ।

लक्षणया चोपस्थित करणत्वस्य करणीभूतस्य वा गुणस्य फलभा-
वनायां यत्करणत्वं तदपि लक्षणयैव वाच्यम्, श्रयमाणया तृतीयया गुण-
मात्रस्य यागं प्रति करणत्वाभिधानात् ।

अत एव (१) तन्त्ररत्ने चतुर्थे करणीभूतगोदोहनादेः पश्वर्थत्वं समभिव्याहा-
करणत्वस्य कारकत्वावश्यंभावात् कारकस्य च तस्य क्रियाभिन्नेन करणत्वेनान्थ्यो न
सम्भवतीति भावः । करणकारकस्येति । करणत्वरूपं यत् कारकं तस्येत्यर्थः । ननु
नायं नियमस्सम्भवति, बाणेन करणेन हृतः, दना करणेन होमः सम्पाद्यते, इत्यादौ
करणकारकस्यापि क्रियाभिन्नेन करणत्वेनान्वयस्य शतशस्स्वीकारात्, श्रत ग्राह-कर.
गशब्देनेति । सत्यमङ्गीक्रियते, परन्तु तन्न तृतीयाभिहितम्, किन्तु करणशब्दाभि-
हितम् । करणशब्देन द्दि कृदन्तेन द्रव्योपसर्जनीभूतस्यैव करणकारकस्याभिघानात् युक्तः
तस्य पदार्थान्तरेणाप्यन्वयः । तृतीयया तु श्रंन्यानुपसर्जनीभूतस्यैव तस्याभिघानात् न
तस्य क्रियातिरिक्तेनान्वयस्सम्भवतीत्यर्थः । तथात्वे अनिष्टमापादयति- करणशब्दा-
दिति । अतोऽपरिहार्या लक्षणेत्युपसंहरति -प्रतश्चेति ।

एवं गुणनिष्ठ करणत्वस्य प्रतीतिर्लक्षणयैव भवितुमर्हतीति निरूप्य तादृशकरणत्व-
स्थान्वययोग्यं यत् करणटवं तस्याप्युपस्थितिलक्षणयैव वक्तव्येस्याह – लक्षणयेति ।
ननु गुणफल सम्बन्धविधिस्थले तृतीयावगतकरणत्वस्य धात्वर्थनिरूपितत्वे गुणस्य तत्क-
रणत्वस्य वा यत्फलभावनाकरणत्वं तद्द्बोधकस्य शब्दस्याभावात् तत्प्रतीतिरेव न स्यात्,
न हि तृतीया तल्लक्षिका, तथा गुणनिष्ठ करणत्वस्य लक्षितत्वेन लक्षणाद्वयासम्भवात्,
इत्यत आह - अत एवेति । एतादृशदोषभियैवेत्यर्थः । गोदोहनादेरिति । "गोदो-
हनेन पशुकामस्य प्रणयेत्" इत्यादिना विहितानां गोदोहनादीनां गुणानामित्यर्थः ।
दर्शपूर्णमा सप्रकरणे-'चमसेनापः प्रणयेत्' इति अप्प्रणयनाङ्गत्वेन चमसाख्यः पात्रविशेषो
दारूनिर्मितो विहितः । यदि पशुरूपफलेच्छा, तदा तदेव प्रणयनं गोंदोइनेन कर्तव्यमिति,
यस्मिन् पात्रे गौह्यते तत्पात्रं गोदोहनशब्दार्थः । पश्वर्थत्वं पशुरूपफलार्थवम् ।
समभिव्याहारादिति । अयं हि तत्रव्यो प्रन्थः- "यद्यपि पशुकामपदसमभिब्या-
हारात् पुरुषार्थत्वं तस्य, तथापि क्रत्वर्थप्रणयनाश्रयणात् तम्मुखेन ऋतूपका-
रकत्वं तावदवश्यानो कर्तव्यम्" इति । एवञ्च लक्षणातो बिभ्यद्भिरेव तन्त्ररत्न का रैः
गुणफल सम्बन्धविधिस्थले गुणस्य फलाङ्गता समभिव्याहारेणेत्युक्तमिति भावः । अत-
श्रोद्धिच्छब्दस्य गुणसमर्पकत्वे तद्वाक्यस्य गुणफलसम्बन्धविधायकत्वाङ्गीकारापातात्
तत्र च धातुपारार्थ्यादिदोषबहुत्वात् तदपेक्षया वरं गुणविशिष्टघात्वर्थविधिस्वी करण मि
१. *तन्त्ररत्नम् श्रीपार्थसारथिमिश्रकृतो व्याख्यानविशेषः श्रीकुमारिलस्वामिकतायाः टुपटीकायाः ।

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.