Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

मीमांसान्यायप्रकाशः व्याख्यासहितः (to be deleted, missing pages) / 144 Image 144 of 276 (Page 120)

Needs more work

Help

१२२

मीमांसान्यायप्रकाशः

[ कर्मनामधेय-
पद्यते स आश्रयः, तत्त्वं चाश्रयत्वम् । करणत्वं च निष्कृष्टा शक्ति-
रिति लाघवम् ।

किञ्च गुणफलसम्बन्धविधाने करणीभूतो गुणः तन्निष्ठंवा करणत्वं
फलोद्देशेन विधेयम् । तत्राद्ये पक्षे करणत्वस्य गुणोपसर्जनत्वेन प्रती-
तिर्लक्षणयैव वाच्या । तस्य तृतीयाप्रत्ययार्थत्वात् प्राधान्येनोपस्थितेः ।

यदापि गुणनिष्ठं करणत्वं फलोद्देशेन विधेयं तदापि फलभावना-
यां करणत्वेनान्वययोग्य गुणनिष्ठ करणत्वोपस्थितिर्लक्षणयेव वाच्या । तृती-
निरूपितपूर्वमिदम् । निष्कृष्टेति । "विभक्तयो हि कारकशक्तिं निष्कृष्याभिधाय
क्रियां विशिषन्ति'" "कारकं चाभिद्धत् प्रत्ययः शक्तिमात्ररूपेणाभिदध्यात्,
न द्रव्यरूपेण; तस्याकारकत्वात् । यस्यापि द्रव्यं कारकं तेनापि शक्तिविशेषण-
त्वेनावश्यमभ्युपगन्तव्या । तद्रहितद्रव्यव्यापारासम्भवात् । ततश्चाकृत्यधि-
करणात् शक्तेरेवाभिधानम्" इति "तस्मात् शक्तिमद्रव्यकारकपक्षेऽपि
अवश्यं निष्कृष्य शक्तिमात्रं सुप्तिभ्यामभिधेयम्" इति च वार्तिकोक्त्या
तृतीयादिविभकत्यभिहितानां करणत्वादिरूपकारकाणां निष्कृष्टाखण्डशक्तिरूपत्वावगमात्
तस्याभ फलोद्देश्य कगुणनिष्ठकरण तानिरूप कत्वरूप निर्वचन सापेक्षाश्रयत्वा पेक्षा अत्यन्त-
लघुभूतस्वादित्यर्थः ।

करणीभूत इति । दध्नेति तृतीयान्तं दघिपदमत्र श्रूयते । तत्र प्रकृत्यर्थो दधिरूपो
गुणः, प्रत्ययार्थः करणत्वम्, तत्र प्रत्ययार्थस्य प्रकृत्यर्थगुणोपसर्जनत्वेनान्वय मङ्गीकृत्य
करणत्वविशिष्टस्य दग्नः फलभावनाकरणत्वेनान्वयः, अथ वा प्रकृत्यर्थस्य दग्नः प्रत्यया
थंकरण त्वेऽन्वय मङ्गीकृत्य दधिंनिष्ठकरणत्वस्य फलभावनाकरणत्वेनान्वय इति द्वेघाप्य •
न्वयो भवताशीकर्तुं शक्यः इत्यर्थः । तन्निष्टं गुणनिष्ठम् । तत्र द्वयोरन्वययोर्मध्ये । आद्यं
पक्षं दूषयति माद्य इति । गुणोपसर्जनत्वेन प्रकृत्यर्थरूपद्रव्यादिविशेषणस्वेन । तस्य
करात्वस्य । प्राधान्येनेति । "प्रकृतिप्रत्ययौ प्रत्ययार्थ सह ब्रूतः तयोस्तु
प्रत्ययः प्राधान्येन" इति स्मृत्या प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यस्मरणादिति भावः । एवञ्च
प्राधान्येनोपस्थितियोग्यस्य करणत्वस्यान्योपसर्जनत्वेनोपस्थितिर्लक्षणामन्तरा न सम्भव-
तीत्यवश्यमङ्गीकार्या लक्षणेति भावः ।

यद्येवं तर्ह्यस्तु द्वितीयः पक्षः, तत्र करणत्वस्य गुणोपसर्जनत्वाभावेन प्राधान्येनैवो
पस्थितेः लक्षणाया अभावात् इत्यत श्राह- यदापीति । सत्यं करणत्वस्य गुणोपसर्ज•
नत्वं नास्ति, तथापि तृतीयाभिहितकरणत्वस्य कारकत्वात् कारकस्य च साक्षात् क्रिय-
यैवान्वयस्य व्युत्पन्नत्वेन करणत्वेनान्वययोग्य करणत्वस्य तृतीयातः उपस्थितिलक्षणाम.
न्तरा न सम्भवतीत्यस्मिन्नपि पते लक्षणा दुर्वारेत्याह- तदापीत्यादि । ननु तृती•
यया शक्त्याभिहितस्यैव करणत्वस्थ करणत्वेनान्वयो भवतु, किमर्थ लक्षणेत्यत आह-
तृतीयेति । "कारके" इत्यधिकृत्य "साधकतमं करणम्" इति करण संज्ञा विधा-
नाव, तत्र च "कर्तृकरणयोस्तृतीया" इति तृतीया विधानात् तादृशतृतीयाभिहितस्य

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.