Since you are not logged in, some functions (such as the OCR button) have been disabled. To use all website features, please create an account.

कादम्बरी / 552 Image 552 of 744 (Page 552)

Needs more work

Sorry, you aren't authorized to use this feature.

Help

Running OCR ... Running LLM structuring ... Running structuring ...

कादम्बर्या विरहदशा ]

उत्तरभागः ।

निमीलितलीचना किमपि चिन्तयति । मलयनिम्नगेव सरसहरिचन्दनकिसलयलाञ्छितेषु
शिलातलेष्वभिपतति । कुन्दकलिकेव तुषारसिक्तपल्लववर्तिनी बनानिलेनायास्यते । भुजंगी-
वाससंतापालिङ्गितचन्दना शिखिकुलकोलाहलेन ताम्यति । हरिणीव केसरिकाननं परिह-
रति । कुसुमघटितशिलीमुखमनोहरान्मदनचापादिव प्रमदवनात्रस्यति । जानकीव पीतर-
क्तेभ्यो रजनिचरेभ्य हैव चम्पकाशोकेभ्यो बिभेति । उषेव स्वप्नसमागमेनापि कृतार्थता-
मेति । ग्रीष्मलक्ष्मीरिवानुदिनमैतिक्षामा श्यामा भवति ।

सर्वथा तस्याः कंदर्पवेदनयाङ्गानि, दिवसैर्जीवितसंधारणवस्तूनि, वलयरचनया गृहकम-
लिनीमृणालानि, उपदेशैः सखीजनवचनानि, शय्यापरिकल्पनेनोपवनकुसुमानि, अनवरत-
शेषः शेषनागो यस्यां सा तथेत्यर्थः । मलयेति । मलयनिम्नगेव दक्षिणाचलसरिदिव सरसो निबिडरसो यो
हरिचन्दन श्चन्दनद्भुमस्तस्य किसलयानि पटवास्तैर्लाञ्छितेषु चिह्नितेषु शिलातलेष्वभिपतति । शेत इत्यर्थः ।
कुन्देति । कुन्दः पुष्पविशेषस्तस्य कलिकेव कोरक इव तुषारेण हिमेन सिक्तो यः पल्लवः किसलयस्तस्मिन्व
तत इत्येवंशीला विरहव्याकुलितत्वेन हिमसिक्तपल्लवोपरि कृतशय नेत्यर्थः । वनानिलेन वनवायुनायास्यत
आयासं प्राप्यते । कुन्दकलिकापक्षे तुषारसिक्तपल्लववर्तिनीति कण्ठ्यम् । भुजंगीति । प्रबलविरहस्य धर्मस्य
वाऽसह्यः सोढुमंशक्यो यः संतापस्तप्तिस्तेनालिङ्गितं चन्दनं चन्दनद्रुमो वा यया सैवंविधा सती भुजङ्गीव
सर्पिणीव शिखी मयूरस्तस्य कुलं समूहस्तस्य कोलाहल: कलकलस्तेन ताम्यति खेदं प्राप्नोति । हरिणीति ।
केसरी बकुलो विद्यते यस्मिन्नेवविधं केसरिणोपलक्षितं वा यत्काननं वनं हरिणीवैणीव परिहरति त्यजति ।
कुसुमेति । कुसुमेषु पुष्पेषु घटिता लग्ना ये शिलीमुखा भ्रमराः, पक्षे कुसुमान्ये घटता रचिताः -
मुखा वा, तैर्मनोहराब्रुचिरान्मदनचापादिव कंदर्पधनुष इव प्रमदवनादन्तः पुरोचितवनान्त्रस्यति त्रासं प्राप्नोति ।
जानकीति । पीताश्च रक्ताश्च पीतरक्तास्तेभ्यश्चम्पकाशोकेभ्यः पीतं रक्तं रुधिरं यैस्तेभ्यो रजनिचरेभ्य इव
निशाचरेभ्य इव जानकीव सीतेव बिभेति भयं प्राप्नोति । उपेवेति । स्वप्ने निद्रावस्थायां समागमो
मेलापकस्तेनापि कृतार्थतां कृतकृत्यतामेति गच्छति । केव । उषेव । यथोषा बाणसुता स्वप्नदशायां प्रद्युम्नसमा-
गमे कृतार्था जाता तथेयमपीत्यर्थः । ग्रीष्मेति । ग्रीष्मलक्ष्मीरिव निदाघश्रीरिवानुदिनं प्रतिदिनमतिक्षामाति-
कृशा श्यामा कृष्णा भवति जायते । पक्षेऽतिक्षामा श्यामा रात्रिर्यस्यामिति समासः । 'रजनीव मतिः श्यामा'
इत्यभिधानचिन्तामणिः [: 1

सर्वथेति । सर्वप्रकारेण तस्याः कादम्बर्याः कंदर्पवेदनया कामव्यथयाङ्गानि हस्तपादादीनि । दिवसैरिति बहु-
वचनं बहुत्वोपलक्षकम्। बहुभिर्वासरैजीवितस्य प्राणितस्य संधारणवस्तूनि प्राणाधारभूताः पदार्थाः निःशेषमत्यन्तं
क्षीणानि स्तोकानि जातानीत्यर्थः । तदेव दर्शयन्नाह - वलयेति । दाघज्वरोपशमार्थं वलयानां कटकान
रचना निर्माण तथा गृहकमलिन्याः सदननलिन्या मृणालानि बिसानि । उपदेशैरिति । उपदेशैरुपदेशः शिक्षा
तस्य प्रदानैः सखीजनस्यालीजनस्य वचनानि । शय्येति । शय्यायाः शयनीयस्य परिकल्पनेन विरचनेनोप-
टिप्प० – 1 बहुव्रीहौ कृते 'अतिक्षामइयामा' इति स्यादिति न ज्ञातं वराकेण । अत एव अतिक्षाम-
इयामेत्येव साधु । कादम्बरी तु-अतिक्षामा चासौ श्यामा चेति । 'ग्रीष्मनिशालक्ष्मीरिवानुदिनमतिक्षामा
भवति' इति पाठे तु उभयत्र अतिक्षामत्वं ( कृशत्वम्, लघुत्वं च ) वर्तत एव ।

-१ चन्दनशाखा २ शिखिशकुन्त ३ अपि ४ ग्रीष्मनिशा ५ अतिक्षामा भवति, ६ साधारम्.

पाठाक

Edit summary (optional) Status

Needs more work

Proofed once

Not relevant

Only registered users can save changes. Create an account or sign in to save your changes.