Institut Français de Pondichéry UMIFRE 21 CNRS-MAEE CHEX École française d'Extrême-Orient Collection Indologie - 118 Hith Healichell The Bhaktimandakini An elaborate fourteenth-century commentary by Pūrṇasarasvati on the Viṣṇupādādikeśastotra attributed to Sankarācārya A Critical Edition with Introduction and an English Translation of the Stotra with Notes N.V.P. Unithiri H.N. Bhat S.A.S. Sarma Prof. Nit 2945) took his M.A. from the Univery of Calicut and Ph.D from the University of 1979 with a dissertation entitled "Purnasarasvati". He served as lecturer in Sanskrit in the same university from 1975 to 1978 and then as Professor and Head of the Department of Sanskrit in the University of Calicut from 1978 onwards. He has also served as Principal Dean of Studies, Sree Sankaracharya University of Sanskrit, Kalady, Kerala. He has authored many articles and more than thirty books, including the following publications of the University of Calicut: Pürnasarasvati (2004), Kumarasambhava with its commentary by Sarvajñavanamuni (2002), Tantrasarasangraha with its commentary by Vasudeva (2002), Indian Traditions of Management (Ed.) (2002), Indian Scientific Traditions (Ed.) (2003). Le pr. N.V.P. Unithiri (né en 1945) a achevé son M.A. à l'Université de Calicut et son doctorat à l'Université du Kerala en 1979 avec une thèse intitulée « Purnasarasvati »>. Il devint maître de conférences en sanskrit dans la même université de 1975 jusqu'en 1978 et ensuite professeur et chef du département de sanskrit à l'Université de Calicut à partir de 1978. Il a également exercé la fonction de «Principal Dean of Studies», à la Sree Sankaracharya University of Sanskrit, Kalady, Kerala. Son œuvre comprend de nombreux articles et une trentaine de livres, dont les publications suivantes de l'Université de Calicut: Pūrṇasarasvati (2004), Kumarasambhava with its commentary by Sarvajñavanamuni (2002), Tantrasärasangraha with its commentary by Vasudeva (2002), Indian Traditions of Management (Ed.) (2002), Indian Scientific Traditions (Ed.) (2003). H.N. Bhat and S.A.S. Sarma are Research Fellows at the Pondicherry Centre of the École française d'Extrême-Orient (EFEO). Both were once students of Prof. N.V.P Unithiri and completed their doctorates under his supervision in the University of Calicut. While H.N. Bhat works on literary works in Sanskrit, S.A.S. Sarma is engaged in projects involving the edition of Saiva texts. Among their publications H.N. Bhat's critical edition of the Anargharaghavapañcikā may be mentioned (Pondicherry, IFP/EFEO, 2000) and S.A.S. Sarma's critical edition of the Kapilasmrti (Torino, Cesmeo, 2007). H.N. Bhat et S.A.S. Sarma travaillent en tant que chercheurs au Centre de Pondichéry de l'École française d'Extrême-Orient (EFEO). Tous deux ont étudié autrefois auprès du professeur N.V.P Unithiri et ont achevé leurs études doctorales sous sa direction à l'Université de Calicut. H.N. Bhat se consacre à l'étude des ouvrages littéraires en sanskrit, tandis que S.A.S. Sarma s'implique dans des projets d'édition de textes shivaïtes. Parmi leurs publications, on évoquera l'édition critique de l'Anargharaghavapañcikā par H.N. Bhat (Pondichéry, IFP/EFEO, 2000) et l'édition critique, avec traduction anglaise, de la Kapilasmrti par S.A.S. Sarma (Torino, Cesmeo, 2007). " श्रीगुरुराजो विजयते" वीनारायलाचार्य पाफुरुङ्गी भक्तिमन्दाकिनी THE BHAKTIMANDĀKINĪ AN ELABORATE FOURTEENTH-CENTURY COMMENTARY BY PURŅASARASVATĪ ON THE VISŅUPĀDĀDIKESASTOTRA ATTRIBUTED TO ŚANKARĀCĀRYA L'Institut Français de Pondichéry (IFP), créé à la faveur du Traité de cession des établissements français en Inde, fait partie du réseau des Instituts de recherche du Ministère français des Affaires Etrangères. Il remplit des missions de recherche, d'expertise et de formation en Sciences Humaines et Sociales et en Ecologie dans le Sud et le Sud-Est asiatique. Il s'intéresse particulièrement aux savoirs et patrimoines culturels indiens (langue et littérature sanskrite, histoire des religions, études tamoules, ..), aux dynamiques sociales contemporaines (dans les domaines de la santé, de l'économie et de l'environnement) et aux écosystèmes naturels de l'Inde du Sud (gestion durable de la biodiversité). The French Institute of Pondicherry (IFP) was created following the Treaty of Cession of French territories in India and is part of the network of research institutes of the French Ministry of Foreign Affairs. It fulfils its mission of research, expertise and training in human and social sciences and ecology in South and South-East Asia. It works particularly in the domains of Indian cultural knowledge and heritage (Sanskrit language and literature, history of religions, Tamil studies...), contemporary social dynamics (in the areas of health, economics and environment) and the natural ecosystems of South India (sustainable management of biodiversity). French Institute of Pondicherry, 11, St. Louis Street, P.B. 33, Pondicherry 605001India, Tel: (413) 2334168. Email: ifpdir@ifpindia.org Website: www.ifpindia.org <><><> L'Ecole française d'Extrême-Orient (EFEO) est un établissement public à caractère scientifique, culturel et professionnel sous tutelle du ministère de l'Éducation nationale de l'Enseignement supérieur et de la Recherche. Elle a pour mission la recherche et la formation à la recherche, principalement par le travail sur le terrain dans toutes les disciplines qui se rapportent aux civilisations de l'Asie, en particulier de l'Asie du Sud, du Sud-Est et de l'Est. A Pondichéry, les projets de l'EFEO portent essentiellement sur l'« indologie » classique sanskrit, tamoul ancien, archéologie. The French School of Asian Studies (EFEO) is a research institute under the French Ministry of Higher Education and Research. The EFEO's mission is research and training, principally by fieldwork, in all the disciplines involved in the study of Asian civilizations, but especially those of South, South-East and East Asia. In Pondicherry the EFEO's projects mainly concern classical Indology: Sanskrit, Old Tamil and archaeology. Ecole française d'Extrême-Orient 22, avenue du Président-Wilson, 75116 Paris, France. Tel: (33) 1 53 70 18 60 Website: www.efeo.fr/ Pondicherry Centre of the EFEO 16 & 19, Dumas Street, Pondicherry 605 001, India. Tel: (91) (413) 2334539/2332504 Email: administration@efeo-pondicherry.org COLLECTION INDOLOGIE 118 भक्तिमन्दाकिनी THE BHAKTIMANDĀKINĪ AN ELABORATE FOURTEENTH-CENTURY COMMENTARY BY PŪRŅASARASVATĪ ON THE VIȘNUPĀDĀDIKEŚASTOTRA ATTRIBUTED TO ŚANKARĀCĀRYA A CRITICAL EDITION WITH INTRODUCTION AND AN ENGLISH TRANSLATION OF THE STOTRA WITH NOTES N. V. P. UNITHIRI H. N. BHAT S. A. S. SARMA INSTITUT FRANÇAIS DE PONDICHÉRY ÉCOLE FRANÇAISE D'EXTRÊME-ORIENT Comité Éditorial / Advisory Board Diwakar ACHARYA (Kyoto University), R. BALASUBRAMANIAM (Indian Institute of Technology, Kanpur), Nalini BALBIR (Université de Paris III et École Pratique des Hautes Études), Peter BISSCHOP (University of Leiden), R. CHAMPAKALAKSHMI (Jawaharlal Nehru University, retired), Alexander DUBIANSKI (Moscow State University), Arlo GRIFFITHS (École française d'Extrême-Orient), François GROS (École Pratique des Hautes Études), Pascale HAAG (École des Hautes Études en Sciences Sociales), Oskar von HINÜBER (Université de Freiburg im Breisgau), Jan E.M. HOUBEN (École Pratique des Hautes Études), Padma KAIMAL (Colgate University), Kei KATAOKA (Kyushu University), Vempati KUTUMBA SASTRY (Banaras Hindu University), R. NAGASWAMY (Tamilnadu State Department of Archaeology, retired), Leslie ORR (Concordia University), Aloka PARASHER-SEN (University of Hyderabad), Pierre PICHARD (École française d'Extrême-Orient), Herman TIEKEN (Leiden University) Comité de Lecture / Evaluation Les membres du comité éditorial font appel à des spécialistes de leur choix / The members of the advisory board call on experts of their choice. Institut Français de Pondichéry, 2011 (ISBN 978-81-8470-188-3) École française d'Extrême-Orient, 2011 (ISBN 978-285539-109-0) Typeset by H. N. Bhat and S. A.S. Sarma, with the help of Dominic Goodall, in 'Computer Modern' and Velthuis' Devanagarī, using TEX, LATEX, and EDMAC (macros for the preparation of critical editions created by John Lavagnino and Dominik Wujastyk). Photo: Trivikrama in the 3rd cave at the South Fort, Badami (Dominic Goodall). Cover design: N. Ravichandran (IFP). Printed at the All India Press, Pondicherry. Contents Preface. Part I The Introduction 1. The Viṣṇupādādikeśastotra and its Commentary 1.1 A word on the title .. 1.2 The popularity of the Visnupādādikeśastotra 1.3 Is Sankara the author of the stotra? 1.4 Pūrṇasarasvatī, author of the Bhaktimandākinī The life and works of Pūrṇasarasvatī. Pūrṇasarasvati a Saiva ascetic? 1.4.1 Pūrṇasarasvatī and his identification with Vișnubhatta . . . 1.4.2 Special features of the commentaries of Pūrṇasarasvatī. The ten incarnations of Viṣṇu Texts quoted in the commentary 1.5 The structure of the Viṣṇupādādikeśastotra 1.6 The theology of the Bhaktimandākinī 1.6.1 Inclination towards Advaita tenets Anubandhacatuṣṭaya of the Stotra 1.6.2 1.6.3 The importance of praising the retinue of Vișnu. . The conch, Pañcajanya The disc, Sudarśana The sword, Nandaka The club, Kaumodakī The carrier of Visnu, Garuda The couch of Visņu, Śeṣa 1.7 The present edition. V ix xiii xiii xiv xiv xvi xvi xvii xviii xix xxiv XXV XXV xxvii xxvii xxviii xxix xxix XXX XXX XXX xxxi xxxi xxxi 1.7.1 Presentation and translation 2. Translation of the Viṣṇupādādikeśastotra 2.1 The weapons and the retinue of Vișnu 2.1.1 The weapons 2.1.2 2.3 2.1.3 Bhū, the earth 2.2 The description of the image of Visņu as visualised by the poet 2.2.1 Pāñcajanya, The conch of Vișnu Sudarśana, the disc of Vișnu Sarnga, the bow of Visnu Nandaka, the sword of Vișnu Kaumodakī, the club of Vișnu The retinue Garuda, the vulture, carrier of Vișnu. Sesa, the serpent, couch of Viṣṇu The spouses of Vișnu. Lakṣmī the Goddess of wealth The body The legs The waist and hips The abdomen The chest The shoulders. The arms carrying weapons The neck . The head The whole body 2.2.2 The different forms of Viṣṇu, the formless Supreme Being The ten incarnations of Vișnu. The Brahman, the formless substratum of all the conceivable forms Conclusion of the Stotra 2.3.1 The greatness of the devotee of Visnu 2.3.2 The fruits of reciting this stotra. Part II The Viṣṇupādādikeśastotra Contents of the Viṣṇupādādikeśastotra xxxiii XXXV XXXV XXXV XXXV XXXV xxxvi xxxvi xxxvi xxxvii xxxvii xxxvii xxxvii xxxvii xxxviii xxxviii xxxviii xxxviii xli xlii xliii xlv xlv xlv xlvi li li 3 The Text of the Viṣṇupādādikeśastotra with Bhaktimandākinī Select Bibliography Index of Pādas Index of Alamkāras vii 7 171 177 185 Preface paking On the day when S.A.S. Sarma submitted his thesis at the University of Calicut, his professor and guide, Prof. N.V.P. Unithiri, gave him a foolscap notebook in which he had copied the commentary of Pūrṇasarasvati on the Viṣṇupādādikeśastotra of Sankara and proposed to S.A.S. Sarma that he might work on it to bring out a critical edition of the commentary. Prof. Unithiri was not satisfied with the edition of this commentary published from Vani Vilas Press, Srirangam (1911). He was sure that the edition could be improved upon by collating the available manuscripts of the commentary, and for him, this was yet another out-of-print work of the great Keralan commentator Pūrṇasarasvatī which was still crying out for an improved edition. Pūrṇasarasvatī, who holds a distinguished place in the galaxy of Kerala authors, was the topic which Prof. Unithiri selected for his doctorate and his thesis has recently been published by the University of Calicut (2004). The notebook with the above-mentioned commentary became a useful tool for S.A.S. Sarma to start working with the TEX typesetting programme when Dominic Goodall introduced it to the EFEO, Pondicherry. S.A.S. Sarma entered the whole text using Oxedit and prepared a proof with the help of Velthuis transcription scheme, using TEX and Edmac. But the collection and collation of manuscripts was long delayed. When Prof. Unithiri sent a copy of his newly published 'Pūrṇasarasvatī, S.A.S. Sarma wrote back saying that he had not forgotten the edition of the Purnasarasvatī's commentary Bhaktimandākinī on the Viṣṇupādādikeśastotra and also informed him that the whole text was being entered and made ready for collation. By that time, Prof. Unithiri had collected manuscript copies and started to collate them with the help of his students. He therefore encouraged S.A.S. Sarma to continue the collation and complete the edition. When S.A.S. Sarma discussed this project with Dr. H.N. Bhat, who also did his doctoral studies under the aegis of Prof. Unithiri, he became interested in the commentary and was keen to join the project. Thus it happened that this trio, a teacher and two former students, came together to work on this edition. ix On a group trip to the monastic library at the Tiruvāvaṭuturai Ādhīnam, a general discussion about the transmission of Sanskrit commentaries arose among the members of the Saiva reading group of the EFEO. On that occasion Dr. Dominic Goodall firmly encouraged S.A.S. Sarma to press ahead with the work on Pūrṇasarasvatī's Bhaktimandādinī, suggesting that the finished book might be proposed for publication in the Indological series of the IFP/EFEO. From then onwards, H.N. Bhat and S.A.S. Sarma spent one hour every day on this project and Prof. Unithiri regularly made observations. The editors of this book are grateful to Dr. Dominic Goodall, Head, EFEO, Pondicherry for going through the whole text and giving his suggestions regarding the constitution of the text and also for helping us to settle several technical issues with the page-making in TEX. We would also like to express our gratitude to a number of other persons who have helped us in this endeavour, in particular, Prof. V. Venkataraja Sarma and Dr. F. Grimal (EFEO, Pondicherry) for their encouragement, Dr. Anandakrishnan Kunholathillath (Project Assistant, Calicut University), T.S. Ajitha, Asha S. Unni, Reeba Kathiran, O.K. Shijju, M.M. Dhanya, and P. Saritha, the Research Scholars of the Department of Sanskrit, University of Calicut, who helped us to acquire copies of manuscripts and also assisted in collating certain portions, and finally Claire Stewart and Prerana Patel for their suggestions for improving the English. We also wish to acknowledge the help of the following libraries and other institutions, who allowed us access to the manuscripts we have used: Oriental Research Institute and Manuscript Library, Trivandrum, Kerala; Department of Sanskrit, Calicut University, Kerala and the Tripunithura Sanskrit College, Tripunithura, Kerala. Finally, our thanks are also due to Mr. N. Ravichandran, IFP for the cover design and to the All India Press, Pondicherry for printing the book. Pondicherry, March 2011 The editors Introduction The Viṣṇupādādikeśastotra and its Commentary The Viṣṇupādādikeśastotra is a stotra in fifty-two verses written in sragdharā meter and is traditionally ascribed to Sankara. It consists of a detailed visualisation of Visņu, from his toes to his hair, as well as his weapons and retinue. Pūrṇasarasvatī, a well known commentator from Kerala has written a detailed commentary on this stotra named Bhaktimandākinī. This commentary was first published in 1911 by Vani Vilas Press, but since it was prepared using only a single manuscript this first edition contains many errors. Apart from this, the text of the Viṣṇupādādikeśastotra provided in this edition does not seem to follow the readings provided in the commentary.¹ We have therefore endeavoured in this publication to furnish a new and more accurate edition of the Bhaktimandakinī. 1.1 A word on the title Even though the editions of this stotra refer to it as the Viṣṇupādādikeśāntastotra we have chosen to call it the Viṣṇupādikeśastotra because the last verse (52a) uses the expression pādādikeśastuti. Pūrṇasarasvatī comments as follows: pādādikeśastutim = pādādikeśāntasamagravigrahavarṇanaparatvāt pādādikeśāntasamjñitam stotram; antaśabdaḥ prasiddhyā nopāttaḥ. Thus it is the commentator who supplements anta to clarify the meaning of the compound. In the introductory verses of the commentary he refers to the text thus: śrīmaccankarapujyapādaracitam pādādikeśāvadhistotram. But the colophon, as transmitted to us, reads: ¹Viṣṇupādādikeśāntastotra of Sankara with the commentary of Pūrṇasarasvai, ed. J. K. Balasubrahmanyam. Srirangam: Vani Vilas Press, 1911. xiii xiv śrīmatpādādikeśavyākhyā bhaktimandākinī nāma sampūrṇā. None of the above is conclusive, but it suggests to us that the title should be Vişnupādikeśastotra. Bhaktimandakinī 1.2 The popularity of the Vişnupādādikeśastotra Several stotras ascribed to Sankara are well known and used for daily prayers, such as the Saundaryalahari, the Kanakadhārāstotra, etc.; but this stotra seems to be less well known. As well as the commentary of Pūrṇasarasvatī, the existence of a commentary on the Viṣṇupādādikeśastotra called the Sukhabodhini, which is probably by a Keralite, and of a detailed commentary in Malayalam² suggests that this stotra might have been familiar only in the region covered by the modern state of Kerala. There is also another commentary, called the Candrika, for this stotra, for which there are manuscripts available in the Adyar Library.³ 1.3 Is Sankara the author of the stotra? Both Śaiva and Vaiṣṇava stotras have been traditionally ascribed to Śankara, but it is rather difficult to accept that this particular stotra was composed by Sankara for the following reason. The 49th verse lists the ten incarnations of Vișnu, including the Buddha, and such a list is unlikely to have been familiar to Śankara. Suryakanta, in his work 'Kṣemendra Studies' remarks that the Daśavatāracarita of Kṣemendra appears to be the earliest known source in which the Buddha has been included among the ten incarnations of Vişnu. He observes on the Daśāvatāracarita of Kṣemendra: It is a poetical abstract of the stories of Viṣṇu's incarnation. The work cannot be considered as an independent composition. The subject matter of the first nine incarnations is taken from the Puranas. The work, however, has great importance as it contains the earliest known reference to the Buddha being considered as an incarnation of Visņu. The narration of the Buddha's life is an abridgment of the story as told in Buddhist works. The style shows maturity of conception, and is easy and *** 2Ullur: 1990:288. 3 Adyar Descriptive Catalogue, Vol. XII. Ms. No. 2577. Introduction flowing. The work was finished in the Laukika era 41 i.e. 1066 A.D. on the Tripuresa Mountain." "4 XV If we were to accept the above view of Suryakanta-that the Daśāvatāracarita was the first work to include the Buddha as an incarnation and that it was written in 1066 AD- then the Viṣṇupādādikeśastotra would have to have been written after the period of Kṣemendra, i.e. no earlier than the eleventh century. For he holds the view that the Daśavatāracarita may be the first known work to present the ten incarnations in the exact order in which they are enumerated in the 49th verse of the Viṣṇupādādikeśastotra. This would make the ascription of the Viṣṇupādādikeśastotra to Sankara, whose period is definitely well before that of Kṣemendra, extremely doubtful. If, in this view, the stotra had anything to do with Sankara at all, then the closest connection that could be assumed was that of its having been written by one of the pontiffs of one of the Mathas held to have been established by Śankara. There is, however, an undated scripture of the Pañcaratra currently being prepared for publication by Dr. Diwakar Acharya that mentions all ten incarnations in exactly the order given in our text.5 This hitherto unpublished scripture, called the Devāmṛtapāñcarātra, identifies ten lines on an image of Visnu that is being prepared for installation with the ten incarnations (12:2-7). Diwakar Acharya does not propose a specific date for the composition of the Devāmṛtapāñcaratra, but he believes the work to belong to a small corpus of works that are earlier than all hitherto published Pañcaratra scriptures, and earlier, therefore, than Kṣemendra, perhaps by some centuries. Matsya, Kürma, Varaha, Narasimha, Vamana, [Paraśu-]Rama, In other words, verse 49 is after all not such clear-cut evidence as it once seemed to us to be for excluding the possibility that Sankara was the author of this stotra. Another possible criterion for a post-Sankara date is the fact that the stotra appears to echo the Bhagavatapurāṇa (see, for example, verse 23 and our notes on our translation thereof). Several scholars (see, e.g., Goodall 1996:xl quoting Friedhelm Hardy) believe that there is evidence to suggest that the composition of the Bhagavatapurāṇa could not have taken place before the ninth century. Pūrṇasarasvatī, the commentator of the Visnupādādikeśastotra, has for his part no doubt about attributing the work to, "the revered author of the Suryakanta, p. 19. 5We are grateful to Dr. Diwakar Acharya for this information. xvi commentary on the Brahmasutra", in other words to Śankara. . bhagavān śrīmacchārīrakamīmāṁsābhāṣyakāraḥ, tadvigrahaprakāśanāya bhagavataḥ puruṣottamasya pādādikeśāntavigrahavarṇanarūpam strotram ārabhamāṇaḥ..... 6 . ittham prārabdham prabandham bhagavatprasādād avighnena parisamāpya, idānīm paramadayāmṛtarasasarasvantaḥ śrīmanto bhagavantaḥ śārīrakamīmāmsābhāṣyakārāḥ śankarabhagavatpādāḥ 7 **** Pūrṇasarasvatī again clearly repeats this attribution when he discusses in his commentary the motivation for the composition of this stotra, even though the Puraṇas already provide plentiful descriptions of Vișnu.8 The Madhaviyaśankaravijaya, a hagiographical work about Sankara written in the 14th century A.D., refers to a work written by Sankara in which Visņu is described, and this may perhaps be an allusion to the Viṣṇupādādikeśāstotra. akāri.⁹ Bhaktimandakinī mumūrşusvajananīpreraṇayā śankarācāryair viṣṇurūpavarṇanam Thus, even though Pūrṇasarasvatī, the commentator, as well as Madhava, the author of Madhavīyaśankaravijaya, claim that the Viṣṇupādādikeśastotra was the composition of Śankara, we cannot, in our present state of knowledge, establish this attribution beyond doubt. 1.4 Pūrṇasarasvatī, author of the Bhaktimandākinī 1.4.1 The life and works of Pūrṇasarasvatī Most scholars are persuaded that Purnasarasvatī hailed from Kerala and this is emphasised by the fact that we find extensive descriptions of Kerala in one of his works, the Kamalinīrājahamsa. 10 But a few feel that he might be a Vaisnava Brahmin of Kāñcīpuram, since the heroine in one of his works, the Hamsasandeśa, is described as a native of Kāñcīpuram.¹1 6 Bhaktimandakinī 0:45-47. 7Bhaktimandakinī 51:55-56. 8 Bhaktimandakinī 0:35-39; 1:28. Madhaviyasankaravijaya 14:00. Kamalinirajahamsa, 1.5. 10 11 Cf. Hamsasandeśa p. iii. Introduction xvii N.V.P. Unithiri (2004) in his recent publication 'Pūrṇasarasvatī' discusses in detail the date of Pūrṇasarasvatī and concludes that his period is likely to have been between the later half of the fourteenth century and the first half of the fifteenth century. Pūrṇasarasvatī's works include the Kamalinīrājahamsa, a nāṭaka in five acts; the Hamsasandeśa, a kāvya having premabhakti as its principal sentiment and in which Śrīkṛṣṇa is the hero; the Rjulaghvi, a metrical summary of the Malatīmādhava of Bhavabhūti; the Vidyullata, a commentary on the Meghaduta of Kalidasa; the Rasamañjari, a commentary on the Malatīmādhava of Bhavabhūti; a Tippaṇa¹2 on the Anargharaghava of Murāri and the Bhaktimandākinī, a commentary on the Viṣṇupādādikeśastotra of Sankara, the subject of this volume. There are some other works that are ascribed to Pūrṇasarasvatī, namely, a Tīkā on the Abhijñānaśākuntala, the Natyavedavivrtisangraha, an epitome of the Abhinavabhāratī of Abhinavagupta, a Tīkā on the Uttararāmacarita and the Nipātavṛtti, a grammatical treatise on the nipātas in Sanskrit. But there is not sufficient information available about these works to definitely confirm his authorship. Pūrņasarasvatī a Śaiva ascetic? The name Pūrṇasarasvatī itself suggests that he must have been a Saiva saint: while the first component of his name 'Purna' echoes his teacher's name Pūrṇajyotis, the second component, Sarasvatī, suggests that this is a dīkṣānāma (name adopted at the time of initiation to an ascetic order), for it is the name of one of the ten orders known as Daśanāmi, believed to be established by Śankara and which are assigned to Śaiva saints during their initiation. 13 But, even if Pūrṇasarasvatī was a Śaiva saint, he seems to have had no reservations in writing texts and commentaries related to Vișnu. This is evident in his commentary on the Viṣṇupādādikeśastotra as well as in the Hamsasandeśa, both of which demonstrate his devotion towards Kṛṣṇa. As N.V.P. Unithiri observes: One may doubt that, being one of the Saiva ascetics called Daśanāmis, whether Pūrṇasarasvatī is likely to have commented on a stotra praising Vișņu and written a sandeśakāvya in which 12 Ms. No. T 859, Oriental Research Institute and Manuscripts Library, Trivandrum. 13 The other orders are known as Tirtha, Aśrama, Vana, Aranya, Giri, Parvata, Sagara, Bharati and Puri. xviii Bhaktimandakinī devotion to Kṛṣṇa is treated in the manner of the Vaiṣṇava poets. This doubt, which is apparently serious, can be dispelled by a careful knowledge of the details pertaining to the Daśanāmis. Daśanāmis generally greet each other with the expression, namo nārāyaṇa. Among the tutelary deities of the four mathas to which the ten orders of ascetics are attached, Ādivarāha, Jagannātha and Viṣṇu himself are included. This sort of integrated vision might have naturally encouraged Pūrṇasarasvatī to write about both Śiva and Viṣṇu.¹4 14 Pūrṇasarasvati and his identification with Viṣṇubhaṭṭa N. V. P. Unithiri, one of the editors of this volume, attributes three commentaries on Murari's Anargharāghava to Pūrṇasarasvatī, namely: 1) the Anargharaghavapañcikā, a detailed commentary published in this series, 2) the Ceriyapañcikā, an abridged version of the Pañcika, and 3) a Tippana. But another editor of this volume, Hari Narayana Bhat, who in 1998 published the Anargharāghavapañcikā (Publications du Department d'indologie 82.1-2), ascribes it to a certain Vișnubhaṭṭa. 15 According to N.V.P. Unithiri, Pūrṇasarasvatī might have been known as Vișnubhaṭṭa during his purvāśrama, that is to say, before his initiation to asceticism as a disciple of Pūrṇajyotis, and might have composed the Anargharāghavapañcikā during this period. Moreover, according to him, there are common references in the Anargharaghavapañcika and other works of Pūrṇasarasvatī. The specific one to which attention could be drawn is the eye of the vulture known for its sharpness of vision, which is alluded to by quoting the same line from a common source text on medicine. 16 Thus, while N.V.P. Unithiri in his book Paurṇasarasvati (2004:37-46) concludes that Pūrṇasarasvati and Viṣṇubhaṭṭa are identical and dates them to the second half of the fourteenth century and first half of the fifteenth century, Hari Narayana Bhat differs from this view, for he is not persuaded by the identification of Purnasarasvatī with Vișnubhatta. To explain his disagreement, Hari Narayana Bhat, in his introduction to the Anargharaghavapañcikā, draws attention to the divergence of opinion between Pūrṇasarasvatī and Viṣṇubhaṭṭa on matters related to dramaturgy and he highlights the variations in the text of the Anargharaghava adopted by these two commentators as well as the 14N.V.P. Unithiri (2004), p. 19. 15 Hari Narayana Bhat (1998), pp. xxiii-xxiv. 16 Bhaktimandākinī 51:6-7; Anargharāghavapañcikā on Anargharāghava V.5. Introduction disparity in the explanation of words they provide in their commentaries. ¹7 1.4.2 Special features of the commentaries of Pūrṇasarasvatī We find common characteristics in all Pūrṇasarasvatī's commentaries, including the Bhaktimandakinī edited in this volume. His commentaries are elaborate with necessary testimonials in support of his explanations and with his own contributions to the study of aesthetical appreciation of the poetry in general. They abound profusely in references to different authorities in various fields of Sastra literature and general literature. Some of the salient features of his commentaries noticed in Bhaktimandākinī are: xix . The commentaries on most of the verses begin with introductory lines. An exceptionally elaborate introduction, harmonising the saguna and nirguṇaupāsanas in accordance with the advaita point of view, is provided for the first verse of Bhaktimandākinī. The gist of the introduction is this. In accordance with the injunction of the scriptures that the Self is to be realised, and to achieve this identity with the Supreme Reality of the individual Self, the three means, i.e. śravana, manana and nididhyasana are needed. Of the other accessories to yoga, meditation is necessary for which a concrete form is easier to meditate upon than the Abstract Supreme Reality (though that is the end). This concrete form of Vișnu is presented in the stotra: tatra tāvat 'ātmā vā are draṣṭavyaḥ' iti svavihitasyātmadarśanasya sādhanatayā śrutyā, śrotavyo mantavyo nididhyasitavyaḥ' iti pratipaditānām śravaṇamanananididhyāsanānām madhye, yamadisadanganispadyasya parameśvaraikyānubhavasamadhimātur nididhyāsanasya prādhānyam, tadrūpapratyayaikāntasamtatiś cānyaniḥspṛha/ tad dhyānaprathamair angaiḥ sadḍbhir niṣpadyate nrpa// tasyaiva kalpanahīnam svarūpagrahanam hi yat/ manasā dhyānanispādyah samādhih so 'bhidhīyate// iti vacanāt śreyo hi jñānam abhyāsāj jñānād dhyānam visiṣyate// 17 Hari Narayana Bhat (1998), p. xxiii-xxiv. XX iti bhagavadvacanāt sarveṣām eva yajñānām dhyānayajñaḥ paraḥ smrtaḥ/ bahiryogopacarena yaḥ pujayati śamkaram/ dhyānayajñena satatam sa yāti paramām gatim/ jñānadhyānātmakaḥ sukṣmaḥ śivayogamahamakhaḥ/ visistaḥ sarvayajñānām asamkhyātair mahāguṇaih/ japena papasamśuddhir jñanadhyanena mucyate/ ityadivacanair dhyānasya stutatvāt, tasya ca dhāraṇāmulakatvāt. 18 Bhaktimandākinī The image of Vișnu is preferred to the forms of other Gods due to his superior qualities for meditation of mind: tasyāś ca yathāgnir uddhataśikhaḥ kakşam dahati sānilah/ tathā cittasthito viṣṇur yoginām sarvakilbişam// iti praśastatvāt, 19 The form of Vișnu is endowed with many virtues in addition to being free from any kind of bondage. Devotion to him makes the devotee eligible to attain true Knowledge by getting rid of the darkness of ignorance of mind. On the other hand, though the other Gods, like Viṣṇu himself, are equally vivarta, that is to say apparent transformations of the Supreme Reality, they are inferior to him because of their bondage to their previous actions. Therefore it is logically necessary to concentrate upon this form of Visnu: tasmāt samastaśaktīnām ādhāre tatra cetasaḥ/ kurvita samsthitim sa tu vijñeyā śuddhadhāraṇā// anye tu puruṣavyāghra cetaso ye vyapaśrayāḥ/ aśuddhās te samastās tu devādyāḥ karmayonayaḥ// ityādivacanāt karmayonitvenāśuddhan devādin apasya karmapāratantryarahite bhaktānugrahāya krtaparigrahe viśuddhatattvātmake samastaśaktyādhāre sarvāvatārabījabhūte ghṛtakāṭhinyavat parabrahmaṇo viṣṇvākhye vivarte saccidanandaikarase sakalamangalaprasotari samagraduritakulajālaploṣajātavedasi, tāpatrayataranikiraṇataptasamsaraṇamarudharanisarani18 Bhaktimandākinī 0:9-26. 19 Bhaktimandākinī 0:26-28. samcaraṇavidhurajanapariśramaharaṇasuraviṭapini, vigraharatne manaḥsthirikaraṇātmakatvāt, manasaś ca taralatarasvabhāvasya Introduction parameśvaravigraha evamprakāraviśiṣṭatayānusamdheya iti pradarśitamadhuraprakāre tasmims taditaraviṣayapratyahṛtasya bahyendriyasahitasya abhyasena tu kaunteya vairāgyena ca grhyate/ iti bhagavadvacanãd, abhyasena viṣayāntaraviraktyā ca sthirīkāryatvāt, 20 ... As can be seen in the above extract, the poet within the saint becomes manifest in describing the merits of meditation on Vișnu. In short, the purport of the introduction is to present the form of Vișnu as the suitable and efficient means for meditation to purify the mind. xxi With this view in mind, according to Pūrṇasarasvatī, even though Śankara advocates meditation on the Supreme Reality to realise the identity of the Self, he has composed this description of the form of Visņu in this devotional poem to help aspirants beginning to contemplate this form and facilitate their practice of yoga. It can be seen that Pūrṇasarasvati has condensed the concept of saguṇa of the Supreme Reality in accordance with the vivarta theory propounded by Sankara, maintaining its abstract nature (nirguṇa) and he seems to reconcile the two concepts, the abstract and concrete forms within the framework of advaita philosophy with the phrase ghṛtakathinyavat parabrahmaṇo viṣṇvākhye vivarte. The above extract justifies Sankara's monist position and makes it clear that it is only out of his sympathy for beginners in yoga and other devotees longing for welfare and prosperity in life that he has composed this stotra. This objective has been further scrutinised later on in the commentary. bhuktimuktyabhilāṣukasukṛtijanānugrahārtham paramakaruṇāparādhīnacetāḥ parameśvarāvatārabhedabhūto bhagavan śrīmacchārīrakamīmāṇsābhāṣyakāraḥ, tadvigrahaprakāśanāya bhagavataḥ puruṣottamasya pādādikeśāntavigrahavarṇanarūpam strotram ārabhamāṇaḥ, taddvārā sakalavedadharmaśāstrapurānetihāsamīmāmsānyāyādyarthāmś ca prasangato vyutpipāda21 yiṣuḥ... The other purpose of the composition of this stotra is that both the aspirants of liberation (mukti) and enjoyment of prosperity in life 20 Bhaktimandākinī 0:39-43. 21 Bhaktimandākinī 0:44-48. xxii (bhukti) benefit equally from the contemplation on this form of Visnu described in this stotra. Such devotees are to be considered fortunate ones to get these benefits. • His commentary often helps the reader to appreciate the original passage by explaining allusions wherever required. ● Bhaktimandākinī yatha venahiraṇyādibhiḥ. yebhyo 'suyadbhir ity ukter anasuyadbhir bhaktair daityair api mahattvam prāpyate iti vaidharmyeņa pratiyate, prahladavibhiṣaṇādişu tathā darśanāt.22 • Pūrṇasarasvatī provides accurate word meanings and sometimes even discards the conventional meanings provided by the traditional Sanskrit lexicons. 'bhujagre bahuśikhare bāhā bāhur bhuje na sat' iti skandhad adhaḥ kurparād urdhvam ca yaḥ pradeśaḥ, tasya bhujasamjñā yady apy abhidhānaśāstre paṭhitā, tathāpy atra skandhādiḥ karāntaḥ samudaya ucyate, 'tad etad ajanuvilambinā te jyāghatarekhāsthiralañchanena/ bhujena rakṣāparighena bhūmeḥ '// iti, asprstakhadgatsaruṇāpi cāsīd rakṣāvatī tasya bhujena bhumiḥ/ iti, patatu śirasyakandayamadanda ivaisa bhujah/ 23 ityadiprayogadarśanat." Occasionally the commentary treats the passages more exhaustively by not merely offering a straightforward meaning of the passage but by suggesting alternative explanations which are apt to the context. vipulam śarmety anena samsarikasya sarvasyāpi sukhasya duḥkhamiśrataya naśvaratayā ca samkucitatvad bhagavadupāsaneṣv avaghātasvedavad ānuşangikaphalatvāc ca prekṣāvadbhir 22 Bhaktimandākinī 10:20-22. 23 Bhaktimandākinī 1:42-52. aprarthanīyatvam, tasmin prasanne kim ihasty alabhyam dharmarthakāmair alam alpakās te/ tasyāntarāyo maitreya brahmendratvadikam phalam/ ityadivacanair ato vipulasya niratiśayasyāpavargākhyasyaiva Introduction paramasukhasya prarthanīyatvam iti vyajyate.heads the gharmāmsoh suryasyeva sobhā yasyeti vyākhyāne, sarvadhāmnām param dhāmeti suryadyatiriktatvokter vyāhatiḥ sphutaiva. athavā, vipulam śarmeti tattvajñānam ucyate paramasukhasādhanatvāt, kāraṇe karyopacārāt; tasya viseṣaṇam gharmāmśuśobham iti. adityasya śobhā-prabheva śobhā yasya, samastārthaprakāśakatvāt; = 24 xxiii . While Pūrṇasarasvati endeavours to defend the poet whenever the usages found in the text may not be grammatically acceptable, he also often suggests what he deems to be the correct usage. śaśānkārdhasya; 'ardham napumsakam' iti samāmśavācino 'rdhaśabdasya pūrvanipāte prāpte 'pi, premṇā sarīrārdhaharam harasya/ iti dinārdhabhājaḥ parivesino 'rkat/ ityadiprayogabāhulyadarśanāt sādhutvam. 25 • It is worth mentioning that in general Pūrṇasarasvatī seems to have a sympathetic approach in his criticism of the text, but at the same time we notice that he makes a lot of effort to justify the text by offering alternative explanations. . In addition to delicately explaining the alankāra, Pūrṇasarasvatī often discusses the poetic beauty of a passage to further explain and justify its usage. alikaśaśānkārdheti rūpakam utthapyate. tena ca bhrāntimān. tanmulena milanena netrambhoje rūpakam. tataś ca, utprekṣā ity angāngibhavena samkaro 'lamkāraḥ. prabodhotsukatvam utprekṣānimittam; jātyutprekṣā ceyam. apāngabāṇetyatrāpi rupakotthāpitotprekṣā. ābhācchāyāśabdābhyām upakrāntā, āpatataḥ pratītāpy upamā punar arthānusaraṇavaśād utprekṣāyām paryavasyati. 26 24 Bhaktimandākinī 2:59-80. 25 Bhaktimandäkinī 42:7-12. 26 Bhaktimandäkinī 42:36-41; See also the commentary on the word śaśānkārdha in Bhaktimandakinī 42:6-12. xxiv Bhaktimandakini The ten incarnations of Viṣṇu 27 The forty-ninth verse of the stotra mentions the ten incarnations of Vișnu.2 Here Pūrṇasarasvatī observes that Balarama is not included among the ten incarnations because according to him, Balarama is considered to be a śeṣāvatāra. He further justifies this point by explaining that Balarama and Kṛṣṇa coexisted and it is incompatible to have two simultaneous incarnations of Vişnu. Pūrṇasarasvatī also refers to the following verse to further support the above-mentioned reasoning: matsyaḥ kurmo varahaś ca narasimhaś ca vamanah/ rāmo rāmaś ca buddhaś ca kṛṣṇaḥ kalkī ca te daśa // Pūrṇasarasvatī maintains that here the reading rāmo rāmaś ca buddhas ca is confirmed, rather than the reading ramo rāmaś ca rāmaś ca, which he mentions only as a variant. Thus, according to Pūrṇasarasvatī, Balarama is one of the innumerable manifestations of Vișnu but certainly not one of the ten principal incarnations. He argues that if Balarama is included as one of the daśavataras on account of his being an embodiment of Ananta (the serpent of Vișnu), Lakṣmaṇa would also need to be included, because he too is a manifestation of Ananta. Here, one important question as to whether to accept Buddha as an incarnation or not arises. But Buddha is not included as an avatāra then Balarama would necessarily have to be included to arrive at the figure of ten avatāras. But as we have already seen, Pūrṇasarasvatī is not in favour of including Balarama as one of the ten incarnations, since this would mean having two incarnations who existed simultaneously. But it may be worth noting that though Paraśurāma and Śrīrāma belonged to the same period, Pūrṇasarasvati does not seem to have any objections in accepting both of them as two of the ten incarnations of Vișnu. Daśavatāracarita of Kṣemendra while describing the dasāvatāras, excludes Balarama.28 Kṣemendra enumerates the ten incarnations in the same order as those described in the Viṣṇupādādikeśastotra, namely (1) Matsya, (2) Kūrma, (3) Varaha, (4) Narasimha, (5) Vamana, (6) Jāmadagni, (7) Rāma, (8) Kṛṣṇa, (9) Buddha and (10) Kalki. 27 Viṣṇupādādikeśastotra 49. 28 devah payad apayāt tribhuvanabhuvanastambhabhūtaḥ sa yuşmān/ ayuṣmān yasya bhaktyā prabhavati puruṣaḥ svargamärge 'pavarge// matsyaḥ kurmo varāhaḥ puruşaharivapur vamano jāmadagnyaḥ/ kakutsthaḥ kamsahantā sa ca sugatamuniḥ karkināmā ca vişnuh// Daśavatāracarita of Kṣemendra, Verse No. 2, p. 1. Introduction N Texts quoted in the commentary More than sixty identified works are quoted in the commentary, including Ambastava, Abhijñānsakuntala, Alankarasarvasva, Aṣṭādhyāyī, Aṣṭāngasangraha, Anargharāghava, Anubhūtiprakāśikā, Aitareyopanişad, Uttararāmacarita, Rgveda, Kathopaniṣad, Kādambarī, Kamasutra, Kavyādarśa, Kavyaprakāśa, Kirātārjunīya, Kumārasambhava, Kenopaniṣad, Kauṣītakibrāhmaṇopaniṣad, Garudopaniṣad, Gauḍapādakärikā, Chandogyopaniṣad, Taittiriyopaniṣad, Nṛsimhatāpanīyopaniṣad, Nyayasūtra, Prabodhacandrodaya, Brhatsamhitā, Brhadāraṇyakopaniṣad, Brahmasutraśāńkarabhāṣya, Bhagavadgītā, Bhaṭṭikävya, Bhavasantaraṇopaniṣad, Bhagavata, Bhāvaprakāśa, Bhavaviveka (of Divakara), Manusmrti, Mahābhārata, Mahimnaḥstotra, Māṇḍūkyopaniṣad, Śiśupālavadha, Mālatīmādhava, Mukundamālā, Mundakopanişad, Mokṣadharma, Yajñavalkyasmṛti, Yogasutra, Raghuvamśa, Rāmāyaṇa, Vākyavṛtti, Vāyupurāṇa, Vāyavīyasamhita in the Sivapurāṇa, Viśvaprakāśa, Visnupurāṇa, Viṣṇusahasranāmastotra, Venīsamhāra, Vaijayantī, Śvetāśvataropaniṣad, Savitrīhṛdaya, Sāmudrika, Sānkhyakārikā, Harşacarita, Halayudhakośa and Harivamsa. 1 Pāñcajanya, the conch 2 Sudarśana, the disc 3 Śārnga, the bow 4 Nandaka, the sword XXV 1.5 The structure of the Viṣṇupādādikeśastotra The Viṣṇupādādikeśastotra consists of fifty-two verses in the sragdharā meter and begins with a description of Vișnu's retinue, consisting not only of his spouses, devotees, etc. but also of his accessories (weapons) followed by a detailed portrayal of Visņu from his toes to his hair. Pūrṇasarasvatī explains that just as it is necessary to please a King's royal retinue before being able to have an audience with Him (the King), this stotra begins with first praising the attendants and weapons of Viṣṇu. The text begins with an enumeration of the retinue of Vișnu, beginning with his conch and ending with an epilogue. Below is a brief summary of what each verse of the stotra visualises: branding xxvi Bhaktimandakini 5 Kaumodakī, the club 6 Garuda, the carrier 7 Seșa, the couch 8-9 Lakṣmi and Bhū, the spouses 10 Pāmsava, the dust particles on the feet 11 Rekha, the auspicious marks on the inner part of the soles 12-14 Päda, the feet 15 Angulī, the toes 16 Nakhālī, the nails 17 Prapadayuga, the upper side of the feet 18 Janghã, the shanks of the legs 19 Janu, the knees 20 Uru, the thighs 21 Jaghana, the hips 22 Kāñcī, the girdles 23 Nābhī, the navel 24 Nābhipadma, the lotus in the navel 25-26 Kroḍabhāga, the stomach 27 Romarāji, the row of hairs in the abdominal region 28 Vakṣas, the bosom 29 Śrīvatsa, the mark on the chest 30 Kaustubha, the jewel worn on the chest 31 Vaijayantī, the garland 32 Bāhumūla, the shoulders Zala Introduction 33 Bahu, the arms 34 Kantha, the neck 35 Adhara, the lips 36 Dantālī, the row of teeth 37 Vāk, the speech from the mouth 38 Ganda, the cheeks 39 Ghona, the nose 40 Netra, the eyes 41-42 Bhrūyuga, the brows 43 Ūrdhvapuṇḍra, the upward mark on the forehead 44 Lalāṭataṭa, the forehead 45-46 Kuntalālī, the curled hairs 47 Kirīta, the crown 48 Dehambhodhi, the whole body 49 Daśāvatāra, the ten incarnations 50 Brahman, the Supreme Reality 51 Bhakta, the devotee 52 Phalaśruti xxvii 1.6 The theology of the Bhaktimandākinī 1.6.1 Inclination towards Advaita tenets The Bhaktimandākinī introduces the Viṣṇupādādikeśastotra as the means for meditation and Self-realisation in line with the injunctions in the Upanişads. Meditation necessitates the practice of yoga, of which samādhi is the goal. This stotra helps to facilitate the visualisation of the image of God and that is its goal according to the commentator. This process of visualisation consists of dhyāna, dhāraṇā and samadhi. The form of Vișnu is free from all bondage of action29 and therefore visualisation of Vișnu is preferred to Bhaktimandākinī 0:30-34. 29 xxviii Bhaktimandakini other forms of Gods. According to Pūrṇasarasvatī, the identification of the formless nature of the Supreme Being with the form of Vișnu consisting only of sattva is assumed for the benefit of the devotees. Pūrṇasarasvatī, in his commentary on the last verse of the stotra, emphasises the benefits of this stotra thus: asya ca prabandhasya dhāraṇādhārabhagavadvigrahavarnanaparatvād dhāraṇāyāś ca dhyānaphalatvat dhyānasya ca samadhisādhanatvāt samadheś ca videhakaivalyaparamānandaprayojanatvād aihikasukhānăm ca ityādivacanair anusangikatvenāvarjaniyatvad aihikasukhānubhūtir ātmalabhaś ca prayojanam iti bubhukṣubhir mumukṣubhiś ca śrotavyatvam pathyatvam japyatvam anusamdheyatvam ceti siddham.30 1.6.2 Anubandhacatuṣṭaya of the Stotra Pūrṇasarasvatī treats this stotra as a treatise on mokṣaśāstra and discusses the adhikārin in his introduction. According to Pūrṇasarasvatī, even though many descriptions of different forms exist, through which the Supreme Being is accessible, it is to tailor to the needs of those who are incapable of following rigid procedures prescribed in the sastras that this composition is composed. In his commentary on the last two verses (51 and 52) he speaks about the anubandhacatuṣṭaya, namely, adhikarin (the competent recipient), visaya (the subject), sambandha (the relation between the text and its goal) and prayojana (the goal achieved). They are explained in the commentary by pointing to the expressions in the text. By the expression, santatantaḥpramoda (one ever filled with joy of mind), it is indicated that one who aspires to eternal happiness by attaining salvation is the main adhikarin for receiving the benefit of this composition. The other aspects of the anubandhacatuṣṭaya are also discussed by Purṇasarasvatī in the commentary on verses 51 and 52: asmimś ca padye 'dya parisamāpitasya prabandhasyadhikariviṣayasambandha api pradarsyante-tathā hi vapur idam iti bhagavadvigraho visaya ity uktam. santatāntaḥpramoda iti nityasukhāpekṣī mumukṣur mukhyādhikārīti sūcitam-pratipadyapratipādakabhāraḥ sambandhaḥ prasiddhaḥ. evam paramaprayojanam anantaraśloke pratipadayisyate. 31 30 Bhaktimandakinī 52:62-71. 31 Bhaktimandakinī 51:42-46. Introduction Even though the devotee aspiring to mokṣa is the principal recipient, others are also eligible to benefit. Vedic descriptions and the descriptions in Upanişads are only accessible for Brahmins. Women and Sūdras could also benefit from reciting this stotra, as well as those who aspire to salvation, and also householders who are in pursuit of mundane happiness. In short, anybody of any of the four castes having devotion is an appropriate recipient who may derive benefit from reciting the work: kirtayitva named yah ity aviseṣoktaś caturnām varṇānām yasya bhaktiḥ, sa cātrādhikārīti sūcitamXXIX mām hi pārtha vyāpāśritya ye 'pi syuḥ papayonayah/ striyo vaiśyās tathā śrās te 'pi yānti parām gatim// na me priyaś caturvedī madbhaktaḥ śvapaco 'api yaḥ/ tasmai yasmai tato grāhyaḥ sa ca pūjyo yathā hy aham// 35 32 1.6.3 The importance of praising the retinue of Vișnu The Bhaktimandākinījustifies the praise of the weapons of Viṣṇu even before describing Vișnu himself, on the analogy of the social custom of propitiating the royal retinue of the King and pleasing them before one can get admission to see the King himself.3 However, the commentator also highlights the theological emphasis on each of the weapons individually in his commentary. 33 The conch, Pāñcajanya The conch is taken to represent the sound, the sonic source of sabdabrahman.34 The Bhaktimandākinī finds the description of its whiteness opposed to that of its quality inherent in its source, namely tāmasa ahaṁkāra proved on the authority of Purāṇas,35 since tamas or ignorance is described as black elsewhere, and the conch, representing the sound, is described as white here. The purpose of praising the conch, representing sabdabrahma, is to yield the fruit of knowledge of the word and its meaning in general. 32 Bhaktimandākinī 52:71-76. 33 ³ na khalu pratihārādiparivārāvarjanam antarena narapatisevāyāḥ saukaryam: Bhaktimandākini 0:52-53. 34 samagrajñānaprakāśakasya śabdabrahmatmakasya śankharajasya prathamam varnanenāvarjanam visiṣṭārthapratipattyartham karoti: Bhaktimandakini 0:60-61. 35 The process involves the creation of sabdatanmatra from the tāmasa ahankāra. See Bhaktimandākinī 0:55-57. XXX The disc, Sudarśana The disc, Sudarśana, is the foremost of the weapons of Viṣṇu and it is conceived here as representing the cycle of periods beginning from the fraction of a moment and ending with that reaching to the End of the Worlds called the parardha, a mystic, mythological concept of the maximum duration of time. It also represents the mind, and so by pleasing it, tranquility of mind could be achieved. manaḥprasādanāya manastattvātmakam bhagavataḥ sudarśanam evam upāsya ... 36 Bhaktimandakinī The sword, Nandaka The sword of Visņu reminds the commentator of the metaphorical usage of jñānāsi, the sword of knowledge, with which one may annihilate ignorance. This concept is supported by quotations from the Bhagavadgītā and Viṣṇupurāṇa. iti śrīviṣṇupurāṇavacanāc ca avidyākośasamsthita-viśuddhādvaitajñānātmakam asiratnam ajñānanirasanena samyag-jñānaprakāśanāya varivasitum arabhate. 37 Here, the commentator emphatically indicates that the sword represents the pure Advaita consciousness, which is hidden inside the sheath of ignorance. . dvayam jñānāsina chittvā videhaḥ śāntim rcchati ityatrāpi jñānātmakam nandakam abhipretya jñanasinety uktiḥ... 38 36 Bhaktimandākinī 2:88-90. 37 Bhaktimandākinī 3:62-63. Bhaktimandākinī 4:56-57. 38 The club, Kaumodakī After worshipping the sword, which is the embodiment of vidyā or knowledge, the means of gaining intellect is to be achieved by the worship of the club of Vișnu, named Kaumodakī, representing the form of the intellect. Hence, the logical sequence of weapons is emphasised in the commentary introducing the 5th verse in praise of Kaumodakī: Introduction vidyātattvātmakam asiratnam upāsya, idānīm 'buddhir adhyāste gadārūpeṇa madhavam' iti vacanāt buddhitattvātmikām gadām upāsitum upakramate, viśuddhabuddhividheyatvād vidyāyāḥ... The carrier of Vișnu, Garuda After the five weapons of Vișnu are praised with five verses, the carrier of the Lord, Garuḍa, another form of the Lord himself is praised: xxxi ittham pañcaślokyā parameśvarasya pañcāyudhīm upāsya, samprati tanmūrtibhedam garutmantam upāste ... 40 vedasyaiva samyagjñānasādhanatvāät tatsiddhaye chandomayam sakuntarajam upāsya ..... 39 Further, Garuda is identified as the personification of the Vedas, the means of attaining true knowledge, and pleasing him would certainly yield the quick attainment of learning. 41 39 Bhaktimandākinī 4:59-62. 40 The couch of Viṣṇu, Śeșa The nature of the serpent, used as a couch to lie down on by Viṣṇu, is described in different forms in Indian mythology and many aspects are described in the Viṣṇupādādikeśastotra itself. Hence, as in the case of Garuda his carrier, he is equally considered to be a form of the Lord himself. 42 1.7 The present edition As mentioned earlier, the aim of this edition, which has been prepared on the basis of four manuscripts as detailed below, is to endeavour to improve upon the edition published by the Vani Vilas Press in 1911, which was based only on a single manuscript.43 Bhaktimandakinī 5:34-35. 41 Bhaktimandākinī 6:52; see also the commentary on chandomaya quoting testimony in support of this expression: Bhaktimandākinī 6:34-36. 42 See Bhaktimandākinī 6:53, 7:61. 43 Viṣṇupādādikeśāntastotra of Sankara with the commentary of Pūrṇasarasvatī, ed. J. K. Balasubrahmanyam. Srirangam: Vani Vilas Press, 1911. xxxii Bhaktimandākinī A Ms. No. 14913 Oriental Research Institute and Manuscripts Library, University of Kerala, Trivandrum. Palm-leaf, Malayalam Script, 26cm x 5.2cm. 115 Folios. Approximately 9 lines in a page and 34 letters in a line. Complete. B Ms. No. L. 37. Department of Sanskrit, University of Calicut, Kerala. Palm-leaf, Malayalam Script, 21.5cm x 4cm. 116 Folios. Approximately 8 lines in a page and 33 letters in a line. Incomplete. The manuscript breaks off at p. 197, 1. 43 after the word ced ity arthaḥ in verse 52. C Ms. No. L. 15. Department of Sanskrit, University of Calicut, Kerala. Palm-leaf, Malayalam Script, 24.5cm x 5cm. 121 Folios. Approximately 8 lines in a page and 30 letters in a line. Complete. D Ms. No. 1071. Manuscripts Library, Sanskrit College, Tripunithura, Kerala. Palm-leaf, Malayalam Script, 23.5cm x 4.5cm. 65 Folios. Approximately 8 lines in a page and 44 letters in a line. Incomplete. The manuscript breaks off at p. 155, 1. 41 after the word kaṭākṣa in Verse 40. The following printed editions of the Visnupādādikeśastotra without commentary are also used to collate the text: EV1 VIṢŅUPĀDĀDIKEŚĀNTASTOTRA of Sankara with the commentary Bhaktimandakinī of Pūrṇasarasvai, ed. J.K. Balasubrahmanyam. Srirangam: Vani Vilas Press, 1911. EP VISŅUPĀDĀDIKEŚĀNTASTOTRA in: The Minor Works Of Sri Sankaracarya (pp.380-386), edited by H.B. Bhagavat. Poona: Oriental Book Agencies, 1962. EK VISŅUPĀDĀDIKEŚĀNTASTOTRA with commentary, edited by K.P. Parab and Durga Prasad Shastri. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1929. ES VISŅUPĀDĀDIKEŚĀNTASTOTRA of Sankara in: The Complete works of Sri Sankaracharya, Vol. 1 (pp.284-297). Madras: Samata Books, 1981. EV2 VISNUPĀDĀDIKEŚĀNTASTOTRA of Sankara in: The Complete works of Sri Sankaracharya, Vol. 18. (pp.22-35). Srirangam: Vani Vilas Press, 1910. Introduction xxxiii As per the manuscript lists of three private collections in Kerala, namely the collection of the Tiruvalla Tekkematham, that of the Tiruvalla Mulavanamatham, and the Paliyam collection, a further four manuscripts of the Bhaktimandākinī are known to exist. But, at present it has not been possible to trace these manuscripts. Even though the manuscript list of the Tiruvalla Tekkematham, and that of the Tiruvalla Mulavanamatham are available and indicate manuscripts of the Bhaktimandākinī bearing No. 86B and No. 57 respectively, both the collections of these manuscripts are believed to have been acquired by the government archives and are now untraceable. Two manuscripts of the Bhaktimandākinī are also listed in the Paliyam collection (Ms. No. 676, 683, which is located in Ernakulam District, Kerala), but while checking these collections these manuscripts were found to be missing. On consulting the above-described four manuscripts, we immediately notice a number of instances of haplologic omissions found in the Vani Vilas edition and this clearly demonstrates the necessity of a new edition of this commentary. For example, while the above manuscripts contain an alternative explanation for the compound haribhujapavanāmarśānādhmātamurti in verse 3,44 the Vani Vilas edition misses out this part completely, resulting in a lot of ambiguity. Another such omission in Verse 6 in the Vani Vilas edition results in a nonsensical sentence.45 In verse 28, a quotation from the Bhagavatapurāṇa quoted in support of the explanation of the expression vanamālāńki is provided by these manuscripts, but is found to be missing in the Vani Vilas edition, thus making the passage incomplete and incomprehensible. 1.7.1 Presentation and translation We begin this edition with a running translation of the Viṣṇupādādikeśastotra along with some notes to highlight and clarify certain images visualised in the stotra. The translation is followed by a presentation of the content, of the text of the Viṣṇupādādikeśastotra. Then follows the edition of the Bhaktimandākinī, which is based on the four manuscripts described above. A separate level of register is presented reflecting the variants found in the manuscripts. The reference to the citations of the commentary are given in another register. The sources for most of the citations have been traced, but certain quotations are yet to be traced. 44 Bhaktimandākinī 3:10-15. 45 Viṣṇupādādikeśastotra with Bhaktimandākinī. Vani Vilas Press, p. 26 ll. 30-35, Verse No. 6. XXXIV Bhaktimandakinī We thus hope, on the basis of these four manuscripts, to have been able to provide readers with a better and more agreeable edition of the Bhaktimandākinī than the old one, which is now long out of print. Translation of the Viṣṇupādādikeśastotra 2.1 The weapons and the retinue of Vișnu 2.1.1 The weapons Pāñcajanya, The conch of Viṣṇu Pañcajanya, the king of conches, possesses the large white form and is situated in the hands of Viṣṇu, the spouse of Lakṣmī. He shines like the orbit of the moon rising on the tall peak of the Nila mountain. May he protect us, filling the space of the sky with his loud waves of sound, terrifying the crowds of demons, born of Diti.[1]46 Sudarśana, the disc of Vișnu Wise men say that the form of the disc, Sudarśana of Vișņu, is perceptible in the fractions of time, in each moment (kṣaṇa), and it is the most lustrous supreme abode of all luminescent objects that eradicate darkness once and for all. The streams of blood flowing from the body of the demons born of Diti soak its blades. May that venerable disc of Vișnu (adorned with the disc in his hand) Sudarśana, shining forth like the sun and honoured all over the world may bestow great happiness forever on us.[2]47 46 The white form of the conch shell Pañcajanya held in the blue arms of Vișnu is compared to the disc of the moon rising on the Nila Mountain. The use of the word bhujā (the arm) instead of kara (hand) suggests the comparison of the arms to the Nīla Mountain. 47 The disc is conceived here as the embodiment of kalacakra, the cycle of time, and also as the sun. The commentator uses the phrase sarvadhamnām paramam dhama to refer to the Supreme Being or to Vișnu himself. XXXV xxxvi Bhaktimandākinī Śārnga, the bow of Viṣṇu Let the loud (thundering) noise of the bow [Śarnga of Visņu] protect us, terrible like a thunderbolt, when it is filled with the blow of the wind of the arms of Visņu, as the Gods release shouts of applause with their eyes wide open, when it pours forth the shower of rain in the form of arrows into the ocean of battle at the end of time (kalpānta), producing loud vibrations of sound when He desires to destroy the Universe of the crowds of enemies.[3]48 Nandaka, the sword of Viṣṇu The luminescent form of Nandaka, the sword (of Viṣṇu) causes hallucinations as it is swung up during battles, in his Lord's arm possessed of the blue colour of a cloud, looks like the lightning all around. May this Nandaka, which pleases the mind of Vișņu, the slayer of (the demon) Madhu, and which is never content with tasting the blood from the body of the demons, the Gods' enemies with their perplexed eyes out of terror, be forever-lasting happiness to us. [4] 4⁹ Kaumodakī, the club of Viṣṇu The club of Vișnu (the enemy of the demon, Mura), with its beautiful form (attractive figure), is passionately held in his hand (received by hand out of passion), globe-shaped (of good character), present in front (battle front), never tolerates the sight of the enemies (of people other than her husband), even for a while. Let this Kaumodakī (the mace), shining like his love, merry with intoxication from the liquor of the life of demons (the children of Diti), wet with the anointment of blood (smeared with red pigment used for decoration), glittering like the sun (covered with a colourful veil) fulfil our desires. [5]50 48 In this verse, the bow Sarnga is identified with a rain cloud showering arrows; the sound produced while shooting arrows is compared to the sound of thunder; the battlefield is conceived as the ocean in which the shower of arrows falls. 49 The form of the sword Nandaka held up by Vişnu's blue arm is compared to the lightning of a cloud. The commentator takes this sword in its sheath to represent the Real Knowledge of Brahman conceived by ignorance. 50 Here, the club Kaumodakī is compared to the spouse of Vișnu. All the adjectives can be applied both to the beloved spouse, loving woman devoted to her husband and to the mace. Double entity meanings are given within brackets. The club represents the intellect or buddhitattva according to the commentator. Introduction xxxvii 2.1.2 The retinue Garuda, the vulture, carrier of Vișnu The vulture, Garuda, who is the king of birds, possessed of the colour of pure gold, is the life of the world, and even though he is the embodiment of Vișnu, he has assumed the form of the emblem of the flag on his chariot. Thinking of him, the crowds of she-serpents immediately abort their fetuses themselves (out of fear). His beak is marked with the dirt of blood and marrow of flesh of the serpents torn into pieces with his fierce, large beak swinging to and fro. I salute him, the beautiful, feathered Garuda, made of the Vedas.[6]51 Seșa, the serpent, couch of Visṣṇu May the lord of serpents, who is the omniscient witness for all, save us from the fear of all kinds of poison. He serves as the superior bed for Vișnu, the Lord of the Universe, and he alone carries the whole burden of all the worlds. He is Ananta, without limits, pervading everything, who could be understood only by means of all the Vedas and who is abounding in glory, free from blemishes. He is the eternal saviour of the world and the destroyer of all the enemies of the Gods, and the remover of all kinds of sins. [7] 52 2.1.3 The spouses of Vișnu Lakṣmī the Goddess of wealth Lakşmi is perceived by the sages in multiple forms such as Speech, Earth, Gaurī and so forth. Even by chance, the casting of her side glances, soft with mercy, bestow on people all kinds of wealth. Possessed of a lotus-like face, beautiful with a smile as white as the kunda flower and the moon, endowed with a beautiful figure, she is always worshipped by all. I salute her, who dwells in the abode of the chest of Visņu, the killer of Mura (the demon). [8] 51 The vulture, Garuda, the king of birds, is depicted as the enemy of serpents in Indian mythology. This fierce form is described in the second and third pādas. In addition, he is described as the embodiment of Vedas which carry the description of the God. The figures of speech used in this verse are Sūkṣma, Aprastutapraśamsã and Paryāyokta. 52 The serpent, Sesa, is depicted everywhere carrying the earth on his hoods, and he serves as a superior couch for Visņu. He is called Sarvajña (omniscient one), taking into consideration his incarnation as Patañjali, who is said to have taught three Śāstras to purify the three karana-s: the Yoga-sūtra to purify the mind, the Mahābhāṣya to purify the speech Vaidya-śāstra to purify the body. xxxviii Bhaktimandākinī Bhū, the earth The creative power of Visnu, Bhū (the earth), creates all kinds of beings by the presence of the primordial man, and she bears all of these animate and inanimate beings by pervading them for prosperity. She is the protector, ever stable; she is the cause and the effect. She is the inertia of the Universe and its progenitor. I salute her, the spouse of Vișņu, the mistress of life, who forms the consummate with all the qualities 53 when He assumes the cosmic form. [9]54 2.2 The description of the image of Vișnu as visualised by the poet 2.2.1 The body The legs The particles of dust on the lotus-like feet The demons are made to fall down, even from their highest positions, who used to hate the particles of dust resting on the lotus feet of the lotus-eyed Vișnu. And the group comprising of all the gods ever wish to carry the particles of dust on their heads. Let these particles ever remove the deep-rooted dirt of sins in us, whose souls are always full of devotion.[10]55 53 This term guna is interpretable as denoting the basic three qualities, sattva, rajas and tamas, forming the basis of mulaparakrti, which evolves into all the five fundamental elements with the necessary combinations in proportion to each element. The commentator explains this process and interprets it as the earth, even though it is the first element. Hence, vipula is translated as consummate instead of rich and immense. 54 The earth is conceived as representing the māyā or pradhāna phenomenon, comprised of three guņas, sattva, rajas and tamas, as the cause of creation (according to the Samkhya philosophy). The commentator sees the contradiction of this statement with the theory of pañcīkaraṇa accepted by the Vedānta philosophy and defends the statement with the testimony of Vedic literature and with Kalidasa's words. An elaborate exposition on this point is offered on metaphysical grounds. All the adjectives are full of metaphysical contents applicable to the pradhāna phenomenon of the Samkhya philosophy. Hence, parikara is the figure of speech. 55 In Indian literature, bowing at someone's feet is a way of submitting to one whom one venerates, so that even the dust of his feet is considered as holy as the object of reverence to be carried on their heads. Here, it is in conformity with the pollen dust when the feet are metaphorically conceived as the lotuses. As such, they are part of the lotus of the feet. The particles of dust are described, even before the description of the feet themselves, as being capable of destroying sins and bestowing prosperity. Introduction XXXIX The auspicious marks on the inner part of the soles May the lines in the form of the disc, fish, etc. on the soles of the feet of Vișnu (who is characterised carrying the disc in his hand), venerated by the gods, bestow every kind of prosperity upon us. They resemble the soft and most beautiful looking silk threads, being noble, delicate and well-shaped (obvious). They are massaged by Lakṣmī, born of the ocean, with her hands as delicate as tender leaves.[11]56 The feet When Vișnu's one leg transcended heaven, it acted as a flagstaff made of emerald stone (Garudamani), and the vivid celestial River Ganga flowing out of it shone like a beautiful flag on it; the other one, placed on earth, looked like a great pillar supporting the house of the worlds. Let these feet of the lotus-eyed Vișnu, whose soles are as beautiful as the inner part of the lotus, protect us.[12]57 I bow to the two rising lotus-feet, with red inner parts, of Vișnu, that bestow plenty of wealth. They, while encroaching the three worlds, the earth, the sky and the heaven, made Bali and Indra, the leaders of the demons and gods, simultaneously attain the extreme states of disaster and prosperity. [13] The fourth caste was born first out of these venerable lotus-feet of Visnu. At the time of the first creation of the people, their number is clearly said to have been one thousand in all the scriptures (Vedas). The whole earth was covered by them, when the Lord assumed the form of Virāṭ (the Universe), with his cosmic body stretched all over. Salutations are to be offered always to those Great ones, the feet of the Lord.[14] The toes The petal-like toes shine forth in the feet of Visnu, like the petals of lotuses adorned with drops of water and mist, glittering with 56 The marks in the soles of the feet are described according to palmistry or sāmudrikaśāstra. The marks are listed in the commentary, quoting some lines as applied to an overlord. The massaging of the feet, one of the royal services, is done by the Goddess Lakṣmi. Here, her hands are implicitly compared to the lotuses by describing them as being accompanied by a host of bees. 57 The next three verses describe the lotus-like feet of Vișnu. Allusion is made in the first two verses to the Trivikrama incarnation, in which the Lord measured the three worlds with his three steps, and the third sent the demon Bali to the underworld, and established Indra in heaven. The first step raised up to heaven is described. The celestial River Ganga is conceived as the flag flowing across the feet, and the raised leg is conceived as flagstaff made of emerald stone. The second step laid on earth is conceived as the great pillar supporting the three worlds like a building. Verse No. 14 recapitulates the description in the Purusasūkta of the Viratpuruṣa. xl Bhaktimandakinī bright crystal-like nails on their tips. Let this most beautiful spotless row of fingers bestow upon us all the wonderful things desired in the minds of everybody. [15] The nails Bowing to the beautiful row of nails, clear as crystals on the lotus feet of Vișnu (carrying disc in hand), the Gods, including Indra, were filled with increasing jealousy and fear at the sight of their own reflections, mistaking them for another rival group of Gods. May this row of nails, possessed of the beautiful halo of flickering rays, bring us unlimited wealth, producing every kind of happiness immediately.[16]58 The upper side of the feet The upper part of the feet of Visņu shines multicoloured with the effulgence of rays of the multitude of different types of precious jewels studded in the shining crowns of the host of Gods bowing at the service of the lotuses of his feet. Its colour exceeds the beauty of a large tortoise (shell) made of emerald. Let those upper parts of his feet put an end to our sins, while bestowing prosperity on us who prostrate before him. [17]59 The shanks of the legs Possessed of beauty, round-shaped, enjoying the soft touch of the hands of Laksmī, these shanks of Nārāyaṇa's legs steal the splendour of two great pillars made of emerald, rich in beauty. These are praised by the great, wise scholars, bestow happiness on the host of virtuous gods, and destroy the host of enemies. Let these shanks of Vișnu thrive, driving away our sins at once. [18]60 The knees As if to support both of the tired shanks, the knees of Vișnu, the unconquerable one, act as the supporting pillars, carrying the weight of two heavy, staff-like thighs. These round-shaped knees, acting as precious jewel boxes for depositing the mirror of the minds of wise men in, may 58 In this verse and the next, the Gods bowing at the feet of Vișnu are described. In his cosmic body, animals such as horses, camels and elephants are identified with the nails of his toe-fingers. See Bhagavatapurāṇa 2.1.35. 5⁹ The upper part of Vișnu's feet is compared to a tortoise shell made of emerald stone. It is described as possessing multicoloured rays, due to the light radiating from different kinds of gems studded in the crowns of the Gods, bowing at the feet of the Lord. In his cosmic body, the rasatala is conceived as the upper part of his feet. 60 Here, the shanks of Visņu, rich in beauty, are compared to two great staffs made of emerald stone. Introduction produce happiness in our hearts.[19]61 xli The thighs The first demons, Kaitabha and Madhu, infatuated with pride, delivering terror to the Creator, Brahma, were killed by Visņu in the middle of the ocean, making them climb upon both of his beautiful round-shaped thighs. Being matchless (but comparable to each other), wellshaped, spacious and sky-blue in colour, may these thighs of Visnu bestow excelling happiness on our minds. [20]62 The waist and hips The hips The hips (and loins) of Vișņu shine forth brilliantly in yellow clothes wrapped beautifully around them and with ornaments decorating them; they look like the waters of the ocean adorned with the rays of the fire inside it. Let this venerable hinder part of Visņu, uninterruptedly visualised in our mind, protect us from the massive sin causing our degradation.[21]63 61 The metaphoric expression is rich in imagination in this verse. In the first half, the knees are conceived as supports for the shanks for carrying the weight of the thighs. In the 3rd pāda, they are conceived as round-shaped jewel boxes for depositing the mind as if it were a mirror. In other words, the idea is to concentrate the mind on the knees of the Lord. 62 The thighs of Vișnu are described in this verse. The allusion in it is to the episode of the killing of the demons, Madhu and Kaitabha, described in the Devīmāhātmya in the Markandeyapurāṇa, which is partly quoted in the commentary. After the dissolution of the Universe, Lord Visņu was lying on the bed of Seșa on the milk ocean. Brahma was the first to appear in the next creation, sitting in the lotus of Vișnu's cosmic body. Next, the two demons were born out of the secretion from the ears of Vișnu, when he was deeply asleep, and they were able to frighten Brahma. Prayed to by the Creator and the Gods for protection, Devī, in the form of sleep, moved away from Viṣṇu and so he woke up. He fought against the demons, but could not defeat or kill them. Then laughing at him in arrogance (they were pervaded by māyā or ignorance), they told Viṣṇu that they were pleased with him, and asked him to request any boon he wished. Immediately he demanded that they would be killed by him. Obliged to keep their promise, they allowed his demand but on one condition: that they should be killed in a dry place. Since it was the beginning of creation; there was water all around. But immediately Vișnu stretched his thighs wide and large and asked them to climb on his thighs where there was no water. They were obliged to do so, and Vişnu cut their heads off with his disc. This is the short account of the episode. 63 The hind part of Vișnu's blue hips, wrapped in a yellow silk cloth and brilliant with ornaments, is compared to the water of the ocean, radiating flames from the fire inside it. The cosmic body of the Great puruṣa has the dawn (sandhyā) as his over-garment on the loins. xlii Bhaktimandakinī The girdles around the waist The chain of the girdle adorning the hips of Visnu, who pervaded the three worlds (in the incarnation of Vāmana), makes his body shine like Mount Mandara in the middle of the sea (during the churning of the milk ocean), with the huge body of Vasuki, the great king of serpents, wound around it. May this attractive girdle, shining forth with its golden splendour and the rays radiating from its precious jewels, bestowing of prosperity, make my mind free from ignorance forever. [22]64 The abdomen The navel The navel pond of Viṣṇu produced the upward-looking, beautiful lotus abounding in different coloured petals, and sheltering the honey-bee Brahma, worshipped by the Gods at the beginning (of creation). It is full of emerald-blue waves of water of splendour. Let the swan of our mind desirous of amusement dwell forever in this navel pond. [23]65 The divine lotus in the navel pond The Patāla is said to be the stalk of the lotus grown in the navel pond of Visnu, lying on the bed of the serpent, Sesa. The circle of directions is the row of petals, and the supreme mountains are said to be its filaments. The sages say that the Golden Mountain Meru is its pericarp; it is the resort of the humming bee, Brahma (reciting the Veda-s), originated by himself (along with the lotus). Let this great lotus, manifest in the form of the earth, be the bestower of our desires. [24] The stomach Along with the intermediate creations (in the interim vikalpas), mobile and immobile, this large Universe emerges at the beginning 64 The body of Visnu is compared to Mount Mandara at the time of the churning of the ocean, with Väsuki, the king of serpents, wound around it as the rope for churning. The word tridhaman has been interpreted in different ways in the commentary. Literally translated, it would convey the idea of one who occupies the three abodes or who possesses the three effulgent sources of light. First, philosophically and metaphysically, the three states of being -jägrat, svapna and suṣupti, pervaded by the Supreme Being; secondly, that which is manifest in three abodes: the trio of Vedas, i.e. Rk, Yajus and Saman. Physically, the three abodes are the trio of worlds - bhūr, bhuvas and suvar (the earth, the sky and the heaven); and the three sources of light are fire, the sun and the moon, His manifest form: 65 Beautiful imagery has perhaps been borrowed from the Bhagavatapurāṇa and developed here. The navel of Visnu is conceived as a lotus pond with one unique lotus, the abode of Brahma, in which the swan of our mind would swim. The blue complexion of his body is conceived as the waters therein. That very lotus, in which the Creator resides, is described ontologically as the earth, and the Lord Brahma chanting the Veda-s is conceived as a bee inside it. Introduction xliii of the kalpa from the space which is the abdomen of Visņu, the unconquered one, and merges into it at the end of the mahakalpa. Let our inner organs (mind and heart) entertain themselves forever with great pleasure in this abdominal region of Visnu, whose form is absolutely inconceivable. [25]66 The wide ocean of the abdomen of Damodara is full of the flow of water in the form of splendour, with waves glittering in the form of dark blue wrinkles. It shines forth with the great whirlpool of his deep navel, and it is rich in brilliance from the rays of the ocean fire in the form of the golden chain worn (around his waist). Let the fish of our mind play in this ocean at will forever.[26]67 The row of hairs in the abdominal region Rising upwards from the bottom of the lotus of the navel, the beautiful row of hairs on the abdomen shines, as if a black row of bees moving towards the lotus of the face, attracted by the more abundant fragrance. Let this highly beautiful row of hairs in the middle of the abdominal region of Visnu, dwelling in our mind and bestowing increased wealth, never go away.[27]68 The chest The bosom Densely spread with the tender leaves of the effulgence of the rays of the Kaustubha jewel, rich in pearls (in the necklaces, also rich in fruits like pearls) and flourishing due to the presence of Lakṣmi (the Goddess of wealth, or splendour), marked with the fresh garland, Vanamālā (also the evergreen groves of trees), shining with its shoulders (also beautiful with the nearby birch trees), attractive with the mark Srīvatsa [which is the tree serving as a resort to Lakṣmī as a creeper] (also attractive with holy fig trees), and dark as a swarm of bees here is this chest of Viṣṇu (who carries the 66 In this and the next verse, the stomach of Vișnu is described. The creation of the Universe at the beginning of each kalpa and its dissolution at the end of each mahākalpa is described according to the Puranic tradition here. The belly of the Viratpurușa is identified with the sky: its metaphysical parts in the creation of the Universe are explained in the commentary by quoting relevant sources. In the next verse, the abdomen of Visņu is conceived as the great ocean that shelters the fish of our mind. 67 The upper abdomen is again compared to the ocean filled with blue effulgence of light from the body which is the water acting as a support for the mind that moves about like a fish within it. The description is complete with the whirlpool in the form of the navel, filled with streaming water in the form of radiating rays and with the waves in the form of blue wrinkles in the abdomen. 68 Because of the dark colour, the line of hairs stretching upwards from the navel towards the face is conceived as a line of bees flying from the less fragrant lotus in the navel towards the more fragrant one of the face of Vișnu. xliv Bhaktimandākinī Sarnga bow in his hand), serving as a shelter to those fatigued by walking the lengthy path of life (or pedestrians travelling a long way) like a garden park (providing shelter for the rest of the passers-by on the road, which is carpeted with tender leaves like the effulgence of the Kaustubha jewel, rich in fruits like pearls, flourishing with splendour and vastness, marked with the blossoming fresh groves of trees, thriving with birch trees, attractive with holy fig trees and dark with the swarm of bees). I take refuge in it.[28]69 The mark Śrīvatsa on the chest The mark Śrīvatsa of Viṣṇu, the Lord of Lakṣmī, shines, making his chest even more beautiful, just as the black colour (beautifies) the neck of Siva, the destroyer of Yama (the God of death, or Time personified); like the black mark (beautifies) the disc of the moon, and just as a bee (beautifies) the cluster of blossoms of a tree. This beautiful mark is ever densely covered with the effulgence of the jewel Kaustubha: may this Śrīvatsa, like the dear son of wealth, bestow immense wealth upon us.[29] 70 Kaustubha, the jewel worn on the chest The jewel Kaustubha, coming up from the middle of the ocean, accompanied by Laksmī (splendour) born with it (natural to the sun), occupies the blue space of the sky which is the region of the chest of Narayaṇa, adorned with the multitude of garlands (with rows of stars), makes all the directions bright, and outshines all other sources of light by its brilliance. Let this Kaustubha, which is the source of all wonders (foremost among all wonderful things) like the sun (the jewel of the sky), be for our prosperity. [30]7¹ 69 The chest region of Visnu is compared to a garden for passers-by to take rest in the passage between birth and death. All the adjectives are equally applicable both to the chest and to the small garden, with or without polysemy. The word Śrīvrkṣa is a problematic one and its interpretation as meaning Śrīvatsa, the mark on the chest, not recorded anywhere else. The commentator is also silent on this point and simply interprets the compound as meaning attractive with the mark Śrīvatsa. 70 This verse is full of figures of speech. Three similes in the first half exaggerate the function of the mark Śrīvatsa. Due to the association with the effulgence of rays from the Kaustubha jewel, it is conceived as a child dear to the Goddess Lakṣmi (śrī = splendour). The commentator notices the identification of the mark Śrīvatsa with the phenomenon pradhāna, or primordial cause. 71 This verse describes the Kaustubha jewel, which is identified with the phenomenon of soul or puruṣa. The allusion here is to the episode of the churning of the milk ocean, out of which Kaustubha was obtained by Vişnu, along with Lakṣmī. A complete comparison with the sun shining in the sky is furnished, with all the adjectives equally applicable to both the sun and the jewel. Introduction xlv Vaijayantī, the garland worn on the chest As the favourable wind blows, the garland Vaijayantī shines forth unrivalled, mingled with the rays of the jewels, and it occupies the shoulders of Visņu making him pleased (one pervading the Universe and making people happy). The swarms of bees (flying around it) make its flowers talkative and make its surrounding dark. May this extremely beautiful, thriving garland caressed by Lakṣmī (like her son), never cease to bestow us with all kinds of happiness. [31]72 The shoulders The shoulders of the Lord shine forth with their splendour multicoloured by the widespread rays radiating from his necklace, with the far-reaching glory of the fresh Vanamālā, and with the golden splendour of his armlets. We pray to the beautiful shoulders again and again with cupped hands to eliminate the distress of our bondage (cycle of births and deaths) causing successions of obstructions.[32]73 The arms carrying weapons The arms of the Lord Hari are exclusively occupied with the protection of the Universe; they are excellent in producing the caste of warriors fit for this work; they are the doers of wonderful deeds beyond imagination, manifestly possessed of great fame. They carry the bow Sarnga, the arrow, the armour, the disc, the lotus, the conch and a multitude of other weapons. Let these thousand arms of Vișnu eradicate my ignorance. [33]74 The neck The multicoloured complexion of the neck of Vaikuntha is enhanced as it is multiplied with the dense rays of light radiating from the ornaments on the neck, from the golden glittering earrings and from the Kaustubha jewel. It is marked with the placement of the bangles of Laksmī (as she puts her 72 Here the verse contains the figure of speech Yamaka in each pada. In the cosmic body, the garland of Vișnu is conceived as the five elements of nature (bhūtas). 73 The shoulders of the cosmic body are formed by the seven winds, according to the source quoted in the commentary on the next verse. 74 The arms of the cosmic body of the Lord are formed of Indra and other Gods. Here, they are described as carrying different kinds of weapons: the Sariga bow, the arrow, the armour, the disc, the lotus and the conch shell (the last two of which are not, strictly speaking, weapons like the others). xlvi Bhaktimandakinī arms around his neck) during embraces. Let my mind dwell in the neck of Vaikuntha, leaving aside its indolence. [34]75 The head The lips The sun in the form of the lips of Visņu (the husband of Laksmī) gives pleasure to the lotus (or to Lakṣmī); their front part is surrounded by the shining splendour of Aruna (and possessed of a splendid red colour); they are adept at filling in the digits of the moon resembling the superior conch shell (or at blowing the moon-like superior conch shell). Situated in the space of the sky in the form of a mouth (in the sky-like mouth), they utterly outshine the light of the multitude of teeth-like stars (row of star-like teeth). Let this sun destroy the darkness of our sins.[35]76 The teeth The row of teeth of Vișņu shines inside the mouth like the (multitude) of stars (the 27 wives of Candra, the moon) that, incapable of bearing the suffering of separation due to their extreme love for their lover, ever reside within the moon in the form of a face. Let this beautiful row of teeth of Viṣṇu, the spouse of Lakṣmī, possessed of the splendour of the row of beautiful pearls brightly shining, ever protect us intent upon bowing and praising (the Lord) against harm.[36] 77 The mouth "You, the Creator, do you set your mind upon the Supreme Soul (or the Vedas, the holy scriptures) without any default? And, O lord Śambhu, I venerate you! Hey Indra, how do you protect the three worlds accompanied by the other Gods? Are you doing well, Narada and others (sages)?" May this exquisite nectar of flowery speeches of Visņu, flowing from the moon of his face on glancing at the host of Gods and sages gathered at his service, make our minds happy. [37]78 75 The neck of the cosmic body of the Lord is formed of mahar-loka, according to the Bhagavatapurāṇa. 76 The lips of the Lord are conceived as the rising sun, eradicating the darkness of our sins. The metaphors and other images in all the adjectives are equally applicable to the sun and the lips. The lips of the cosmic body are the embodiment of greed. 77 The row of teeth of Vişnu, described in this verse, is identified with the multitude of stars in the cosmic body. It is conceived as residing inside his moon-like face. The moon is often depicted as the lord of the stars, and the stars (identified with his teeth) are exaggerated here as wives residing within the heart of their husband, intolerant of separation from him at any moment. The row of teeth is again compared to a necklace of beautiful pearls, due to its splendour. 78 The head is identified in the Purāṇas with the holy scriptures in the cosmic body of the Lord. The face of Vișnu is conceived as a moon here. The nectar of the sweet Introduction xlvii The cheeks The delicate region of the cheeks of Visnu, the slayer of the demon Mura, looks dark like the bees due to the spreading of the multitude of rays from the glittering rubies studded in the attractive, luminous crocodile-shaped (makara = crocodile) magnificent golden earrings worn in the ears. It surpasses the beauty of a mirror made of emerald shining in the rays of the rising sun. Let this surface of the cheeks put off the severe distress approaching us.[38]79 The nose The nose of Vișnu looks like the staff-like beak of a parrot, flying down to bite the gem of the lips, beautiful like the ripe Bimba fruit flourishing in the lotus-like face. By itself, it is reddened by the rays emitted by the earrings shining in the ears. Let this nose, the path for the flow of the breath of life (named prāṇa or vital breath), become the giver of life for us.[39]80 The eyes The lotus-like eyes of Visņu are said to be capable of making time and space known in the world, moving constantly in the form of the moon and the sun like the lamps lighting the three worlds, according to the foremost sages. Looking at us full of intense pity, may these lotus-coloured eyes, attractive with red, black and white colours, protect us.[40]81 The brows Let the eyebrows of Visņu, who rides Garuda (the king of birds), save us from falling into the Pātāla. At their movement with their middle part bent, the host of the Gods, along with the demons, are controlled. Dancing on the stage of his forehead resembling the crescent moon with its white complexion, the brows shine forth as if they were a pair words of the Lord gushing forth from the moon of his face is described in the first half of the verse. The corresponding representation in the cosmic body is identified with the janar-loka, as asserted in the introduction to the next verse. It has to be noted that the Sanskrit word mukha is commonly used to denote the face in general, comparing it to the moon, including the mouth, from which speech arises. This is indifferently treated in the imagery, benefitting from this nature of the word. 79 The region of the cheeks of Viṣṇu is compared to a mirror made of emerald, reflecting and glittering in the rays of the rising sun. 80 The nose of the Lord is conceived as the beak of a parrot stooping to bite a bimba fruit in the guise of the lower lip, attractive in the lotus of the face. This exaggeration is based on the redness of the lips caused by the reflection of the light radiating from the gems in the earrings. The corresponding limb of the cosmic body is identified with the Asvins, the twin physicians of the Gods. 81 The eyes of Vișnu are identified with the sun and moon in the cosmic body, and they are described here as such. xlviii Bhaktimandākinī of black serpents (dancing) by the side of their mother, the ear ornament vālikā. [41]82 Let the two creepers of the brows of Visnu, the Lord of Laksmī, efficient in producing a multitude of prosperity, protect us. They carry the glory of the hue of bees, waiting for the lotus of the eyes, they are hidden in the blossom, which was closed at the rise of the crescent moon which is the luminescent forehead, marked with the black spot of the mass of curled hairs. They bear a resemblance to a bow string the stringed arch for (the arrows of) side glances targeted at the host of the gods. [42] The Urdhvapundra (upward mark) on the forehead The decoration of the upward mark on the forehead of Vișnu, the Lord of the three worlds, rises upward between the creepers of his eyebrows. It looks like a linga of Śiva made of crystal, worshipped and decorated with garlands of blossoming lotuses that are the side glances of Lakṣmī, languid by the multitude of sharp arrows of Kāma streaming forth from his bow of sugarcane. Let this mark, eradicating the darkness of birth and death, be a bestower of prosperity for me.[43]83 After the installation of the Sivalinga in the form of Vișnu's crown on the pedestal made of the roots of his curled hairs, the talented swift dancer that is our intellect would come out of the (green room) tent made of cloths, manifest in the form of the ignorance of the soul [removing the veil of the ignorance of the soul], and she would appear clearly visible so as to present a vivid view of all of her parts, on the stage made of the very spacious surface of the forehead of Viṣṇu, the enemy of the demon Kaitabha, for the enactment. May this dancer enact the nāṭikā type of play that is meditation (bhāvanā).[44]84 82 The eyebrows of the cosmic body are identified with the abode of Brahma or satyaloka. They are conceived here as young twin serpents by the side of their mother, who is the serpent-shaped ear ornaments (vālikā). In the next verse, the same eyebrows are conceived as the creepers bearing our prosperity, and also as a bow with the arrows of the side-glances of Visnu fixed in it, targeted at the multitude of Gods. In the first half, they are described as a bee caged at night inside a lotus, waiting for it to open at sunrise. The forehead is conceived as the moon spotted with the curled hairs, closing the lotus. 83 The upward mark on the forehead of Vișnu is conceived as the crystal linga of Siva installed on it. The commentator brings out the full import of this fancy: Lakṣmi is worshipping the linga of Śiva with the lotuses of her side glances, to gain control over her own lust (Kama), as Śiva is the only God who conquered Kāma. This mark is identified in his cosmic body with the hymn Savitrī, otherwise known as Gayatrī (Rgveda. II, 62, 10). 84 Again in this verse, the same imagery of worshipping the Sivalinga is applied to the crown on the head of Vișnu. Here, the imagery is more complete and perfect than the Introduction xlix The curled hairs Is it the garlands made of lilies (of the Lord possessed) of the colour of the honey-bees? Or is the Kālindī falling from Vișnu's head, having ascended his head in rivalry with the Gangā worn on his head by Hara? Or is it Rāhu approaching Vișnu's face with his inner soul (his mind) excited by the illusion of a full moon? Let the row of the curled hairs of the spouse of Lakṣmī, conceived thus differently by people, ever bestow prosperity on us. us.[45]85 While he is asleep, the hairs of Visņu, the foe of the demon Kesin, assuming the form of matted hairs (dormant or invisible in form) are imperceptible even to the Gods. They spread over the far regions of the sky, their light (colour) overshadowed by the radiation of the gems in the middle of the ornaments. They look like the radiation of the rays from his body, and resemble the clouds of smoke (rising) from the fire of anger burning the bodies of his enemies. Let these hairs accomplish the removal of the innumerable ropes of bondage. [46]86 The crest The crown of Viṣṇu, by the effulgence of the multitude of radiating rays from the precious gems studded in it, makes it difficult to look at his body, which resembles the sky lit by hundreds of suns. It creates the illusion of the ocean fire glowing with its immense flames blazing on the seashore. May this crown bestow happiness on us, removing the darkness of our impurities caused by the Kali age.[47]87 previous one. In this verse, the intellect is conceived as a dancer dancing on a stage with the form of the forehead of Vișnu. On the stage, the Sivalinga is installed on a pedestal of hairs before any performance. The intellect is hidden by ignorance as if by a curtain. When the curtain is removed, the dancer will enact the play in the form of concentration or meditation. The description of a stage in the form of the forehead is completed by the imagery of the enactment of a play. The forehead in the cosmic body is identified with the tapo-loka. 85 In this and the next verse, the mass of curled hairs of Viṣṇu is described by a series of exaggerated similes. In the next verse, the third pada describes the curled hairs moving in the air as the blue smoke rising from the fire of anger against his enemies, burning their bodies like incense. In the cosmic body, the curled hairs are represented by the clouds. 86 There are five kleśa-s according to Yogasutra 2.3. Here, the commentary reconciles the sankhya concept with that of the Yogasutra. 87 The crown of Vișnu is described in this verse. By the light of the jewels studded in it, the body of the Lord is compared to the sky simultaneously illuminated by hundreds of suns. In the second half, the crown itself is conceived as creating the illusion of the ocean fire with blazing flames on its shore. Bhaktimandākinī The whole body Wandering again and again for many many crores of years inside the ocean of the body of the Lord, the creator Brahma, progenitor of the three worlds, was not able to reach its shore, like a bee (caged inside a lotus). Finally coming out of it through the stalk of the lotus, Brahma, with increased vigour, was able to create the Universe again on the same model (as the earlier creation inside the body of Visnu). May this ocean of the body of Vişnu, destroyer of the demons, give us unlimited nectar.[48]88 2.2.2 The different forms of Viṣṇu, the formless Supreme Being The ten incarnations of Visnu The partial incarnations of Viṣṇu are Matsya (fish), Kūrma (tortoise), Varaha (boar), Narasimha (human-lion), Parasurama (the son of Jamadagni), Rāma (the descendant of Kakutstha), Krsna (the killer of Kamsa), Buddha (the conquerer of Kāma [lust]) and Kalki who is yet to come. Let these incarnations, making the welfare of the world and establishing righteousness (dharma), protect me with their hearts suffering under the weight of their immense pity. [49]89 88 This verse also continues the imagery of the ocean as applied to the whole cosmic body. In the earlier verse, it was described in relation to the crown. The episode referred to here is from the Bhagavata and is also alluded to by Murari in his Anargharaghava: Brahma enters into Vișnu's body to see the model of the Universe he had created in the earlier Kalpas (now dissolved inside the body of Visnu) for his new creation after the Pralaya. The imagery is completed by the power of the ocean to produce unlimited quantities of nectar for the devotees. 89 In this verse, the manifestation in different forms of the formless Supreme Being, as partial incarnations of Vișnu is described. In the enumeration of the ten incarnations here, Buddha is included among them as the ninth incarnation. This is not approved by some and they replace Buddha with Balarama. Both of these enumerations are considered by the commentator. The inclusion of Balarama as an incarnation is supported by quoting some verses; but it could not be counted among the ten incarnations on the logic that if the simultaneous partial incarnations of Balarama and Kṛṣṇa are accepted, then the same logic would apply to Rama and Lakṣmaṇa, making the number of incarnations exceed ten. The consideration of Balarama as an incarnation can only be accepted on the assumption of innumerable possibilities of incarnations, and could not be counted among the ten incarnations. In his Gitagovinda, Jayadeva had accepted Balarama instead of Buddha, keeping the number ten intact. Introduction li The Brahman, the formless substratum of all the conceivable forms All utterances rebound, along with the mind, from (describing) the lustre of the Supreme Being. Even the words of the Vedas, unable to target any primary meaning of their own (the sentences of upaniṣads), resort to the secondary word-power (lakṣaṇā), and they prefer to describe it by the exclusion (negation or disappearance) of everything else (other than the Supreme Being, Brahman). May this eternally blissful lustre of boundless knowledge of the Self perceptible by itself, which makes yogins ever happy by the presence of its reflection in the unpolluted mirror of their minds, protect us. [50]⁹⁰ 2.3 Conclusion of the Stotra 2.3.1 The greatness of the devotee of Vișņu We ever salute the pure lotus-like feet of the devotee (of Viṣṇu), who contemplates the spotless form of Vișnu from the feet to the crest (described here in these verses) with his mind freed from all the sins of the Kali age, with his heart filled with bliss, and who offers into the fire of his tongue the oblations in the form of the legends of Vișnu, with the recitation of hymns and eulogies. [51] 2.3.2 The fruits of reciting this stotra Anyone who, bowing his head with pleasant mind, recites this description (of Visņu) from toe to crest, composed with blissful mind, and contemplates his own mind at the time of service at the pair of lotus-like feet of Visnu who pervades the three worlds, will attain after his death his own Self in the form of the Supreme Bliss, manifest inside the disc of the sun, leaving behind the covering formed by his sins. [52] 90 This verse describes the indescribable, inconceivable, but omniscient, omnipotent and omnipresent Supreme Being, the formless one, which can be explained, even by the scriptures, only by describing what it is not. The commentator deploys his full skill of exposition of Advaita in this verse. भक्तिमन्दाकिनीसहितं विष्णुपादादिकेशस्तोत्रम् भगवत्परिवारवर्णनम् । [1 – 9 ] (7-47) भगवदायुधवर्णनम्। [1-5] (7-32) पाञ्चजन्यः, शङ्खराजः [1] श्रीसुदर्शनम्, चक्रायुधम् [2] शार्ङ्गम्, धनुः [3] नन्दकः, असिः [4] कौमोदकी, गदा [5] परिवार: [6-7] (32-38) विषयसूची गरुडः, वाहनम् [6] शेषः, तल्पः [7] श्रीदेवीभूदेव्यौ पत्न्यौ [8-9] (39-47) लक्ष्मीः [8] भूः [9] अङ्गोपाङ्गवर्णनम् [10–47 ] (48-144) पादवर्णनम् [10 – 20 ] (48-72) पादपांसवः [10] पादतलगता रेखाः [11] पादौ [12-14] पादाङ्गुलीनां ततिः [15] पादनखाली [16] प्रपदयुगम् [17] जङ्घे [18] 10 18 23 27 31 32 35 39 42 48 51 53-60 61 62 64 67 जानुनी [19] ऊरू [20] मध्यदेशवर्णनम् [21 – 22 ] (72-77) जघनमण्डलम् [21] काही [22] उदरप्रदेशवर्णनम् [23-24] (78-83) नाभिदेशः [23] नाभिकमलम् [24] उदरप्रदेश: [25-26 ] (83-88) रोमराजिः [27] उरःस्थलवर्णनम् [28 – 33] (90-107) वक्षस्थलम्[28] श्रीवत्सश्चिह्नम् [29] कौस्तुभो मणिः [30] वैजयन्ती माला [31] बाहुवर्णम् [32-33] (102-107) बाहुमूलम् [32] बाहू [33] शिरोभागवर्णनम् [34-50] (107-160) कण्ठदेशः [34] दन्तच्छदः [35] दन्ताली [36] मुखगता वचनसुधा [37] गण्डमण्डलम् [38] नासिका [39] नेत्रयुग्मम् [40] भ्रूयुगम् [41-42] .69 70 72 75 78 .80 89 90 93 95 99 102 104 107 109 112 113 116 .119 121 124-127 ऊर्ध्वपुण्ड्रम् [43] ललाटफलकम् [44] केशपाशः [ 45-46 ] किरीटम् [47] समग्रविग्रहवर्णम् [48] सगुणनिर्गुणरूपभेदवर्णनम् [49 50] (148-154) सगुणदशावातारवर्णनम् [49] निर्गुणब्रह्मवर्णनम् [50] उपसंहार: [51-52] (161-169) भगवद्भक्तमहत्त्वम् [51] फलस्तुति: [52 ] 5 129 132 135-137 143 144 148 152 161 .165 ॥ भक्तिमन्दाकिनीसहितम् ॥ ॥ विष्णुपादादिकेशस्तोत्रम्॥ जात्याख्यागुणकर्मवर्जिततया निर्णीतमप्यागमै- र्जात्या यं पशुपालमाप्तवचसः कृष्णं गृणन्त्याख्यया । श्रीशं ज्ञानिनमीश्वरं सुयशसं वीरं विरक्तं गुणै- स्त्रातारं जगतां च कर्मभिरहो देवाय तस्मै नमः ॥ १ ॥ श्रीमच्छंकरपूज्यपादरचितं पादादिकेशावधि- स्तोत्रं दात्रमघस्य नेत्रममलं गात्रं हरेः प्रेक्षितुम् । व्याचिख्यासति मय्यहो सति सतामेषा विधा हासितुं व्यक्ता भक्तिरथापि विष्णुपदयोः पुष्णाति मे धृष्णुताम्॥२॥ तत्र तावत् 'आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः' इति स्वविहितस्यात्मदर्शनस्य साधनतया श्रुत्या 'श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः' इति प्रतिपादितानां श्रवणमनननिदिध्यासनानां मध्ये, यमादिषडङ्गनिष्पाद्यस्य परमेश्वरैक्यानुभवरूपसमाधिमातुर्निदिध्यासनस्य प्राधान्यम्, तद्रूपप्रत्ययैकान्तसंततिश्चान्यनिःस्पृहा तद्ध्यानप्रथमैरङ्गैः षड्भिर्निष्पाद्यते नृप ॥ तस्यैव कल्पनाहीनं स्वरूपग्रहणं हि यत् । मनसा ध्याननिष्पाद्यः समाधिः सो ऽभिधीयते ॥ इति वचनात् । श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद् ध्यानं विशिष्यते ॥ इति भगवद्वचनात्, सर्वेषामेव यज्ञानां ध्यानयज्ञः परः स्मृतः । बहिर्योगोपचारेण यः पूजयति शंकरम् । ध्यानयज्ञेन सततं स याति परमां गतिम् । ज्ञानध्यानात्मकः सूक्ष्मः शिवयोगमहामखः । विशिष्टः सर्वयज्ञानामसंख्यातैर्महागुणैः । जपेन पापसंशुद्धिर्ज्ञानध्यानेन मुच्यते । इत्यादिवचनैर्ध्यानस्य स्तुतत्वात् तस्य च धारणामूलकत्वात् तस्याश्च यथाग्निरुद्धतशिखः कक्षं दहति सानिलः । तथा चित्तस्थितो विष्णुर्योगिनां सर्वकिल्बिषम् । इति प्रशस्तत्वात्, तस्मात् समस्तशक्तीनामाधारे तत्र चेतसः । कुर्वीत संस्थितिं सा तु विज्ञेया शुद्धधारणा । अन्ये तु पुरुषव्याघ्र चेतसो ये व्यपाश्रयाः । अशुद्धास्ते समस्तास्तु देवाद्याः कर्मयोनयः। इत्यादिवचनात् कर्मयोनित्वेनाशुद्धान् देवादीनपास्य कर्मपारतन्त्र्यरहिते भ- क्तानुग्रहाय कृतपरिग्रहे विशुद्धतत्त्वात्मके समस्तशक्त्याधारे सर्वावतारबीज- भूते घृतकाठिन्यवत् परब्रह्मणो विष्ण्वाख्ये विवर्ते सच्चिदानन्दैकरसे सकल- मङ्गलप्रसोतरि समग्रदुरिततूलजालप्लोषजातवेदसि, तापत्रयतरणिकिरणत- प्तसंसरणमरुधरणिसरणिसंचरणविधुरजनपरिश्रमहरणसुरविटपिनि, विग्र- हरत्ने मनःस्थिरीकरणात्मकत्वात्, मनसश्च तरलतरस्वभावस्य परमेश्वर- विग्रह एवंप्रकारविशिष्टतयानुसंधेय इति प्रदर्शितमधुरप्रकारे तस्मिंस्तदित- रविषयप्रत्याहृतस्य बाह्येन्द्रियसहितस्य अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते । इति भगवद्वचनाद्, अभ्यासेन विषयान्तरविरक्त्या च स्थिरीकार्यत्वात्, भुक्तिमुक्त्यभिलाषुकसुकृतिजनानुग्रहार्थं परमकरुणापराधीनचेताः परमेश्वरा- वतारभेदभूतो भगवान् श्रीमच्छारीरकमीमांसाभाष्यकारः, तद्विग्रहप्रका- शनाय भगवतः पुरुषोत्तमस्य पादादिकेशान्तविग्रहवर्णनरूपं स्तोत्रमारभ- माणः, तद्द्वारा सकलवेदधर्मशास्त्रपुराणेतिहासमीमांसान्यायाद्यर्थांश्च प्रस ङ्गतो व्युत्पिपादयिषुः प्रारिप्सितग्रन्थस्याविघ्नपरिसमाप्त्यादिप्रयोजनसिद्धये निखिलदनुजनिशिचरकुलमुखदुरितभरनिरसनेन भुवनपालनजागरूकाणाम- चिन्त्यमहिम्नां भगवतो दिव्यायुधानामन्येषां च तदन्तरङ्गभूतानां परिवा- रविशेषाणां स्तुत्या प्रथमतः प्रसादोन्मुखत्वमापादयति तत्प्रसादमन्तरेण निरन्तरायनिराकुलेन मनसा भगवद्विग्रहस्य प्रवेष्टुमशक्यत्वात् । न खलु प्रतिहारादिपरिवारावर्जनमन्तरेण नरपतिसेवायाः सौकर्यम् । तत्रापि, भूतादिमिन्द्रियादिं च द्विधाहंकारमीश्वरः । बिभर्ति शङ्खरूपेण शार्ङ्गरूपेण च स्थितम् । इति, भूतादिस्तु विकुर्वाणः शब्दतन्मात्रकं ततः । इति, शङ्खप्रान्तेन गोविन्दस्तं पस्पर्श कृताञ्जलिम् । इत्यादिविशिष्टार्थप्रतिपत्त्यर्थविवेचनैः समग्रज्ञानप्रकाशकस्य शब्दब्रह्मात्मक- स्य शङ्खराजस्य प्रथमं वर्णनेनावर्जनं विशिष्टार्थप्रतिपत्त्यर्थं करोति लक्ष्मीभर्तुर्भुजाग्रे कृतवसति सितं यस्य रूपं विशालं नीलाद्रेस्तुङ्गशृङ्गस्थितमिव रजनीनाथबिम्बं विभाति । पायान्नः पाञ्चजन्यः स दितिसुतकुलत्रासनैः पूरयन् स्वै- र्निध्वानैर्नीरदौघध्वनिपरिभवदैरम्बरं कम्बुराजः॥ १॥ ननु प्रसन्नवदनं चारुपद्मपत्रायतेक्षणम्। इत्यादिभिः पुराणेष्वेव धारणाधारस्य श्रीधरविग्रहस्य वर्णितत्वात् किमि दानीं वर्णनान्तरप्रयासेन ? इत्यत्रोच्यते - इह खलु उत्तममध्यममन्दभेदेनाधिकारिणो बहुधा भवन्ति । तत्रोत्तमः पुरातनजन्मशतोपार्जितपुण्यवासनावशात् प्रसन्नान्तःकरणो वाक्यश्रवणमात्राच्च 'पिशाचकवदाप्नुयाद्।' इत्याचार्योक्तक्रमेण संक्षिप्य सकृत्कृतेनोपदेशेन करतलकलितमिव कनककटकमभिमतमर्थमनुभवति । मध्यमस्तु कमपि विस्तरमपेक्षते। मन्दमतिः पुनरपि महता विस्तरेण प्रकाशितमर्थं कथंचित प्रतिपाद्यते। किं च प्रतिपादनप्रकारभेदोऽपि कश्चन कस्मैचन रोचते । अतः परस्मै ततोऽपि संक्षेपविस्तारावपेक्ष्येते, इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम् । इति व्यासोक्तेः : । 'भिन्नरुचिर्हि लोकः' इति रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषाम्। इत्याद्याचार्यवचनाद्, रुच्यर्थित्वव्युत्पत्तयश्चात्र मूलम् । तथा चाहुः यथारुचि यथार्थित्वं यथाव्युत्पत्ति भिद्यते । आभासो व्यर्थ एकस्मिन्ननुसन्धानसाधितः। इति। व्युत्पाद्यभेदापेक्षया हि शास्त्राणि विचित्राणि विस्तीर्यन्ते। अन्यथा परिमिताक्षरोपदेश्येन तत्त्वेन सर्वेषां चरितार्थत्वात् किमर्थ एष विविधविकल्पजल्पकल्पनाजटिलो ग्रन्थस्कन्धातिभारनिबन्ध: ? एकेनैव मन्त्रेणाभिमतसकलार्थसिद्धौ किंप्रयोजना चेयं बहुविधमन्त्रतन्त्रपारतन्त्र्ययन्त्रणा? इत्यलमतत्त्वरसभावालंकारतरङ्गितभङ्गिप्रतिपादनेन । सरसतामापाद्य, मृदुलसरलमतीनामतिगहनेऽस्मिन्नर्थेऽवतरणार्थं सार्थक एव परानुग्रहैकसकलव्यापाराणामपारज्ञानपारावाराणां भगवतामाचार्याणामयमारम्भ इति स्थितम्। प्रकृतमनुसरामः । जलदवर्णवर्णनपरेण प्रबन्धेनैव प्रयुक्तेऽपि मङ्गले, अभ्युच्चयार्थं मङ्गलोपक्रमाणि मङ्गलमध्यानि मङ्गलान्तानि च काव्यादीनि कर्तुः श्रोत्रादीनां चैहिकामुष्मिकफलप्रसावकानि च भवन्तीति द्योतयितुं म ङ्गलदेवतायाः कमलवासिन्याः प्रधाननाम्ना लक्ष्मीशब्देनोपक्रममाणः, त त्प्राणेश्वरस्य मुकुन्दस्य भुक्तिमुक्तिप्रदत्वं भक्तेभ्यः प्रकाशयति कविः । लक्ष्म्याः भर्ता; 'डु भृञ् धारणपोषणयोः' इति धात्वर्थाश्रयणात्, सदा तदधिदेवतारूपामुरसा धारयति, भक्तेषु धनधान्यादिरूपेण ज्ञानरूपेण च पोषयति च यः, तस्येत्यर्थः। 'विशेषणमात्रप्रयोगो विशेष्यप्रतिपत्तौ इति लक्षणात्, 'लक्ष्मीभर्तुः' इत्युक्त्यैव विशेष्यस्य विष्णोरञ्जसा प्रतीते: अनुपचरितस्य च लक्ष्मीधारणस्य भगवत्येव संभवाद् विशेषणमेव प्रयुक्तमिति वेदितव्यम् । भर्तुरिति योगरू पाणिग्राहकत्वं प्रतिपादयन्, पतिव्रतायास्तस्यास्तद्भूक्षेपवशवर्तित्वं च द्योतयति; लक्ष्मीभर्तुः, न तु लक्ष्म्या भर्तुरिति समासे गुणीभावेन तस्याः प्रतिपादनादप्ययमर्थो व्यज्यते । भुजाग्रे बाहुशिखरे बाहा बाहुर्भुजे न षट् । इति स्कन्धादधः कूर्परादूर्ध्वं च यः प्रदेशः, तस्य भुजसंज्ञा यद्यप्यभिधानशास्त्रे पठिता, तथाप्यत्र स्कन्धादिः करान्तः समुदाय उच्यते। तदेतदाजानुविलम्बिना ते ज्याघातरेखास्थिरलाञ्छनेन । भुजेन रक्षापरिघेण भूमेः इति, अस्पृष्टखड्गत्सरुणापि चासीद् रक्षावती तस्य भुजेन भूमिः । इति, पततु शिरस्यकाण्डयमदण्ड इवैष भुजः। इत्यादिप्रयोगदर्शनात् । अग्रशब्देनात्र करतलमुच्यते, स्थितिकर्तुर्भगवतस्त्रिभुवनपालने प्रधानसाधनत्वात् प्रथमं भुजग्रहणम्, ततो जातत्वाद्धि क्षत्रवर्णस्य प्रजापालनेऽधिकारः; यद्धि यस्य प्रधानसाधकतमम्, तस्य तत्स्तुतिः प्रीतय इति भावः । भुजाग्रे, न तु कराग्र इत्युक्तिः, वक्ष्यमाणोपमाघटनार्थम् । कृतवसति = अनुष्ठितनिवासम्; न तु कारितवसतीति । अनेन देवतात्मत्वाच्चेतनत्वेन स्वयमेव संनिहितत्वमुच्यते, हेतिभिश्चेतनावद्भिरुदीरितजयस्वनम् । इत्यादिवचनात्। सितम् = धवलम् । ननु – तामसाहंकाररूपस्य कथं सितत्वोक्तिः ? 'कारणगुणप्रक्रमेण कार्यगुणारम्भः ।' इति न्यायात् कार्ष्ण्य स्यैवोपपत्तेः : अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णाम् । इति तमसः कृष्णवर्णत्ववचनात् । इति चेत्, सत्यम् । तथाप्युपासनोपयुक्तत्वेनैव तामसाहंकारत्ववासनास्योच्यते, न त्वनुभवतः । स तु धवलत्वमेव दर्शयति। न चास्य प्रत्यक्षस्य भ्रान्तित्वम्, बाधाभावात् । कारणगुणप्रक्रमोक्तिस्तु प्रायिकापेक्षा, लोके विरुद्धगुणकार्योक्तिदर्शनात्, श्वेतवर्णयोः पित्रोर्नीलवर्णपुत्रसूतिदर्शनात् । शाकाद्याहारपरिणतिस्तत्रोपाधिरनुमीयत इति चेत्, अत्रापीश्वरेच्छैवोपाधिरनुमीयताम् । इति न कश्चिद् विरोधः । गोमयादेर्वृश्चिकोत्पत्तिरपि साधितेऽर्थे प्रमाणमिति मन्तव्यम् । रूपम् = स्वाभाविकः संस्थानविशेषः; रूपं महत् ते बहुवक्तृनेत्रम् । तथाप्यनेकरूपस्य तस्य रूपाण्यहर्निशम् । इत्यादिप्रयोगात्। रूपं शब्दे पशौ श्लोके ग्रन्थावृत्तौ सितादिषु । सौन्दर्ये च स्वभावे च इति वैजयन्ती। विशालम् =विस्तीर्णम् । आयतेरप्युपलक्षणमिदम्, अहो विशालं भूपाल भुवनत्रितयोदरम् । इतिवत् । 'विशालमुरु विस्तीर्णम् ।' इति वैजयन्ती । 'वेः शालच्छङ्कटचौ' इति शालच्प्रत्ययः । नीलाद्रेः ; हिमवान् हेमकूटश्च निषधश्चेति दक्षिणे । नीलः श्वेतश्व शृङ्गी च उत्तरे वर्षपर्वताः ॥ इत्युक्तस्य मेरुमुत्तरेण वर्तमानस्य महानीलरत्नमयसर्वाङ्गकतया नीलनाम्नः पर्वतश्रेष्ठस्येत्यर्थः। तुङ्गशृङ्गस्थितम् = तरणिरथसरणिरोधिनि शिखरे निषण्णम्, रजनीनाथबिम्बम् । निषण्णः सम्पूर्ण संपूर्णतया निशायाः सर्वस्याः नाथः = स्वामीति व्यपदेशयोग्यस्य; अन्यथा निशैकदेशस्वाम्यात् तथावचनस्यौपचारिकत्वात्; चन्द्रस्य; बिम्बम् = मण्डलम्, इव । विभाति =प्रकाशते। ननु – सितमिति स्वयमुक्तस्य कम्बुराजस्य मलिनकलङ्कचुम्बनविडम्बितमिन्दुबिम्बं कथमुपमानत्वेनोपादीयते? उच्यतेहन्त, निरूपयत्वायुष्मान् । नवमेघश्यामस्य दामोदरस्य भुजाग्र इति तत्प्रभानिकुरुम्बकरम्बितत्वद्योतनादत्रापि कलङ्कप्रतिवस्तुकालिमानुबन्धः कविवादिसहृदयशिरोमणिभिराचार्यैः प्रकाशित एव । विभाति, न तु श्रूयते इत्यनेन भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥ इति, न तु मां शक्ष्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा। दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्॥ इति, तदीक्षणाय स्वाध्यायश्चक्षुर्योगस्तथापरम् । न मांसचक्षुषा द्रष्टुं ब्रह्मभूतः स शक्यते ॥ इत्यादिवचनैर्भक्तिज्ञानयोगात्मकदिव्यचक्षुर्गोचरतया भगवद्विग्रहस्य, स्वस्य च गुरुप्रसादादुक्तलक्षणदिव्यचक्षुःसंपन्नतया तत्त्वतस्तस्यानुभूतत्वं व्यज्यते । विभाति, न तु विभातमिति वर्तमाननिर्देशात् 'भवतामपि भक्त्यादिनिष्ठत्वे तथा प्रकाशत एव । अतोऽस्मिन्नर्थे निस्तन्द्रैः प्रयतितव्यं भवद्भिः ।' इति श्रोत्रादीन् प्रत्युपदेशः क्रियते । विभाति, न तु दृश्यत इति स्वतो धवलस्यास्य हरिभुजप्रभानीलिम्ना परभागलाभाद् विशेषदृश्यत्वं नैसर्गिकश्वैत्यस्यापि 105 शशिबिम्बस्य यथा लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति । किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ॥ इति न्यायादिति द्योत्यते । पायात् = रक्षतु, इति आशिषि प्रार्थने वा लिङ्; 'पा रक्षणे' इति धातुः । नः = अस्मानिति, स्वस्य स्वमतानुसारेण भगवद्रुपासकानां च सर्वेषां संग्रहः । पाञ्चजन्यः । पञ्चजनाः =मनुष्याः; स्युः पुमांसः पञ्चजना: पूरुषाः पुरुषा नरः । इत्यमरः । तेषां हितः, अनिष्टनिवारणात् । पञ्चजनो नाम शङ्खरूपी समुद्रान्तश्चरः कश्चिदसुरः; तद्वधेन गृहीतः, तदस्थिसंभवत्वाद् वा पाञ्चजन्यः। हितार्थे भवार्थे वा तद्धितः । सः यस्येति यच्छब्देन यः परामृष्टः स तादृश इत्यर्थः । दितिसुतकुलत्रासनैः; दाक्षायण्याः कश्यपदाराणां दितेः, सुताः =पुत्राः, हिरण्यकशिपुप्रभृतयः ; तेषां कुलस्य=सन्तानस्य; विरोचनबलिबाणादीनामित्यर्थः ; त्रासनैः=भयकम्पसंपादकैः । प्रह्लादस्यापि तत्कुल्यत्वेऽपि प्रायिकत्वात् त्रासनत्वोक्तिः । अथवा, तस्यापि भगवतैवाप्रमादाय विनेयत्वात् ; 'भीषास्माद् वातः पवते । भीषोदेति सूर्यः । भीषास्मादग्निश्चेन्द्रश्च। मृत्युर्धावति पञ्चम इति । इति श्रुतेः, देवानामपि भगवता त्रास्यत्वम्; किं पुनरसुराणामिति द्योत्यते । 'कृत्यलुटो बहुलम्' इति कर्तरि ल्युट् । पूरयन् निर्विवरं कुर्वन्। स्वैः, हरिमुखपवनपूरणस्य कादाचित्कत्वात्, मन्दमारुतापूरणजनितैरात्मीयैः । निध्वानैः =घोषैः ; मन्दानिलापूरकृतं दधानो निध्वानमश्रूयत पाञ्चजन्यः । इति माघोक्तेः । नीरदौघध्वनिपरिभवदैः = मेघपरम्पराया गर्जितानाम्, परिभवम् =गर्वभङ्गम्, दातुं शीलं येषां तैः ; नीरदैर्निजध्वनिभिरम्बरैकदेशस्यापि पूरयितुमशक्यत्वाद्, दितिसुतकुलत्रासनस्याप्यकरणाद्, अनेनैकेनापि स्वनिध्वानैः सकलस्याप्यम्बरस्य पूरणाद्, दितिसुतकुलत्रासनेन लोकानुग्रहाच्च नीरदौघध्वनिपरिभवदत्वमिति भावः । कम्बुराजः = शङ्खजातेरेव सार्वभौमः; 'राजाहः सखिभ्यष्टच् ।' इति टच् । भगवत्करकमलसततसांनिध्यस्य जगदनुग्रहपरत्वस्य च निरतिशयसुकृतकार्यस्य शङ्खान्तरेष्वसंभवादिति भावः । 'त्रयी तु कम्बुः शङ्खोऽस्त्री' इति वैजयन्ती । अत्र पूर्वार्ध उपमालङ्कारः, लक्ष्मीभर्तृभुजाग्रकम्बुराजानां नीलाद्रितुङ्गशृङ्गरजनीनाथबिम्बानां च बिम्बप्रतिबिम्बभावेन निर्देशात् । उपमया भगवतो नीलस्निग्धप्रभत्वादि, भुजस्य वृत्तोत्तुङ्गस्थिरत्वादि, कम्बुराजस्य प्रसन्नधवलवृत्तत्वादि च प्रतीयते । उत्तरार्धे व्यतिरेकोऽधिकश्चालंकार:; नीरदौघादस्यातिशयप्रतिपादनात् आश्रयादम्बरत आश्रितानां निध्वानानामाधिक्यकथनाच्चेति मन्तव्यम्। इत्थं वागर्थप्रतिपत्तये शब्दब्रह्मात्मकं शङ्खराजमुपास्य, इदानीं सर्वतो रक्षासिद्धये भगवदायुधानां प्रधानं चक्रराजमुपासितुमुपक्रमते आहुर्यस्य स्वरूपं क्षणमुखमखिलं सूरयः कालमेतं ध्वान्तस्यैकान्तमन्तं यदपि च परमं सर्वधाम्नां च धाम । चक्रं तच्चक्रपाणेर्दितिजतनुगलद्रक्तधाराक्तधारं शश्वन्नो विश्ववन्द्यं वितरतु विपुलं शर्म घर्मांशुशोभम् ॥ २॥ स्वरूपम्। स्वम् =अनारोपितम्, रूपम् = विग्रहम्; आयुधत्वादीनां जगदनुग्रहायारोपितत्वात् । क्षणमुखम् = अष्टादशनिमेषास्तु काष्ठा त्रिंशत् तु ताः कलाः । तास्तु त्रिंशत् क्षणस्ते तु मुहूर्तो द्वादशास्त्रियाम् ॥ इति लक्षितः क्षण आदिर्यस्य । सूक्ष्मावयवत्वसामान्यात् क्षणशब्दो लक्षणया लवमाह, नलिनीपत्रसंहत्याः सूक्ष्मसूच्याभिवेधने। दले दले तु यः कालः स कालो लववाचकः॥ इति लवस्यैवाद्यावयवत्वेन व्यवहारात् । अखिलम् =समग्रम्; प्रलयावसानमित्यर्थः। 'लवादिः प्रलयान्तश्च' इति सूक्ष्मस्थूलयोराकारयोरागमेषु परिच्छिन्नत्वात्, लवमारभ्य पराख्यब्रह्मायुरवसानप्रवृत्तप्राकृतलयावसानमित्यर्थः। अथवा, क्षण एव कालस्यान्त्योंऽशः; 'यथापकर्षपर्यन्तद्रव्यं परमाणुः एवमपकर्षपर्यन्तः कालः क्षणः' इति पातञ्जलोक्तेः; कालः प्रकृतेर्गुणसाम्यस्य निर्विशेषस्य मानवी । चेष्टा यतः स भगवान् काल इत्युपलक्षितः ॥ इति श्रीभागवते, अथ सूक्ष्मा परा शक्तिः कालात्मनि महात्मनि । तस्मान्निष्क्रम्य संक्रान्ता विप्रुडग्नेरिवायसी ॥ इति श्रीवायवीये लक्षितं चिरमिति प्रत्ययात् साधारणकारणम्, अनाद्यन्तव्यापकं तत्त्वविशेषः । एतमिति सर्वलोकप्रसिद्धत्वाभिनयः; तिथिवारनक्षत्रादिरूपेणाबालगोपालं प्रसिद्धममुमित्यर्थः । सूरयः = पराशरबादरायणप्रभृतयः सर्वज्ञाः। आहुः =कथयन्ति; त्रिनाभिमति पञ्चारे षण्नेमिन्यक्षयात्मके। संवत्सरमये कृत्स्नं कालचक्रे प्रतिष्ठितम् ॥ इत्यादिवचनैः, दाशतेयसंहितायामस्यवामीये त्रिनाभि चक्रमजरमनर्घम् इति, 'सप्त युञ्जन्ति' इत्यादिभिश्च तन्मूलभूतादिभिरित्यर्थः । ध्वान्तस्य = तमसः ; अन्धकारोऽस्त्रियाम् । ध्वान्तं तमिस्रं तिमिरं तमः । इत्यमरः। एकान्तम् एकप्रकारम्, अन्तम् =नाशम्; बहिरन्तः सर्वदेशेषु सर्वकालेषु च प्रतिकूलमित्यर्थः । अपि चेति; न केवलं कालतत्त्वात्मकमेवाहुः, अन्यच्च वक्ष्यमाणमाहुरित्यर्थः । परम् = उत्कृष्टम् । सर्वधाम्नाम् = सर्वेषां तेजसाम्, धाम = आस्पदम्। 'चक्राभिधानो हरिः' इत्यादिभिश्चक्रराजस्य विष्ण्वात्मकत्वप्रसिद्धेः, 'येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः' यदादित्यगतं तेजो जगद् भासयतेऽखिलम् । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत् तेजो विद्धि मामकम् । इत्यादिभिश्च श्रुतिस्मृतिवचनैः । अथवा, सर्वधाम्नामिति निर्धारणे षष्ठी; समस्तानां तेजसां मध्ये, परमं धाम; उत्कृष्टं तेज इत्यर्थः; तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति । इति श्रुतेः । चक्रम् =रथाङ्गाकारेण विवृत्ततया चक्राख्यम्, 'चक्राभिधानो हरिः' इत्याचार्योक्तेः । चक्रपाणेः; चक्रम् = उक्तरूपं पाणौ यस्येति ; प्रहरणान्तरेभ्यः प्रियत्वेन सदा धार्यमाणत्वं द्योत्यते; 'प्रहरणार्थेभ्यः परे नि ष्ठासप्तम्यौ भवतः' इति सप्तम्यन्तस्य परनिपातः । दित्यां जाता दितिजाः = असुराः; 'सप्तम्यां जनेर्डः' इति डः । दितिजानाम्, तनोः = शरीराद्, गलन्त्या = खण्डितत्वात् स्रवन्त्या, रक्तस्य = रुधिरस्य, धारया= स्रोतसा, अक्ता = लिप्ता, धारा = शिततरः पर्यन्तभागो नेमिसंज्ञः, यस्य तत्; धारास्त्राग्रेऽम्बुसंतत्यां सैन्यादेश्च गतिष्वपि । इति वैजयन्ती । अनेन विशेषणेन साधुजनपरित्राणेन धर्मसंस्थापनार्थाय दुष्कृतिजनविनाशनताच्छील्यं ध्वन्यते । शश्वत् = नित्यम्, विश्ववन्द्यम्, विश्वस्य = सर्वस्य लोकस्य, वन्द्यम् = स्तुत्यम्; विश्वस्य परमोपकरणात् । वितरतु = ददातु; इत्याशिषि प्रार्थने वा लोट् ; विश्राणनं वितरणं स्पर्शनं प्रतिपादनम्। इत्यमरः। विपुलम् = विस्तीर्णमिति वितरणक्रियाकर्मणः शर्मणो विशेषणम्। शर्म=सुखम्। 'शर्मशातसुखानि च ' इत्यमरः विपुलं शर्मेत्यनेन सांसारिकस्य सर्वस्यापि सुखस्य दुःखमिश्रतया नश्वरतया च संकुचितत्वाद्भगवदुपासनेष्ववघातस्वेदवदानुषङ्गिकफलत्वाच्च प्रेक्षावद्भिरप्रार्थनीयत्वम्, तस्मिन् प्रसन्ने किमिहास्त्यलभ्यं धर्मार्थकामैरलमल्पकास्ते । तस्यान्तरायो मैत्रेय ब्रह्मेन्द्रत्वादिकं फलम् । इत्यादिवचनैरतो विपुलस्य निरतिशयस्यापवर्गाख्यस्यैव परमसुखस्य प्रार्थनीयत्वमिति व्यज्यते । घर्मांशुशोभम् । यस्य शोभा भक्तविषये प्रसन्नावस्था, घर्मांशुः =आदित्य इव; समस्तार्थप्रकाशकत्वादतिदुःसहत्वाभावाच्च, दुष्टविषयायास्तु घोरावस्थाया दुःसहत्वात्, द्वे तनू तस्य देवस्य वेदज्ञा ब्राह्मणा विदुः। एका घोरा शिवा चान्या ते वै च शतधा पुनः । इति, दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् । आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा । इत्यादिवचनैर्भगवतो रूपद्वयप्रतिपादनात् । घर्मांशोः = सूर्यस्येव, शोभा य स्येति व्याख्याने, सर्वधाम्नां परं धामेति सूर्याद्यतिरिक्तत्वोक्तेर्व्याहतिः स्फुटैव । अथवा, विपुलं शर्मेति तत्त्वज्ञानमुच्यते परमसुखसाधनत्वात्, कारणे कार्योपचारात्; तस्य विशेषणं घर्मांशुशोभमिति । आदित्यस्य शोभा = प्रभेव शोभा यस्य, समस्तार्थप्रकाशकत्वात् ; तेषामादित्यवत् ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् । यथा सूर्यस्तथा ज्ञानं यद्विप्रर्षे विवेकजम् । इत्यादिवचनैः। अस्मिन्नर्थे समाप्तपुनरात्तत्वदोषप्रसङ्गोऽपि परास्तः। अत्र पूर्वार्धे सूक्ष्मं व्यतिरेकश्चालंकारः, कालरूपस्य सूक्ष्मार्थस्य प्रकाशनात्, धामान्तरेभ्योऽधिकप्रतिपादनाच्च; उत्तरार्धे पर्यायोक्तमुपमा च, रक्तधाराक्तत्वकथनभङ्ग्या दितिजविजयस्य प्रकाशनात्, घर्मांशुसादृश्यकथनाच्च ॥ २ ॥ चक्रस्वरूपं च मनो धत्ते विष्णुः करे स्थितम् । इति वचनात्, मनः प्रसादाय मनस्तत्त्वात्मकं भगवतः सुदर्शनमेवमुपास्य, इदानीं राजसाहंकारस्वरूपमिन्द्रियादि शार्ङ्गधनुः श्रेष्ठं ज्ञानकर्मेन्द्रियप्रसादनार्थमुपास्ते अव्यान्निर्घातघोरो हरिभुजपवनामर्शनाध्मातमूर्तेरस्मान्विस्मेरनेत्रत्रिदशनुतिवचः साधुकारैः सुतारः । सर्वं संहर्तुमिच्छोररिकुलभुवनं स्फारविष्फारनादः संयत्कल्पान्तसिन्धौ शरसलिलघटावार्मुचः कार्मुकस्य ॥ ३॥ अव्यात् = रक्षेत्, इत्याशिषि लिङ्, 'अव रक्षणे' इति धातुः । निर्घा - तघोरः = निर्घातवद् भीषणः, निर्घातैः क्रूरश्च; 'पवनः पवनाभिहतो गगनादवनीं यदा समापतति भवति तदा निर्घातः ।' इति वराहमिहिरः । वातपातस्तु निर्घातश्चण्डकोऽप्यशनिर्न षण् । इति वैजयन्ती । हरिभुजपवनामर्शनाध्मातमूर्तेः =नारायणस्य बाहुरेव वायुः, अप्रतिमबलत्वात्, पूतत्वाच्च । अथवा हरिभुजेन पवनं पूतत्वम्, तस्य, आमर्शनम् = स्पर्शनम्, तेन, आध्माता = आप्यायिता, समुद्दीपितशक्तिः, मूर्तिः = संस्थानं यस्य, इन्द्रस्य भुजपवनेन प्रेरणव्याधृतत्वात् बाहुवेगमरुता यदमर्शनं तेनाप्यायिता; नभसि विस्तारिता, व्यापारिता च, मूर्तिर्यस्य; अहमप्यादिशृङ्गाभमारुह्यैरावतं गजम् । साहाय्यं वः करिष्यामि वाय्वम्बूत्सर्गयोजकः ॥ इति श्रीविष्णुपुराणोक्तेः । विस्मेरनेत्रत्रिदशनुतिवचःसाधुकारैः – सुतारः । विस्मेराणि = अद्भुतेन रिपुनिरसनेन धारासारेण च विस्मयशीलानि, चक्षूंषि येषाम्; 'नमिकम्पिस्म्यजसकमहिंसदीपो रः ।' इति रप्रत्ययः। तेषाम्, त्रिदशानाम् = देवानाम्, नुतिवचोभिः = जय जीवेत्यादिस्तुतिवचनैः, साधुकारैः = मध्ये पदानां चमत्कारप्रयुक्तैः साधु साध्विति व चनकरणैश्च; 'णु स्तुतौ' इत्यस्मात् स्त्रियां क्लिन्, नुतिः । 'हाहाकारो महानभूद्' इत्यादिवत् साधुकार: । सुतार:= सुष्टूच्चैस्तरध्वनिः, संमिश्र त्वात्; 'उच्चैस्तरो ध्वनिस्तारः' इत्यमरः । सर्वम् =निरवशेषम्, इत्यम-र्षातिशयः । संहर्तुम् =नाशयितुम् इच्छोः = इच्छावतः; 'बिन्दुरिच्छुः' इति निपातनात् साधुः; देवतात्मत्वादिच्छ्रुत्वोपपत्तिः । अरिकुलभुवनम्= शत्रूणां धर्मद्रुहां कुलमेव भुवनम् = लोकम् ; बाहुल्यात् शत्रुकुलसदृशं भुवनं च; युगावसानेष्वधर्मबहुलत्वात् संहार्यत्वमिति भावः । नैमित्तिकप्रलयश्चात्र प्रसज्यत इति मन्तव्यम्, त्रिदशनुतिवचःप्रतिपादनाद् भूर्भुवःस्वर्लोकानामेव तदानीमेकार्णवमग्नत्वप्रसिद्धेः, एकार्णवं भवत्येतत् त्रैलोक्यमखिलं ततः । ब्रह्मरूपधरः शेते भगवानादिकृद् हरिः ॥ जनलोकगतैः सिद्धैः सनकाद्यैरभिष्टुतः । इत्यादिश्रीविष्णुपुराणवचनात् । स्फारविष्फारनादः =प्रवृद्धज्यास्फालनघोषः, 'धनुर्विष्फारनादस्य' इत्यादि महाभारतप्रयोगात् ; विष्फारयांचकारास्त्रं बबन्धाथ च बाणधी । इति भट्टिकाव्योक्तेः परस्परघट्टनध्वनिश्च । संयत्कल्पान्तसिन्धौ= ब्रह्मादिवसावसानक्षुब्धसमुद्रवद् भीषणायाम्, संयति = युद्धे; संग्राम: समरोऽस्त्री स्त्री संयत् । इति वैजयन्ती । संयति= समन्तात् व्याप्नुवति, कल्पान्तसिन्धौ । शरसलिलघटावार्मुचः । सलिलम् = जलमिव सर्वाङ्गाप्लावकत्वाद्, अचेतितमेवान्तःप्रवेशित्वाच्च, शराः = बाणा:, तेषां घटा=घटनम्, अविच्छिन्नमनवधिकं च मोक्षणम्; शरवदुद्वेजकानां सलिलानां घटा= वर्षणं च; तस्मिन् कार्ये, वार्मुचः = मेघस्य, अनायासेन शक्तत्वात्, पुष्कलावर्तकादेश्च । कार्मुकस्य = शार्ङ्गख्यस्य धनुषः; कर्मसु = लोकानुग्रहनिग्रहरूपेषु कार्येषु, शक्तस्य, 'तत् कार्मुकं कर्मसु यस्य शक्तिः' इति भारविवचनात् । अत्र कार्मुकवर्णनप्रस्तावादभिधाया नियन्त्रणादर्थान्तरप्रतीतिः शब्दशक्तिमूलध्वनिविषयः, रूपकालंकारपरिग्रहाद् ध्वनेश्चमत्कारकारित्वात् । शरसलिलघटावार्मुच इति समस्तत्वाद् हरिभुजेत्यादीनां संबन्धस्य क्लि ष्टत्वादभवन्मतयोगदोषप्रसक्तिः, व्याख्यातार्थस्य च कष्टकल्पनया प्रतीतिश्चार्थपर्यालोचनपरैः सहृदयैः सह्या सर्वविदामाचार्याणामाशयस्यास्माभिर्दुरवगाहत्वात्। अथवा शरसलिलघटा इति व्यस्तं पदम् । शरसलिलस्य घटां समूहम्, अयते = व्याप्नोतीति क्विबन्तव्युत्पत्त्या नादस्य विशेषणम्; 'धाराभिर्हस्तिहस्ताभिः' इत्यत्र, अमृततरङ्गिणीकारैस्तथा व्याख्यातत्वात् । वाक्यस्यासंबद्धार्थता मा भूदिति वाच्यव्यङ्ग्ययोरर्थयोरुपमेयोपमानभावः क ल्प्य इत्युपमालंकारो व्यङ्ग्यः ॥३॥ अथ अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः । इति भगवद्वचनात् बिभर्ति यच्चासिरत्नमच्युतोऽत्यन्तनिर्मलम् । विद्यामयं तु तज्ज्ञानमविद्याचर्मसंस्थितम् । इति श्रीविष्णुपुराणवचनाच्च अविद्याकोशसंस्थितविशुद्धाद्वैतज्ञानात्मकमसिरत्नमज्ञाननिरसनेन सम्यग्ज्ञानप्रकाशनाय वरिवसितुमारभते जीमूतश्यामभासा मुहुरपि भगवद्बाहुना मोहयन्ती युद्धेषूद्धूयमाना झटिति तटिदिवालक्ष्यते यस्य मूर्तिः । सोऽसिस्त्रासाकुलाक्षत्रिदशरिपुवपुःशोणितास्वादतृप्तो नित्यानन्दाय भूयान्मधुमथनमनोनन्दनो नन्दको नः॥४॥ जीमूतश्यामभासा । जीमृतस्य - अर्थात् -नवमेघस्येव, श्यामा = नी- ला, भाः=प्रभा यस्य तेन मुहुः = अनुक्षणम्। अपिर्भिन्नक्रमः। भगव- द्वाहुना = पुरुषोत्तमस्य भुजेन, युद्धेषु = कलहेषु, मुहुरुद्धूयमाना = प्रतिक्षणं कम्प्यमानापि, इत्यन्वयः । अपिशब्देनैतदाह - प्रथमे द्वितीये वा दर्शने तटिट्भ्रान्तिः पश्यतां भवतु नाम, शतशो दर्शनेऽपि भुजस्य जीमूतसाम्य- संपत्तेरसिवरस्य च स्फुरद्रूपत्वात् पश्यतां तटिट्भ्रान्तिः सर्वदा कथं भवती- त्याश्चर्यमेतदत्र दृष्टमिति । अमुमेवार्थं विवृणोति मोहयन्तीति । 'तरुणज- लदे स्फुरन्तीयं तटित् मम शिरसि पतति मम शिरसि पतति' इति प्रत्येकं रिपूणां भगवत्प्रचारशैघ्र्याद् व्याकुलतामादधानेत्यर्थः । झटिति = शीघ्रम् । तटित् = विद्युदिव आलक्ष्यते = समन्तात् दृश्यते । झटिति दृश्यते इत्यनेन तरणिकिरणप्रतिफलनाप्रतिफलनयोर्दर्शनादर्शनाभ्यां तटित्स्वभाव- स्फुटीभावः प्रकाश्यते । मूर्तिः = उग्रतराग्रो निशितोभयधारः स्पष्टमुष्टिकः पट्टिकाकारः संस्थानविशेषः । 'यस्य मूर्तिः' इत्यनेन मूर्तिमत्या देवतायाः पृथक्त्वं तत्संबन्धित्वं च मूर्ते: प्रकाश्यते । असिः = खड्गः; 'खड्गः प्रचा- रोऽसिः' इति वैजयन्ती । त्रासाकुलाक्षत्रिदशरिपुवपुःशोणितास्वादतृप्तः = प्राणापाये भयेन, आकुलानि = तरलानि, अक्षीणि = नेत्राणि येषाम् । ननु महावीराणामसुराणां कथं त्रासाकुलाक्षत्वम् ? कथं च भगवतो धीरोदात्त- शिखामणेः परमकारुणिकस्य भीतजनहिंसोद्यमश्चाचार्यैः प्रतिपाद्यत इति; उच्यते – 'भये सर्वेऽपि बिभ्यति इति श्रीरामायणोक्तरीत्या सर्वेषामपि प्रबलशत्रुवशवर्तित्वेन प्राणापायनिर्णये स्वत एव भयस्य प्रादुर्भाव उपपन्नः, यथा महाभारतसमरारम्भसंरम्भसमये महावीरस्य सव्यसाचिन: स्नेहकात - र्योदयः, यथो च तस्यैव भगवद्विश्वरूपदर्शनेन 'सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ' इत्यादिवचनैः भीतत्वप्रतिपादनम् । अत एव हि त्रासाकुलाक्षेत्युक्तिः, न तु त्रासाकुलितेत्युक्तिः, स्वारसिकत्वं द्योतयितुम् । महावीरस्य करुणाकर- स्यापि भगवतो धर्मत्राणाय दुष्टजननिग्रहोद्यमोऽपि न दोषाय । 'वध्यः सर्प इवानार्यः' इति, 'निपातनीया हि सतामसाधवः' इति, अवध्ये यो भवेद् दोषो वध्यमाने जनार्दन । स वध्यस्यावधे दृष्ट इति धर्मविदो विदुः ॥ इत्यादिवचनैः प्रत्युत धर्मत्वावगमात् । एकस्मिन् यत्र निधनं प्रापिते दुष्टचारिणि । बहूनां भवति क्षेमस्तस्य पुण्यप्रदो वधः । इति स्मृतेः । अत एव त्रिदशरिपुशब्देनोक्तिः । त्रिदशा = देवाः, तेषां रिप- वः = शत्रव इति धर्मध्रुक्त्वोपलक्षणम्, 'वैषम्यनैर्घुण्ये न सापेक्षत्वात्' इति स्मृतेः। त्रिदशरिपूणां वपुषः = शरीरस्य यत् शोणितम् = रुधिरम्, तदा- स्वादेन = तद्रसानुभवेन, तृप्तः = प्रीतः ; दृप्तः इति वा पाठः, गर्वित इत्य- र्थः । नित्यानन्दाय, शब्दादिविषयानुभवस्फुरितानामप्यात्मरूपत्वेऽप्यौपा- धिकत्वेनानित्यत्वात् निरुपाधिकस्यात्मस्वरूपस्यैव नित्यत्वादानन्दत्वाच्च, 'अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराण' 'विज्ञानमानन्दं ब्रह्म' इत्यादिश्रुतेः । तस्मै; तं नित्यमानन्दमात्मत्वेनानुभावयितुम्; 'तुमर्थाच्च भाववचनात् ।' इति चतुर्थी । भूयादित्याशिषि लिङ् । मधुमथनमनोनन्दनः । मधुकैटभा- ख्ययोरसुरयोर्मध्ये मधुसंज्ञकस्य मथनः = हिंसक इति दुष्टमथनताच्छी- ल्योपलक्षणम्। तस्य भगवतः, मनः = हृदयम्, नन्दयितुं शीलं यस्य । स्वाशयानुरूपं रिपुविशसनानुष्ठानादिति भावः । 'नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्यु- णिन्यचः' इति ल्युट् । नन्दक इति योगरूढ्या संज्ञा, 'नाम्नापि तस्यैव स नन्दकोऽभूत्' इति माघोक्तेः । 'कौमोदकी गदा खड्गो नन्दकः ।' इत्य- मरः । नन्दकस्य विद्यात्मकत्वात्, अविद्याध्यस्तस्य बन्धस्य विद्ययैव निवर्त्यत्वात् बन्धोऽस्याविद्यया पुंसो विद्यया च विमुच्यते । इत्यादिवचनैः; अतः, तद्रूपो नन्दकः । विदेहकैवल्यरूपनित्यानन्दप्रार्थनो- पपत्तिः, पुण्यरज्ज्वा व्रजेदूर्ध्वं पापरज्ज्वा व्रजेदधः । द्वयं ज्ञानासिना छित्वा विदेहः शान्तिमृच्छति ॥ इत्यत्रापि ज्ञानात्मकं नन्दकमभिप्रेत्य ज्ञानासिनेत्युक्तिः । उपमात्रालंका- रः ॥ ४॥ विद्यातत्त्वात्मकमसिरत्नमुपास्य, इदानीम्, बुद्धिरस्यास्ते गदारूपेण माधवम्। इति वचनात् बुद्धितत्त्वात्मिकां गदामुपासितुमुपक्रमते, विशुद्धबुद्धिविधेय- त्वाद् विद्यायाः, नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चाबुद्धस्य भावना । इत्यादिभगवद्वचनात् सर्वेषामेव लाभानां प्रज्ञालाभः परः स्मृतः । इति, 'शुद्धा हि बुद्धिः किल कामधेनुः ।' इत्यादिवचनात्- कम्राकारा मुरारेः करकमलतलेनानुरागाद् गृहीता सम्यग्वृत्ता स्थिताग्रे सपदि न सहते दर्शनं या परेषाम् । राजन्ती दैत्यजीवासवमदमुदिता लोहितालेपनार्द्रा कामं दीप्तांशुकान्ता प्रदिशतु दयितेवास्य कौमोदकी नः ॥ ५॥ कम्रः =सुन्दरः, 'कमु कान्तौ ' इत्यस्मात् 'नमिकम्पि…'इत्यादिना रः; आकारः संस्थानविशेषो यस्याः । करकमलतलेन=पद्मवत् कोम- लस्य पाणेरुदरेण, अनुरागात्= निजपराक्रमानुगुणसाहाय्यकरणस्नेहात्, रत्याख्यभावबन्धप्रकर्षाच्च, गृहीता = धारिता, परिणीता च; सम्यग्वृ- त्ता = शोभनवर्तुलाकारा, विशुद्धचारित्रा च । 'वृत्तं च वर्तुलम् । आ- चारो वृत्तचारित्रचरित्रचरणानि च ।' इति वैजयन्ती । अग्रे स्थिता = सदा समरोन्मुखत्वेन पुरतः संनिहिता; 'आज्ञाप्यताम् किं करोमि' इ- ति नियोगानुगुण्येन दृष्टिगोचरे स्थिता च। परेषाम्=शत्रूणाम्, दर्शनम्= रणोद्योगेनाभिमुखीभूयाग्रे स्वप्रकाशनम्, सपदि न सहते = शीघ्रमे- व न क्षमते, समग्रदर्शनात् पूर्वमेव तेषामुपसंहरणात्; परेषां भर्तुरन्येषां दर्शनम् = तैरात्मनो विलोकनं स्वकर्तृकं वा तद्दर्शनम्, सपदि न सह- ते; कुलाङ्गनात्वादाशु तिरोभावात् । राजन्ती = दीप्यमाना, तेजोमयत्वात्; मङ्गलालंकारविशिष्टतया शोभमाना च । दैत्यजीवासवमदमुदिता, असुरा- णां प्राणरूपेण, आसवेन = मधुरसेन स्वया तद्रसस्यादरेण पीयमानत्वाद्, अर्थात् पीतेन, यो मदः = चित्तोल्लासः तेन मुदिता = हृष्टा; दैत्यानाम- तिवल्लभतया जीवभूतस्यासवस्य मदेन मुदिता च । लोहितालेपनार्द्रा; प्र- स्तावाद् दैत्यानामेव लोहितेन = रुधिरेण, यद्, आलेपनम् = रूषितत्वम्, तेन, आर्द्रा=चिक्कणमूर्तिः; लोहितेन = अरुणवर्णेन, कुङ्कुमादिना, आ- लेपनेन =अङ्गरागेण, आर्द्रा = शीतलाङ्गी च । दीप्तांशुकान्ता; उज्ज्वलैः, अंशुभिः = किरणैः कान्ता = अभिरामा; दीप्तः = हंसादिशिल्पकल्पनो- द्भासितः, अंशुकस्य =दुकूलस्य, अन्तः पर्यन्तभागो यस्याः । दयि ता = प्रियतमा, लक्ष्मीरिवेत्यर्थः । अथवा स्वयं – प्रियतमेवेति । पू र्वस्मिन्नर्थे श्लेषोऽलंकारः । उत्तरस्मिन् पुनः श्लेषानुगृहीतोत्प्रेक्षा । अस्येति मुरारेरिति प्रस्तुतत्वात् भगवतः। 'कौमोदकी गदा' इत्यमरः । का- मम् = काम्यते - प्रार्थ्यते इत्यभिमतमर्थम्; ईश्वरैक्यानुभवरूपमित्यर्थः । प्रदिशतु = ददातु । अत्र कम्राकारेत्यादावर्थश्लेषः पर्यायपरिवृत्तिसहत्वात् , सम्यग्वृत्तेत्यादौ शब्दश्लेषः, तदसहत्वात्, लोहितालेपनार्द्रेत्युभयश्लेषश्चोभ- यरूपत्वादनुसन्धेयः; 'विशेष्यस्यापि साम्ये द्वयोर्वोपादाने श्लेषः ।' इति लक्षणात्; उपमानोपमेययोर्द्वयोरप्युपादानादविशिष्टोऽयं श्लेषः ॥ ५ ॥ इत्थं पञ्चश्लोक्या परमेश्वरस्य प्रपञ्चरक्षणैकसहायभूतां पञ्चायुधीमुपास्य संप्रति तन्मूर्तिभेदं भगवन्तं गरुत्मन्तमुपासितुमुपक्रमते- यो विश्वप्राणभूतस्तनुरपि च हरेर्यानकेतुस्वरूपो यं संचिन्त्यैव सद्यः स्वयमुरगवधूवर्गगर्भाः पतन्ति । चञ्चच्चण्डोरुतुण्डत्रुटितफणिवसारक्तपङ्काङ्कितास्यं वन्दे छन्दोमयं तं खगपतिममलस्वर्णवर्णं सुपर्णम्॥ ६॥ विश्वस्य = ब्रह्माण्डस्यैव, प्राण: ; प्राणयति जीवयतीति धारक उ च्यते प्राणः, भूतः =जातः, विश्वात्मनो विश्वाधारस्य भगवतो धारणात् । अथवा, प्राणः =' परमात्मा । प्राणस्तु प्रणवे जीवे जीविते परमात्मनि । इन्द्रिये वायुभेदे ना बलान्तर्यामिणोरपि ॥ इति वैजयन्ती । प्राणहरणप्रवीणफणिनिरसनात्; प्रणवात्मकत्वाद् वायुत्वाद् वा । अत एव हि निरतिशयवेगत्वम् । 'सुपर्णो वायुवाहनः' इति स्मृतेश्च । हरेस्तनुः = मूर्तिभेदः। अपिशब्दो यच्छब्दानुकर्षणार्थः। 'वैनतेयश्च पक्षि- णाम्' भगवद्वचनात्। चकारो भिन्नक्रमः, यानकेतुस्वरूप इत्यनुकर्षणार्थः। यानम् =वाहनम्,तत्स्वरूपः, केतुः = ध्वजः, सामर्थ्यात् तच्चिह्नस्वरूपश्च; गरुडवाहनत्वात् गरुडध्वजत्वाच्च भगवतः । संचिन्त्य; जगदण्डखण्डनप- ण्डितचण्डिमविशिष्टत्वेन निरूप्येत्यर्थः । एवेति दर्शनादीनामनपेक्षितत्वमा- ह। सद्यः = तदनन्तरमेवेति क्षणान्तरविलम्बाभावः सूच्यते। उरगव- धूवर्गगर्भाः; उरगाः = नागाः, तेषां वधूवर्गस्य =भार्यासमूहस्य, गर्भाः कुक्षिस्था जन्तवः; स्वयं पतन्ति । आघाताद्यन्तरेण भयवशात् स्वतो विलीय क्षरन्तीत्यर्थः । संचिन्त्य पतन्तीति पूर्वकालिकक्रियायाः संचिन्त- नस्य, उत्तरकालक्रियायाः पतनस्य च 'समानकर्तृकयोः पूर्वकाले' इति स्मृतेः समानकर्तृकत्वनियमाद् गर्भाणां कर्तृकत्वं प्रतीयते । संचिन्तनं च तेषामुदराभ्यन्तरवर्तिनामचेतनकल्पानामनुपपन्नम् । पतनं तु युज्यत एव । तत् कथमिति चेत्, उच्यते- द्विहृदयां च नारीं दौहृदिनीमित्याचक्षते । इति वैद्यकोक्तेः गर्भस्य मातुश्चैकहृदयत्वात् मातॄणां संचिन्तनमेव गर्भाणां संचिन्तनमित्यभिप्रेत्योक्तम् । अतो न कश्चिद् विरोधः । ईदृशस्य त्रासस्य किं निमित्तमित्यत्राह– चञ्चच्चण्डोरुतुण्डत्रुटितफणिवसारक्तपङ्काङ्कितास्यम् । चञ्चता = ग्रासग्रसनात् चलता, चण्डेन निशिततरकठिनशिखरतया कुलिशवत् क्रूरेण, उरुणा =विस्तीर्णेन, तुण्डेन =चञ्चुपुटेन, त्रुटितानाम्= खण्डितानाम्, फणिनाम् =नागानाम्, वसायाः =मेदसः, रक्तस्य = रुधि- रस्य च, पङ्केन = पङ्कवत् सान्द्रेण द्रवेण, अङ्कितम् = चिह्नितम्, कदाचि दप्यविरहितम्, आस्यम् = मुखम् यस्य - इति फणिविषयं वैरानुबन्ध- माह । रौद्रश्च रसोऽत्र ध्वन्यते । छन्दोमयम् वेदप्रकृतिकम्; 'सुपर्णोऽसि गरुत्मान् त्रिवृत्ते शिरो गायत्रं चक्षुः स्तोम आत्मा साम ते तनुर्वामदेव्यं बृहद्रथन्तरे पक्षौ' इत्यादिश्रुतेः वेदस्यैव भगवद्धारणे सामर्थ्यमिति भा वः । खगपतिं पक्षिराजत्वेन जगदनुग्रहाय वालखिल्यानां तपसा प्रादुर्भूतम् । अमलस्वर्णवर्णम्, अग्निना बहुशः शोधितत्वात् श्यामिकारहितस्य काञ्चन- स्येव स्निग्धारुणोज्ज्वलो वर्णः शरीरकान्तिर्यस्येति प्रकृतिभूतो वर्ण उच्यते । तत्तत्फलविशेषकामनया पञ्चवर्णत्वादीनामध्यस्तत्वाद् यथा जलदनीलस्य वासुदेवस्य सितपीतरक्तवर्णादिध्यानविशेष इति न कश्चिद् विरोधः ; हेमपत्रप्रभाजालं गगने च वितन्वता । इति रघुवंशोक्तेश्च । सुपर्णम् ; शोभनं पर्णं पक्षो यस्येति सुरमुनिविहितं गौणं नाम प्रतिपादयन्, सकलसुरबलसहचरितवलमथनकरतुलितकुलिश- शिखरपतनमपि तृणवदविगणयदमृतहरणविहरणविजितगगनचरनिवहमतु- लमस्य वैभवमनुस्मारयति कविः । वन्दे; शरीरेण प्रणमामि, वाचा स्तौमि चेत्यर्थः। मनःप्रावण्यं त्वर्थात् सिद्धमेव, तत्पूर्वत्वात् सर्वप्रवृत्तीनाम् । अत्र सूक्ष्मम्, अप्रस्तुतप्रशंसा पर्यायोक्तं चालंकाराः, सूक्ष्मार्थप्रकाशनात्, गर्भ- पतनरूपकार्यमुखेन कारणस्य क्रौर्यस्य प्रकाशनात्, फणिकुलवैरस्य पर्यायेण प्रतिपादनाच्च ॥ ६॥ 'तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि' 'वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः' इत्यादिवचनैर्वेदस्यैव सम्यग्ज्ञानसाधनत्वात् तत्सिद्धये छन्दोमयं शकुन्तराजमुपास्य, इदानीं भगवन्मूर्तिरूपं परमगुरुरूपं भगवन्तमनन्तमुपास्ते विष्णोर्विश्वेश्वरस्य प्रवरशयनकृत् सर्वलोकैकधर्ता सोऽनन्तः सर्वभूतः पृथुविमलयशाः सर्ववेदैश्च वेद्यः। पाता विश्वस्य शश्वत्सकलसुररिपुध्वंसनः पापहन्ता सर्वज्ञः सर्वसाक्षी सकलविषभयात् पातु भोगीश्वरो नः॥ ७॥ विश्वस्य = सर्वस्य जगतः, ईश्वरः = स्वामी, तस्य। प्रवरशयनकृत्= मण्डलीकृतेन स्वभोगमण्डलेनोत्कृष्टतल्पनिर्माता । अथवा, 'शीङ् स्वप्ने' इति धात्वर्थाश्रयणात् प्रशस्तनिद्रासुखजनकः, शय्यात्वेनेत्यर्थात् । अनिद्रस्य भगवतो निजस्वरूपानुसन्धानस्य निद्रात्वेन नाटितत्वात् प्रवरत्वम्, एकार्णवे ततस्तस्मिन् शेषशय्यास्तृते प्रभुः । ब्रह्मरूपधरः शेते भगवानादिकृद्धरिः ॥ आत्ममायामयीं दिव्यां योगनिद्रां समाश्रितः । आत्मानं वासुदेवाख्यं चिन्तयन् परमेश्वरम्॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात्। विश्वेश्वरस्य प्रवरशयनकृदित्यनेन आधेयानुगुण्येन ह्याधारेण भवितव्यम् । अतस्तद्वहने कोऽन्यः प्रगल्भते? इति द्योत्यते। सर्वलोकैकधर्ता, सर्वस्य =चतुर्दशसंख्याकस्य भुवनस्य, एकः =असहायः, धर्ता = धारकः, इति । अनेन कुक्षिनिक्षिप्तजगदण्डस्य पुण्डरीकाक्षस्य धारणे शक्तिः प्रकाश्यते । आदिश्यते भूधरतामवेक्ष्य कृष्णेन देहोद्वहनाय शेषः । इति कुमारसंभवोक्तेः । प्रवरशयनकृत् सर्वलोकैकधर्तेति विशेषणाभ्यामनन्यशक्ययोर्द्वयोः कार्ययोर्युगपदनुष्ठाने निरायासत्वं ध्वन्यते । अन्तः = परि च्छेदः, तद्रहितोऽनन्तः इति यौगिकेन नामपदेन देशकालवस्तुपरिच्छेदरहितत्वमाह । सर्वभूतः अपरिच्छिन्न एव लीलया सर्वम्=परिच्छिन्नं जगत्, भूतः = जात: ; सर्वभूतो न तु सर्वीभूत इति, अभूततद्भावाभावात्; सदात्मन्यसतः प्रपञ्चस्याध्यस्तत्वात् सत एव शिष्यमाणत्वम्, शुक्तिशकलस्येवेति ध्वन्यते । ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसावशेषमूर्तिर्ननु वस्तुभूतः । अतो हि शैलाब्धिधरादिभेदाञ् जानीहि विज्ञानविजृम्भितानि । इति वचनात् । पृथुविमलयशाः = लोकविस्तीर्णं सकललोकवलक्षभूतं च यशः = कीर्तिर्यस्य सः ; पुथुतरयशसेति वा पाठः । इत्थंभूतलक्षणे तृतीया। सर्ववेदैः = चतुर्भिरागमैः, 'सहस्रशीर्षा पुरुषः' इत्यादिवचनैः, वेद्यः = ज्ञेयः । अन्यैः प्रमाणैरवेद्यस्वरूप इत्यर्थः, 'तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि ।' इति श्रुतेः, 'वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः' इति भगवद्वचनाच्च । विश्वस्य = लोकस्य, शश्वत् =सदा, पाता = रक्षिता; रक्षित्रन्तराभावात् शश्वद्ग्रहणम् । तत्र हेतु: - सकलसुररिपुध्वंसनः । समस्तानामसुराणां प्रलम्बचाणूरमुष्टिकधेनुकादीनां नाशनः; कर्तरि ल्युट् । अथवा फणामणिसहस्रेण यः स विद्योतयन् दिशः । सर्वान् करोति निर्वीर्यान् हिताय जगतोऽसुरान् ॥ इत्युक्तप्रकारविशिष्टः । पापहन्ता, कीर्तनश्रवणादिना पातकान्निवर्तकः । अवशेनापि यन्नाम्नि कीर्तिते सर्वपातकैः । पुमान् विमुच्यते सद्यः सिंहत्रस्तैर्मृगैरिव ॥ इत्यादिपुराणवचनात् । सर्वज्ञः = सर्वं जानातीति 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः ' इति कः। पतञ्जल्यादिरूपेण जगति ज्ञानप्रतिष्ठापनात् । सर्वसाक्षी, सर्वस्य शुभाशुभस्य कर्मणः , साक्षादीक्षिता । अपरिलुप्तदृक् स्वरूपेण सदा जागरूकत्वात् 'यः सर्वज्ञः सर्ववित्' 'साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च' इत्यादिश्रुतिवचनैः । सकलविषभयात्; विपूर्वात् 'षोऽन्तकर्मणि' इत्यस्मात् कप्रत्यये विषशब्दसिद्धिः । अतो विशेषेण स्यति = हन्ति - इति विषम्कालकूटादिः; ततो यद् भयम् =उद्वेगः, तस्मात् निमित्तात्; पातु = रक्षतु, इत्यैहिकफलप्रार्थना । 'भीत्रार्थानां भयहेतुः' इति पञ्चमी । सकलग्रहणात् कालकूटादिभ्योऽपि क्रूरात् संसारविषभयात् पात्विति परलोकसुखप्रार्थना ; मुक्तिं ददात्वित्यर्थः । तत्र हेतुः भोगीश्वर इति । भोगिनाम् =नागानाम्, स्वामी । अतस्तक्षकादिभ्यो भयं न संभवति, तेषां तदधीनवृत्तित्वात् । भोगी = परमसुखानुभवपरः, पालनैकशीलो वा; ईश्वरः परब्रह्मरूपश्च अतः संसारभयमपि नाशयितुं शक्त इत्यर्थः। भोगः = सर्पाणां शरीरं फणा वा, तद्वन्तो भोगिनः, सौख्यविशिष्टाश्च । भोगो राज्ये धने सौख्ये पालनाभ्यवहारयोः । फणे देहे च सर्पस्य……….॥ इति वैजयन्ती । अत्र परिकरोऽलंकारः ॥ ७ ॥ इत्थं भगवन्तमनन्तमुपास्य, इदानीं सकलपुरुषार्थकल्पवल्लीं जगन्मातरं म हामायारूपां भगवतीं मङ्गलदेवतामुपास्ते - वाग्भूगौर्यादिभेदैर्विदुरिह मुनयो यां यदीयैश्च पुंसां कारुण्यार्द्रैः कटाक्षैः सकृदपि पतितैः संपदः स्युस्समग्राः । कुन्देन्दुस्वच्छमन्दस्मितमधुरमुखाम्भोरुहां सुन्दराङ्गीं वन्दे वन्द्यामशेषैरपि मुरभिदुरोमन्दिरामिन्दिरां ताम् ॥ ८ ॥ वाक् =शब्दब्रह्मात्मिका सरस्वती । भूः = सर्वभूतप्रकृतिः पृथ्वी । गौरी = परशक्तिरूपा पार्वती। आदिशब्दात् रतितुष्टिपुष्टिकान्तिस्वाहास्वधादिसंग्र- हः। एवंप्रकारनानात्वविशिष्टतया, मुनयः = महर्षयः, विदुः = जानन्ति । 'अर्थो विष्णुरियं वाणी', 'श्रीर्भूमिर्भूधरो हरिः ।', शंकरो भगवाञ्छौरिर्गौरी लक्ष्मीर्द्विजोत्तम । देवतिर्यङ्मनुष्येषु पुंनामा भगवान् हरिः । स्त्रीनाम्नी लक्ष्मीर्मैत्रेयनानयोर्विद्यते परम् ॥ इत्यादिपुराणवचनात्, 'परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते' इत्यादिश्रुतेश्च । त था च, अम्बास्तवे- दाक्षायणीति कुटिलेति गुहारिणीति कात्यायनीति कमलेति सरस्वतीति । एका सती भगवती परमार्थतोऽपि संदृश्यसे बहुविधा ननु नर्तकीव ॥ इति । यदीयैः = यस्याः संबन्धिभिः; 'त्यदादीनि च' इति वृद्धसंज्ञा । 'वृद्धाच्छः' इति छः । चकार: पूर्ववाक्यार्थसमुच्चये। पुंसाम् = पुरुषा- णाम्, इत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्येन ध्वनिना पुराकृतसुकृतशालित्वभक्तिम- त्त्वादिकं द्योत्यते । कारुण्यार्द्रैः = कृपया शीतलैः, इत्यनेन प्रत्युपकार निरपेक्षं स्वत एव भक्तानुग्रहपरत्वं व्यज्यते । कटाक्षैः = नेत्राञ्चलैः। अपाङ्गे तारविक्षेपः कटाक्ष इति कथ्यते । इति भावप्रकाशः । सकृत् = एकवारम् । अपिशब्दो विरोधद्योतकः। लोके सकृत् पतितानां जलधारादीनां बीजाङ्करादिनिष्पादनशक्त्यदर्शनाद्, एतेषां त्वनुपमेयोऽचिन्त्यः प्रभाव इति भावः । पतितैः = शरीरलग्नैः। संपदः= समृद्धयः। बहुवचनेन तासां बाहुविध्यमाह । कुलीनत्वादीनां तत्त्वज्ञानपर्य- न्तानां संपत्त्वात्, स श्लाघ्यः स गुणी धन्यः स कुलीनः स बुद्धिमान् । स शूरः स च विक्रान्तो यं त्वं देवि निरीक्षसे ॥ इत्यादिवचनैः । समग्राः = प्रत्येकं निरवधिकाः; एकत्र समुदिताश्च। स्युः = भवेयुः इति संभावनायां लिङ् । तत्र नानुपपत्तिरित्यर्थः । कुन्दे- न्दुस्वच्छमन्दस्मितमधुरमुखाम्भोरुहाम् = कुन्दपुष्पवत् धावल्यात्, इन्दु- वत् प्रभाबाहुल्यात्, स्वच्छेन = निर्मलेन, दशनप्रभाणां प्रसरात्; मन्देन = उत्तमाङ्गनास्वाभाव्यादनुद्धतेन स्मितेन = हासेन; 'स्मिङ् ईषद्धसने ' इति धात्वर्थेऽपि मन्दग्रहणं स्पष्टतार्थम्; इङ् अध्ययने इति धात्वर्थेऽपि, अधीयत इति प्रयोगवत् । मधुरम् = अविकृतम् ; सदा प्रसन्नमित्यर्थः, 'अ- नुल्बणत्वं माधुर्यम्' इति वचनात् । मुखमेव, अम्भोरुहं = तामरसं यस्याः, सौकुमार्यसौरभ्यादिगुणयोगात् । सुन्दराङ्गीम् सुन्दराण्यङ्गानि यस्याः। अन्यूनानतिरिक्तं यदङ्गप्रत्यङ्गसौष्ठवम्। सुश्लिष्टसन्धिबन्धं यत्तत्सौर्यन्दमिति स्मृतम् । इति भावप्रकाशः । अङ्गग्रहणं प्रत्यङ्गोपाङ्गलक्षणम्; अङ्गं शिरः कटी वक्षः कुक्षिः पादावितीरितम् । जङ्घोरुबाहुग्रीवादि प्रत्यङ्गमिति कथ्यते ॥ उपाङ्गं नासिकानेत्रभ्रूकपोलाधरादिकम् । इति वचनात् । सुन्दराङ्गीमित्यनेन परब्रह्मरूपस्य भगवत इव तच्छक्तिरू- पाया देव्या अपि भक्तजनध्यानपूजनाद्यर्थं लीलागृहीतविग्रहत्वं प्रकाश्यते । अशेषैः =सर्वैः; अपिरभिव्याप्तौ । वन्द्याम् उपासितुं योग्याम्; सर्वेषा- मपि सुखार्थित्वात् सुखस्य च परदेवताप्रसादमन्तरेणानुपपत्तेरिति भावः। मुरभिदुरोमन्दिराम् = मुराख्यमसुरं विदारितवानिति भगवान्, तस्य उ रः = वक्षःस्थलं मन्दिरम् = नियतं निवासगृहं यस्याः । 'दक्षिणस्तनाद्ध- र्मः' इति श्रीभागवतवचनात्; धर्मोत्पत्तिस्थानतया भगवदुरसः श्रियश्च धर्मेणैव रक्षणीयत्वादिति भावः । मुरभिदुरोमन्दिरामित्यनेनैतदप्याह यच्छक्तिमत्परतन्त्रत्वाच्छक्तेर्भर्तृवशवर्तिनीत्वाच्च धर्मपत्न्या उभयथापि भग- वत्प्रसाद एव देव्युपासकानामपि फलप्रद इति, तेषां हि प्रार्थितं सर्वं मत्प्रसादाद् भविष्यति । इति श्रीविष्णुपुराणोक्तत्वात् । इन्दिराम् = लक्ष्मीम्। 'इदि परमैश्वर्ये' इत्य- स्मादौणादिक इरप्रत्ययः । परमैश्वर्यस्वभावेति गौणी संज्ञा । इन्दिरा लोकमाता मा क्षीरोदतनया रमा । इत्यमरः। अत्र प्रथमे पादे सूक्ष्मं स्वभावोक्तिश्च, द्वितीये अतिशयोक्तिः, तृतीये उपमारूपके, चतुर्थेऽप्रस्तुतप्रशंसा चालंकारः । अनुप्रासस्तु सर्वत्रा- नुवृत्त इति तत्र तत्र नोद्भाव्यते ॥ ८॥ अथ काठिन्यवान् यो बिभर्ति जगदशेषतः । शब्दादिसंश्रयो व्यापी तस्मै भूम्यात्मने नमः। इत्यादिवचनाद् भगवत एवाधारशक्तिरूपां भगवतीं भूतधात्रीं प्रतिष्ठासौख्यलाभायोपास्ते या सूते सत्त्वजालं सकलमपि सदा संनिधानेन पुंसो धत्ते या तत्त्वयोगाच्चरमचरमिदं भूतये भूतजातम् । धात्रीं स्थात्रीं जनित्रीं प्रकृतिमविकृतिं विश्वशक्तिं विधात्रीं विष्णोर्विश्वात्मनस्तां विपुलगुणमयीं प्राणनाथां प्रणौमि ॥ ९ ॥ सत्त्वानाम् =द्रव्याणाम्, जालम् =समूहम् । सत्त्वोऽस्त्री जन्तुषु क्लीबे व्यवसाये पराक्रमे । आत्मभावे पिशाचादौ द्रव्ये सत्तास्वभावयोः। प्राणे बलेऽन्तःकरणे । इति वैजयन्ती। सकलम् = शरीरादिस्वरूपं घटादिरूपं च । अपिर्व्याप्तौ । सदा सूते = प्रवाहरूपेण नित्यं जनयति । तत्र हेतुः पुंसः = पुरुषस्य नारायणस्य, संनिधानेन ; व्याप्तत्वात् संनिधिः ; सत्तामात्रेणेति निर्विकारत्वमीश्वरस्योक्तम् । जलदसंनिधौ यथा बलाका गर्भं धत्ते, अयस्कान्तसन्निधौ यथा चायश्चेष्टते, एवमेव पदार्थस्वाभाव्याद् एतत्संनिधौ प्रकृतिः सृष्ट्यादिभिश्चेष्टत इत्यर्थः। लोके पितरमन्तरेण मातुः प्रसवशक्त्यदर्शनात्, मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम्। संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः । तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ इति भगवद्वचनात् । अत्र ब्रह्मशब्देन प्रकृतिरुच्यते, भूमेश्च प्रकृतिरूपत्वात्, यावत् संजायते किंचित् सत्त्वं स्थावरजंगमम् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् तद्विद्धि भरतर्षभ । इति भगवतैवोक्तत्वात्, क्षेत्रबीजसमायोगात् संभवः सर्वदेहिनाम् । इति मनुवचनाच्च । ननु पञ्चीकरणाख्यसंयोगविशेषविशिष्टानां पञ्चानामपि भूतानां कार्यं प्रति कारणत्वसाम्येऽपि कथं या सूते इति भूमेः प्रसवं प्रति प्रधानकारणत्वमुच्यते ? पञ्चभूतात्मकैर्भावैः पञ्चभूतात्मकं वपुः । आप्याय्यते यदि ततः पुंसो भोगोऽत्र किंकृतः ॥ इत्याद्याप्तवचनात्। उच्यते – अमूर्तस्याकाशस्य तावदवकाशदानेनैव चरितार्थत्वात्, पवनदहनसलिलानां तु प्रेरणदहनार्द्रीकरणमात्रोपयुक्तत्वात् पृथिव्या एवोपादानत्वं काठिन्यगुणयोगाद् धारणाशक्तिश्च तस्या एवेति सैव प्रधानमिति वैद्यकादिषु स्थापितत्वात् । अत्र च मूलप्रकृतिरूपत्वेन देवतायाः स्तुतौ तात्पर्यान्न कश्चिद्विरोधः । इयं हि भूमिर्भूतानां शाश्वती योनिरुच्यते । इति मनुवचनं चात्र प्रमाणम्, 'यामाहुः सर्वभूतप्रकृतिरिति इति तन्मूलं महाकविवचनं च । धत्ते ; आधारशक्तिरूपेणापतनाय धारयतीत्यर्थः । तत्त्वयोगात् ; महदादिपृथिव्यन्तानि त्रयोविंशतितत्वान्यनुप्रविश्येत्यर्थः, कार णस्य कार्येष्वनुवृत्तेः। अथवा, तत्त्वस्य =परमार्थभूतस्य परमेश्वरस्य, योगात् = अनुप्रवेशात् । गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । इति भगवद्वचनात्। अथवा, पुंस इति प्रस्तुतत्वात्, तच्छब्देनेश्वरः परामृश्यते; तस्य भावस्तत्त्वम्, तस्य योगात् = संबन्धात्; भगवदभिन्नत्वादित्यर्थः । नित्यैवैषा जगन्माता विष्णोः श्रीरनपायिनी । यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । यथा शिवस्तथा देवी यथा देवी तथा शिवः । नानयोरन्तरं विद्याच्चन्द्रचन्द्रिकयोरिव॥ इति श्रीवायवीये, अनन्या राघवेणाहं भास्करेण प्रभा यथा । इति श्रीरामायणे चोक्तेः । चरम् = जङ्गमं मनुष्यादिकम्, अचरम् = स्थावरं वृक्षादिकम् । इदमिति पूर्वं स्मृतत्वेनोक्तम् । अथवा, प्रत्यक्षगोचरस्याभिनयः । भूतये = पुरुषस्य भोगमोक्षरूपायै संपदे ; वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य । पुरुषस्य कार्यहेतोः प्रवर्तते तद्वदव्यक्तम् ॥ इति सांख्योक्तेः। सृष्टस्य स्थितये, या सूते, धत्ते, इत्युभयत्रापि हेतुत्वेन संबध्यते। भूतजातम् = द्रव्यसमूहम्; भूतशब्दस्य प्राण्यप्राणिसाधारणत्वात् 'भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः' इति वचनात् । धात्रीम् = धारणे पोषणे च समर्थाम् । स्थात्रीम् =स्थितिशीलाम् । कार्येषु नश्यत्स्वपि कारणरूपेणानश्वरामिति यावत्, 'वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् ।' इति श्रुतेः । जनित्रीम् = कार्यरूपेण विवर्तमानाम् । अथवा णिजर्थोऽन्तर्भूतः । ततश्च, जनयित्रीम्; मातरमित्यर्थः। बीजं पिता क्षेत्रमियं जनित्री । इति महाभारतप्रयोगात् । प्रकृतिम् =मूलकारणभूताम् । अत एव, अविकृतिम् = न कदाचिदपि कार्यत्वमनुभवन्तीम्, स्वव्यतिरिक्तप्रकृत्यन्तराभावात्, तदभ्युपगमे चानवस्थानात् । अत एव हि मूलप्रकृतिरिति सांख्योक्तिः। विश्वशक्तिम्; विश्वस्य = सर्वस्य वस्तुनोऽग्न्यादेः, शक्तिम् = औष्ण्यादिकं सामर्थ्यम्; शक्तयः सर्वभावानामचिन्त्यज्ञानगोचराः । इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । त्वं चन्द्रिका शशिनि तिग्मरुचौ रुचिस्त्वं त्वं चेतनासि पुरुषे पवने बलं त्वम्। त्वं स्वादुतासि सलिले शिखिनि त्वमूष्मा निःसारमेतदखिलं त्वदृते यदि स्यात् ॥ इत्यम्बास्तवे चोक्तम्। विधात्रीम्; विधिः = नियमनम्, तत्कर्त्रीम्; तत्तत्पदार्थधर्मासंकरणकारणभूतां नियतशक्तिमित्यर्थः । ज्योतींषि यद्दिवि चरन्ति यदन्तरिक्षं सूते पयांसि यदहिर्धरणीं च धत्ते । यद्वाति वायुरनलो यदुदर्चिरास्ते तत्सर्वमम्ब तव केवलमाज्ञयैव ॥ इत्यम्बास्तवोक्तत्वात । विष्णोः; सर्वव्याप्तत्वेन वेदान्तप्रतिपाद्यस्य परब्रह्मण इत्यर्थः। तस्यैव भक्तानुग्रहाय, विश्वात्मनः = अवलम्बितस्थूलरूपस्य, इत्यनेन प्राणनाथत्वोपपत्तिः । विपुलगुणमयीम् = विस्तीर्णैः रूपशीलादिभिः प्रचुराम्; प्राचुर्यार्थे मयट् । अथवा, विपुलाः अनुपजातभेदत्वादसंकुचिताः, गुणाः = सत्त्वादय एव, रूपं यस्यास्ताम् । 'सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः' इति लक्षणात् । दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । इति भगवद्वचनाच्च। स्वसंबन्धिना गन्धेनानुबन्धिभिश्च शब्दादिभिः पञ्चगु णामित्यपि स्फुरति । प्राणनाथाम् = प्राणानामीश्वरीम् ; स्थितिकर्तुर्भगवतो जगद्धारणेन परमसाहाय्यकरणात् सर्वथा हृदयानुवृत्तेश्च परमप्रेमास्पदभूतामित्यर्थः। प्रणौमि = प्रकर्षेण स्तौमि । प्रकर्षश्च कायमनसोः प्रह्वीभावः । अतो वाङ्मनःकायैरुपासे इत्यर्थः सिध्यति । 'णु स्तुतौ' इति धातुः । अत्र च, कदाचित् पायान्न इति, कदाचित् वन्दे इति, कदाचित् प्रणौमीत्यादिक्रियाविशेषप्रयोगो भक्तिरसावेधेन भगवदनुसंधाने परवशहृदयस्य प्रयोक्तुः संभ्रमवशादिति मन्तव्यः । एवंविधे च स्थले, प्रक्रमभेदः प्रत्युत सहृदयचमत्कारकारीति गुण एव, शास्त्राणां विषयस्तावद् यावन्मन्दरसा नराः । रतिचक्रे प्रवृत्ते तु नैव शास्त्रं न च क्रमः ॥ इति वात्स्यायनोक्तत्वात् । अत्र परिकरोऽलंकारः, विशेषणानां साभिप्रायत्वात् ॥ ९॥ इत्थं शङ्खराजादिकं भूमिदेव्यवसानमन्तरङ्गं परमेश्वरस्य परिवारवर्गमुपास्य, तदनुग्रहप्रकाशितेऽन्तःकरणे मणिमुकुर इव प्रतिबिम्बितं भगवन्मूर्ति मुपासितुमुपक्रममाणः प्रणयिजनकल्पपादपयोः श्रीपादयोः संबन्धिनः पांसूनुपास्ते – येभ्योऽसूयद्भिरुच्चैः सपदि पदमुरु त्यज्यते दैत्यवर्गै र्येभ्यो धर्तुं च मूर्ध्ना स्पृहयति सततं सर्वगीर्वाणवर्गः। नित्यं निर्मूलयेयुर्निचिततरममी भक्तिनिघ्नात्मनां नः पद्माक्षस्याङ्घ्रिपद्मद्वयतलनिलया: पांसवः पापपङ्कम् ॥ १० । येभ्योऽसूयद्भिः = यद्विषयेषु गुणेषु दोषाविष्करणरूपामसूयां कुर्वद्भिः; 'क्रु धद्रुहेर्ष्यासूयार्थानां यं प्रति कोपः ।' इति चतुर्थी। सकलमङ्गलप्रसावकान् पुरुषोत्तमपादपांसून् शिरसा वहतेति हितैषिभिः गुर्वादिभिरुपदिष्टे सति दु- ष्टतया तदवधीरयद्भिरित्यर्थः । यथा ऋषिभिर्भगवदाराधनं प्रति याच्यमानेन वेनेन जल्पितम् - मत्तः कोऽभ्यधिकोऽन्योऽस्ति कश्चाराध्यो ममापरः । कोऽयं हरिरिति ख्यातो यो वै यज्ञेश्वरो मतः ॥ इति, यथा वा प्रह्लादेन भगवति स्तूयमाने हिरण्येन प्रलपितम् - कोऽयं विष्णुः सुदुर्बुद्धे यं ब्रवीषि पुनः पुनः । इत्यादि, तथेत्यर्थः । उच्चैः = उन्नतम्, इन्द्रादिभिरपि समग्रैश्वर्यतया भीतै- रुपास्यत्वात्, स संचरिष्णुर्भवनान्तरेषु यां यदृच्छयाशिश्रियदाश्रयः श्रियः । अकारि तस्यै मकुटोपलस्खलत्करैस्त्रिसन्ध्यं त्रिदशैर्दिशे नमः । इत्युक्तत्वात् । उरु = विस्तीर्णम्, त्रैलोक्यविभवसामरस्यात् । पदम् = सार्वभौ- मत्वाद्यधिकारः । दैत्यवर्गैः = असुरसमूहै; सपदि त्यज्यते = तत्क्षणमेव मुच्यते, भ्रष्टश्रीकत्वात् यथा वेनहिरण्यादिभिः । येभ्योऽसूयद्भिरित्युक्तेरन- सूयद्भिर्भक्तैर्दैत्यैरपि महत्त्वं प्राप्यते इति वैधर्म्येण प्रतीयते, प्रह्लादविभी- षणादिषु तथा दर्शनात् । मूर्ध्ना धर्तुम् = शिरसा धारयितुम् । तानिति सामर्थ्यात् सिध्यति । आदाय शुक्तिषु वलाहकविप्रकीर्णै रत्नाकरो भवति वारिभिरम्बुराशिः । इति मुरार्युक्तवत्। येभ्यः स्पृहयति = यान् प्राप्तुमिच्छति । 'स्पृह ई- प्सायाम्' 'स्पृहेरीप्सितः' इति चतुर्थी । सर्वगीर्वाणवर्गः; सर्वः=समस्तः, गीर्वाणानाम् =देवानाम्, वर्गः = समूहः । सर्वशब्देन ब्रह्मादीनामपि संग्रहः। सततं स्पृहयतीत्यनेन तेषामपि कृच्छ्रलभ्यत्वं ध्वन्यते, देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः। इति भगवद्वचनात् । बर्हिर्मुखाः क्रतुभुजो गीर्वाणा दानवारयः । इत्यमरः। चकारो वाक्यार्थसमुच्चये। नित्यम् = सर्वदा, भक्तिनिघ्नात्मना- मित्यन्वयः। क्षणे क्षणे भगवदनुस्मरणेन पुलककम्पस्तम्भबाष्पाम्भःसंभार- सूचितविवशहृदयानामित्यर्थः । 'निघ्नः परवशः स्मृतः इति हलायुधः । नित्यं भक्तिनिघ्नात्मनामित्यनुवादमुखेन विशिष्टा प्रार्थना क्रियते । नित्यं त्वच्चरणारविन्दयुगलध्यानामृतास्वादिना- मस्माकं सरसीरुहाक्ष सततं संपद्यतां जीवितम् ।' इति मुकुन्दमालोक्तवत् । निचिततरम् = जन्मान्तरसहस्रेषु भृशं संचितम् । अमी = पुरतोऽनुभूयमानाः। पद्माक्षस्य= तत्कालविकसिततरुणारुणक- 40 मलवत् विपुलायतस्निग्धमुग्धारुणशीतलसुभगत्वादिविशिष्टे अक्षिणी यस्य । अङ्घ्रिपद्मद्वयतलनिलयाः = पद्मवत् कोमलारुणयोः अङ्गयोः = चरणयोः, द्वयस्य, तलम् =उदरम्, निलयः = आश्रयः, येषाम् ; पांसवः = रेणवः । प्रणमदमरमौलिमालालग्नाः कुसुमपरागाः कमलाकरकमलसंगेन सक्ताः, कर्पूरपट्टिकादिरेणवो वा; अन्यथा भगवतो नारायणस्य पादयोर्धरणिरे- णुस्पर्शस्यानुपपत्तेः। पापपङ्कम्=दुष्कर्मरूपं कर्दमम्। सन्मार्गसंचरणविरु- द्धत्वादन्तःकरणसलिलकलुषीकरणात् मालिन्याच्च पङ्कत्वारोपः। निर्मूलयेयुः = निरस्तमूलं कुर्युः इति प्रार्थनायां लिङ् । 'तत् करोति...' इति णिच् । पांसूनां लोके पङ्कशोषणसामर्थ्यदर्शनात् पापपङ्कनिर्मूलनप्रार्थनेति मन्तव्यम् । संसाराब्धिं पिबेयुर्व: कंसारे: पादपांसवः । इत्याप्तैरब्धिशोषणसामर्थ्यं पांसूनां प्रकाशितम्, पङ्कशोषणसामर्थ्यं किं पुनः । अत्र च लघीयांसोऽपि महदाश्रयवशात् दुष्करं कार्यं साधयितुं प्रभवन्तीति वस्तुना वस्तु व्यज्यते । रूपकमलंकारः पापे पङ्कत्वारोपणात् ॥ १० ॥ अथ पांसुभ्योऽन्तरङ्गभूता रेखा उपास्ते- रेखा लेखाभिवन्द्याश्चरणतलगताश्चक्रमत्स्यादिरूपाः स्निग्धाः सूक्ष्माः सुजाता मृदुललिततरक्षौमसूत्रायमाणाः । दद्युर्नो मङ्गलानि भ्रमरभरजुषा कोमलेनाब्धिजायाः कम्रेणाम्रेड्यमानाः किसलयमृदुना पाणिना चक्रपाणेः ॥ ११॥ रेखाः =वलयः । लेखादिवन्द्याः = देवैरुपास्याः। आदितेया दिविषदो लेखा अदितिनन्दनाः । इत्यमरः। चरणतलगताः पादोदरवर्तिन्यः। चक्रमत्स्यादिरूपाः चक्रं रथाङ्गम्, मत्स्यो मीनः ; आदिशब्दात् सृणिकुलिशदण्डकोदण्डपुण्ड- रीकादिग्रहणम्; तत्संनिवेशविशिष्टाः तेषां महापुरुषलक्षणत्वात् ; दण्डाङ्कुशौ चक्रचापौ श्रीवत्सं कुलिशं तथा । मत्स्यश्चैतानि चिह्नानि कल्प्यन्ते चक्रवर्तिनाम् ॥ इति सामुद्रोक्तेः।स्निग्धाः=अरूक्षवर्णाः। सूक्ष्माः=तनुतराः । सुजाताः सौष्ठवात् व्यक्ताः। मृदुललिततरक्षौमसूत्रायमाणाः; सुकुमारसुन्दरतराणि, क्षौमसूत्राणि त्रसरतन्तव इवाचरन्त: ; तत्तुल्या इत्यर्थः। 'कर्तुः क्यङ् सलोपश्च' इति क्यङ् । दद्युः = दिशेयुः । मङ्गलानि । बहुवचनेन द्वयोरपि लोकयोः श्रेयांसीति द्योतयति । भ्रमरभरजुषा ; आरुण्यसौरभ्यसौकुमा- र्यरूपसाम्यादियोगात् तत्कालविकसितारुणतामरससंभ्रमनिलीनमधुकरकुलं सेवत इति भ्रमरभरजुट्; 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' इत्यस्मात् क्विप्; ते- न । भ्रमरभरजुषेत्युक्तिः पाणेश्चरणयोर्निजभरेण म्लानत्वशङ्कया संकोचं द्यो- तयति। कोमलेन =मार्दवेन; मृदुललितकोमलस्वच्छधीरादयः शब्दा गुणे गुणिनि च वर्तन्ते । शनैःशनैराम्रेड्यमाना इति संबन्धः । अनेन भगवच्चरण- योर्मार्दवातिशय उक्तः । धर्मपरत्वमन्तरेण धर्मिपरत्वेन व्याख्याने किसल- यमृदुनेति पौनरुक्त्यप्रसङ्गात्, मृदुत्वकोमलत्वयोः पर्यायत्वात्। अब्धिजा- याः; अब्धौ = समुद्रे जातेत्यब्धिजा; 'सप्तम्यां जनेर्डः' इति डप्रत्ययः । तस्याः, श्रियः । कम्रेण सुन्दरेण । किसलयमृदुना = पल्लवसुकुमारेण । पाणिना=करतलेन, आम्रेड्यमानाः; 'आम्रेडनं द्विस्त्रिरुक्तम्' इत्यमरः । लक्षणया पुनःपुनः संस्पृश्यमाना इत्यर्थः । चरणकमलयोः संवाहने हि नान्तरीयकतया तद्गतानां रेखानामपि संवाहनं भवतीति कृत्वा रेखाना- माम्रेडनमुक्तम्। चक्रपाणेश्चरणतलगता रेखाः, नः = अस्माकम्, मङ्गलानि दद्युरित्यन्वयः । अत्रोपमा अतिशयोक्तिश्चालंकारः ॥ ११ ॥ अथ 'चरणं पवित्रम्' इत्यादिश्रुतिभिः यत्पादसंश्रयात् सूत मुनयः प्रशमायनाः । इति, न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा वाञ्छन्ति यत्पादरजःप्रपन्नाः। इति, भवत्पदाम्भोरुहनावमत्र ते निधाय याताः सदनुग्रहो भवान् । इत्यादिभिः स्मृतिभिश्च भक्तपरित्राणं प्रति शेषाङ्गेभ्यः प्रधानभावं तयोः प्र काशयितुं भगवतः श्रीपादौ त्रिभिः श्लोकैरुपास्ते- यस्मादाक्रामतो द्यां गरुडमणिशिलाकेतुदण्डायमाना- दाश्च्योतन्ती बभासे सुरसरिदमला वैजयन्तीव कान्ता । भूमिष्ठो यस्तथान्यो भुवनगृहबृहत्स्तम्भशोभां दधौ नः पातामेतौ पयोजोदरललिततलौ पङ्कजाक्षस्य पादौ ॥ १२ ॥ द्यामाक्रामतः = वामनरूपेण विरोचनसुतात् बलेः पदत्रये याचिते भ- गवतस्तत्क्रमणारम्भसमये इत्यर्थः । भूमिमाक्रम्य तत ऊर्ध्वाण्डकटाह- पर्यन्तमन्तरीक्षात् परं स्वर्लोकं क्रममाणादित्यर्थः । आक्रामत इति, न त्वाक्रान्तवत इति । शत्रा ब्रह्मलोकं गतस्य ब्रह्मणा निजकमण्डलुजलैरभि- षिच्यमानस्य तत्क्षण एवं सुरसरित्प्रादुर्भावात् उत्प्रेक्षया उपपत्तिः । ततः, ब्रह्माण्डकटाहमपि भित्त्वा ऊर्ध्वं गतस्य कुत उत्प्रेक्षावकाश इति द्योत्यते । तस्य विक्रमतो भूमिं चन्द्रादित्यौ स्तनान्तरे । नभः प्रक्रममाणस्य नाभ्यां किल तदा स्थितौ ॥ दिवमाक्रममाणस्य जानुभ्यां तौ व्यवस्थितौ । विष्णोरमितवीर्यस्य वदन्त्येव द्विजातयः ॥ इति हरिवंशोक्तेः । गरुडमणिशिलाकेतुदण्डायमानात् गारुत्मतं मरतकमश्मगर्भं हरिन्मणिः । इत्यमरः। मरकतरत्नरूपया शिलया निर्मित:, केतुदण्ड : = ध्वजस्तम्भ इवाचरति यः, तथाभूताद्; वृत्तानुपूर्वस्थूलनीलस्निग्धायतोत्तुङ्गत्वादिगु- णयोगेन। कर्तुः क्यङ् । यस्मादपादानात्, आश्च्योतन्ती = क्षरन्ती। सुरसरित् देवनदी गङ्गा । अमला = शुद्धधवलवर्णा । कान्ता = नील- धवलवर्णयोर्योगे परभागलाभाद्दर्शनीया । वैजयन्ती = ध्वजपटीव । वैजयन्ती पताकायां जयन्त्यां केशवस्रजि । इति वैजयन्ती । बभासे = अशोभिष्ट । भक्तानां सकलमङ्गलार्थमुत्तमभितः सपटीको ध्वजस्तम्भ इव यश्शुशुभे इति भावः। भूमिष्ठः = भूमण्डलं क्रान्त्वा स्थितः 'अम्बाम्बगोभूमिसव्यापद्वित्रिकुशेकुशङ्क्वङ्गुमञ्जिपुञ्जिपरमे- बर्हिभ्यः स्थः' इति षत्वम् । तथेति वृत्तानुपूर्वत्वादिगुणातिदेशः । अन्यः= पूर्वोक्तादपरः। भुवनगृहबृहत्स्तम्भशोभाम् । ब्रह्माण्डमण्डपस्य यो म- हान् समग्रभरसहः, स्तम्भः = स्थूणादण्डः, तस्य शोभाम्; तत्सदृशीं कान्तिमित्यर्थः। दधौ धारयति स्म । अत्रान्यस्य शोभामन्यः कथं वहतीति तत्सदृशीं शोभामिति निदर्शनया यद्यप्युपमा परिकल्प्यते, त थाप्यर्थगतिपर्यालोचने पुनरुत्प्रेक्षायां पर्यवस्यति, भगवत्पदस्यैव तथावि- धस्तम्भत्वेनोत्प्रेक्ष्यमाणत्वात् । न हि स्तम्भस्तथाविधः कश्चित् पूर्वं प्रसिद्धः, येनोपमीयेत । केतुदण्डायमानादित्यन्यत्रापि न्याय एषोऽनुसन्धेयः । एतौ यस्मादिति य इति च यच्छब्दद्वयेन परामृष्टयोरेकदा समं परामर्शः, यश्चाधर्मेण विब्रूयात् यश्चाधर्मेण पृच्छति । तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं वाधिगच्छति ॥ इत्यादिप्रयोगात् । पयोजोदरललिततलौ = पद्माभ्यन्तरवत् मृदुतलौ, प- ङ्कजाक्षस्य = पुण्डरीकसदृशनयनस्य, पादौ । नः पाताम् = अस्मान् र क्षेताम्। 'पा रक्षणे' इत्यस्माल्लोटि प्रथमपुरुषद्विवचनमिदम् । एताविति इत्थंभूतयोः पादयोर्ग्रहणं तदानीं तयोर्जगदमुद्रहाय प्रबुद्धनिजप्रभात्वात् र क्षणस्येषत्करत्वं द्योतयितुम् । उपरितनश्लोकद्वयेऽप्ययमर्थोऽनुसन्धेयः । उ त्प्रेक्षा निदर्शना चात्राप्यलंकारः॥१२॥ आक्रामद्भ्यामित्यादि । आक्रामद्भ्यां त्रिलोकीमसुरसुरपती तत्क्षणादेव नीतौ याभ्यां वैरोचनीन्द्रौ युगपदपि विपत्संपदोरेकधाम । ताभ्यां ताम्रोदराभ्यां मुहुरहमजितस्याञ्चिताभ्यामुभाभ्यां प्राज्यैश्वर्यप्रदाभ्यां प्रणतिमुपगतः पादपङ्केरुहाभ्याम्॥ १३॥ त्रिलोकीम् = भूम्यन्तरिक्षस्वर्गात्मकं लोकत्रयसमाहारम्। आक्रामद्भ्याम् = समन्तात् मिमानाभ्याम् । असुरसुरपती वैरोचनीन्द्रौ; यथासंख्यम्, असुराणां पतिर्वैरोचनिः = बलिः ; विरोचनश्च प्रह्लादाद् बलिर्जज्ञे विरोचनात् । इति पुराणवचनात्; सुराणां पतिरिन्द्रश्च । 'अल्पाच्तरम्' इतीन्द्रशब्दस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते व्यवहतत्रैलोक्यलक्ष्मीकादिन्द्रात् समग्रैश्वर्यस्य परमधार्मि- कस्य वैरोचनेरभ्यर्हितत्वद्योतनार्थं पूर्वनिपातः । विशेषणेन सपक्षसहित- योर्निग्रहानुग्रहावाह। आक्रामद्भ्यामिति शत्रा प्रारम्भं सूचयन् तत्क्षणादे- वेत्यप्रतीकारत्वबुद्धिं प्रकाशयति । नीतौ = प्रापितौ । युगपत् = तुल्यकालम् । अपिर्भिन्नक्रमः। विपत्संपदोरपीति संबन्धः । विपदः असमग्रैश्वर्यरूपा- या आपदः, संपदः तद्विपर्ययरूपायाः समृद्धेरपि। एकधाम = परां काष्ठाम्। ताम्रोदराभ्याम् = अरुणतलाभ्याम् । मुहुः = अनुक्षणम् । अजित- स्य = विष्णोः । जय जय जह्यजामजित दोषगृभीतगुणाम्। इत्यादिपुराणवचनात् । अञ्चिताभ्याम् = अविशेषेण सर्वैः पूजिताभ्याम् । द्विवचनेन द्वित्वे सिद्धेऽपि उभाभ्यामिति संख्याग्रहणं वक्ष्यमाणसंख्याधि- क्यकटाक्षीकारेण पूर्वं प्रकृतिभूतद्वित्वविशिष्टविषयप्रावण्यद्योतनार्थम्। प्रा- = प्रकृष्टमीश्वरत्वं भगवद्भावमेव प्रदातुं समर्थाभ्याम् । 'प्रे दाज्ञः ' इति कः। पादपङ्केरुहाभ्याम् = चरणकमलाभ्याम्, मुहुः प्रण- तिमुपगतः = अनुक्षणं प्रकृष्टां नतिं मनोवाक्कायप्रावण्यं प्राप्तोऽस्मीत्य- र्थः । 'नमःस्वस्तिस्वाहास्वधालंवषड्योगाच्च' इति चतुर्थी । अत्र विशेषो विरोधश्चालंकारः, त्रिलोक्याक्रमणेन प्रस्तुतेन विपत्संपद्रूपवस्त्वन्तकरणात् युगपद्विरुद्धकार्यकरणाच्च ॥ १३ ॥ अथोपासनाभेदात् फलभेदं प्रापयन्, तावेवावस्थाभेदाद् बहुत्वं प्राप्तावुपास्ते येभ्यो वर्णश्चतुर्थश्चरमत उदभूदादिसर्गे प्रजानां साहस्री चापि संख्या प्रकटमभिहिता सर्ववेदेषु येषाम्। व्याप्ता विश्वंभरा यैरतिवितततनोर्विश्वमूर्तेर्विराजो विष्णोस्तेभ्यो महद्भ्यः सततमपि नमोऽस्त्वङ्घ्रिपङ्केरुहेभ्यः॥ १४ ॥ येभ्योऽपादानभूतेभ्यश्चतुर्थो वर्णः शूद्राख्यः 'वर्णाः स्युर्ब्राह्मणादयः' इत्यु- क्तक्रमेण ब्राह्मणक्षत्रियविशां त्रयाणां चरमतः वर्णत्रये मुखबाहूरुभ्य उद्भूते पश्चादित्यर्थः । उदभूत् = उद्भूतः जातः । उदभूदित्यनेन संकल्पमात्रादना- यासेनाविर्भूतत्वं ध्वन्यते, 'सिद्धार्थः सिद्धसंकल्पः' इति वचनात् । अव्यक्तं जायते चास्य मनसा यद्यदिच्छति । वशीकृत्वा तु त्रैगुण्यात् साकाङ्क्षत्वात् स्वभावतः ॥ इति वायुवचनात् । प्रजानामादिसर्गे महाप्रलयावसाने कल्पस्य प्रथमकृतयु- गारम्भे ब्रह्मादिकर्तृकसर्गात् पूर्वं भगवत्कर्तृकजगन्निर्माणकाल इत्यर्थः । चतुर्युगान्यशेषाणि सदृशानि स्वरूपतः । अन्यं कृतयुगं मुक्त्वा मैत्रेयान्यं तथा कलिम् ॥ आद्ये कृतयुगे सर्गः क्रियते ब्रह्मणा यतः। क्रियते चोपसंहारस्तथान्त्ये च कलौ युगे ॥ इति विष्णुपुराणवचनात् । 'वर्णत्रयशुश्रूषया धर्मस्थापनादनायासधर्मार्जन- त्वात् शूद्रः साधुः।' इति व्यासादिमहर्षिभिः स्तुतस्य तुरीयवर्णस्योत्पत्ति- स्थानत्वकथनं भगवत्पादानां स्तुतित्वेन परिणमति । 'पद्भ्यां शूद्रो अजायत ' इति श्रुतेः । तत्र पद्भ्यामिति द्विवचनप्रयोगेऽपि प्रकृतिभूतपादद्वयविकृतित: विलक्षणादन्येषां, येभ्य इति बहुवचनप्रयोगः । कथं बहुत्वमवगम्यते इत्य- त्राह साहस्रीति, सहस्रपरिमिता। 'तपःसहस्राभ्याम् विनीनौ', 'अण् च' इत्यण्। चापीति अपि चेतिवत् । समुच्चयार्थः । संख्या =गणना ; प्रकटम् =स्पष्टम्; लिङ्गवाक्यादिव्यतिरेकेण श्रुत्यैव साक्षादित्यर्थः । अभि- हिता = उक्ता । सर्ववेदेषु = ऋग्यजुःसामाख्ये वेदत्रये । 'सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्' इत्यादिवचनैः । पुरुषसूक्तस्य सर्ववेदेषु साम्यात् सर्ववेदेष्वित्युक्तिः । उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना । इति मन्त्राच्च। विश्वंभरा =भूमिः, यैर्व्याप्ता सर्वतः समाक्रान्ता । अ- तिवितततनोः = स्थूलरूपेण विवृत्तस्य । कथं विवृत्तत्वमित्यत्राह – वि श्वमूर्तेः; विश्वम् चराचरभूतविशिष्टं ब्रह्माण्डम् मूर्तिः = विग्रहो यस्य । तदानीं विराजः = विविधं राजतः, विराट्संज्ञस्य; हिरण्यगर्भस्येत्यर्थः । 'हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे' इति श्रुतेः । सहस्रसंख्यैर्गगनं शिरोभिः पादैर्भुवं व्याप्य वितिष्ठमानम् । विलोचनस्थानगतोष्णरश्मिनिशाकरं साधु हिरण्यगर्भम् ॥ इति माघोक्तेः । विष्णोरिति विशेष्यनिर्देश: अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः । इति श्रुतेः, व्याप्तस्यारूपस्य परमात्मनः इति । अनेन लीलागृहीतविग्रहत्वं प्रकाश्यते, अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्। प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवाम्यात्ममायया ॥ इति भगवद्वचनात्, समस्तशक्तिरूपाणि तत्करोति महामते । देवतिर्यङ्मनुष्याद्याश्चेष्टावन्ति स्वलीलया ॥ इति विष्णुपुराणवचनाच्च । महद्भ्यः = सकलपुरुषार्थप्रसावकतया प्रत्युपक्रि- यानिरपेक्षपरोपकारैकनिरतेभ्यः; भगवदनपेक्षया स्वातन्त्र्येण भक्तानुग्राह- केभ्यश्च । भगवतस्तु पादप्रणामसापेक्षतयैवोपकारकत्वात् अवाप्तव्यान्यपास्तानि यस्य सर्वाणि देहिनः । परोपकारव्यसनी स महात्माभिधीयते ॥ इति भावप्रकाशः। विश्वंभराव्याप्त्यैवाकारमहत्त्वस्योक्तत्वात् । सततम् = सर्व- दा। अपिरभिव्याप्तौ । नमः = प्रणामः । अस्तु अविच्छिन्नसत्ताकं वर्तताम् । अङ्घ्रिपङ्केरुहेभ्यः = पादपद्मेभ्यः । 'नमः स्वस्ति' इत्यादिना चतुर्थी । अत्र स्वभावोक्तिरलङ्कारः ॥ १४ ॥ 'पातालमेतस्य हि पादमूलम्' इत्युक्तेः पातालरूपं पादद्वयमुपास्य, इदानीं पादद्वयस्याङ्गिनोऽङ्गभूताः, प्रसङ्गात् पातालप्रदेशविशेषभूता लीरुपास्ते विष्णोः पादद्वयाग्रे विमलनखमणिभ्राजिता राजते या राजीवस्येव रम्या हिमजलकणिकालंकृताग्रा दलाली । अस्माकं विस्मयार्हाण्यखिलजनमनःप्रार्थनीयानि सेयं दद्यादाद्यानवद्या ततिरतिरुचिरा मङ्गलान्यङ्गुलीनाम्॥ १५ ॥ पादद्वयस्य- पादयोर्द्वयस्य, अग्रे, विमलनखमणिभ्राजिता = विशुद्धैर्न- स्वरूपैः रत्नैः; मुक्तामणिभिरित्यर्थः; भ्राजिता = दीप्ता, 'भ्राजृ दीप्तौ' इति धातुः । राजते = शोभते, 'राजृ दीप्तौ' इति धातुः । राजीवस्य = पद्मस्य, अग्रे इत्यर्थादायाति, पादद्वयाग्रे इत्युक्तेः । तत्रापि द्वयस्येति वक्तव्ये समासो गमकत्वात् कृतः। 'बिसप्रसूनं राजीवं कमलम्' इत्यमरः । रम्या = कालविकासेन हृद्या । हिमजलकणिकालंकृताग्रा हिमजलस्य शीकरैर्भू- षितानि, अग्राणि = शिखराणि, यस्याः । दलाली = पात्राणां पङ्क्तिः, वीथ्यालिरावलिः पङ्क्ति: श्रेणी लेखास्तु राजयः । इत्यमरः । विस्मयार्हाणि = 'अहो अस्य सुकृतपरिणतिः' इति सर्वेषामा- श्चर्यबुद्धियोग्यानि । अखिलजनमनः प्रार्थनीयानि = सर्वेषां जनानां मनो- भिरेषणीयानि । मनोग्रहणेन 'मनोरथानामागतिर्न विद्यते' इति न्यायाद् दुर्लभेऽपि वस्तुनि मनःप्रवृत्तेस्तथाविधत्वमेतेषां द्योत्यते । सा- यच्छब्देन परामृष्टा, अनुभूयमाना। आद्या = आदौ भवा, भगवन्मूर्तेरनादित्वात् । अनवद्या - अवद्यम् = अप्रशस्तं लक्षणमन्योन्यन्यूनातिरिक्तत्वादि तद्रहि- ता । अतिरुचिरा । उत्तमलक्षणविशिष्टतया, अत्यन्तं मनोहरा । मङ्गलानि = अभ्युदयानि श्रेयःसाधनानि; अङ्गुलीनां ततिः = पादशाखानामावलिः । अत्र दृष्टान्तोऽलंकारः, पादद्वयाङ्गुलीनखमणीनां राजीवदलालीहिमजल- कणिकानां च बिम्बप्रतिबिम्बभावेन निर्देशात् ॥ १५ ॥ 'अश्वाश्वतर्युष्ट्रगजा नखानि' इत्युक्तेस्तद्रूपां नखालीमुपास्ते यस्यां दृष्ट्वामलायां प्रतिकृतिममराः स्वां भवन्त्यानमन्तः सेन्द्राः सान्द्रीकृतेर्ष्यास्त्वपरसुरकुलाशङ्कयातङ्कवन्तः। सा सद्यः सातिरेकां सकलसुखकरीं संपदं साधयेन्न- श्चञ्चच्चार्वंशुचक्रा चरणनलिनयोश्चक्रपाणेर्नखाली ॥ १६॥ अमलायाम् = स्फटिकमुकुरवत् स्वच्छरूपायाम्, इति स्फुटप्रतिबिम्बाल- म्भे हेतुः। स्वां प्रतिकृतम्; स्वशब्देनामराः परामृश्यन्ते। आत्मसंबन्धीनि प्रतिबिम्बानि। 'प्रतिमानं प्रतिकृतिः प्रतिच्छायम्' इति हलायुधः । आ नमन्तः = नमस्कुर्वाणः, इति दर्शने हेतुः । सेन्द्राः = इन्द्रेण सहिताः । अमराः = देवाः, आदित्यवसुरुद्राश्विप्रमुखास्त्रयस्त्रिंशत्कोटिसंख्याः । सा- न्द्रीकृतेर्ष्याः = दर्शनेन बहुलीकृता, ईर्ष्या = अक्षमा, येषाम्; 'अक्षा- न्तिरीर्ष्या' इत्यमरः । भगवदुपासनायागतानां कथमीर्ष्याप्रसङ्ग इत्यत्रा- ह - तुर्विशेषे; अपरसुरकुलाशङ्कया - अस्मद्व्यतिरिक्तं सुराणाम् = देवा- नाम्, कुलम् =वंशः, कथमत्र वर्तते इत्याशङ्कया = चिन्तया; न तु स्वप्र- कृतिबुद्धिस्तेषामित्यनेन स्पष्टदृष्टत्वात् प्रतिबिम्बबुद्धिः किंचिदपि नोत्पन्नेति भावः । आतङ्कवन्तः = भयभूयिष्ठाः 'आतङ्को भयम्' इति वैजयन्ती । भगवच्चरणयोरुपासकाभीष्टदानव्यसनित्वादेतेषां च तदानीं तत्पादपतितत्वा- च्च, 'अस्माकं पदमेतैर्हृतं भविष्यति । हन्त हता वयम् ।' इत्याकुलहृदया भवन्तीत्यर्थः। 'अस्त्येतदन्यसमाधिभीरुत्वं देवानाम्' इति शाकुन्तलो- क्तेः । सद्यः = स्वध्यानानन्तरमेव, सातिरेकाम् । अतिरेकः =अतिशयः; अविशेषात् सर्वेभ्यः सम्पदन्तरेभ्योऽतिरेकेण सहितामित्यर्थः । तत्र हेतुः - सकलसुखकरीम् =संपूर्णसुखहेतुभूताम्। 'कृञो हेतुताच्छीन्यानुलोम्येषु' इति हेतौ टः । सम्पदन्तराणां दुःखशबलितसुखसाधनत्वात् । सम्पदम् = तत्त्वज्ञानसामग्यरूपां श्रियम् । तस्या एव निश्शेषदुःखनिवृत्तिनिरतिशया- नन्दानुभवरूपकैवल्यसाधनत्वात् । साधयेत् = निर्विघ्नं पोषयतु । तत्र साम- र्थ्यमाह – चञ्चच्चार्वंशुचक्रा प्रसरन्तः, चारवः = निर्मलत्वात् मनोह- राश्च, अंशवः = किरणाः, तेषां चक्रम् = मण्डलम्, यस्या इति । 'विशुद्धं सत्त्वमूर्जितम्' इति विशुद्धात्मिकाया भगवन्मूर्तेरवयवत्वात् विशेषतस्ते- जोमयत्वाच्च मोहान्धकारनिराकरणेन ज्ञानसम्पत्सम्पादने निरर्गलं साम- र्थ्यमस्या इति भावः । चरणनलिनयोः=पादपद्मयोः; 'वा पुंसि पद्मं नलिनम्।' इत्यमरः । नखाली = नखानामावलिः । अत्र भ्रान्तिमानलंका- रः। सादृश्याद् वस्त्वन्तरप्रतीतेः तत्कार्यस्य भयादेश्च प्रतिपादनात् ॥ १६ ॥ अथ पादपृष्ठभागपर्यायम्, 'पार्ष्णिप्रपदे रसातलम्' इत्युक्तेः रसातलत्वेनोपास्यं प्रपदद्वयमुपास्ते पादाम्भोजन्मसेवासमवनतसुरव्रातभास्वत्किरीट- प्रत्युप्तोच्चावचाश्मप्रकरकरगणैश्चित्रितं यद्विभाति । नम्राङ्गाणां हरेर्नो हरिदुपलमहाकूर्मसौन्दर्यहारि- च्छायं श्रेयःप्रदायि प्रपदयुगमिदं प्रापयेत् पापमन्तम्॥१७॥ पादाम्भोजन्मनोः = चरणसरसिजयोः, सेवायै = उपासनार्थम्, समवनत- स्य = भक्त्या सम्यक्कृतनमस्कारस्य, सुरव्रातस्य = देवसमूहस्य, भास्वत्सु = जाम्बूनदमयत्वेन दीप्तेषु, किरीटेषु = मकुटेषु प्रत्युप्तानाम् = न्यस्ता- नाम् ; रत्नन्यासस्य प्रत्युप्तत्वप्रसिद्धेः । तस्योल्लसत्काञ्चनकुण्डलाग्रप्रत्युप्तगारुत्मतरत्नभासा । इत्यादिप्रयोगात् । उच्चावचानाम्= नानाविधवर्णसंस्थानजातिभेदानाम् ; 'उच्चावचं नैकभेदम्' इत्यमरः । अश्मनाम् = रत्नानाम्, प्रकरस्य = संघा- तस्य, कराः=किरणाः, तेषां गणैः=संचयैः, चित्रितम् = संजातलेखम्, विभाति; तद्विशिष्टत्वेन शोभत इत्यर्थः; अथवा द्योतकशून्योत्प्रेक्षया चि- त्रितमिव भातीत्यर्थः। नम्राङ्गाणाम् = भक्तिवशात् स्वयमेव नमनशीलं शरीरं येषाम् । नः = अस्माकम् । हरिदुपलम् =मरकतशिला; गारुत्मतं मरकतमश्मगर्भं हरिन्मणिः । इति वैजयन्ती । तेन निर्मितः, उरु: कच्छप - हरिदुपलमहाकूर्मः । त स्य, सौन्दर्यम् = कान्तिम्, हर्तुम् = चोरयितुं शीलं यस्याः सा; छाया = कान्तिः यस्य; 'छायानातपशोभयोः' इति वैजयन्ती । कूर्मशब्देनात्र कूर्मपृष्ठकपालमौचित्याल्लक्ष्यते । कूर्मपृष्ठवद् वृत्तोत्तुङ्गमसृणमित्यर्थः । 'प्रप- दाज्जितकच्छपात्' इत्यादिप्रयोगात् कूर्मग्रहणम् । श्रेयःप्रदायि = स्म- रणादिभिर्लोकद्वयसुखप्रदानशीलम्। हरेः = भक्तानां मायातत्कार्यहरणात् हरिशब्दवाच्यस्य भगवतः, मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते । तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्॥ इत्यादि स्मृतेः । प्रपदयुगम् = पादयोः पृष्ठभागद्वयम्; 'प्रपदं चरणाग्रम्' इति वैजयन्ती । इदम्, यच्छब्देन यत्परामृष्टं तदिदमित्यर्थः । प्रापयेत् =ग- मयतु । पापम् = वाङ्मनःकायोपार्जितं दुष्कर्म, कर्मभूतम् । अन्तम् = अव- सानम्, प्रापयेत् = अपुनरनुत्थानाय विलापयेत् , इति प्रार्थनायां लिङ् । 'अन्तोऽस्त्र्यवसिते मृत्यौ' इति वैजयन्ती । 'गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थशब्द - कर्माकाणामणि कर्ता स णौ' इति गत्यर्था द्विकर्मकाः । अत्र पूर्वार्धे उत्प्रेक्षा उत्तरार्धे निदर्शनालंकारः । अत्र च 'पार्ष्णिप्रपदे रसातलम्' इति वचनात् गुल्फयोश्च तदङ्गभूतत्वात् 'महातलं विश्वसृजोऽस्य गुल्फौ' इत्युक्तत्वात् प्रपदोपासनेनैव पार्ष्णिगुल्फयोरुपासनं कृतमिति वेदितव्यम् ॥ १७ ॥ अथ क्रमप्राप्तं 'तलातलं वै पुरुषस्य जङ्घे' इति स्मृतं जङ्घाद्वयमुपास्ते - श्रीमत्यौ चानुवृत्ते करपरिमलनानन्दहृष्टे रमायाः सौन्दर्याढ्येन्द्रनीलोपलरचितमहादण्डयोः कान्तिचोरे । सूरीन्द्रैः स्तूयमाने सुरकुलसुखदे सूदितारातिसंघे जङ्घे नारायणीये मुहूरपि जयतामस्मदंहो हरन्त्यौ॥ १८॥ श्रीशब्देनात्र समुदायशोभा उच्यते । श्रिया = सर्वप्रकारया कान्त्या, नि- त्ययुक्ते; नित्ययोगे मतुप् । तस्यार्थस्य प्रपञ्चनमुपक्रियते। चकारो वाक्या- र्थान्तरसमुच्चये। जङ्घे च जयतामित्यन्वयः । अनुवृत्ते =पूर्वभागानुसारेण वर्तुलाकारे; 'वृत्तं च वर्तुलम्' इत्यमरः । वृत्तानुपूर्वे च न चातिदीर्घे जङ्घे उभे सृष्टवतस्तदीये । इति कुमारसंभवोक्तेः । चारुवृत्ते इति वा पाठः चेत्यर्थः । रमायाः =पद्म- वासिन्याः । करपरिमलनम् = हस्ताभ्यां संवाहनम्; तज्जनितेनानन्दसु- खानुभवेन, हृष्टे = रोमाञ्चिते । सौन्दर्याढ्येन = निर्दोषतया समग्रगुणतया च शोभया पूर्णेन, इन्द्रनीलोपलेन = महानीलाख्यरत्नविशेषेण, रचित- योः = निर्मितयोः , महतो: , दण्डयोः = यष्ट्योः ,कान्तिचोरे = शोभाया मोषिके, वृत्तायतस्निग्धस्थूलनीलमसृणत्वादिगुणयोगात् । सूरीन्द्रैः ज्ञा-निश्रेष्ठैः सनकादिभिः स्तूयमाने = प्रशस्यमाने । तत्र हेतुः - सुरकुलसु- खदे । सुरशब्दः सात्त्विकजनोपलक्षणार्थ: । सुराणां कुलस्य = वंशस्य, सुखं दातुं शीलं ययोः। तत्र हेतुः - सूदितारातिसंघे । सूदिताः = शीघ्रं धा- वित्वा निर्दयाघातैर्मारिताः, अरातीनाम् = धर्मद्रुहाम्, संघाः = समूहा याभ्याम् । जङ्घे = जानुगुल्फयोरन्तरालप्रदेशौ, 'प्रसृते जानुनी जङ्घे' इति वैजयन्ती । नारायणीये = जलशायिनो भगवतः संबन्धिन्यौ। 'वृद्धाच्छः' इति छः । आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायाणः स्मृतः ॥ इति स्मृतेः, नारः =नरसमुदायः, तस्य अयनम् =आश्रयः, इत्युक्तरीत्या परमात्मा वा नारायणः । मुहुः क्षणेन, अनुक्षणं वा; 'मुहुः क्षणेऽनु - क्षणे च' इति वैजयन्ती । शीघ्रम्, अस्मदंहः = अस्मत्संबन्धि दुरितम्, हरन्त्यौ; 'अंहो दुरितदुष्कृते' इत्यमरः । वाङ्मनःकायैर्बुद्धिपूर्वमबुद्धिपूर्वं वा क्रियमाणमनुक्षणं हरन्त्याविति वा । क्षणेन हरन्त्यामिति तत्कालवि- शेषणं वा। विशिष्टस्यैव प्रार्थना । जङ्घे अपि, जयताम् = सर्वोत्कर्षेण वर्तताम् । लोटि परस्मैपदप्रथमपुरुषद्विवचनम् । अत्र स्वभावोक्तिर्निदर्शना चालंकारौ॥१८॥ अथ, ऊरुजङ्घान्तरालवर्तिनी जानुनी सुतलं विश्वमूर्तेः । इत्युक्तं जानुद्वयमुपास्ते - सम्यक् साह्यं विधातुं सममिव सततं जङ्घयोः खिन्नयोर्ये भारीभूतोरुदण्डद्वयभरणकृतोत्तम्भभावं भजेते। चित्तादर्शं निधातुं महितमिह सतां ते समुद्गायमाने वृत्ताकारे विधत्तां हृदि मुदमजितस्यानिशं जानुनी नः॥१९॥ सम्यक् समीचीनमिति विधानक्रियाविशेषणम् । सम्यक्त्वं च खिन्नत- या सहायापेक्षसमये प्रवृत्तत्वात् । साह्यम्; सहभावं सहायत्वमित्यर्थः। विधातुम् = कर्तुम्। समम् = तुल्यमिति क्रियाविशेषणम् । सततम् = नि- त्यम्। खिन्नयोः =तान्तयोः अर्थादूरुभारवहनाद्धेतोः । भारीभूतोरुदण्डद्व- यभरणकृतोत्तम्भस्य भावस्तत्वम् । गुरुत्वात् भारीभूतस्य = दुर्वहत्वं प्रा- प्तस्य, ऊरुदण्डद्वयस्य, भरणार्थम् = वहनार्थम्, कृतस्योत्तम्भस्य भावम्, तत्त्वम्। उत्तम्भो नाम गृहादिधारणार्थस्य महास्तम्भस्यानवसादार्थोऽवान्त- रस्तम्भः । भजेते =प्राप्नुतः । चित्तादर्शम् = मनोरूपं मुकुरम्; स्वच्छतया भगवन्मूर्तिप्रतिबिम्बाधारत्वादादर्शस्य रूपणम् । निधातुम् = निक्षेप्तुम् । महि- तम् = पूजितम्, विषयाभिषङ्गकलङ्कराहित्यात् । इह काले । सताम् = योगि नाम्। अथवा, इह, अजिते । समुद्गायमाने = समुद्गवदाचरन्ती; 'समुद्गः सम्पुटः पुटः' इति वैजयन्ती । द्विरददन्तादिनिर्मितः सपिधानो भूषणा- दिनिधानार्थो भाजनविशेषः समुद्गः । वृत्ताकारे = वर्तुलसंस्थाने, इत्युत्प्रे- क्षाहेतुः । अजितस्य = भगवतः, जानुनी = ऊरुजङ्घान्तराले पर्वफलके; 'जानुरष्ठीवदस्त्रियाम्' इति वैजयन्ती । नः = अस्माकम् ,हृदि = हृदये । मुदम् = हर्षम्, स्वानुभूत्या विधत्ताम् = कुर्वताम् । 'विपूर्वो धाञ् करोत्य- र्थे' इति वचनात् । लोटि परस्मैपदप्रथमपुरुषद्विवचनमिदम् । अत्र पूर्वार्धे उत्प्रेक्षा स्पष्टैव । उत्तरार्धे, 'उपमानादाचरे' ' कर्तुः क्यङ् सलोपश्च' इत्युपक्रान्ताप्युपमा, अर्थपर्यालोचने, उत्प्रेक्षायां पर्यवस्यति वृत्ताकार त्वहेतुना चित्तादर्शनिधानसाधनत्वेनोत्प्रेक्ष्यमाणत्वात् । सदा सज्जनहृदयस्य तत्र धार्यमाणत्वं च व्यज्यते ॥ १९ ॥ अथ 'ऊरुद्वयं वितलं चातलं च' इत्युक्तमूरुद्वयमुपास्ते देवो भीतिं विधातुः सपदि विदधतौ कैटभाख्यं मधुं चा- प्यारोप्यारूढगर्वावधिजलधि ययोरादिदैत्यौ जघान । वृत्तावन्योन्यतुल्यौ चतुरमुपचयं बिभ्रतावभ्रनीला- वूरू चारू हरेस्तौ मुदमतिशयिनीं मानसे नो विधत्ताम् ॥ २० ॥ देवः =नारायणः, भीतिः = भयम्, विधातुः = ब्रह्मणः सपदि = झटिति, अचिन्तितोपगतं व्यसनमसहायस्य भयातिशयहेतुरित्यर्थः । विदधतौ =कु- र्वाणौ; तदा द्वावसुरौ घोरौ विख्यातौ मधुकैटभौ । विष्णुकर्णमलोद्भूतौ हन्तुं ब्रह्माणमुद्यतौ ॥ इति पुराणवचनात् विधातृभीतिविधानोक्तिः। कैटभाख्यम् कैटभ इति आख्या = नामपदं यस्य, मधुम् मधुसंज्ञं च, आदिदैत्यौ सर्वेषां दैत्यानामादिभूतौ; विष्णुकर्णमलोद्भूतत्वेऽपि तयोर्दैत्यत्वोक्तिरसुरपर्यायत्वेन दैत्यशब्दस्य प्रसिद्धिविवक्षया, न तु दित्यपत्यत्वादिति ज्ञेयम् । आरूढग- र्वौ = बलपराक्रमातिशयेन समन्तात् प्रकाशितस्वकार्यतया निरतिशयो दर्पपर्यायो गर्वाख्यो भावो ययोः; प्रीतिनिर्वृतिनिघ्नानामरागविषयेऽपि यः। प्रवृत्तिं कुरुते भावः पुंसां दर्पः स उच्यते । इति दिवाकरः। अधिजलधि = जलधौ; प्रलयसमुद्रे इत्यर्थः ।ययोरारोप्य = हठादाकृष्य स्थापयित्वा, जघान = हिंसितवान् । आवां जहि न यत्रोर्वी सलिलेन परिप्लुता । इति ताभ्यां प्रार्थितेन तथेत्युक्त्वा भगवता शङ्खचक्रगदाभृता । कृत्वा चक्रेण वै छिन्ने ऊरुस्थे शिरसी तयोः॥ इति पुराणवचनमनयोक्तिभङ्ग्यानुस्मारयति कविः अन्योन्यतुल्यौ= प- रस्परेण सदृशाविति तृतीयसब्रह्मचारिनिवृत्त्यर्थमुक्तिः । चतुरम् = विदग्धं ; अन्यूनानतिरिक्तत्वादनुपूर्वत्वाच्च, उपचयम् = स्फीतताम्, बिभ्रतौ = दधा- नौ,अभ्रनीलौ = मेघवद्, आकाशवद् वा श्यामवर्णौ। चारू = प्रशस्त लक्षणविशिष्टतया मनोहरौ । तौ, हरेरूरू, मानसे = हृदये, अतिशयिनीम् = भगवद्विग्रहानुभूत्यतिरिक्तस्य सुखहेतोरभावात् परां कोटिमधिरूढाम्। अत्र परिकरोऽन्योन्यं चालंकारः, विशेषणानां साभिप्रायत्वात्, अन्योन्य- स्य उपमानोपमेयभावाच्च ॥ २० ॥ अथ महीतलं तज्जघनं महीपतेः । इत्युक्तं भगवतो जघनमण्डलमुपास्ते पीतेन द्योतते यच्चतुरपरिहितेनाम्बरेणात्युदारं जातालंकारयोगं जलमिव जलधेर्बाडबाग्निप्रभाभिः । एतत्पातित्यदान्नो जघनमतिघनादेनसो माननीयं सातत्येनैव चेतोविषयमवतरत् पातु पीताम्बरस्य ॥ २१ ॥ पीतेन = कनकमयत्वेन हारिद्रवर्णेन; वासस्तु सन्ध्या नृपवर्य भूम्नः । इति भागवतोक्तेः सन्ध्यात्वानुसन्धानाय पीतत्वोक्तिः । द्योतते = दीप्यते । चतुरपरिहितेन = विदग्धं यथा तथा संवीतेन । अम्बरेण= वाससा। अत्युदारम् = अतिशयेन मनोहरम् । जातालंकारयोगम्- जातः = संभू- तः, अलंकारेण = अलंकृत्या, योगः = संबन्धो यस्य । भावसाधनः अत्रा- लंकारशब्दः शोभामात्रवाचकः । बाडवाग्निप्रभाभिः = बडवामुखाग्निद्युति- भिः। जलधेर्जलमिवेत्युपमया विपुलनीलस्निग्धत्वादि जघनस्य व्यज्यते। पातित्यदात्; श्रुतिस्मृतिविहितस्य स्ववर्णाश्रमानुगुणस्य कर्मणो विधिपूर्व- कमनुष्ठानं निषिद्धस्य चाननुष्ठानं द्वयात् परिभ्रश्य निरयतमसि पतितत्वात् पतित इत्युच्यते, तस्य भावः पातित्यम्, तद्ददातीति [तस्मात् ] पातित्य- दात् । तत्र हेतुः – अतिघनात् = अतिशयेन सान्द्रात्; अतिशयत्वं च, महतः पातकस्य बुद्धिपूर्वमनुष्ठानात् अननुतापाच्च प्रायश्चित्तस्यायोग्यत्वम्। अबुद्धिपूर्वत्वेऽनुतापे च प्रायश्चित्तस्याप्यधिकारः अकामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं विदुर्बुधाः । इति मनुवचनात्, प्रायश्चित्तमकुर्वाणाः पापेषु निरता नराः । अपश्चात्तापिनः कष्टान्नरकान् यान्ति दारुणान्॥ इति याज्ञवल्क्यवचनाच्च । एनसः = पापात् । माननीयम् = सर्वलोकैः पू- ज्यम्, ब्रह्माण्डस्यैवोत्पादकत्वात् ; अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यमवासृजत् । तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम् ॥ इति स्मृतेः । काञ्चीपदं कलत्रं च कटि: श्रोणिः ककुद्यकी। पुरोभागोऽस्य जघनं नितम्बोऽपरभागतः ॥ इति वैजयन्ती । अत्र तु जघनशब्दोऽपरभागस्याप्युपलक्षणपरः, नितम्बस्य पृथगनभिधानात्। एनसः , पातु = रक्षतु । 'भीत्रार्थानां भयहेतुः' इति पञ्चमी। रक्षणं च पूर्वजन्मार्जितस्य, 'अस्मिन् जन्मनि प्रामादिकस्य च निरसनेन वा, इतः परं तत्राप्रवर्तनायोपाययोजनेन वा इत्युभयथा भवति । कथमनेन रक्षणं क्रियते इत्यत्राह – सातत्येन सततभावेन; नैरन्तर्येणे- त्यर्थः । एवकारो भिन्नक्रमः । चेतोविषयम् = मनसो गोचरम्। अवतरत् = अवगाहमानम्, एव – इति हेतौ शता, न प्रकारान्तरापेक्षा। ताव- न्मात्रेणास्माकं चरितार्थत्वादिति भावः । उपपातकेषु सर्वेषु पातकेषु महत्सु च । रजन्याः पादमेकं तु ब्रह्मध्यानं समाचरेत् ॥ अतिपापप्रसक्तोऽपि ध्यायन् निर्विषयोऽच्युतम् । भूयस्तपस्वी भवति पङ्क्तिपावनपावनः ॥ यथाग्निरुद्धतशिखः कक्षं दहति सानिलः । तथा चित्तस्थितो विष्णुर्योगिनां सर्वकिल्बिषम् ॥ न क्रोधो न च मात्सर्यं न लोभो नाशुभा मतिः । भवन्ति कृतपुण्यानां भक्तानां पुरुषोत्तमे ॥ इत्यादिस्मृतिपुराणादिवचनैः । पीताम्बरस्य ; पीतम् = कबलीकृतम्, अम्ब- रम् = आकाशं येन, 'आत्मन आकाशः संभूतः' इति श्रुतेः; कारणेन कार्यस्य व्याप्यत्वात् अम्बरग्रहणं भूतान्तराणामप्युपलक्षणम्। पारम्पर्येण तेषां तत्कार्यत्वात् । अतः सर्वजगद्व्याप्तस्य विष्णोरित्यर्थः । पीतम् = कपिल- वर्णम्, वसनं यस्येति वा; तस्य संबन्धीति । अत्र पूर्वार्धे दृष्टान्तोऽलंकारः, उपमानोपमेयानां बिम्बप्रतिबिम्बभावेन निर्देशात् । उत्तरार्धे अतिशयोक्तिः, चेतोविषयावतरणमात्रेणातिघनदुरितनिरसनसामर्थ्यप्रतिपादनात् ॥ २१ ॥ अथ महीमण्डलात्मनो जघनमण्डलस्य प्रधानमण्डनं समुद्रवेलात्वेन सन्ध्यात्मनो वाससः सावित्र्यात्मना उपास्य काञ्चीकलामुपास्ते यस्या दाम्ना त्रिधाम्नो जघनकलितया भ्राजतेऽङ्गं यथाब्धे- र्मध्यस्थो मन्दराद्रिर्भुजगपतिमहाभोगसंनद्धमध्यः । काञ्ची सा काञ्चनाभा मणिवरकिरणैरुल्लसद्भिः प्रदीप्ता कल्यां कल्याणदात्री मम मतिमनिशं कम्ररूपा करोतु ॥ २२ ॥ दाम्ना = सूत्रेण, सूत्रप्रोतमणिगणसन्निवेशविशेषरूपत्वात् काञ्च्याः, कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा। इत्यादिवचनैः स्त्रीनपुंसकलिङ्गयोर्दृश्यत्वे 'दामन्सीमन्प्रभृतयः ।' इति स्त्रियां गणितत्वात्; दामानि सन्तु भुवनेषु परः सहस्रम् । दामनि भुवनपावनतां प्रपन्ने । इत्यादिप्रयोगात् । त्रिधाम्नः = त्रीणि धामानि यस्य, जागरस्वप्नसुषुप्त्याख्यानि तत्साक्षित्वात् । स्वप्नजागरिते सुप्तिं भावाभावौ धियां तथा । यो वेत्त्यविक्रियः साक्षात् सो ऽहमित्यवधारय ॥ इत्याचार्यवचनात्; ऋग्यजुःसामाख्यानि वा; सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति । इति श्रुतेः, त्रयीवेद्यत्वात् । भूर्भुवः स्वराख्यानि वा त्रिलोकीव्याप्तत्वात् । अथवा, त्रीणि धामानि = तेजांसि यस्येत्यर्थः । रविशशिदहनाख्यानि; यदादित्यगतं तेजो जगद् भासयतेऽखिलम् । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ इति भगवद्ववचनात् । तस्य विष्णोः, जघनकलितया; जघनशब्देन सर्वमेव कटितटं लक्ष्यते, तस्मिन् बद्ध्या तत्परिवेष्टितयेत्यर्थः। अथवा, जघने = कटीपुरोभागे, कृतग्रन्थिबद्धया । भ्राजते = दीप्यते। अङ्गम् = सर्वा मूर्तिः। अब्धेर्मध्यस्थः क्षीरसागरान्तर्वर्ती, तन्मथनारम्भे इत्यर्थात् । एतच्च विशेषणं भुजगपतिबद्धमध्यत्वे हेतुत्वेनोपात्तम्, अन्यथा तद्बन्धाभावादुपमानत्वानुपपत्तेः । भुजगपतिमहाभोगसन्नद्धमध्यः; सर्पराजस्य वासुके:, महता = पूर्वस्मात् सविशेषं गुरुणा, देवकार्यार्थं तदानीं भगवच्छुक्त्या व्यापितत्वात्, भोगेन = शरीरेण नेत्रीभूतेन, संनद्धः = सम्यक् बद्धः, मध्यः = मेखलाप्रदेशो यस्य । स मन्दरो यथा; यथेववाशब्दाः उपमाद्योतकाः । उपमानेनोत्तुङ्गत्वविपुलत्वस्थिरत्वादयो भगवदङ्गस्य प्रकाश्यन्ते, सार्धद्वयलक्षणप्रमाणत्वेन भगवन्मूर्तेः पुराणेषु प्रतिपादनात् । काञ्ची; स्त्रीकट्यां सप्तकी काञ्ची पुंस्कट्यां श्रृङ्खला त्रयी । इत्यभिधानेऽपि काञ्चीशब्देनोक्तिरुपचारात्, पीतांशुके पृथुनितम्बमधिस्फुरन्त्या काञ्च्यालिभिर्विरुतया वनमालया च । इति पुराणवचनाच्च । काञ्चनाभा; मणिवरकिरणैः मध्ये मध्ये गुलिकाकारेण सन्निविष्टस्य जांबूनदस्य प्रभया । महार्घाणां रत्नानां च प्रोतानां रश्मिभिः शाबल्येन, प्रकर्षाद् उज्ज्वलेति । अनेन कनकवर्णत्वात् फणामणिघृणिपटलभासुरत्वाच्च वासुकिभोगस्य साम्यसाम्राज्यं प्रतिपाद्यते। उल्लसद्भिः = ऊर्ध्वं प्रसरद्भिः। कल्याणदात्री = स्मरणादिभिरभ्युदयनिःश्रेयससाधिका। कम्ररूपा = विविधशिल्पकल्पनात् शोभनसन्निवेशा । मम, मतिम् = बुद्धिम् । अनिशम् =सर्वदा । कल्याम् = संशयविपर्यासादिनिरसनेन भगवत्स्वरूपतत्त्वज्ञाने दक्षाम्, करोतु । सर्वेषामेव लाभानां प्रज्ञालाभः परः स्मृतः । इति, न देवा यष्टिमादाय रक्षन्ति पशुपालवत् । यं यं रक्षितुमिच्छन्ति बुद्ध्या संयोजयन्ति तम् ॥ इति च महाभारतोक्तेः बुद्धिलाभस्य सर्वलाभेभ्यो विशिष्टत्वात् तस्य च भगवत्प्रसादजन्यत्वादिति भावः । प्रार्थने लोट् । दृष्टान्तो ऽत्रालंकारः॥२२॥ अथ 'नभःस्थलं नाभिसरो गृणन्ति' इत्युक्तं भगवतो नाभिदेशमुपास्ते उन्नम्रं कम्रमुच्चैरुपचितमुदभूद् यत्र पत्रैर्विचित्रैः पूर्वं गीर्वाणपूज्यं कमलजमधुपस्यास्पदं तत्पयोजम् । यस्मिन्नीलाश्मनीलैस्तरलरुचिजलैः पूरिते केलिबुद्ध्या नालीकाक्षस्य नाभीसरसि वसतु नश्चित्तहंसश्चिराय ॥ २३ ॥ उन्नम्रम् =उत्तुङ्गस्वभावम्। कम्रमुच्चैः = अतिशयेन सुन्दरम्, पद्मान्तरेषु तादृशशोभाभावात् । उपचितम् = समन्तात् परिवृतं समृद्धं वा । पत्रैः =द- लैः । विचित्रैः =नानारूपैः, सप्तद्वीपनवखण्डादिभेदविशिष्टत्वात् । पूर्वम् = आदौ भवम्। गीर्वाणपूज्यम् =देवैरर्चनीयम्। तत्र हेतुः – कमलजमधुप- स्य = ब्रह्मरूपस्य भ्रमरस्य, भगवत्स्वरूपानुभवरूपपरमरसास्वादनशील- स्य च । विष्णोः पदे परे । आस्पदम् =आधारभूतम् । कमलजेत्याद्यास्पद- मिति तत एव जातत्वं तदाधारत्वं चाह । अत एव सकलजगत्स्स्रष्टुरुत्प- त्तिस्थानत्वात् गीर्वाणानामपि पूज्यमिति भावः । पयोजत्वान्मधुपरूपणम्; तत्र स्थितो ब्रह्मा भगवदनुभवानन्दरूपमकरन्दमास्वादयतीति द्योतयितुं म- धुपेत्युक्तिः । 'विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः ।' इति । 'आतोऽनुपसर्गे कः ।' तदभिश्रुतिमूलस्मृतिप्रसिद्धिं प्रकाशयति । तां च अनन्तरश्लोके दर्शयि- ष्यामः। पयोजम्= पद्मम्, यत्रोदभूत् यस्मिन्नुत्पन्नम्। नीलाश्मनीलैः = इन्द्रनीलरत्नवत् नीलवर्णैः । तरलरुचिजलैः = चञ्चलैरुपर्युपरि प्रव- णताच्छील्यात् स्वभावरूपैः सलिलैः । जलस्य 'यच्छुक्लं तदपाम्' इति श्रुतेः, शुक्लवर्णस्वभावेऽपि कालिन्द्यादिजलवत् नैल्योक्तावपि नानुपपत्तिः । अपह्नुतनिम्नभावे। नालीकाक्षस्य ; नालीकम् = पद्ममिव अरुणायतविम- लशीतलम्, अक्षि यस्य । नाभीसरसि नाभिरूपे तटाके, चित्तहंसः ; मनस्तु सङ्कल्पविकल्पकारि बुद्धिस्तु सङ्कल्पितनिश्चयात्मा । अहंकृतिर्नाम स योऽभिमान- श्चित्तं तु तद्यत् त्रयमप्यवैति ॥ इत्याचार्यवचनात् चित्तशब्देनात्र मूलान्तःकरणमुच्यते । तद्रूपो हंसः, सद- सद्विवेचनशीलत्वात् । केलिबुद्ध्या =लीलेयमित्यभिप्रायेण न तु यन्त्रण- येत्यर्थः । अनेन च या प्रीतिरविवेकानां विषयेष्वनपायिनी । त्वामनुस्मरतः सा मे हृदयान्मापसर्पतु ॥ इत्युक्तरीत्या भोग्यविषयविरक्त्या सातिशयभक्तिरसप्रार्थनां द्योतयति । चि - राय वसतु = सदा तिष्ठतु । अनया च उक्तिभङ्ग्या धारणासिद्धिं प्रार्थयते । गच्छतस्तिष्ठतोऽन्यद्वा स्वेच्छया कर्म कुर्वतः । नापयाति यदा चित्तात् सिद्धान् मन्येत तांस्तदा ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । अत्र समस्तवस्तुविषयं सावयवरूपकमलंका- रः ॥ २३ ॥ अथ प्रसङ्गात् ब्रह्माण्डरूपनाभिपुण्डरीकमुपास्ते पातालं यस्य नालं वलयमपि दिशां पत्रपङ्क्तीर्नगेन्द्रान् विद्वांसः केसरालीर्विदुरिह विपुलां कर्णिकां स्वर्णशैलम्। भूयाद् गायत्स्वयंभूमधुकरभवनं भूमयं कामदं नो नालीकं नाभिपद्माकरभवमुरु तन्नागशय्यस्य शौरेः ॥ २४ ॥ पातालमिति अधोवर्तिनामतलादीनां पातालान्तानां सप्तानां लोकानामुप- लक्षणम् । अतलं वितलं चैव नितलं च गभस्तिमत् । महच्च सुतलं चान्यत् पातालं चैव सप्तमम् ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । यस्य नालीकस्य, नालम् = दण्डम्, अधो- वर्तित्वात् तद्गतानन्ताधारत्वाच्च नालत्वारोपः । दिशाम् = पूर्वादीनाम्, व- लयम्, कर्णिकाम् = परितःस्थितं वर्तुलत्वेन प्रतिभासमानं संस्थानम्; 'प्रतिबद्धमध्यमिव दिग्वलयम्' इति माघोक्तवत् दिक्शब्देनात्र दिग्वर्तिनो देशा उच्यन्ते। पत्रपङ्क्तीः =दलावलीः । भारताः केतुमालाश्च भद्राश्वाः कुरवस्तथा। पत्राणि लोकपद्मस्य मर्यादालोकबाह्यतः ॥ इति वचनात् भारतभद्राश्वकेतुमालकुरुसंज्ञानि क्रमात् पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तर- वर्तीनि चत्वारि वर्षाणि पत्रत्वेन रूप्यन्ते । नगेन्द्रान् = पर्वतश्रेष्ठान्; केस- रालीः = किञ्जल्कश्रेणी:; वीथ्यालिरावलिः पङ्क्तिः श्रेणी लेखास्तु राजयः । इत्यमरः । शीतान्तश्च कुमुद्वांश्च कुररी माल्यवांस्तथा । वैकङ्कप्रमुखा मेरोः पूर्वतः केसराचलाः ॥ त्रिकूटः शिखरश्चैव पतङ्गो रुचकस्तथा। निषधादयो दक्षिणतस्तस्य केसरपर्वताः । शिखिवासाः सवैडूर्यः कपिलो गन्धमादनः ॥ जारुधीप्रमुखास्तद्वत् पश्चिमे केसराचलाः । शङ्खकूटोऽथ ऋषभो हंसो नागस्तथापरः ॥ कालाञ्जनाद्याश्च तथा उत्तरे केसराचलाः । इति वचनात् । विपुलाम् = विस्तीर्णाम्, लक्षयोजनोन्नतत्वात् द्वात्रिंशद्योज- नविस्तीर्णशिखरत्वाच्च । कर्णिकाम् = बीजकोशम्, स्वर्णशैलम् = कनकप- र्वतं सुमेरुम्, भूपद्मस्यास्य शैलोऽसौ कर्णिकाकारसंस्थितः इति वचनात् । इह = जगत्त्रये, विद्वांसः = दिव्येन चक्षुषा प्रत्यक्षीकृत- भगवत्तत्त्वाः पराशरपाराशर्यादयः । विदुः = जानन्ति । गायत्स्वयंभूमधुक- रभवनम्; प्रशंसासामानि गायतः = गीत्या प्रयुञ्जानस्य, झङ्कारमुखस्य च, स्वयंभूः=ब्रह्मा, तद्रूपस्य मधुकरस्य = भृङ्गस्य, वासभूतम्; 'कमल- जमधुपस्यास्पदम्' इत्यनन्तरोक्ते ऽपि पुनस्तद्भवनत्वोक्तिः पूर्वमकथितस्य भगवत्प्रसादनाय प्रयुज्यमानस्य सामगानस्य तत्कार्यस्य प्रकाशनार्थेति म- न्तव्यम्, नाभिप्ररूढाम्बुरुहासनेन संस्तूयमानः प्रथमेन धात्रा । इत्यादिवचनात् । स्वयंभूशब्देन भगवत एव रजोगुणावलम्बनेन जगत्सर्गाय स्वयमेव स्रष्टृरूपेण विवृत्तत्वम्, कमलजत्वोक्तिस्त्वौपचारिकीति च द्योत्यते । भूमयम् = पञ्चाशत्कोटिविस्तीर्णधरणीमण्डलात्मकम्, नालीकम् =पद्मम्, नाभिपद्माकरभवम् = नाभिरूपे पद्मसरसि जातम्; यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः । नाभिह्रदांबुजादासीत् ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः ॥ यस्यावयवसंस्थानैः कल्पितो लोकविस्तरः । इति श्रीभागवतोक्तेः । यस्यावयवेति नाभिह्रदाम्बुजस्य परामर्शः । यदम्बु वैष्णवः कायस्ततो विप्र वसुन्धरा । पद्माकारा समुत्पन्ना पर्वताब्ध्यादिसंयुता ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनाच्च । उरु = विस्तीर्णम् । नागशय्यस्य; नागः = अ- नन्तः, शय्या = शयनम्, यस्य । शौरेः = शूरनाम्नो यदुराजस्यापत्य- भूतस्य । नागशय्यस्य शौरेरित्यनयोक्त्या भगवान् नारायण एव साक्षात् कृष्णरूपेण प्रादुर्भूतः, न तु कर्मपरतन्त्रतया देवक्यां जात इति सूचयति । 'परं ब्रह्म नराकृति', 'गूढं परं ब्रह्म मनुष्यलिङ्गम् ।', 'कृष्णस्तु भग- वान् स्वयम्', इत्यादिवचनैः । कामदम्- कामान् = इष्टान् पुरुषार्थान्, ददातीति । कामदं भूयादित्याशिषि लिङ् । अत्र, समस्तवस्तुविषयसावय- वरूपकमलंकारः॥ २४ ॥ अथावयवयोर्नाभिनलिनयोरवयविनं क्रोडभागमुपास्ते आदौ कल्पस्य यस्मात् प्रभवति विततं विश्वमेतद् विकल्पैः कल्पान्ते यस्य चान्तः प्रविशति सकलं स्थावरं जङ्गमं च । अत्यन्ताचिन्त्यमूर्तेश्चिरतरमजितस्यान्तरिक्षस्वरूपे तस्मिन्नस्माकमन्तःकरणमतिमुदा क्रीडतात् क्रोडभागे॥२५॥ कल्पस्य = चतुर्युगसहस्रात्मकस्य ब्रह्मदिनस्य, आदौ = प्रारम्भे ; प्राकृ- तप्रलयावसानकाले इत्यर्थः । यस्मात्, प्रभवति = प्रादुर्भवति, न तु येन क्रियत इति; अनेन निमित्तमात्रमेवासौ सृज्यानां स्वस्वकर्मणि । प्रधानकारणीभूतो यतो वै सृज्यशक्तयः । इति, यथर्तुष्वङ्गलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । वर्तन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु । इत्यादिवचनैः समर्थितं ब्रह्मणो निमित्तत्वमात्रम्, स्वत एवोत्पत्तिं च प्रका- शयति । महदादितत्त्वात्मना विवर्तत इत्यर्थः । विकल्पैः = विविधाभिर्द्र- व्यगुणकर्मादिकल्पनाभिः, विततम् = व्याप्तम्, विश्वम् = जगत् । एतदित्य- भिनयेन दृश्यत्वमिथ्यात्वं सूचयति, ततः प्रबुद्धो रात्र्यन्ते पुनः सृष्टिं करोत्यजः । इति वचनात् । कल्पान्ते; परसंज्ञस्य ब्रह्मायुषः पूरणस्य ब्रह्मादिनस्या- वसानकाल इत्यर्थः। अतश्च प्राकृतप्रलयो ऽत्र कल्पान्तशब्देनाभिधीयते । न तु नैमित्तिकः, सकलं स्थावरं जङ्गमं चेत्यविशेषेण प्रवेशप्रतिपादनात् । कल्पाद्यन्तग्रहणेन, मध्यकाले यत्र स्थितमित्यर्थः सामर्थ्याल्लभ्यते । आ- द्यन्तयोरभावप्रतिपादनात्, शुक्तिरूप्यस्येव मध्यकाले ऽप्यज्ञानाप्रतिभातत्वं च प्रकाश्यते, आदावन्तेऽपि यन्नास्ति वर्तमाने ऽपि तत्तथा । इत्याचार्यवचनात् । अन्तः = अभ्यन्तरे, प्रविशति = तिरोभवति । एवं सप्त महाबुद्धे क्रमात् प्रकृतयः स्मृताः । प्रत्याहारेण ताः सर्वाः प्रविशन्ति परस्परम्॥ इति पुराणवचनात्। चकारः सर्गसंहारयोरैकाधिकरण्यं द्योतयति । कद- ल्याः कदाचित् स्वजाते:, कदाचित् वेत्रमूलादुत्पत्तेः घटस्य कदाचित् कपालेषु कदाचित् चूर्णेषु च नाशस्य दर्शनात् तथा नेत्यर्थः, 'यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंवि- शन्ति ।' इत्यादिश्रुतिभ्यः । सकलम् = सर्वमेव । स्थावरम्; स्थितिः = गतिनिवृत्तिः, तच्छीलम् 'स्थेशभासपिसकसो वरच् '; जङ्गमम् = भूयो भूयो गमनशीलम्; विश्वमिति विशेष्यनिर्देशः । 'यस्माद् विश्वमुदेति' इ- त्यादिदर्शनात् । अत्यन्ताचिन्त्यमूर्तेः ; सदसद्भिन्नाभिन्ननित्यानित्यादिरूपेण केनचिदपि प्रकारेणाचिन्त्या निर्वक्तुमशक्या, मूर्तिः = मायाख्योपाधिर्यस्य । कार्योपाधिरयं जीवः कारणोपाधिरीश्वरः । इत्याचार्यवचनात् । अथवा भक्तानुग्रहमन्तरेण यत्परिग्रहस्य कारणान्तरं निरूपयितुं न शक्यम्, सा मूर्तिः = विग्रहो यस्येत्यर्थः; नाकारणात् कारणाद् वा कारणाकारणान्न च । शरीरग्रहणं व्यापि धर्मत्राणाय केवलम् । इति वचनात्; अन्तरिक्षस्वरूपे = आकाशात्मनि । 'आकाशमुदरं नाभि- रश्मिः' इति सावित्रीहृदये। 'आवपनमाकाशः । आकाशे हि सर्वं स- माप्यते।' इत्यैतरेयोपनिषदि चाम्नानात् कार्यजातं व्याप्य वर्तमानत्वादा- काशत्वोक्तिः। क्रोडभागे = उदरप्रदेशे; 'शय्याधूसरक्रोडरोमराजिषु' इति कादम्बरीप्रयोगात्। अत्र क्रोडशब्देन मूलप्रकृतिर्भगवत उदरत्वेन उच्यत इति गम्यते, तस्यामेव जगत्प्रभवप्रवेशोपपत्तेः। अहीन्द्रतल्पेऽधिशयान एकः कृतक्षणश्चात्मरतावहीनः । योऽन्तःशरीरेऽर्पितभूतसूक्ष्मः कालात्मिकां शक्तिमुदीरयानः ॥ इति, लोकानपीतान् ददृशे स्वदेहे । इति भागवतोक्तेः। विपुलेन सागरशयस्य कुक्षिणा भुवनानि यस्य पपिरे युगक्षये । इति माघोक्तेः, 'दामोदरो निजोदरगह्वरनिक्षिप्तजगदण्डः ।' इति वेणीसंहा- रोक्तेः क्रोडग्रहणम्। अन्तःकरणम्; अन्तः = चक्षुरादिभ्यो- ऽभ्यन्तरसंक- ल्पविकल्पात्मकत्वाच्च करणम् = इन्द्रियम्; मन इत्यर्थः । अतिमुदा = अतिशयेन हर्षेण, भक्तिरसामृतास्वादाच्चिरतरं क्रीडतात् = निर्विघ्नतया निरन्तरं विहरतु; 'क्रीडृ विहारे' इति धातुः ; 'तुह्योस्तातङाशिष्यन्य- तरस्याम्' इत्याशिषि लोट् । अत्र सूक्ष्मं स्वभावोक्तिर्वा अलंकारः ॥ २५ ॥ पूर्वं सात्त्विकरूपेणोपास्य, इदानीं विग्रहावयवत्वेनोदरमेवोपास्ते – कान्त्यम्भःपूरपूर्णे लसदसितवलीभङ्गभास्वत्तरङ्गे गम्भीराकारनाभीचतुरतरमहावर्तशोभिन्युदारे । क्रीडत्वानद्धहेमोदरनहनमहोवाडवाग्निप्रभाढ्ये कामं दामोदरीयोदरसलिलनिधौ चित्तमत्स्यश्चिरं नः ॥ २६॥ कान्तिः = प्रभा, तद्रूपस्य जलस्य प्रवाहेण निर्भरे। लसदसितवलीभङ्गभा- स्वत्तरङ्गे – स्फुरन्तो नीलवर्णाश्च, ये वलीभङ्गा = रेखाविभागाः; वलि- त्रयमित्यर्थः । त एव, भास्वन्तः = शोभमानाः, कल्लोला यस्मिन्। ग- म्भीराकारा =निम्नस्वरूपा, नाभ्येव, चतुरतरः = अतिसुन्दरः, महांश्च, आवर्तः=जलभ्रमः, तेन शोभितुं शीलमस्य । उदारे = आयामविस्तारा- भ्यामनवद्ये। आनद्धहैमोदरनहनमहोबाडवाग्निप्रभाढ्ये; आसमन्ताद् बद्धस्य जाम्बून- दविकारस्य, उदरनहनस्य; उदरबन्धाख्यो भूषणविशेषः; 'केयूरोदर- बन्धहारमुकुट' इति मुकुन्दमालाप्रयोगात् । तस्य, महः = तेजः तद्रूपया वाडवाग्निप्रभया=बडबामुखानलज्वालया, आढ्ये =समृद्धे। काममवधार- णे; क्रीडत्वेवेत्यर्थः । दामोदरीयोदरसलिलनिधौ; दामोदरः = भगवान् विष्णुः तत्संबन्धिन्युदररूपे समुद्रे, 'वृद्धाच्छ:' इति छः । चित्तमत्स्यः = मनोरूपो मीनः । मत्स्यत्वारोपेणैतदाह - यथा जलात् पृथग्भूतो म- त्स्यः परां वेदनामनुभवति, तद्वदिदं चित्तमपि भगवद्विग्रहाद् विनाकृतं यथा संतप्यते, तत्संनियोगे च निर्वृतं भवति, तथा तस्मिन् रमतामिति । अत्र समस्तवस्तुविषयकं सावयवरूपकमलंकारः ॥ २६ ॥ अथान्तरिक्षस्वरूपस्योदरस्य मेघमालात्वेनोपास्याम्, अथवा नद्यो ऽस्य नाड्योऽथ तनूरुहाणि महीरुहाः । इत्युक्तरीत्या रोमराजीमुपास्ते - नाभीनालीकमूलादधिकपरिमलोन्मोहितानामलीनां माला नीलेव यान्ती स्फुरति रुचिमती वक्तृपद्मोन्मुखीया। रम्या सा रोमराजिर्महितरुचिकरी मध्यभागस्य विष्णो- श्चित्तस्था मा विरंसीच्चिरतरमुचितां साधयन्ती श्रियं नः ॥ २७ ॥ नाभीपद्मस्याधोभागात् वक्तृपद्मोन्मुखी यान्ती = मुखकमलं लक्ष्यीकृत्य गच्छन्ती । अलीनाम् = भृङ्गाणाम् । अलिशब्द इकारान्तो नकारान्तश्च दृश्यते, चूतनालिरलिनामतिरागात् । इति मंक्षूदपादि परितः पटलैरलीनाम् । इति च माघप्रयोगात् । नीला माला = श्रेणीव; याने हेतुः - अधिकपरिमलोन्मोहितानाम् = नाभीनलिनपरिमलादधिकेन वक्तृपद्मपरिमलेन पर वशीकृतानामिति । रुचिमती = प्रीतिशालिनी । स्फुरति = भासते । रम्या = अन्यूनातिरिक्ततया स्निग्धनीलबहुलतया च हृदयंगमा; मध्यभागस्य = उदरप्रदेशस्य, महितरुचिकरी = सहृदयश्लाघायाः शोभायाः हेतुः; 'कृञो हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु' इति हेतुत्वे टः । उचितां श्रियं साधयन्ती; अधिकारविशेषवशात् तत्तद्योग्याम्; बुभुक्षोरुपासकस्य भुक्तिरूपाम्, मुमुक्षोर्मुक्तिरूपाम्, उभयाभिलाषिणश्चोभयरूपांमित्यर्थः । सम्पदं पोषयन्ती; चित्तस्था = मनसि धारणया सन्निहिता सती; चिरं मा विरंसीत् ; अर्थात् चित्तावस्थितेर्विरता मा भूदित्यर्थः । अत्रोत्प्रेक्षालङ्कारः ॥ २७ ॥ अथ उरःस्थलं ज्योतिरनीकमस्य । इति वचनात् स्वर्लोकत्वेनोपास्यं वक्षःस्थलं क्रमप्राप्तमुपास्ते संस्तीर्णं कौस्तुभांशुप्रसरकिसलयैर्मुग्धमुक्ताफलाढ्यं श्रीवासोल्लासि फुल्लप्रतिनववनमालाङ्कि राजद्भुजान्तम्। वक्षः श्रीवृक्षकान्तं मधुकरनिकरश्यामलं शार्ङ्गपाणेः संसाराध्वश्रमार्तैरुपवनमिव यत् सेवितं तत् प्रपद्ये ॥ २८॥ संस्तीर्णम् = आच्छादितम् । कौस्तुभांशुप्रसरकिसलयैः; अमृतमथनसमये क्षीरसागराद्दुद्भूतः माणिक्यविशेषः कौस्तुभम् तस्य, अंशुप्रसराः = प्र- सृताः किरणा: ; प्रसरशब्दः सामीप्याद् द्रव्यं लक्षयति । 'दन्तच्छेदकान्तिः कपोलः' इत्यादिवत् । त एव किसलयानि = अरुणकोमलबहुलप्रभतया पल्लवानि, तैः। तत्सदृशैः किसलयैश्च । मुग्धमुक्ताफलाढ्यम् =शोभ- नैर्मुक्ताफलैर्मौक्तिकरत्नैः, सामर्थ्याद् धारयष्ट्याकारेण स्थितैः, तत्सदृशैः ; उज्ज्वलनिस्तलसंस्थानतया, फलैश्च समृद्धम् । श्रीवासोल्लासि; श्रियः =म- ङ्गलदेवतायाः, वासेन = सदा सन्निधानेन, शोभया व्याप्त्या च, शोभितुं शीलं यस्य । फुल्लप्रतिनववनमालाङ्कि ; फुल्लया = विकसितया प्रतिनवया नित्यमम्लानत्वात् नूतनया, वनमालया = दिव्योपवनकुसुममालया वैजयन्त्याख्यया, अङ्कितम्; अंकः = चिह्नम्, तद्विशिष्टम्, अम्लानलक्ष्म्या वनमालयाञ्चितः । इति भागवतोक्तेः। पुष्पितस्य बालतरुवनस्य, मालया = रेखया, चिह्नि- तं च; समुदायिन उपवनस्याप्यवयवत्वेन चम्पकबकुलचन्दनादिवीथीवि- शिष्टत्वात्। राजद्भुजान्तम् ; शोभमानः, बाह्वोरन्तः मूलप्रदेश: यस्मिन्, वक्षःसम्बन्धित्वाद् भुजान्तस्य; राजन्तः, भुजाः = भूर्जवृक्षाः, अन्ते = स- मीपे, यस्य च । श्रीवृक्षकान्तम् = श्रीवत्सेन सुन्दरम् । अश्वत्थैः पिप्पलैर्वा शोभितं च; 'भुजा भूर्जे' इति, 'श्रीवृक्षः पिप्पलोऽश्वत्थः' इति च वैजयन्ती। 'श्रीवृक्षो मालूरश्रीफलावपि' इत्यमरः । मधुकरनिकरश्याम- लम् = भ्रमरमालावन्नीलवर्णम्; भ्रमरैः श्यामलं च । संसाराध्वश्रमार्तैः = अनादिसिद्धे संसारमार्गे अनवरतं भ्रमणेन खिन्नैः; आध्यात्मिकादिताप- त्रयपीडितैरित्यर्थः । अनेन अनेकजन्मसाहस्रीं संसारपदवीं व्रजन् । मोहश्रमं प्रयातोऽसौ वासनारेणुकुण्ठितः ॥ इति श्रीविष्णुपुराणोक्तमनुसन्धत्ते । संसारार्थेन शरीरयात्राद्यर्थेन = मार्गगम- नेन यः श्रमः, तेनार्तैश्च । उपवनम् =आरामः; कृत्रिमवनतया छायादिभिः सपदि श्रमशमनापादनात् तद्ग्रहणम् । सेवितम् = आश्रितम्; श्रमहरणाये- त्यर्थः, एवं संसारदुःखार्ततापतापितचेतसाम् । विमुक्तिपादपच्छायामृते कुत्र सुखं नृणाम्॥ इति निरस्तानुशयाह्लादिसुखभावैकलक्षणा । भेषजं भगवद्भक्तिरेका त्वात्यन्तिकी मता ॥ इति च श्रीविष्णुपुराणवचनात् । तत् प्रपद्ये = इदमेवास्माकं सर्वस्वम्, नान्यत् किञ्चिदिति बुद्ध्या प्राप्नोमि । अत्र श्लेषोऽलंकारः । समासद्वयाश्रयेण विशेषसाम्यप्रतिपादनात उपमानोपमेययोर्द्वयोरुपादानाच्च उभयश्लेषश्चायम्, भङ्गाभङ्गवत्त्वेन शब्दार्थश्लेषयोर्विद्यमानत्वात् ॥ २८ ॥ 'हृदयं पर्जन्यः' इति सावित्रीहृदयोक्तरीत्या समस्ताभीष्टवर्षणात् पर्जन्यत्वेन वा, अव्यक्तमाहुर्हृदयं मनस्तु स चन्द्रमाः। इति भागवतोक्तरीत्या सकलजगदुपादानत्वात् अव्यक्तरूपत्वेन वा भगवतो वक्षःस्थलमुपास्य, इदानीं तल्लक्ष्मभूतं श्रीवत्समुपास्ते कान्तं वक्षो नितान्तं विदधदिव गलं कालिमा कालशत्रो- रिन्दोर्बिम्बं यथाङ्को मधुप इव तरोर्मञ्जरी राजते यः । श्रीमान्नित्यं विधेयादविरलमिलितः कौस्तुभश्रीप्रतानैः श्रीवत्सः श्रीपतेः स श्रिय इव दयितो वत्स उच्चैः श्रियं नः ॥ २९ ॥ श्रीपतेर्वक्षः, नितान्तम् = अतिशयेन, कान्तम् = शोभनम्, विदधत् = कु- र्वाणः; स्वत एव कान्तत्वात् नितान्तग्रहणम् । तत्रोपमानमाह – कालश- त्रोः; कालस्य = चिरादिप्रत्ययासाधारणकारणस्य सकलजगद्ग्रासान्यून- स्य तत्त्वविशेषस्य, शत्रुः = परिपन्थी तद्वश्यत्वविरहाद्, यस्तस्य । अथवा, अन्तकस्य भक्तानुग्रहार्थं दमनं कृतवतः; त्र्यम्बकस्येत्यर्थः । गलम् =कण्ठम्। कालिमा = नीलवर्ण: इव; कालकूटकबलतः संभूत इति प्रसिद्ध्या लभ्य- ते; अतश्च जगदुज्जीवननिमित्ततया कान्तत्वकरणम् । इन्दोः = चन्द्रस्य, बिम्बम् =मण्डलम्, अङ्कः =कलङ्कः, यथा; तस्यापि कारुण्यकृतशशत्रा- णमूलत्वात् सिंहिकासुतसंत्रस्तः शशः शीतांशुमाश्रितः । इति अङ्काधिरोपितमृगश्चन्द्रमाः शशलाञ्छनः। इत्यादिवचनैः, मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मीं तनोति । इति शाकुन्तलोक्तेश्च । मधुपः = भ्रमरः इव; तरोः इत्यर्थान्तरसंक्रमि- तवाच्येन ध्वनिना सहृदयसदसि वृक्षत्वव्यपदेशयोग्यस्य पारिजातादेरिति द्योत्यते। मञ्जरीम् = कुसुममल्लिकाम् । कान्तामिति लिङ्गविपरिणामः । त स्यापि बहुलमधुरसपरिमलभरसूचकत्वात् परभागजनकत्वं तु सर्वत्र स्फु टमेव। श्रीमान् = स्वयं निरतिशयशोभाविशिष्टः । आहार्यशोभाप्यस्या- स्तीत्याह- कौस्तुभश्रीप्रतानैः; कौस्तुभस्य ,श्रीः = प्रभा, तस्याः प्रता- नैः=विस्तारैः, अविरलमिलितः निरन्तरं घटितः, सदा समीपवर्ति- त्वात् । श्रीवत्सः = उत्तमलक्षणभूतो रोमावर्तविशेषः; श्रीवत्सेनोरसि श्रीमान् रोमावर्तेन राजते । इति श्रीहरिवंशोक्तेः । श्रियः = कमलायाः, वत्सः = पुत्रः इव, दयि- तः = स्नेहभूमिः; 'दक्षिणस्तनाद् धर्मः' इति भागवतोक्तेः, दक्षिणस्तन- समीपवर्तित्वात् श्रीवत्सस्य तत्स्थानवासनाच्च श्रिय इति भावः । नित्य- मुच्चैः श्रियम् = सर्वदा निरतिशयां संपदं भगवदनुभूतिलक्षणाम्; विधे- यात् = कुर्यात्, इत्याशीर्लिङ् । अत्र श्रीशब्दस्य बहुश आवृत्तावपि न क थितपदत्वदोषप्रसङ्गः, संबन्धिभेदादर्थभेदस्य दर्शितत्वात् लाटानुप्रासत्वेन चमत्कारकारित्वात्, तेन द्विपानामिव पुण्डरीको राज्ञामजय्योऽजनि पुण्डरीकः । शान्ते पितर्याहृतपुण्डरीको यं पुण्डरीकाक्षमिवाश्रिता श्रीः ॥ इत्यादिमहाकविप्रयोगात् । अत्र च, यः श्रीपतेः संबन्धी श्रीवत्सनामा स्वयं श्रीमान् कौस्तुभश्रीप्रतानैराप्यायितः श्रियो दयितश्च तस्येत्यर्थः। सर्वतः श्रीमयानामस्माकं श्रीविधाने कोऽतिभार इति प्रकाशने तात्पर्यात् । लाटानुप्रासे अर्थान्तरसंक्रमितवाच्ये हि तस्यानुवाद्यत्वेन च कथितपदस्य गुणत्वकथनाच्च । अत्रोपमा, उत्प्रेक्षा चालंकारः ॥ २९ ॥ श्रीवत्ससंस्थानधरमनन्ते च समाश्रितम् । प्रधानं बुद्धिरध्यास्ते गदारूपेण माधवम्। इति वचनात् प्रधानतत्त्वात्मकश्रीवत्समुपास्य, इदानीम् आत्मानमस्य जगतो निर्लेपमगुणामलम् । बिभर्ति कौस्तुभमणिस्वरूपं भगवान् हरिः ॥ इति वचनात्, आत्मतत्त्वात्मनानुसन्धेयं कौस्तुभमणिराजमुपास्ते संभूयाम्भोधिमध्यात् सपदि सहजया यः श्रिया संनिधत्ते नीले नारायणोरःस्थलगगनतले हारतारोपसेव्ये । आशाः सर्वाः प्रकाशा विदधदपिदधच्चात्मभासान्यतेजांस्याश्चर्यस्याकरो नो द्युमणिरिव मणिः कौस्तुभः सोऽस्तु भूत्यै ॥ ३०॥ संभूय जनित्वा, अम्भोधिमध्यात् = समुद्रगर्भात् । सपदीत्यचिन्त्याविर्भावं द्योतयति । सहजया, तस्या अप्यमृतमथनसमये स्वेन सहजातत्वात् सोदर्या, सदा श्रिया मङ्गलदेवतया सहेत्यायाति । सन्निधत्ते = सदावतिष्ठते । नीले = असितवर्णे, हारतारोपसेव्ये; ताराभिः = नक्षत्रैरिव, मुक्तावलीभिराश्रयणीये। नारायणोरःस्थलगगनतले शेषशायिनो विपुलायतत्वादाकाशतुल्ये वक्षसि। आशाः = दिशः । प्रकाशाः = प्रकर्षेण व्यक्तरूपाः; प्रकाशशब्दो धर्मिणि धर्मे च वर्तते, श्रुतप्रकाशं यशसा प्रकाशः । इति तिमिरनिकरमुद्यन्नैन्दवः प्राक्प्रकाशः । इति च प्रयोगात् । विदधत् = कुर्वन् । अपिदधत् =तिरस्कुर्वन् । आत्मभासा = स्वस्य तेजसा, अन्यतेजांसि आदित्यादिप्रभाः । आश्चर्यस्य = विस्मय- जननस्य कर्मणः, अमृतवर्षणादेः । आकरः = उत्पत्तिस्थानम्। 'किंनाम्नो वा पितुरयममृतवर्षी कौस्तुभमणिरिव हरेर्हृदयमाह्लादयति' इति हर्षो- क्तेः। कौस्तुभः - तदाख्यया ख्यातः, मणिः = माणिक्यम् । भूत्यै = समृद्ध्यै । अस्तु = भवतु, इति प्रार्थने लोट् । द्युमणिः; दिवसस्य दीपो वा, प्रकाश- कत्वादादित्यः; स इव । सोऽपि समुद्रात् संभूय सहजया तुल्यकालमावि- र्भवन्त्या लक्ष्म्याः श्रिया, उदयरागशोभया नारायणोरःस्थलतुलिते गग- नतले हारसदृशतारोपसेव्ये संनिधत्ते । अन्यतेजांसि = चन्द्रादिप्रकाशान् आश्चर्यस्य= अचिन्तनीयस्य कोष्णवारिवृष्टिकर्मणः, आकरो द्युमणिरिवे- त्यर्थः । आत्मरूपेऽभ्युपास्ये तदनुगुणतयास्यार्थो योज्यते । संसारसागर- गर्भात् सोपाधित्वेन प्रादुर्भूय नित्यसिद्धया सत्यज्ञानानन्दस्वरूपया सम्पदा सह कदाचिदप्यविरहित एवेत्यर्थः । 'स्वभावोऽन्यविपर्ययः' इत्युक्तस्वरू- पस्यानपायात् कर्तृत्वादेश्चाध्यस्तत्वात् । सपदि, अचिन्तनीयमित्यनिर्वच- नीयमायावशात्, न तु कर्मपारतन्त्र्यादिति व्यज्यते । नीले पुण्यपापाभ्यां मलिने । अथवा रलयोरभेदात् नीरे =जले इति व्यधिकरणसप्तमी । उरःस्थ- लशब्देन उदरं लक्ष्यते 'आकाशमुदरम्' इति श्रुतेः भगवदुदरभूते नभ- सि ब्रह्माण्डभाण्डगर्ते इत्यर्थः । हारतानाम्= सततदुःखभाजनतया हेति विषादद्योतके शब्दे, रतानाम्; वैषयिकसुखस्याभिमानिकत्वात् दुःखस्यैव स्वभावत्वात् हारतत्वोक्तिः । आरोपेण अहमाद्यध्यासेन सेव्ये व्यवहार- गोचरीभूते 'मिथ्याज्ञाननिमित्तः सत्यानृते मिथुनीकृत्याहमिदं ममेदमिति नैसर्गिकोऽयं लोकव्यवहारः ।' इत्याचार्यवचनात् । सन्निधत्ते इति चैतन्या- त्मना स्फुरति, न तु जायते 'न जायते म्रियते वा कदाचित्' इति श्रुत्या षण्णां भावविकाराणां प्रतिषिध्यमानत्वादिति द्योत्यते । सन्निधिः सत्तामात्रेण भ्रामको वा; मनश्चक्षुरादिप्रेरक इत्यर्थः । आशाशब्देन सङ्कल्पादिमनोवृत्त- य उपलक्ष्यन्ते । आशाया रागविशेषात्मकत्वात् तन्मूलत्वाच्च द्वेषादीनाम् ; आत्मभास्वररूपभूतेन चैतन्येन प्रकाशाविषयीकृता विदधत् सः; 'हरये बुद्धिसाक्षिणे' नतोऽस्म्यच्युत सर्वधीसाक्षिभूतम् । इत्याचार्यवचनात् । सर्वथा इति क्रमदर्शनान्यथादर्शनादर्शनानामात्मन्यसंभ- वः प्रकाश्यते 'न हि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते ।' इति 'न मतेर्मन्तारं मन्वीथा' इत्यादिश्रुतिवचनैः, क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत । इति भगवद्वचनात्, अनेका धियो यस्तथैकप्रबोधः स नित्योपलब्धिस्वरूपो ऽहमात्मा । इत्याद्याचार्यवचनाच्च, अन्यतेजांसि सूर्यादिप्रकाशान्; अपिदधत् = अ धःकुर्वन्; आत्मभासेत्यत्रापि संबध्यते । तेषामपि तदधीनप्रकाशत्वात् 'त- स्य भासा सर्वमिदं विभाति ।' इत्यादिश्रुतिभ्यः । आश्चर्यस्य = अद्भुतस्य, बुद्धेः, आस्पदीभूतः ,अनुभवसमये ऽनवयवत्वप्रतीतेः ; आश्चर्यवत् पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः । इत्यादिभगवद्वचनात् द्युमणिर्यथा स्वसन्निधिसत्तामात्रेण जगतः प्रेरको भ वति स्वभासा दिशश्च प्रकाशयति तेजोऽन्तराणि तिरस्करोति च, तथाय- मपीत्युक्तमर्थं दृष्टान्तेन द्रढयति । य एवंभूतः स आत्मा, कौस्तुभो मणिः = उपासनाय भक्तानां कौस्तुभः सन्, परमेश्वर स्वातिरिक्तो वर्तमानः, अस्माकं भूत्यै भवत्वित्यर्थः । अत्रार्थश्लेषोऽलङ्कारः, सूक्ष्मश्च ॥ ३० ॥ इत्थं मणिराजमुपास्य, इदानीं महाभूतपञ्चकस्वरूपां मालामुपास्ते या वायावानुकूल्यात् सरति मणिरुचा भासमाना समाना साकं साकम्पमंसे वसति विदधती वासुभद्रं सुभद्रम्। सारं सारङ्गसङ्घैर्मुखरितकुसुमा मेचकान्ता च कान्ता माला मालालितास्मान्न विरमतु सुखैर्योजयन्ती जयन्ती ॥ ३१ ॥ या, वायौ = मारुते, आनुकूल्यात् = मनोगुणत्वेन दिव्यस्पर्शगन्धविशि- ष्टतया प्रशस्तदिग्भागप्रवृत्तैश्च सरति = वीजमाने, मणिरुचा = भूषणरत्न- प्रभया, साकम् =सह; तस्या अपि नानावर्णत्वाद् बहुलकुसुमारचितत्वाच्च तया तुल्यमित्यर्थः । साकम्पम् = आकम्पेन ईषच्चलनेन सहितं यथा तथा । अंसे = स्कन्धदेशे, या वसति = सदा वर्तते, इति सम्बन्धः । भासमाना = दिव्यवर्णपञ्चकयुक्ततया दीप्यमाना, असमाना; समानम् = सदृशं वस्तु, मालान्तरम् अर्थात्, न विद्यते यस्याः । अथवा, मानेन 'मत्तः कोऽन्यो मान्यः' इत्यभिमानेन सहिता । तत्र हेतुः – वासुभद्रम्; वसति वासयती- ति = वासुः, औणादिक उप्रत्ययः; साधनात् साधुरितिवत् 'प्रत्ययतः प्रकृतेश्च तद्गृह्यम्' इति वचनात् । भद्रः = कल्याणः, निरतिशयज्ञानशक्त्या- दिकल्याणगुणसागरत्वात् । वसनाद् देवनाच्चैव वासुदेवं ततो विदुः । इति मोक्षधर्मे, भूतेषु वसते सोऽन्तर्वसन्त्यत्र च तानि यत् । धाता विधाता जगतां वासुदेवस्ततः स्मृतः ॥ इति श्रीविष्णुपुराणे च पृथक्पदावयवस्य निरुक्तत्वात् । अथवा सुशब्देन स्थितिकर्तृत्वस्य भङ्ग्या प्रतिपादनात्, भद्रशब्देन सृष्टिकर्तृत्वं संहर्तृत्वं च प्रकाश्यते । तथा हि 'भूभृञोर्भंछन्दसि' इति सूत्रात्, संहर्तेति तथाहर्ता हकारार्थद्वयान्वितः । इति पुराणवचनाच्च भकारेण संहर्ता स्रष्टेत्युच्यते । द्रशब्देन द्रावयति = विला- पयति इति संहर्ता, रोदयति = द्रावयतीति यथा रुद्रः; तमित्यर्थः । सुभद्रम् = सुष्टु सुखितम्, विदधती, दिव्यस्पर्शरूपरससौरभ्यसम्पन्नत्वात्; 'भद्र कल्याणे सुखे च' इति धात्वर्थानुसरणात् । साकम्पमंसे वसतीति स्पर्श: सू- चितः । सेति यच्छब्दप्रतियोगी तच्छब्दः सूचितः । अरम् = शीघ्रम्; 'लघु क्षिप्रमरं द्रुतम्' इत्यमरः । सुखैर्योजयन्ती – इत्युपरि सम्बन्धः । अथवा रलयोरविशेषाद्, अलम् = पर्याप्तम्, इति मुखरणक्रियाविशेषणम् । सारङ्गः शबलो वर्णश्चातकः षट्पदो मृगः। इति वैजयन्ती । षट्पदानां समूहै: । बहुवचनात् उपर्युपरि परिमलपरिमोहि- तानामनास्वादितपूर्वममृतरसनिन्दकं मकरन्दनिष्यन्दमभिनन्दतां भ्रमराणां वृन्दसमापतनं द्योत्यते । मुखरितकुसुमा = वाचालितानि पुष्पाण्यङ्गभूता- नि यस्याः । मेचकान्ता च = श्यामलपरिसरा; चकारः सारङ्गसङ्घैरि- त्यनुकर्षणार्थः। कान्ता; अत एव, परभागलाभेन रमणीयतरा । आभ्यां विशेषणाभ्यां शब्दरसगन्धरूपातिशयः प्रकाशितो वेदितव्यः । मालालि- ता; मया = लक्ष्म्या, पुत्रीवत् संभाविता; हरिपरिरम्भसंरम्भेष्वपि सदयं परिपाल्यमानेत्यर्थः । 'इन्दिरा लोकमाता मा' इत्यमरः । जयन्ती = देव्याः श्रियो देवस्य श्रीपतेश्च निरतिशयस्नेहभाजनत्वजनकैः सुकृतैः सर्वं जगदभिभूय वर्तमाना; माला = वैजयन्त्याख्या स्रक्; पञ्चरूपा तु या माला वैजयन्ती गदाभृतः । सा भूता नेतृसंघाता भूतमाला च वै द्विज ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । सुखैरिति बहुवचनेन ऐहिकैर्मोक्षसुखपर्यन्तैरि- ति द्योतयति । योजयन्ती = श्लेषयन्ती सती । न विरमतु = अस्मात् व्यापारात् निवृत्ता मा भूत् । अत्र पादाद्यन्तयमकं शब्दालंकारः व्यापकः । प्रथमपादे त्वर्थालंकारः ; स सहोक्तिरेकवाचकानुप्रवेशेन लक्षणेन संकरेण वर्तते साकम् इत्येकस्मिन् वाचके द्वयोरनुप्रवेशात् ॥ ३१ ॥ अथ भगवतो बाहुमूलमुपास्ते हारस्योरुप्रभाभिः प्रतिनववनमालांशुभिः प्रांशुरूपैः श्रीभिश्चाप्यङ्गदानां शबलितरुचि यन्निष्कभाभिश्च भाति । बाहुल्येनैव बद्धाञ्जलिपुटमजितस्याभियाचामहे तद् द्वन्धार्तिं बाधतां नो बहुविहतिकरीं बन्धुरं बाहुमूलम्॥ ३२॥ हारस्य = मुक्तावल्याः, उरुप्रभाभिः = विस्तीर्णाभिर्द्युतिभिः, प्रतिनवा - या = अम्लानाया, वनमालायाः, अंशुभिः = किरणै:, दिव्यतया तेजोम- यत्वात् ; प्रांशुरूपैः = आयताकारैः, उत्सर्पिभिः; प्रांशुभिरिवांशुजालै- रिति, प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्वाहुरिव वामनः । इत्यादिप्रयोगात्। अङ्गदानाम् = दोर्मूलभूषणानाम् ; 'केयूरमङ्गदं भूषा दो- र्मूले' इति वैजयन्ती । श्रीभिः = शोभाभिः , निष्कभाभिः = उरोभूषणद्युति- भिः ; निष्कोऽस्त्री हेम्नि दीनारे साष्टे कर्षशते पले । उरोविभूषणे…… इति वैजयन्ती । शबलितरुचि = नानावर्णीकृतं स्वाभाविकं वर्णम् ; त- द्योजितमिति यावत्। यत् भाति = केवलं प्रकाशमयत्वेन दीप्यते; न पुनरुपमोत्प्रेक्षादिविषय इत्यर्थः । बाहुल्येन= अतिशयेन- इति याचने संबध्यते, बाधने वा । बद्धाञ्जलिपुटम् = घटिताञ्जलिकुड्मलं यथा तथा - इति याचनक्रियाविशेषणम् । अभियाचामहे = आभिमुख्येन प्रार्थयामहे, इति सामान्येन याचनसूचनम् । मध्ये वाक्यान्तरप्रवेशश्च दीनतातिशयद्यो- तकः त्वामसि वच्मि पंतिअतं किण्ण पम्मुसिमि । इत्यादिवत् । सूचितो याञ्चाविशेषः क इत्यत्राह - बन्धार्तिमिति । पुण्यपा- परूपकर्मनिगलबन्धनजनितां पीडाम् । बहुविहतिकरीम्; बहोः = अनेक- स्य पुरुषार्थस्य, प्रतिबन्धुहेतुम् । बाधताम् = विलोपयतु; खण्डयत्वित्यर्थः । बन्धुरम् = सुन्दरम्, बाहुमूलम् = भुजानां साधारणं प्ररोहाधिष्ठानं; स्क- न्धदेश इत्यर्थः। जात्येकवचनमिदं बाहुमूलयोर्विद्यमानत्वात् । अत्र तद्गुणः स्वभावोक्तिश्चालंकारः ॥ ३२ ॥ 'मरुतो बाहुः' इति सावित्रीहृदयोक्तेः बलाधिष्ठानतया मरुद्रूपं बाहुमूलमुपास्य, इदानीम् 'इन्द्रादयो बाहव आहुरस्य' इति वचनात्, इन्द्रादिदेवतात्वेनोपास्यान् बाहूनेवोपास्ते विश्वत्राणैकदीक्षास्तदनुगुणगुणक्षत्रनिर्माणदक्षाः कर्तारो दुर्निरूपा स्फुटगुरुयशसां कर्मणामद्भुतानाम् । शार्ङ्गं बाणं कृपाणं फलकमरिगदे पद्मशङ्खौ सहस्रं बिभ्राणाः शस्त्रजालं मम दधतु हरेर्बाहवो मोहहानिम् ॥३३॥ विश्वस्यः = जगतः, त्राणे = पालने, एकस्मिन्नेव दीक्षा = व्रतधारणं येषाम् । पूर्णकामस्य प्रयोजनान्तरानुद्देशेन धर्मसंस्थापनमेवापेक्षितमित्येकशब्देन द्योतयति । न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन । अनवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ इति धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे । इत्यादिभगवद्वचनात् । तदुपायप्रयोगवैदग्ध्यमाह - तदनुगुणगुणक्षत्रनिर्माणदक्षाः । तदिति त्राणं परामृश्यते । तस्मिंस्त्राणे, अनुगुणाः = अनुकूलाः, गुणा यस्य, रजोऽधिकसत्त्वविशिष्टत्वात्; क्षत्रस्य = क्षत्रियवर्गस्य; 'स क्षत्रं नाम वर्णः' इति मुरारिप्रयोगात् । निर्माणे =सर्गे, विदग्धाः ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् । बाहू राजन्यः कृतः । इति श्रुतेः । ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम्॥ इति भगवद्वचनात् । वक्षसश्च रजोद्रिक्तास्तथान्या ब्राह्मणाभवन् । इति श्रीविष्णुपुराणवचनाच्च । तर्हि प्रयोजककर्तृत्वमेव, न स्वयं कर्तृत्व- माह- स्फुटगुरुयशसाम्; स्फुटम् = सार्वलौकिकम्, गुरु = अनल्पम्, यशः =कीर्तिः, येषु । तत्र हेतुः - =अद्भुतानाम् = आश्चर्यभूतानाम्; अ- न्यैर्मनसाप्यचिन्त्यत्वात्, कर्मणाम् = कार्याणाम्, भूमण्डलोद्धरणदितिजभु- जषण्डखण्डनादीनाम्; उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना। इति मन्त्रवर्णात् हिरण्यादिनिरसनप्रसिद्धेश्च । कर्तारः = अनुष्ठातारः । तथा- पि, दुर्निरूपाः = कुतोऽयमेतेषामीदृशः प्रभाव इति चिन्तयितुमशक्याः, अचिन्त्यशक्तित्वात्; किमीहः किंकायः स खलु किमुपायस्त्रिभुवनं किमाधारो धाता सृजति किमुपादान इति च । अतर्क्यैश्वर्ये त्वय्यनवसरदुःस्थो हतधियः कुतर्कोऽयं कांश्चिन्मुखरयति मोहाय जगतः ॥ इति भट्टाचार्योक्तवत् । शार्ङ्गं धनुःश्रेष्ठम्; बाणम्=शरम्, जात्येकवचनम्। कृपाणम् =खड्गम्; फलकम् = खेटकम् । अरिगदे =चक्रं गदां च। पद्मशङ्खौ = कमलं शङ्खं च । अत्राष्टसु गणितेषु दिव्यायुधेषु चक्रबाणकृपाणपद्मा- नां चतुर्णां दक्षिणत ऊर्ध्वभागमारभ्य धारणम् ; शङ्खशार्ङ्गफलकगदानां तु वामत ऊर्ध्वादितो धारणं चेति क्रमो मन्तव्यः । अक्रमोक्तिस्तु भक्तिसंभ्रम- द्योतिका । अत एव प्रक्रान्तस्य गणनस्य परित्यागतः शस्त्रजालमित्युक्तम् । गणितव्यतिरिक्तं शक्तिमुसलपरशुमुद्गरभिण्डिपालादीनां शस्त्राणाम् = आयु- धानाम्, समूहं विभ्राणाः = धारयन्तः । तत्र हेतुः - सहस्रम्; अनेक- संख्योपलक्षणार्थमिदम्, सहस्रं बाहव इति संख्येयविषयत्वात् संख्याया द्योतने बहुता संख्येयेषु सदैकता। इति वैजयन्ती। सहस्रमित्यनेन 'शान्तं पापम्, हन्त सापराधा वयम्, अनन्तदिव्यायुधधारिणामपरिगण्यानां भगवद्भुजानां गणने प्रवृत्ताः' इति भयं व्यज्यते, अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ।, अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य- मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् । इति श्रीगीतावचनात्, सहस्रास्यं सहस्राक्षं सहस्रचरणं च यम् । सहस्रशिरसं देवं सहस्रकरमव्ययम्॥ इति श्रीहरिवंशोक्तेश्च । मोहहानिम् = अज्ञानस्य समस्तानर्थबन्धोरुन्मूल- नम्। सम्यग्ज्ञानमन्तरेण तन्निवृत्त्यनुपपत्तेर्विमुक्तिमातरं तत्त्वज्ञानं पोषय- त्विति प्रार्थनायां लोट् । अत्र वीराद्भुतयोर्व्यक्तिः । अङ्गाङ्गिनोरभेदोपचारात् कर्तृत्वाद्युक्तिः, स्वभावोक्तिरलंकारः ॥ ३३ ॥ इत्थमिन्द्रादिदेवतारूपान् बाहूनुपास्य, इदानीम् 'ग्रीवा महः ' इत्युक्तं महर्लोकत्वेनोपास्यं कण्ठनालमुपास्ते कण्ठाकल्पोद्गतैर्यः कनकमयलसत्कुण्डलोत्थैरुदारै- रुद्द्योतैः कौस्तुभस्याप्युरुभिरुपचितश्चित्रवर्णो विभाति । कण्ठाश्लेषे रमायाः करवलयपदैर्मुद्रिते भद्ररूपे वैकुण्ठीयेऽत्र कण्ठे वसतु मम मतिः कुण्ठभावं विहाय ॥ ३४ ॥ कण्ठाकल्पाः = कण्डभूषणानि हारादीनि; तेभ्यः, उद्गतैः =प्रवृत्तैः। क- नकमयाभ्यां लसद्भ्याम् कुण्डलाभ्याम्, उत्थैः =उत्थितैः। 'कल्पद्रुमोत्थैर- वकीर्य पुष्पैः' इतिवत् । उदारैः = अनल्पैः, शोभनैर्वा । कौस्तुभस्यापि, उरुभिः = विस्तीर्णैः । उद्योतैरिति सर्वत्र संबध्यते । प्रकाशैः उपचितः = समन्तादावृतः । चित्रवर्णः = निजं नीलिमानं परित्यज्य शबलवर्णो भूतः । विभाति = विशेषेण शोभते। कण्ठाश्लेषे = दृढतरकण्ठग्रहे। कण्ठाकल्पक- ण्ठाश्लेषशब्दौ आभरणविशेषालिङ्गनयो रूढौ । अतो न कथितपदवत्त्वदोषः। रमायाः = कमलायाः, करवलयपदैः = पाणिसन्निहितकङ्कणगाढीभा- वजनिताभिः रेखाभिः । वलयशब्देन गतार्थत्वे ऽपि करग्रहणं तत्सन्नि- धानबोधनार्थम्, असन्निधाने ऽपि वलयस्याविरोधात् । मुद्रिते = चिह्निते । कण्ठाश्लेषे मुद्रित इत्यनेन प्रतिकण्ठाश्लेषं मौग्ध्यात् मुद्रितत्वम् । क्षणान्तरे मुद्रणफलस्यासिद्धेश्च स्मरमददुर्ललितस्य पल्लवकोमलवल्लभाजनस्य भुजव ल्लिभिर्निर्दयविमर्देन यथेष्टमुच्छेषणादिति सोत्प्रासं वचनम् । तत्र हेतुः भद्ररूपे = जगन्मोहनसौन्दर्ये, इति । अतः कथमनङ्गसंकुलादङ्गनाजनाद- नेन रक्ष्यतामिति भावः । अनेन शृङ्गाररससर्वस्वभृङ्गारत्वमस्य द्योत्यते । विगतकुण्ठीभावेषु संततभजनजागरूकेषु सुकृतिजनेषु भव इति वा, वि- कुण्ठाख्याया मातुरपत्यमिति वा, विकुण्ठ एवेति स्वार्थे वा तद्धितप्रत्य- यः; वैकुण्ठः = पुरुषोत्तमः । तत्संबन्धीनि, वैकुण्ठीये 'वृद्धाच्छः' इति छः । अत्रेति यच्छब्दप्रतियोगी इदंशब्दः ।' 'सप्तम्यास्त्रल्' अस्मिन्नित्यर्थः । कण्ठे = ग्रीवानाले । कुण्ठः = तैक्ष्ण्यरहितः, तस्य भावः ; कुण्ठशब्दश्च निशिततरेष्वायुधादिषु प्रतिहतेषु प्रयुज्यते । 'पूर्वं तपोवीर्यमहस्सु कुण्ठ: 'आशस्त्रग्रहणादकुण्ठपरशोः' इत्यादिप्रयोगात् । स चात्र लक्षणया मान्द्य- माह। तमोगुणोद्रेकजनितं मान्द्यम्, विहाय = त्यक्त्वा । मम मतिः बुद्धिः । वसतु गृहत्वेन तमभिमन्यतांमिति प्रार्थने लोट् । अत्र तद्गुणालंकारः ॥ ३४ ॥ अथ 'व्रीडोत्तरोष्ठोऽधर एव लोभः । इति वचनात् तत्त्वेनोपास्यं दन्तच्छदमुपास्ते – पद्मानन्दप्रदाता परिलसदरुणश्रीपरीताग्रभागः काले काले च कम्बुप्रवरशशधरापूरणे यः प्रवीणः। वक्त्राकाशान्तरस्थस्तिरयति नितरां दन्ततारौघशोभां श्रीभर्तुर्दन्तवासोद्युमणिरघतमोनाशनायास्त्वसौ नः ॥ ३५ ॥ पद्मायाः=श्रियः, निजरसामृतेन परमं सुखं प्रदातुं शीलं यस्य; पद्मा- नाम् = कमलानां विकाससुखं च । परिलसदरुणश्रीपरीताग्रभागः; परितः स्फुरन्त्यारक्तवर्णया शोभया, परीतः = प्राप्तः अग्रभागः = अर्थात् मुख- स्य पुरोदेशः, यस्य । अरुणस्य गरुडाग्रजस्य, रुचा परिवृताग्रदेशश्च, तस्य सारथित्वेन रथपुरोभागवर्तित्वात् । काले काले = यदा यदा दनु जसमरसंरंभादिकार्यं प्रसज्यते तदेत्यर्थः । चकार: पूर्वविशेषणसमुच्चयार्थः। कम्बुप्रवरः = शङ्खराजः पाञ्चजन्यः, तद्रूपस्य शशधरस्य प्रसन्नधवलम- ण्डलत्वात् आपूरणे = मुखानिलेन ध्मापने, प्रवीणः = समर्थः; कर्मणि कुशल इत्यादिवल्लाक्षणिकः प्रयोगः । अधरस्य पूरणकर्तृत्वोक्तिः, तत्र नि- वेश्य पूर्यमाणत्वात्। स उच्चकाशे धवलोदरो दरो ह्युरुक्रमस्याधरशोणशोणितः। इति, ततः प्रियोपात्तरसेऽधरोष्ठे निवेश्य दध्मौ जलनं कुमारः। इत्यादिप्रयोगात्; यदा यदा क्षीयते तदा तदा कम्बुप्रवरसदृशस्य शशधर- स्य स्वसंगृहीतेनामृतरसेन रजतकलशस्येव क्षीरपूरेण पूरणाच्च, क्षीणं पीतं सुरैः सोममाप्याययति दीप्तिमान्। मैत्रेयैककलं सन्तं रश्मिनैकेन भास्करः ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात्, यस्मिन् सोमः सुरपितृनरैरन्वहं पीयमानः क्षीणः क्षीणः प्रविशति यतो वर्धते चापि भूयः । इति साम्बोक्तेश्च। वक्त्राकाशान्तरस्थः =मुखविवरसमीपवर्ती; अन्तरश- ब्दोऽत्र समीपं लक्षयति, राज्ञोऽयमभ्यन्तर इतिवत्; वक्त्रशब्देनारम्भो लक्ष्यते। मुखभूतस्याकाशस्य मध्ये स्थितः; उदितमात्र इत्यर्थः, उदय- रागरूषितस्यैवाधरसाम्योक्तेः । दन्ततारौघशोभाम् ; दशनत्वेन स्थितानां ताराणाम्, दंष्ट्रा यमश्चोडुगणा द्विजानि । इति भागवतवचनात्; दन्तानां ताराधवलानां वा, आकाशमापूरिततारतारम् । इतिवत् । द्विरददन्तवलर्क्षाणौ नक्षत्राणां कान्तिं च; स्वारुण्योपरागात् ते- षां धावल्यस्य त्याजितत्वात्, रश्मिभिरभिभूतत्वाच्च, नितरां तिरयति = अत्यन्तं छादयति यः, असाविति । तच्छब्दार्थमाह - श्रीभर्तुः = विष्णोः, दन्तवासोद्युमणिः =दन्तच्छदरूपः सूर्यः; अघतमोनाशना- य 'दु:खैनोव्यसनेष्वघम्' इति वैजयन्ती । अत्र त्रयो ऽप्यर्थास्तन्त्रेणोपा- त्ताः। एनसः =पापस्य; व्यसनस्य तत्कार्यस्य; अकार्यबन्धनस्य दुःखस्य = तज्जन्यस्य निरययातनादेश्व; तिमिरस्य निरसनं कर्तुम् । अस्तु = प्रवर्तताम् ; कृभ्वस्तीनां क्रियासामान्यवाचित्वात् । अत्र श्लेषनिबन्धनं रूप- कमलंकारः ॥ ३५ ॥ अथ दंष्ट्रा यमश्चोडुगणा द्विजानि । इति वचनादुडुगणात्मनोपास्यां दन्तावलीमुपास्ते - नित्यं स्नेहातिरेकान्निजकमितुरलं विप्रयोगाक्षमा या वक्त्रेन्दोरन्तराले कृतवसतिरिवाभाति नक्षत्रराजिः । लक्ष्मीकान्तस्य कान्ताकृतिरतिविलसन्मुग्धमुक्तावलिश्री- र्दन्ताली सन्ततं सा नतिनुतिनिरतानक्षतान् रक्षतान्नः॥ ३६ ॥ स्नेहातिरेकात् = प्रणयातिशयात्, निजकमितुः स्वविषये प्रेमशालिनः ; 'अनुकाभिकाभीकः कमिता' इति सूत्रात् । अलम् = अतितराम् । विप्रयोगा- क्षमा = विरहं सोढुमशक्ता । वक्त्रेन्दोः = मुखरूपस्य चन्द्रस्य । अन्तराले = औचित्यादुत्सङ्गे। नित्यं कृतवसतिः = सदा वासं कुर्वाणा । नक्ष- त्रराजि: = तारकाणां मालेव, या भाति, चन्द्रस्य तारापतित्वप्रसिद्धेः । कान्ताकृतिः = सुन्दरसंस्थाना, अन्यूनानतिरिक्तत्वात् । अतिविलसन्त्याः प्र भाबाहुल्यात्, मुग्धायाः = कोमलायाः, मुक्तावल्या: = हारलतायाः, श्रीः = शोभेव शोभा यस्याः, क्रमावस्थितेः प्रसन्नधवलस्निग्धवर्णतया च । दन्ताली = दशनानामावलिः; जात्येकवचनमिदम् । नतिनुतिनिरतान्; प्रणामे स्तुतौ च, निरतान् =सक्तान् । अक्षतान् = दुःखैरबाधितान्, इत्य- नुवादेऽपि विधिपर्यवसायी । 'लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ति' इतिवत्। रक्षणप्रकारकथनं चेदम् । इत्थंभूतान् कृत्वा रक्षत्वित्यर्थः । आशिषि लोट् । अत्रोत्प्रेक्षालंकारः ॥ ३६॥ अथ, छन्दांस्यनन्तस्य शिरो गृणन्ति । इति वचनात् छन्दोमयीं भगवतो वाचं मुखप्रस्तावगतामुपास्ते ब्रह्मन् ब्रह्मण्यजिह्मां मतिमपि कुरुषे देव संभावये त्वां शंभो शक्र त्रिलोकीमवसि किममरैर्नारदाद्याः सुखं वः । इत्थं सेवावनम्रं सुरमुनिनिकरं प्रेक्ष्य विष्णोः प्रसन्न- स्यास्येन्दोरास्रवन्ती वरवचनसुधा ह्लादयेन्मानसं नः॥ ३७ ॥ ब्रह्मन् = हे स्रष्टः ; ब्रह्मणि = सच्चिदानन्दैकरसे निष्कले परमात्मस्वरूपे । अजिह्माम् =अकुटिलाम्, यथार्थज्ञानेन विगतसंशयविपर्यासाम् ; अथवा, अन्तरायरूपालस्यादिरहिताम् । मतिम् = बुद्धिम्; ध्यानरूपामित्यर्थः । सृ ष्टिशक्त्युद्बोधनायेति भावः; अथाभिध्यायिनस्तस्य सत्याभिध्यायिनस्ततः । इतिश्रीविष्णुपुराणवचनात्। अपिः प्रश्ने सानुनये । कुरुषे = योजयसि; क- र्त्रभिप्रायक्रियाफलद्योतकमात्मनेपदम्। देव क्रीडाशीलेति सोत्प्रासं व- चनम्। पितृवनधरणीविचरणादिकं तव विहरणमतत्त्वबुद्धयो न जानन्ति; मादृशा एव तव प्रभावमात्मारामत्वं निःस्पृहत्वं च प्रतियन्तीति भावः । तत्र हेतुः - शंभो; शम् =सुखम्, भक्तानामस्माद् भवति, अयं वा भावयतीति निरुक्त्या परमानन्दस्वरूपं स्मृतमिति द्योतयति । हसन्ति यस्याचरितं हि दुर्भगाः स्वतन्त्रमस्याविदुषः समीहितम् । यैर्वस्त्रमालाभरणानुलेपनैः श्वभोजनं स्वादुतयोपलालितम् ॥ इति श्रीभागवतोक्तेः। अतस्त्वां संभावये = इतरेभ्यो विशेषादासनस्वा- गतादिना सत्करोमि। 'णिचश्च' इत्यात्मनेपदम्। शक्र = हे देवेन्द्र, अमरैः = अग्न्यादिभिः सह, त्रिलोकीम्; त्रयाणां लोकानां समाहारः [त्रिलोकी]; 'अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियां भाष्यते इति द्विगुसमासे स्त्रीत्वम् । अवसि = रक्षसि । किम् ? किंशब्द: प्रश्ने । अहरहस्तदर्थमुद्य- च्छसे किम् ? विरुद्धोपनिपातश्च किं न विद्यते ? इत्यर्थः । अन्यथा तत् प्रतिकुर्महे इति भावः। नारदाद्याः = नारदः आदिर्येषाम्; आदिशब्दः प्रकारवाची । तत्प्रकारविशिष्टाः सनकसनन्दनादयो मदात्मभूताः हे परम- योगिनः; वः सुखम् = युष्माकं सदा सुखानुभूतिरेव । न लौकिकवत् तत्र प्रष्टव्यत्वं भवताम्, आत्मारामत्वान्निःस्पृहत्वाच्चेति भावः; मद्भक्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्। कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ इति स्वोक्तेः । अत्र च, अधिकारबोधयोगात् ब्रह्मणोऽपि कुशलप्रश्नावकाशः। कर्तृत्वाभिमानिनां शक्रादीनां किं पुनः ? नारदादीनां तु ब्रह्मभावनासक्तानां कृतकृत्यतया न तत्प्रश्नोपपत्तिरिति सूचितम् । सनन्दनादयो ये वै ब्रह्मभावनया युताः । कर्मभावनया चान्ये देवाद्याः स्थावरावराः॥ हिरण्यगर्भादिषु च ब्रह्मकर्मात्मिका द्विधा । अधिकारबोधयुक्तेषु विद्यते भावभावना ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । इत्थम् = अनेन प्रकारेण; इत्यनुक्तप्रकार- संग्रहः । इत्थम्, आस्येन्दोरास्रवन्तीत्यन्वयः । सेवावनम्रम् = अनुवर्तनार्थं प्रवणम्। सुरमुनिनिकरम्; सुराणां ब्रह्मादीनां मुनीनाम् =नारदादीनाम्, च समाजम्, प्रेक्ष्य प्रकर्षेण दृष्ट्वा । तत्र प्रसन्नस्येति तेषां धर्मसंस्थापन- स्वविभूतित्वादनुग्रहोन्मुखस्येत्यर्थः। आस्येन्दोः=मुखचन्द्रात्। आस्रवन्ती = परितः प्रवर्तमाना। आस्येन्दुग्रहणेन 'वदनं वै जनोऽस्य' इत्युक्तेः जनोलोकत्वेनोपास्यस्य श्रीमुखस्यैवोपासनमपि कृतं वेदितव्यम् । वरवचन- सुधा = प्रशस्तवाक्यरूपममृतम्, संजीवनत्वात्, संप्रीणनत्वाच्च। अथवा, वररूपवचनसुधा सप्रसादस्य भगवद्वचनस्य निरतिशयतपःप्रार्थ्यत्वात्। 'दे- वाद् वृते वरः श्रेष्ठः' इत्यमरः । आस्ये चन्द्रत्वारोपात् वचने सुधात्वारो- पः । ह्लादयेत् सुखयतु । अत्र भाविकं परम्परितरूपकं चालंकारः॥३७॥ अथ जनोलोकरूपमुखावयवभूतं गण्डमण्डलमुपास्ते कर्णस्थस्वर्णकम्रोज्ज्वलमकरमहाकुण्डलप्रोतदीप्य - न्माणिक्यश्रीप्रतानैः परिमलितमलिश्यामलं कोमलं यत् । प्रोद्यत्सूर्यांशुराजन्मरकतमुकुराकारचोरं मुरारे- र्गाढामागामिनीं नः शमयतु विपदं गण्डयोर्मण्डलं तत् ॥ ३८ ॥ कर्णस्थयोः = श्रवणपालीसन्निहितयोः, स्वर्णक्रमयोः = कनकमयत्वेन र- म्ययोः; अत एव, उज्ज्वलयोः=भासुरयोः, मकरमहाकुण्डलयोः = मकरपत्राकारेण निर्मितयोः, महतोः कर्णभूषणयोः; विद्युत्क्षिपन्मकरकुण्डलमण्डनार्ह- गण्डस्थलोन्नसमुखं मणिमत्किरीटम् ॥ इत्यादिपुराणोक्तेः। प्रोतानाम् = न्यस्तानाम्, दीप्यताम् = द्योतमानानाम्, माणिक्यानाम् = पद्मरागरत्नानाम्, श्रीप्रतानैः = प्रभाविस्तारैः । परिमलि तम् =सञ्जातपरिमलम्, सच्छायमिति यावत्; सरस्वत्युद्दामा वहति बहुमार्गा परिमलम्, 'न्यस्तं सिद्धाञ्जनपरिमलम्' इत्यादिप्रयोगात् । अलिश्यामलम् = भ्रमरव- न्नीलवर्णम् । कोमलम् =मुग्धसंस्थानम् । प्रोद्यतः = उदयमानस्य; बालस्येति यावत् तदानीं रक्तमण्डलंतया मणिसाम्यसिद्धेः । सूर्यस्य, अंशुभिः = किर- णैः, राजतः; तेषां तत्प्रतिफलनेन स्फुरणात्; दर्पणनिर्मलासु पतिते घनतिमिरमुषि । ज्योतिषि रूप्यभित्तिषु पुरः प्रतिफलति मुहुः ॥ इति माघोक्तवत् । मरकतमुकुरस्य: = मरकतमणिनिर्मितस्य दर्पणस्य, य आकारः =संस्थानम्, तस्यैव तस्करम् = हर्तृ; न तु शोभामात्रस्येत्यने- न साम्यसम्पत्तिर्द्योत्यते; प्रतिफलितत्वश्यामलत्वे साधारणौ धर्मौ। गा- ढाम्=महतीम्। आगामिनीम् = उपर्यागन्तुमुन्मुखीम् । विपदम् =दुःखम् । शमयतु =नाशयतु । अस्मत्सम्बन्धराहित्येन अन्यतः प्रेषयतीत्यर्थः। गा- ढामागामिनीं विपदमित्यनेन जन्मशतोपार्जितस्य कर्मराशेरवश्यमज्ञानिनां तत् देहारम्भकत्वनियमात् देहस्य च दुखोपादानत्वस्वाभाव्यात्, 'न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति', 'अशरीरं वावसन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः' इति श्रुतेः 'दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्त- रोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्गः' इति स्मृतेः सम्यग्ज्ञानदानेन शरीरा- न्तरपरिग्रहमस्माकं निवारयत्वित्यर्थः प्रकाश्यते । `गण्डयोः =कपोलयोः, मण्डलम् = वृत्तं संस्थानम् । अत्र दृष्टान्तोऽलंकारः । माणिक्यश्रीगण्डमण्ड- लयोः सूर्यांशुमरकतमुकुरयोश्च बिम्बप्रतिबिम्बभावेन निर्देशात्; निदर्शना च, आकारधारणस्य साम्ये पर्यवसानात् ॥ ३८ ॥ अथ 'नासावश्विनौ इति सावित्रीहृदयोक्तेः नासत्यदस्रौ परमस्य नासे घ्राणं च गन्धः…… । इति श्रीभागवतोक्तेश्च नासत्यत्वेनोपास्यौ नासापुटौ गन्धतन्मात्रत्वेनोपास्यं घ्राणं चोपास्ते- वक्त्राम्भोजे लसन्तं मुहुरधरमणिं पक्वबिम्बाभिरामं दृष्ट्वा दष्टुं शुकस्य स्फुटमवतरतस्तुण्डदण्डायते यः । घोणः शोणीकृतात्मा श्रवणयुगलसत्कुण्डलोस्रैर्मुरारेः प्राणाख्यस्यानिलस्य प्रसरणसरणिः प्राणदानाय नः स्तात् ॥ ३९ ॥ वक्त्राम्भोजे =मुखकमले, मुहुर्लसन्तं = अनुक्षणं स्फुरन्तं, स्फुरणस्याधर- गुणत्वात्; कामप्यभिख्यां स्फुरितैरपुष्य- दासन्नलावण्यफलो ऽधरोष्ठः । इत्याद्युक्तेः। अधरमणिं पक्वबिम्बाभिरामम् = परिणतबिम्बिकालताफलमिव स्निग्धारुणत्वात् मध्ये स्थूलत्वात्, उभयतः क्रमप्रभूततनुत्वाच्च रमणीयम्। अत एव तत्फलवत् भ्रमजनकत्वं सिद्ध्यति । तदा तं दृष्ट्वा , दष्टुम् = खण्ड- यितुम्, अवतरतः = गगनात् पततः, शुकानां बिम्बफलप्रियत्वात्, तरुणि येन तवाधरपाटलं दशति बिम्बफलं शुकपोतकः । इत्याद्युक्तेः। शुकस्य = ताम्रतुण्डस्य । स्फुटं तुण्डदण्डायते = चञ्चुना- लवदाचरति। वृत्तोत्तुङ्गताम्रतया च नीलवर्णस्य भगवद्घ्राणदण्डस्य स कथ- मुपमानत्वमर्हति, इत्यत्राह – श्रवणयुगलसत्कुण्डलोस्रैः = कर्णपालिद्वये स्फुरतोः कुण्डलयोः – तयोर्माणिक्यमयत्वेन पूर्वश्लोके प्रतिपादितत्वात् - शोणवर्णै: किरणैः , शोणीकृतात्मा = अरुणीकृतमूर्तिः । घोणः = नासादण्डः । 'शिरोवदनवृत्ते दृक्शब्दश्रवणघोणगण्डोष्ठद्वयेषु सशिरोमुखेषु च इति न्यसे- न्मन्त्रवित् ।' इत्याद्यभियुक्तोक्तेः पुल्लिंगतोपपद्यते । प्राणाख्यस्य = नाभे- रूर्ध्वं प्रवर्तनात् प्राणनाम्नः अनिलस्य = वायोः , इत्यनेन एकस्यैव वा- योरूर्ध्वाधोगमनादिप्रवृत्तिभेदात् प्राणापानादिव्यवहार इति व्यञ्जयति । प्र सरणसरणिः = प्रवृत्तिमार्गः, उत्पत्तिस्थानमित्यर्थः । 'नासिके निरभिद्येतां नासिकाभ्यां प्राणः प्राणाद्वायुः', 'प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत्' इति श्रुतेः; 'अनन्तवीर्यश्वसितं मातरिश्वा' इति पुराणवचनाच्च । य इत्युक्ते स इत्यायाति । नः प्राणदानाय = जीवितं दातुम् । स्तात् = भवतु; आशि- षि लोट्। भगवद्भक्तेरेव जन्मफलत्वात् तदभावे श्वसच्छवत्वात् तद्दानमेव प्राणदानमिति भावः । तं सत्यमानन्दनिधिं भजेत नान्यत्र सज्जेद् यत आत्मघातः आयुर्हरति वै पुंसामुद्यन्नस्तं च यन्नसौ। तस्यर्ते यः क्षणो नीत उत्तमश्लोकवार्तया ॥ इत्यादिपुराणवचनात् । अत्र वक्त्राम्भोजे अधरमणिमिति च केवलं निर- वयवरूपकम्। पक्वबिम्बाभिराममित्यत्र भ्रान्तिमान् तन्मूला च तुण्डदण्ड इवेत्युत्प्रेक्षा। क्यङोऽप्युपमा उत्प्रेक्षायां पर्यवस्यति । शोणीकृतात्मेत्यत्र त- द्गुणः, स च भ्रान्तिमन्तमुत्थापयतीत्यङ्गाङ्गिभावेनायं संकरोऽलंकारः॥ ३९॥ अथ रवीन्दुरूपेणोपास्ये श्रीमल्लोचने उपास्ते - दिक्कालौ वेदयन्तौ जगति मुहुरिमौ संचरन्तौ रवीन्दू त्रैलोक्यालोकदीपावभिदधति ययोरेव रूपं मुनीन्द्राः । अस्मानब्जप्रभे ते प्रचुरतरकृपानिर्भरं प्रेक्षमाणे पातामाताम्रशुत्कासितरुचिरुचिरे पद्मनेत्रस्य नेत्रे॥ ४०॥ दिशः प्राच्याद्याः, कालमहोरात्रादिम्, वेदयन्तौ = स्वचारेण ज्ञापयन्तौ स्वोदयास्तमयोपाधिजन्यत्वात् प्राच्यादिव्यवहारस्य, यथाह मुरारिः - औपाधिकप्राच्यादिव्यवहारबीजविरहाद्दिङ्मात्रमेव स्थितम् । इति । राशिचक्रावस्थितिमूलत्वाच्चाहोरात्रादिव्यवहारस्य, उदयास्तमयाभ्यां हि स्मृते पूर्वापरे दिशौ । इति, अहोरात्रव्यवस्थानकारणं भगवान् रविः । इति च श्रीविष्णुपुराणवचनात् । चन्द्रस्याप्युपलक्षणमेतत् । तत्र हेतुः - जगति मुहुः संचरन्तौ = लोके अनुक्षणमविश्रान्त्या पर्यटन्तौ । वेदयन्ता- वित्यनेन दिक्कालापेक्षत्वात् वैदिकतान्त्रिककर्मानुष्ठानस्य तज्ज्ञानस्य चैतद- धीनत्वात् आमुष्मिकसुखरूपपरमोपकारकर्तृत्वं द्योत्यते । विपर्यये धर्मो च्छेदात् जगदुच्छेदः । सञ्चरन्तावित्यनेन परोपकारैकतात्पर्यं स्वसुखनिरभि लाषत्वं च व्यज्यते । इमाविति देवतान्तरवत् नागमानुमानसाध्यत्वमात्रम- नयोः , अपि तु प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धत्वात् नास्तिकनिवनिरसनरभसशरभत्वं च प्रकाश्यते। 'प्रत्यक्षदेवदेवादीन्….' इत्यादिवचनाद् दिक्कालवेदना- दिकं भौमसौम्यादीनामपि विद्यते । तेभ्योऽनयोः कोऽतिशयः इत्यत्राह - त्रैलोक्यालोकदीपौ; त्रैलोक्यस्य = भूर्भुवस्वरात्मनः लोकत्रयस्य, आलो- के = प्रकाशने, दीपवत् प्रवृत्तेः, दीपौ । अतः, अनयोः प्रवृत्त्यभावे सर्वस्य व्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् दृष्टमुखेनाप्युपकारगौरवं प्रकाश्यते। रवीन्दू = सू- र्याचन्द्रमसौ; अभ्यर्हितत्वात् पूर्वनिपातः । ययोः – नेत्रयोः रूपम् = तात्त्विकं स्वरूपमेव; तत्र न कस्यचिद् विमतिरित्यर्थः । मुनीन्द्राः = दिव्यचक्षुःसम्पन्नतया मुनीनां श्रेष्ठाः पराशरादयः । मौनान्मुनिर्न भवति नारण्यवसनान्मुनिः। अक्षरं तत्तु यो वेद स मुनिश्रेष्ठ उच्यते । इति महाभारतोक्तेः । अभिदधति = कथयन्ति; 'चक्षुषि चन्द्रादित्यौ', 'च- क्षो: सूर्यो अजायत', इत्यादिश्रुतिमुखेन 'अक्ष्णोः सूर्योऽनिलः प्राणात् ' 'अनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्' इत्यादिस्मृतिमुखेन चेत्यर्थः । 'विभुरिन्द्व- र्कविलोचनः किलासौ' 'कोकप्रीतिचकोरपारणपटुज्योतिष्मती लोचने ।' इत्यादिमहाकविवचनाच्च । अब्जप्रभे= पद्मसदृशशोभे, अब्जशब्देनात्र सि- ताम्भोजमुच्यते, सामर्थ्यात् । अत आह - आताम्रशुल्कासितरुचिरुचिरे = अपाङ्गदेशे सितभागे तारकायां च क्रमात् रक्तया शुक्लया कृष्णया च रुच्या, रुचिरे = शोभने; पुण्डरीकस्यापि केसरदलभ्रमरविशिष्टतया वर्ण- त्रययोगादौपम्योपपत्तिः । नेत्रे = लोचने। पाताम् = रक्षताम्। कथं रक्षणं क्रियत इत्यत्राह - प्रचुरतरकृपानिर्भरम्; देवतान्तरेभ्यो भगवतः का रुणिकत्वातिशयात् स्वतः प्रचुरया=अत्यन्ताधिकया, कृपया = दयया 'हन्त दुःखितोऽयं तपस्वी तदस्माभिः पालनीयः' इति बुद्ध्या, निर्भरम् = समग्रं यथा तथा,न तु कटाक्षमात्रेण ; प्रेक्षमाणे = प्रकर्षेण पश्यत इति हेतौ शानच्। अथवा, वर्तमाननिर्देशात् तथाविधस्य स्वाभाव्यमाह तत्र । रूपकमुपमा चात्रालंकारः ॥ ४० ॥ अथ 'तद्भ्रूविजृम्भः परमेष्ठिधिष्ण्यम्' इति वचनात् ब्रह्मलोकत्वेनोपास्यं भ्रूयुगमुपास्ते पातात् पातालपातात् पतगपतिगतेर्भ्रूयुगं भुग्नमध्यं येनेषच्चालितेन स्वपदनियमिताः सासुरा देवसङ्घाः । नृत्यल्लालाटरङ्गे रजनिकरतनोरर्धखण्डावदाते कालव्यालद्वयं वा विलसति समया वालिकामातरं नः ॥ ४१॥ पातात् = रक्षतात् । पातालपातात्; रसातलोपलक्षिते निरये यः पातः = दुष्कर्मपरतन्त्रतया गमनं तस्मात् । ततश्च नरका विप्र [ प्र] बोधः सलिलस्य च । पापिनो येषु पात्यन्ते ताञ्छ्रुणुष्व महामुने । इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । पतगपतिगते: = पक्षिराजेन गरुडेन वाहन- भूतेन गमनं यस्य तस्य भगवतः । भ्रूयुगम् =चिल्लिद्वयम् । भुग्नमध्यम्=कु- टिलमध्यम् । 'भुज कौटिल्ये' इत्यस्मान्निष्ठा । तदित्यायाति । ईषच्चालितेन = कोपसूचकतया किंचित्कम्पितेन, स्वपदनियमिताः; स्वे पदे = निजे ऽधिकारे, नियमिताः ; अस्वातन्त्र्येण स्थापिता इत्यर्थः । अनेन तेषा- मैश्वर्यातिशयमत्तानां विनयोपक्रमात् भगवद्भयाच्च स्वाधिकारादचलत्वं च द्योत्यते, 'भीषास्माद्वातः पवते । भीषोदेति सूर्यः' इत्यादिश्रुतेः । सासु- राः = असुरैः वैरोचन्यादिभिः सहिताः । देवसंघाः = इन्द्रादिदेवसमूहाः । देवासुरग्रहणं प्राधान्यात्; अन्येषां कैमुतिकन्यायेन नियमनसिद्धेः; 'तेन विना तृणाग्रमपि न चलति' इति वचनात् । नृत्यत् = विलासेन चलत्, लालाटरङ्गे; लालाटम् = ललाटस्यादूरभवम्, तत्प्रान्तमित्यर्थः; तन्म- ये नृत्तमण्डपे; 'अदूरभवः' इत्यण्; स्वार्थे वा ; ललाटमेव लालाटम् - प्रतिभैव प्रातिभमित्यादिवत् । रजनिकरतनोः = पूर्णचन्द्रमूर्तेः । अर्धखण्डाव- दाते; 'अर्धं नपुंसकम्' इति स्मृतेः समोंऽशोऽर्धखण्डः । भित्तं शकलखण्डे वा पुंस्यर्धोऽर्धं समेंऽशके । इत्यमरः। प्रान्तार्थत्वे मूर्धन्य -खण्ड एकदेश इत्यर्थः; तद्वच्छुद्धलावण्ये, अष्टमीचन्द्रसुन्दरे इत्यर्थः । महापुरुषललाटस्याष्टमीचन्द्रसाम्यप्रसिद्धेः । का- लव्यालद्वयं वा = कृष्णसर्पयोर्युगमिव । 'वा विकल्पोपमानयोः समुच्चये च' इति वैजयन्ती । विलसति = शोभते । चकारो येनेत्युक्तस्य विपरि- णामेन यच्चेत्यनुकर्षणार्थः । वालिका = कर्णभूषणविशेष: 'वालिका कर्णपृ- ष्ठस्थे' इति वैजयन्ती; 'वकुलफलानुकारिणीभिस्तिसृभिर्मुक्ताभिर्विरचितेन वालिकायुगलेन।' इति हर्षप्रयोगाच्च । सैव माता जननी, कालव्यालद्व- यस्येत्यर्थात्; वालिकायाः कुटिलायतत्वात् व्यालीसाम्यात् । तां समया = तस्याः समीपे; 'अभितः परितः समयानिकषाहाप्रतियोगेषु च दृश्य- ते।' इति द्वितीया । अयमर्थः – कर्णपृष्ठस्थयोर्वालिकयोः समीपे ललाटरङ्गे नृत्यत् यच्च भ्रूयुगं स्वजनन्योर्वालिकयोः परिसरे हर्षान्नृत्यतोः कालव्या- लयोर्द्वयवत् लसति, तद् भ्रूयुगं नः पातु इति । अत्रोत्प्रेक्षालंकारः । स्वा- भाविकस्निग्धनीलायतत्वं भुग्नमध्यत्वं च उत्प्रेक्षानिमित्तम्। सौम्यत्वेऽपि सकलप्रपञ्चभयजनकत्वं च व्यङ्ग्यम् ॥ ४१ ॥ पुनः प्रकारान्तरेण भ्रूलते उपास्ते- लक्ष्माकारालकालिस्फुरदलिकशशाङ्कार्धसन्दर्शमील- न्नेत्राम्भोजप्रबोधोत्सुकनिभृततरालीनभृङ्गच्छटाभे। लक्ष्मीनाथस्य लक्ष्यीकृतविबुधगणापाङ्गबाणासनार्ध- च्छाये नो भूरिभूतिप्रसवकुशलते भ्रूलते पालयेताम्॥ ४२॥ लक्ष्म =लाञ्छनम्; तस्य आकारः = संस्थानम्, स इव आकारो यस्यास्त- या, अलकाल्या = कुन्तलावल्या, स्फुरतः = शोभमानस्य; अलिकरूपस्य शशाङ्कार्धस्य; 'अर्धं नपुंसकम्' इति समांशवाचिनोऽर्धशब्दस्य पूर्वनि- पाते प्राप्ते ऽपि, प्रेम्णा शरीरार्धहरां हरस्य । इति दिनार्धभाजः परिवेषिणोऽर्कात् । इत्यादिप्रयोगबाहुल्यदर्शनात् साधुत्वम्; सन्दर्शेन = सम्यग्दर्शनेन, मी- लतोः=मुकुलीभवतोः; मीलतोरित्युक्तेरसमग्रमीलनत्वमुच्यते, स्वरूपानु- सन्धानत्वान्निद्रायाः । नेत्राम्भोजयोः = नयनरूपयोः पद्मयो: ; संदर्शमी- लदिति योगनिद्रावशात् स्वतो मीलनं संदर्शनहेतुकमिति सन्निकर्षणादतिश- 15 योक्त्याध्यवसीयते; 'चन्द्रदर्शननन्दितायाः स्मितप्रभामिव वनश्रियः' इति कादम्बरीप्रयोगात् । चन्द्रदर्शने पद्मस्य मीलनं प्रसिद्धम् । प्रबोधे = विकासे, उत्सुकाः = उत्कण्ठिताः; अत एव निभृततरालीनां = अतिनिश्चलं समी- पलग्ना; तत्प्रतिपालनेनेत्यर्थाद् गम्यते । भृङ्गच्छटा = भ्रमरमाला, तस्याः, आभा = शोभेव आभा ययोः ; स्निग्धनीलकुटिलायतत्वात् समीपगतत्वा- च्चोत्प्रेक्षा । लक्ष्यीकृतः = शरव्यं कृतः; सेवार्थमागतः विबुधगणः = देव- समूहो येन, तस्य, अपाङ्गस्य = कटाक्षस्य, बाणासनार्धम् = धनुरेकदेश: , तस्य छायेव छाया = शोभा ययोः । अर्धग्रहणमपाङ्गमोक्षस्य भ्रूकोटिमात्र- संबन्धात्। बाणासनर्द्धच्छाये इति वा पाठः; बाणासनवद् ऋद्धा छाया ययोरित्यर्थः। भ्रूलताया बाणासनत्वोत्प्रेक्षणात्, एकदेशविवर्तनादपाङ्गस्य बाणत्वप्रसिद्धिः। अथवा, अपाङ्गबाणस्य, आसनम् = आसः धनुः ; तदर्धच्छाये इति योजना; अस्त्रियौ चापधनुषौ आसेष्वासौ धनुर्भ्रूवोः इति वैजयन्त्यामास इत्युक्ते: ; 'असु क्षेपणे' इति धातोर्घञि ल्युटि वा आसासनयोः सिद्धेरर्थाभेदाच्च, आसनमिति प्रयोगः; 'इष्वास इष्वसनम्' इति च प्रयोगात् । भूरिभूतिप्रसवकुशलते; भूतिप्रसवे= अभ्युदयनिःश्रेय- सरूपपरमैश्वर्यसृष्टौ; भक्तानामित्यर्थात्, कुशलता = वैदग्ध्यम्, भूरिः=ब- ह्वी । अथवा, भूरेर्भूतेः प्रसवे कुशलता ययोः। भ्रूलते = भ्रुवोर्लते। अग्रे इति, अर्ध इति वा पाठे, तनुतरत्वात् पक्ष्मणाम् । ऋद्धे इति तु पाठे, लतातुल्ये चिल्ल्यावित्यर्थः । पालयेतामित्याशिषि प्रार्थने वा लिङ्। अत्र लक्ष्माकारालकालीत्युपमया, अथवा अपह्नुत्या अलिकशशाङ्कार्धेति रूप- कमुत्थाप्यते । तेन च भ्रान्तिमान् । तन्मूलेन मीलनेन नेत्राम्भोजे रूपकम् । ततश्च ,उत्प्रेक्षा इत्यङ्गाङ्गिभावेन संकरोऽलंकारः । प्रबोधोत्सुकत्वमुत्प्रेक्षा- निमित्तम् ; जात्युत्प्रेक्षा चेयम् । अपाङ्गबाणेत्यत्रापि रूपकोत्थापितोत्प्रेक्षा । आभाच्छायाशब्दाभ्यामुपक्रान्ता, आपाततः प्रतीताप्युपमा पुनरर्थानुसर- णवशादुत्प्रेक्षायां पर्यवस्यति ॥ ४२ ॥ अथ भगवतः सावित्रीरूपं तिलकमुपास्तेरूक्षस्मारेक्षुचापच्युतशरनिकरक्षीणलक्ष्मीकटाक्षप्रोत्फुल्लत्पद्ममालाविलसितमहितस्फाटिकैशानलिङ्गम् । भूयाद् भूयोविभूत्यै मम भुवनपतेर्भ्रूलताद्वन्द्वमध्यादुत्थं तत्पुण्ड्रमूर्ध्वं जनिमरणतमःखण्डनं मण्डनं च ॥ ४३ ॥ रूक्षत्वम् = स्नेहगुणरहितत्वम् । तेनात्र निर्दयत्वं लक्ष्यते । रूक्षैः = =निर्दयैः, मर्मणां तुद्यमानत्वात् । स्मारात् = कामसंबन्धिनः, इक्षुचापात् = =इक्षुकाण्डमयाद् धनुषः, च्युतैः = प्रवृत्तैः, शरनिकरैः = बाणसमूहै: ; निकरग्र हणं द्रावणक्षोभणवशीकरणाकर्षणसंमोहनरूपकर्मपञ्चकनिपुणपञ्चविधबाणत्वेन निमित्तेन पञ्चबाणशब्दप्रवृत्तेः , तथाविधानां शराणामनन्तत्वाच्चेति ग्राह्यम् । स्वेच्छोपजातविषयोऽपि न याति वक्तुं देहीति मार्गणशतैश्च ददाति दुःखम् । इति, 'स्मरशरशतप्रहारजर्जरिते हि मनसि जलमिव गलत्युपदिष्टम्।' इ- त्यादिमहाकविप्रयोगाणामन्यथा वैयर्थ्यापातात्, क्षीणायाः = क्लेशितायाः ; भगवत आत्मारामत्वात् स्वतन्त्रत्वाच्च, तस्यास्तद्रूपादिगुणगणवशीकृततया स्त्रीस्वभावाच्च, भोगलिप्सोः स्वेच्छोपभोगसुखस्य दौर्लभ्यात् क्षीणत्वकथ- नम् । न श्रीर्विरक्तमपि मां विजहाति तस्याः प्रेक्षालवार्थ इतरानियमोऽर्हणेन । इति श्रीभागवतोक्तेः । 'दिट्ठोरुविआ णेण विआ सहस्सत्थ णवेल्लणेवि वि- सहिअ जस्स णिस्सणावि इतरे विरीए उरे पेम्मेण उहूइओ अप्पाणो।' इत्यादिवचनैः । लक्ष्म्याः यः कटाक्षः, तद्रूपया प्रोत्फुल्लत्पद्ममालया विक- सितमिति शत्रा नवविकाससुभगत्वं व्यज्यते । कमलानां मालया , विकसि - तम् = शोभितम् । महितम् = पूजितम् । स्फाटिकम् = स्फटिकमणिनिर्मितम्, ऐशानम्; ईशानः = शिवः, तदीयम्, लिङ्गम्, वृत्तोन्नतनिर्विवरविमल- त्वात् दीपाकारत्वाच्च । अतिशयोक्त्यानुद्भावो ऽध्यवसीयते । स्फाटिकत्वोक्तेः कर्पूरपङ्कादिविरचितत्वं पुण्ड्रस्य प्रतीयते । पुण्डरीकनयनवदनपुण्डरीकस्य पुण्ड्रकवशात् सविशेषकमनीयत्वेन साग्रहं सलज्जं च कटाक्षैर्यद् दर्शनम्, तत् स्मरविजयिने भगवते परमेश्वराय स्मरदुर्विलसितं तन्नियमनाय निवेद- यन्त्यास्तत्प्रसादनार्थं पद्ममालया समर्चनमेवेत्यध्यवसीयते । अथवा लिङ्ग- मिवेति द्योतकशून्योत्प्रेक्षा । भूयः = बहुतरम्, इति क्रियाविशेषणम्; 'ब- होर्लोपो भू च बहोः' इति भूभावे ईयसुनि च रूपम् । विभूत्यै = विशिष्टै- श्वर्याय; कैवल्यसुखायेत्यर्थः । भुवनपतेः = ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तस्य जगतो नियन्तुः, भ्रूलताद्वन्द्वमध्यादुत्थम् = भ्रूयुगस्य मध्यात् नासादण्डमूलदेशो- परिभागादुद्भूतम्। ऊर्ध्वम् = अलिकान्तं यावदुपरि प्रसृतम् । अनेनाज्ञा- संज्ञात् भ्रूमध्याधारमूर्ध्वं प्रवृत्तस्य परतेजसो ऽनुसंधानाय तत्प्रतिमारूपेणेदं सद्भिर्धार्यत इति पुण्ड्रधारणवासनापि सूचिता । अतं आह – जनिमरण- तमःखण्डनम् = भक्तानां जननमरणरूपस्य तिमिरस्य नाशकम् ; स्व- रूपतिरोधायकत्वात् तमस्त्वारोपः । मण्डनम्, सविशेषशोभाजनकत्वात् ; भगवन्मुखेन्दोर्भूषणान्तरेभ्यः प्रकृष्टं भूषणं च; पुण्ड्रं तिलकविशेषः तिलकं तमालपत्रकमुक्ताविशेषकं पुण्ड्रम् । इति हलायुधः । अत्र रूपकमतिशयोक्तिरुत्प्रेक्षा चालंकारः ॥ ४३ ॥ अथ सावित्रीरूपतिलकाधारत्वेनोपास्यं ललाटतटमुपास्ते तपो ललाटं विदुरादिपुंसः इति पुराणवचनात् - पीठीभूतालिकान्तं कृतमकुटमहादेवलिङ्गप्रतिष्ठे लालाटे नाट्यरङ्गे विकटतरतटे कैटभारेश्चिराय । प्रोद्घाट्यैवात्मतन्द्रीप्रकटपटकुटीं प्रस्फुरन्ती स्फुटाङ्गं पट्वीयं भावनाख्यां चटुलमतिनटी नाटिकां नाटयेन्नः॥ ४४ ॥ पीठीभूतम् =पीठं जातम्, अलिकान्तम् = ललाटस्यावसानमलकमूलम्, यथा तथेति क्रियाविशेषणम् । कृता = अनुष्ठिता, मकुटम् = किरीटं तद्रूपस्य महादेवलिङ्गस्य = परमेश्वरज्योतिर्लिङ्गप्रतिच्छन्दस्य, प्रतिष्ठा = स्थापनम्, यत्र; मकुटस्यापि वृत्तोन्नतप्रभामयत्वादिभिर्लिङ्गत्वारोपः । लालाटे= ललाटात्मके, नाट्यरङ्गे = नृत्तमण्डपे । विकटतरतटे = अतिविस्तीर्णस्थले। कैटभारेः = भगवतः । प्रोद्घाट्य = प्रकर्षेण दूरतोऽपसार्य। एवकारेण तदभावे नटनदर्शनस्याशक्यत्वात्, प्रथमतः प्रोद्घाटनमवश्यं कर्तव्यमिति प्र काश्यते । आत्मतन्द्रीप्रकटपटकुटीम्; स्वीयां तन्द्रीम् = कर्तव्येष्वप्रवृत्तिरूपां मन्दतामेव, प्रकटाम् = स्पष्टाम्; पटकुटीशब्देन पटमण्डपवाचकेनाप्यत्र यवनिका विवक्ष्यते। यवनिकाप्रोद्घाटनफलमाह – स्फुटाङ्गं प्रस्फुरन्ती = रजस्तमोविरहात् स्पष्टावयवं यथा तथा प्रकर्षेण प्रकाशमाना; मतेरवयवा भक्तिविरक्त्यादिगुणाः, नव्याः करचरणाद्यङ्गानि । पट्वी = अन्तरायनिरसनेन सबला; भूत्वेति शेषः । चटुलमतिनटी ; चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्दृढम् इत्युक्तक्रमेण विषयेषु लोला मतिरेव, नटी = लासिका । भावनाख्याम् =सदानुसंधानसंज्ञाम्। नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।, सनन्दनादयो भूप ब्रह्मभावनया पुरा ।, ये भावयन्त्यमृतवाहिभिरंशुजालैः। इत्यादिवचनैः भावनाया वासनार्थत्वावगमात् । नाटिकाम् = नाटकप्रकरणलक्षणविशेषसंकीर्णं प्रबन्धविशेषम् । तत्र वस्तु प्रकरणान्नाटकान्नायको नृपः । देवी तत्र भवेज्ज्येष्ठा प्रगल्भा नृपवंशजा ॥ नायिका तादृशी मुग्धा दिव्या वातिमनोहरा । कैशिक्यङ्गैश्चतुर्भिश्च युक्ताङ्गैरिव नाटिका ॥ इति धनिकोक्तेः । नर्म तत्स्फिञ्जतत्स्फोटतद्गर्भैश्चतुरङ्गिका इत्युक्तानि कैशिक्यङ्गानि । नाटयेत् = अभिनयेत्, प्रयुङ्क्तामित्यर्थः; स्फटिककटकभूमिं नाटयत्येष शैलः इति माघोक्तवत् । पट्वी सती, चिराय भावनाख्यां नाटिकां नाटयेदिति विशिष्टे प्रार्थना । उत्तमदेवतासन्निधावेव देवताप्रीणनस्य नाट्यप्रयोगस्य मुख्यत्वम्, अन्यत्रामुख्यत्वमिति द्योतयितुं कृतमकुटमहादेवलिङ्गप्रतिष्ठे इत्युक्तम्। अत्र समस्तवस्तुविषयं सावयवरूपकमलंकारः ॥४४॥ अथ, ईशस्य केशान् विदुरम्बुवाहान् इत्युक्तरीत्या उपास्यामलकावलीमुपास्ते, केशसंस्थानविशेषत्वात् तस्याः – मालालीवालिधाम्नः कुवलयकलिता श्रीपतेः कुन्तलाली कालिन्द्यारुह्य मूर्ध्नो गलति हरशिरः स्वर्धुनीस्पर्धया नु । राहुर्वायाति वक्त्रं सकलशशिकलाभ्रान्तिलोलान्तरात्मा लोकैरालोच्यते या प्रदिशतु सततं साखिलं मङ्गलं नः ॥ ४५ ॥ अलिधाम्नः = भ्रमरवन्नीलप्रभस्य, श्रीपतेः कुन्तलाली = कुन्तलपङ्क्तिः ; कुटिलकुन्तलस्तबकमालिना मौलिना । इत्यादिप्रयोगात् । सा कुन्तलाली मङ्गलं प्रदिशत्वित्यन्वयः । या लोकैरित्थ- मालोच्यते । आलोचनप्रकारमाह – कुवलयकलिता = नीलोत्पलैर्ग्रथिता; मालाली = मालानामावलिः । वा शब्दो विकल्पे । हरशिरः स्वर्धुनीस्पर्ध- या; लोके हि तुल्यगुणयोरेकस्योत्कर्षमन्यो यथा न सहते तथा; 'गङ्गा च यमुना च' इति सहपठितयोरावयोर्मध्ये गङ्गा परमेश्वरस्य त्रिभुवन- दुर्लभं कपर्दभारमावसति, अतोऽहमपि ततः परं स्थानमध्यासिष्य इति शिवमौलिगतया स्वर्धुन्या =स्वर्गनद्या गङ्गया, स्पर्धा = संघर्ष:, तया हे- तुना । आरुह्य = अधिरुह्य ; मूर्धानमेवेत्यर्थात् । कालिन्दी = यमुना । मूर्ध्नः = शिरसः। श्रीपतेरिति सर्वत्र संबध्यते । गलति = प्रवाहबाहुल्यात् सर्वतः क्षरति । नुर्विकल्पे । सकलशशिकलाभ्रान्तिलोलान्तरात्मा; सकला = समु- दिता, शशिनः = चन्द्रस्य, कला; पूर्णमण्डलमिति यावत्, कला सामग्र्या एव मण्डलत्वात् । तद्भ्रान्त्या = चन्द्रमा इत्यन्यथा बुद्ध्या, लोलः = अ- मृतास्वादवाञ्छया तरलः, अन्तरात्मा = मनो यस्य । राहुः = सैंहिकेयः। वाशब्दोऽत्र विकल्पे । वक्त्रम् = मुखम् आयाति = प्राप्नोति । इतिशब्दो ऽध्याहार्यः। लोकैः; लोकयन्ति = दिव्यचक्षुषा भगवन्मूर्ति पश्यन्तीति लोकाः; परमयोगिनः, तैः । आलोच्यते = वितर्क्यते 'मुह्यन्ति यत् सूरयः' इति, सैषा भगवतो माया ज्ञानिनामपि मोहिनी । इत्यादिवचनैः , तैरप्यद्यापि निर्णेतुमशक्यत्वात् । प्रदिशतु = ददातु। सत- तम् =सदा, अखिलम्; 'खिलमप्रहतं स्थानम्' इत्यमरः। खिलं न भवतीति - अखिलम्; प्रहतमुपभोगार्हम्; अथवा सम्पूर्णम् । मङ्गलम्=भ- क्तिज्ञानादिरूपं कल्याणम् । अत्र तु शुद्धसन्देहोऽलंकारः । उत्प्रेक्षा वा ॥ ४५ ॥ अथ भगवतः केशानेव संस्थानभेदविशिष्टानुपास्ते- सुप्ताकाराः प्रसुप्ते भगवति विबुधैरप्यदृष्टस्वरूपा व्याप्तव्योमान्तरालास्तरलमणिरुचा रञ्जितास्पष्टभासः । देहच्छायोद्गमाभा रिपुवपुरगुरुप्लोषिरोषाग्निधूम्याः केशाः केशिद्विषो नो विदधतु विपुलकेशपाशप्रणाशम् ॥ ४६॥ सुप्ताकाराः = शोभनजटारूपाः, भगवतः परमतपस्वित्वात् ; समुक्तामणिविद्योतं सचन्द्राम्भोदवर्चसम् । जटाया मण्डलं कृत्स्नं बिभ्रत् कृष्णवपुर्हरिः ॥ इति श्रीहरिवंशोक्तेः । सुप्ता जालिनी गरुडा जटा इति वैजयन्ती । प्रसुप्ते = स्वप्तुमारब्धे । आदिकर्मणि क्तः। भगवति तस्मि- न्निति विशेष्योऽध्याहार्यः । तस्मिन् केशिद्रुहीत्यर्थः; केशिद्विषोऽन्यत्र प्रतीतेः। विबुधैः=देवैरपि, अदृष्टस्वरूपाः ईदृक्तया इयत्तया च न प्रत्यक्षीकृतं स्वरूपं तात्त्विकं संस्थानं येषाम् ; तैरपि स्थूलाकारस्यैव दृ- श्यमानत्वात् । बुध इति 'बुध अवगमने' इत्यस्मात् 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः' इति के रूपम् । विशेषेण सर्वं बुध्यन्त इति प्रसिद्धानामियं दशा, किं पुनरन्येषामित्यपिना व्यज्यते । यन्नायं भगवान् ब्रह्मा जानाति परमं पदम् । इति नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर सर्वरूप । इत्यादिवचनैः। तत्र हेतुः – व्याप्तव्योमान्तरालाः निर्विवरीकृ- तो गगनमध्यप्रदेशो यैः । विबुधानामपि स्वशक्त्यनुरूपं व्योमैकदेश ए- व संचरणादिति भावः । तरलमणिरुचा = औचित्याल्ललाटबन्धादि- भूषणमध्यनायकभूतमहानीलप्रभया । रञ्जितास्पष्टभास; रञ्जिताः=रूषि- ताः; अत एव, अस्पष्टाः = ततो व्यतिरेकेणादृश्यास्तत्साम्यात्,भा- सः = तेजांसि येषाम्; स्फुटप्रकाशा इति वा । प्रसुप्ते भगवति विबुधै रप्यदृष्टस्वरूपा इत्यनेन श्रीहरिवंशकथा अनुस्मार्यते । यथा- 'ता- रकामयसमरभुवि सकलमसुरकुलमतिनिशितरथचरणमुखशिखिनि हविर- हिहुतम्; अमरगणमपि निजपदमनुनिहितमतिमुदितहृदयमलमलघु विद- धद् उदधिदुहितृपतिरमृतजलधिसलिललहरिविहरणरसिकमृदुलसुरभिपव- नशिशिरितबृहदुपवनसततविततषडृतुविभवम्, अनवरतनिरतसनकमुखवि बुधमुनिजनम्, अशरणशरणम्, अनुपमरुचि निजपदमुपगतोरुफणफलकम- णितरणिततघृणिपटलजटिलितहरिदुदरम्, उरगशयनमभजत । तदवसरे उपचितबलमजितहतमसुरकुलम्, अमितविभवनृपतिसुतमिषम्, अवनित- लमवतरदतुलबलविततिभिरधिकभरजनकम्, अमरजनसुहृदम्, अवनिसु- रसुरभिनिवहम्, अवनिवलयमपि भृशविधुरमकुरुत । तत उदितहृदयरु- जम्, अनिमिषकुलम्, अमृतजलधिमुपगतम्, अजितविचयपरम्, अप- रिमितशरनटनपरम्, असुररिपुवपुरधिगमविधुरम्, अतिकदनममृत । त दवगमजनितकरुणमतिरसुररिपुरथ निजवपुरखिलदुरितशमनम्, अमृतम- यमिव पुरत उपदधदमरपरिषदमरमयद् ।' इति । श्रीहरिवंशे तत्रायं प्रविशन्नेव जटाभारं समुद्वहन् । स सहस्रशिरा भूत्वा शयनायोपचक्रमे॥ विवृतात् तस्य वदनान्निश्वासपवनेरिताः। मेघानां पङ्क्त्यो व्योम्नि निष्पतन्ति सहस्रशः ॥ तन्न वेद स्वयं ब्रह्मा नापि ब्रह्मर्षयोऽमलाः । विष्णुर्निद्रामयं योगं प्रविष्टस्तमसावृतम् ॥ इति । देहच्छायोद्गमाभाः = भगवन्मूर्तेः स्निग्धनीलवर्णत्वाद्दूर्ध्वं प्रवृत्तास्त- त्प्रभा इवेति संभाव्यमानाः । रिपुवपुरगुरुप्लोषिरोषाग्निधूम्याः ; शत्रुशरीर- रूपम्, अगुरुम् = कालागरुद्रुमम्, प्लोष्टुम् = दग्धुं शीलं यस्य । 'प्लुष दाहे' इत्यस्मात् 'सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये' इति णिनिः । तस्य रोषाग्नेः = क्रोधात्मकस्य वह्नेः, धूम्याः = धूमस्य संचयाः ; 'धूम्या वात्या तु तद्वृ- न्दे सर्वम्' इति वैजयन्ती । रोषाग्नेरान्तरत्वात् धूमस्योर्ध्वप्रवृत्त्यौचित्यम् । अगरुधूम्याग्रहणं भगवत्केशानामपि परिमलबहुलत्वात् कार्ष्ण्यातिशयाच्च। केशाः=शिरोरुहाः। केशिद्विषः = केशिसंज्ञं तुरगरूपमसुरं हतवतः । के- शिद्विष इति रोषाग्निना केशैश्च संबध्यते । विपुलक्लेशपाशप्रणाशम् । विपु- ला=विस्तीर्णाः, अनेकजन्मानुभाव्यदुःखहेतुत्वात्, बहुलभेदत्वाच्च । 'अ- विद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः' इति स्मृताः, तमोमोहमहामोह- तामिस्रान्धतामिस्रापरपर्यायाः पञ्च क्लेशाः । प्रकृतिमहदहंकारतन्मात्ररूपे ऽनात्माष्टके आत्मधीस्तमोऽविद्या च; अणिमाद्यैश्वर्याष्टके लब्धे ममत्वं मोहोऽस्मिता च; दिव्यमानुषत्वेन दशविधेषु शब्दादिविषयेषु सक्तिर्महा- मोहो रागश्च; ऐश्वर्याष्टकस्य विषयदशकस्य च प्रतिहत्या विकारस्तामिस्रो द्वेषश्च; एषामेव भोगान्तराले नाशभीतिरन्धतामिस्रोऽभिनिवेशश्च । अथ वा, 'अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या', 'दृग्द- र्शनशक्त्योरेकात्मिकेवास्मिता', 'सुखानुशयी राग: ', 'दुःखानुशयी द्वेषः', 'स्वरसवाही विदुषोऽपि तथा रूढोऽभिनिवेश: इति लक्षिताः क्लेशाः । तद्रूपाणां पाशानाम् = बन्धरज्जूनाम्, ऊर्ध्वाधःकर्षणसाधनत्वात् ; पुण्यरज्ज्वा व्रजेदूर्ध्वं पापरज्ज्वा व्रजेदधः । द्वयं ज्ञानासिना छित्वा विदेहः शान्तिमृच्छति ॥ इति पुराणवचनात् । प्रणाशम् =अत्यन्तोच्छेदम् । विदधतु = कुर्वन्तु । सम्य- ग्ज्ञानमन्तरेण तदनुपपत्तेस्तत्संपादयन्त्वित्यर्थः । केशान् प्रत्येतत्प्रार्थनं चैषां विशेषतो भक्तानुग्रहसामर्थ्यात्, उवाच च सुरानेतौ मत्केशौ वसुधातले । अवतीर्य भुवो भारं क्लेशहानिं करिष्यतः ॥ इत्यादिपुराणवचनात् । ईशस्य केशान् विदुरम्बुवाहान् इति वचनात् मेघपरत्वेनाप्ययं श्लोको योज्यते – सुप्ताकाराः = पूर्वमव्यक्त- रूपाः, यत्रकुत्रचिन्निलीनत्वात् । भगवति प्रसुप्ते = स्वप्नुमारब्धे; जगत्प्रल- यायोद्यते इत्यर्थः । यदा जागर्ति विश्वात्मा स तदा चेष्टते जगत्। निमीलत्येतदखिलं मायाशय्यागतेऽच्युते ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । यौ स्वप्नबोधौ तावेव भूतानां प्रलयोदयौ । इत्यादिमहाकविवचनाच्च । विबुधैरप्यदृष्टस्वरूपाः , तेषामपि हस्तिहस्तप्रमा- णधारासारविहस्तत्वात् । तत्र हेतुः - व्याप्तव्योमान्तरालाः ; कुतश्चिदागत्य गगनतलं व्यावृण्वानः इत्यर्थः । तरलमणिरुचा = चञ्चलया माणिक्यवद्दी- पप्रभया; तटितेत्यर्थः । तटित्सौदामिनीविद्युच्चञ्चला चपला अपि । इत्यभिधानात् न प्रभातरलं ज्योतिरुदेति वसुधातलात् । इति शाकुन्तलोक्तवत् । रञ्जिताः = अरुणिताः । अत एव स्पष्टभासः = लब्धपरभागतया व्यक्तनैल्याः, भगवद्देहप्रभाप्रसरवत् नीलाः । दाह्यत्वेन विपक्षभूतानाम्, शरीराणामगुरूणाम् = लघूनां शुष्ककाष्ठादीनाम्, दाह- को रोषः = संरम्भो यस्य; तस्याग्नेः, धूम्याः = धूमसंघातरूपाः ; नालैर्विक्षिपताभ्रेषु धूमाग्न्यनिलमूर्तिषु इति पुराणवचनात् । जलस्य स्वामिनः स्वायत्तवृष्टिकार्यत्वात् केशा मेघ- रूपाः; केशाः =शिरोरुहाः, इत्यावृत्त्या योजनीयम् । 'यो वर्षमिव भा- रतम्' इत्यादिवत् । अत्र श्लेष उत्प्रेक्षा आश्लिष्टशब्दनिबन्धनपरंपरितरूपकं चालंकारः २॥ ४६॥ अथ सत्यं तु शीर्षाणि सहस्रशीर्ष्णः । इत्यादिवचनात् सत्यलोकात्मकं भगवत उत्तमाङ्गं भङ्ग्या उपासमानस्तदलंकारभूतं दीपात्मकं किरीटमुपास्ते यत्र प्रत्युप्तरत्नप्रवरपरिलसद्भूरिरोचिष्प्रतान - स्फूर्त्या मूर्तिर्मुरारेर्द्युमणिशतचितव्योमवद् दुर्निरीक्ष्या। कुर्वत् पारेपयोधि ज्वलदकृशशिखाभास्वदौर्वाग्निशङ्कां शश्वन्नः शर्म दिश्यात् कलिकलुषतमः पाटनं तत्किरीटम् ॥ ४७ ॥ यत्र =यस्मिन् । प्रत्युप्तानाम् = विन्यस्तानाम्, रत्नप्रवराणाम् = पद्मरागादि- रत्नश्रेष्ठानाम्; परिलसतो भूरिणः , रोचिष्प्रतानस्य = प्रभापटलस्य; स्फू- र्त्या =प्रसरेण । मुरारे: , मूर्तिः = विग्रहः; द्युमणिशतचितव्योमवत् = सू- र्याणां शतेन निबिडमाकाशमिव ; दुर्निरीक्ष्या=निरीक्षितुमशक्या; भवतीति शेषः । अतिशयोक्तिश्चेयं यद्यर्थगर्भिणी, दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद् युगपद्रुत्थिता। यदि भाः सदृशी सा स्याद् भासस्तस्य महात्मनः ॥ इति श्रीगीतोक्तवत्, रत्नानां प्रभाबाहुल्यात् मूर्तेः स्निग्धनीलत्वान्महत्वाच्च । पारेपयोधि = समुद्रस्य तीरे; 'क्षीराब्धेरुत्तरे तीरे' इति पुराणवच- नात् क्षीरोदोत्तरतीरवर्तिनि शाकद्वीपे भगवतो निवासप्रसिद्धेः। 'पारेमध्ये षष्ठ्या वा' इति समासः, अलुक् च । ज्वलदकृशशिखाभास्वदौर्वाग्निश- ङ्काम्; दीप्यमानाभिर्महतीभिर्ज्वालाभिः , बहुलप्रभस्य बडबामुखाग्नेः, श- ङ्काम् =संभावनाम्; कुर्वत् = शङ्कां जनयत्; स्वप्रभापटलतरङ्गपिशङ्गी- कृतदिगुत्सङ्गनभोऽङ्कणत्वात् पारेपयोधि भूतत्वादाश्चर्यबुद्धिर्द्योत्यते, मध्ये- समुद्रमेव वडवाग्निज्वलनप्रसिद्धेः । कलिकलुषतमः पाटनम् ; कलि अधर्म मिश्रं चतुर्थं युगम्, तेन जनितं यत् कलुषम् = कालुष्यम्; रागद्वेषादि - शाबल्यान्मनसोऽप्रसाद इत्यर्थः । तद्रूपस्य तिमिरस्य खण्डनम्; तेजस- स्तिमिरप्रतिभटत्वात् तमस्त्वारोपः । किरीटम् = मकुटम् । शश्वत् शर्म = नित्यसुखम्; आत्मानन्दानुभवमित्यर्थः । दिश्यादिति 'दिश अतिसर्जने' इत्यस्मात् आशिषि लिङ् । अत्रातिशयोक्तिरुत्प्रेक्षा चालंकारः ॥ ४७ ॥ इत्थं श्रीपतेः श्रीपादद्ववयमारभ्य श्रीमत्केशान्तं प्रत्येकमवयवानुपास्य, इदा नीमवयविनं संपूर्णं विग्रहमुपास्ते भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा यदन्तस्त्रिभुवनगुरुरप्यब्दकोटीरनेका गन्तुं नान्तं समर्थो भ्रमर इव पुनर्नाभिनालीकनालात् । उन्मज्जन्नूर्जितश्रीस्त्रिभुवनमपरं निर्ममे तत्सदृक्षं देहाम्भोधिः स देयान्निरवधिरमृतं दैत्यविद्वेषिणो नः॥४८॥ भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा = अनवस्थानेनाटित्वा; वीप्सया प्रतिप्रलयावसानं भ्रमः प्रकाश्यते । यदन्तः = यस्य देहाम्भोधेरुदरे; त्रिभुवनमिति उत्तरार्धगतमत्र भ्रान्तिक्रियाकर्मत्वेन संबध्यते । त्रिभुवनगुरुः = स्रष्टृत्वेन त्रैलोक्यस्य पितृ- वत् पूज्यः । अपिना प्रजापत्यादीनां का वार्तेति द्योत्यते । अनेकाः =बह्वीः । अब्दकोटीः = संवत्सराणां दश अयुतानि । असंख्येयत्वोपलक्षणं चैतत् । 'कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे' इत्युभयत्र द्वितीया । अन्तम् = अवसानम्, ग- न्तुम् = प्राप्तुम् तस्य त्रिभुवनस्येत्यर्थात् ; न समर्थः = अशक्तः; पुनः = पश्चात्, भ्रमर इव = भृङ्ग इव – इत्यनेन यथा निष्पर्यन्ते गगने स्वशक्त्यविज्ञानेन दूरं परिभ्रमितुमुद्यच्छमानो भ्रमरः खिन्नखिन्नः सन्नपक्षः क्षितितले विवशः पतति, एवमसावपीति द्योतयति, नभः पतन्त्यात्मसमं पतत्रिणस्तथा समं विष्णुगतिं विपश्चितः इति वचनात् । नाभिनालीकनालात् = नाभिकमलस्य नालादधोदेशात् । उन्मज्जन् = ऊर्ध्वं निर्गच्छन्नित्यनेन पूर्वं तेनैव पथान्तः प्रविष्टत्वमपि सिद्ध्यति । ऊर्ज्जितश्रीः = उत्साहापादितसामर्थ्य इत्यनेन तस्य श्रान्तिं विज्ञाय परमकारुणिकेन भगवता स्वतत्त्वज्ञानसाधनतयोपदिष्टं तपश्चिरं तप्त्वाप्राप्तं सृष्टिसामर्थ्यं प्रकाश्यते । तत्सदृक्षम्; तच्छब्देनान्तर्गतं भुवनं प रामृश्यते, तेन तुल्यम् । अपरम् = अन्यत्; बहिर्वृत्ति त्रिभुवनमित्यर्थः । निर्ममे = निर्मितवान्; प्रतिमानभूतेन हृदये निहितेन तेन तेनोपायेन इद- मिदमधिकरणम्, इदमिदंरूपम्, इदमिदनामकेमिति निर्णीय स्थावरजङ्ग- मात्मकं जगत् ससर्जेत्यर्थः । इत्थं समुद्वीक्ष्य तदब्जनालनाडीभिरन्तर्जलमाविवेश । नार्वाग्गतस्तत्खरनालनाडीः स वै विचिन्वंस्तदविन्दताजः ॥ तमस्यपारे विदुरात्मसर्गं विचिन्वतोऽभूत् स महांस्त्रिणेमिः । ततो निवृत्त्या प्रतिलब्धकामः स धिष्ण्यमासाद्य पुनः स देवः ॥ शनैर्जितश्वासनिवृत्तचित्तो न्यषीददारूढसमाधियोगः । स्वयं तदन्तर्हृदयेऽवभातमपश्यतापश्यत यन्न पूर्वम् ॥ इति प्रजाः सृज यथापूर्वं याश्च मय्यनुशेरते । इति श्रीभागवतवचनात् । विरमति महाकल्पे नाभीपथैकनिकेतन- स्त्रिभुवनपुरः शिल्पी यस्य प्रतिक्षणमात्मभूः । किमधिकरणं कीदृक्कस्य व्यवस्थितिरित्यसा- वुदरमविशद् द्रष्टुं तस्मै जगन्निधये नमः ॥ इति मुरार्युक्तेश्च । देहाम्भोधिः = समुद्र इव विग्रहः । उपमाया हेतुमाह - निरवधिः=परिच्छेदरहितः, विष्णोरिवास्यानवधारणीयमीदृक्तया नूनमियत्तया वा । इति रघुवंशोक्तेः । अमृतम् ; मृतम् = मृतिः, तदभावः - अमृतम्। 'अ- मृतस्य च' इति भगवद्वचनात् जननाभाव एवामृतम्; तस्य च मुक्तिम- न्तरेणासंभवात् मुक्तिरित्यर्थः । 'अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते । 'एष त आत्मान्तर्याम्यमृतः । इति श्रुतेः । 'अमृतत्वाय कल्पते' इ- ति स्मृतेश्च । अम्भोधित्वारोपादमृतदानोपपत्तिश्च । देयादित्याशिषि लिङ् । अत्रातिशयोक्तिरुपमा चालंकारः ॥ ४८ ॥ अथ समस्तशक्तिरूपाणि तत्करोति जनेश्वरः । देवतिर्यङ्मनुष्याख्याश्चेष्टापयति लीलया ॥ इति एतन्नानावताराणां निधानं बीजमव्ययम् । इत्यादिवचनैः जगदनुग्रहाय भगवद्विग्रहस्यैव मत्स्याद्याकाररूपेण विवर्तमानत्वात् तानेवावतारविशेषानुपास्ते, व्यष्टिभूततदुपासनस्यापि समष्टिभूतवासुदेवोपासनत्वेन परिणामात् मत्स्यः कूर्मो वराहो नरहरिणपतिर्वामनो जामदग्न्यः काकुत्स्थः कंसघाती मनसिजविजयी यश्च कल्किर्भविष्यन् । विष्णोरंशावतारा भुवनहितकरा धर्मसंस्थापनार्थाः पायासुर्मां त एते गुरुतरकरुणाभारखिन्नाशया ये ॥ ४९॥ मत्स्यः =मीनः। कूर्मः =कच्छपः । वराहः = सूकरः । नरहरिणपतिः ; न- रः = पुरुषः, हरिणपतिः = सिंहः; 'सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यः' इत्यमरः । 'हूणान् हन्तुं हरिणानिव हरिणेश: किशोरकान्' इति हर्षोक्तेः । नरश्चासौ हरिणपतिश्च नरहरिणपतिः =नरसिंहः ; कण्ठा- दुपरि सिंहाकारत्वादधः पुरुषाकारत्वाच्च । वामनः = अदित्यां कश्यपा- ज्जातो ह्रस्वाङ्गो मायावटुः । जामदग्न्यः = जमदग्नेः भार्गवस्यापत्यं परशुरामः। काकुत्स्थः ; ककुत्स्थ इति प्रसिद्धः कश्चिदैक्ष्वाको राजर्षिः , तद्गोत्रभवः; दाशरथी राम इत्यर्थः । कंसघाती = कालनेमेरवतारमुग्रसेन- सुतं कंसाख्यं हतवान् ; देवकीपुत्रः कृष्ण इत्यर्थः । मनसिजविजयी ; मनस इन्द्रियाणां च निग्रहात् कामं जितवानिति बुद्धमुनिः ; 'मारजिल्लोकजि- ज्जिनः' इत्यभिधानात् । जिनमुनेरपि भगवदवतारेषु दशस्वन्यतमत्वेन भागवतादिप्रसिद्धेः ; लोकान् घ्नतामिति विमोहमतिप्रलोभं वेषं विधाय बहु भाष्यत औपधर्म्यम्। इति भागवतोक्तेः, इत्युक्ते भगवांस्तेभ्यो मायामोहं शरीरतः । समुत्पाद्य ददौ विष्णुः प्राह चेदं वचः सुरान्॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । बलभद्रस्य तु शेषावतारत्वेन प्रसिद्धेश्चेयमुक्तिः । मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नारसिंहश्च वामनः । रामो रामश्च बुद्धश्च कृष्णः कल्की च ते दश ॥ इति गणनात् । अत्रापि रामो रामश्च रामश्च इति कैश्चित्पठ्यते । स तु पाठोऽनन्तस्यापि भगवन्मूर्तित्वात् तदवतार- स्यापि भगवदवतारविवक्षयेति मन्तव्यम्; कृष्णबलभद्रयोस्तुल्यकालत्वाद् एकस्मिन् काले अवतारद्वयस्यानुपपत्तेः अङ्गभूतानामवतारस्य च प्राधा- न्याङ्गीकारे लक्ष्मणाद्यवतारेष्वपि तथाभाव इति त्रयोदशत्वप्रसङ्गात्। क- ल्किः भविष्यन्; कल्किः, भविता विष्णुयशसो नाम्ना कल्किर्जगत्पतिः । इति दिव्यदृष्टिभिर्दृष्ट्वा, जगत्यागामित्वेनादिष्टः कल्किनामा यः स चेति पूर्वोक्तसमुच्चयार्थश्चकारः । इतिरध्याहार्यः । इति = अनेन प्रकारेण, ये विष्णोः =वासुदेवस्य, अंशावताराः - दीपस्येव दीपान्तरावताराः, अ- परिलुप्तस्वसामर्थ्यस्यैव कलारूपेण जगति प्रादुर्भावात् । गुरुतरकरुणाभा- रखिन्नाशयाः = अलघीयसा, दयाया भारेण = दुर्वहेनातिशयेन, खि न्नः =आक्रान्तः, आशयः = हृदयम्, येषाम् । खिन्नत्वेन कार्येणाक्रमणं का- रणं लक्ष्यते । तथात्वं कथं ज्ञायत इत्यत्राह – भुवनहितकराः = भुवनस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य, हितम् = श्रेयः तस्य करा: ; न तु तदात्वप्रियमा- त्रम्, तत्र पित्रोरिवेत्यर्थः ; स्तनंधयस्येव भुवनस्य हितापरिज्ञानात्। 'कृञो हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु' इति ताच्छील्ये टः । तत्र हेतुः – धर्मसंस्थापना- र्थाः; धर्मस्य = वर्णाश्रमाद्यानुगुण्येन श्रुत्या कर्तव्यत्वेन चोदितस्यार्थस्य, सम्यक् स्थापनम् = स्थिरीकरणं प्रयोजनं येषाम् । स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः सिद्धिं विन्दति मानवः । इति, धर्मो माता पिता धर्मो धर्मो ज्ञातिस्तथा सुहृत् । धर्मः स्वर्गश्च मोक्षश्च धर्मः स्वामी परन्तप ॥ इत्यादिवचनैः यथा यथा धर्मानुष्ठानस्यैव विहितत्वात् ,धर्मस्य च प रिपन्थिनिरासेन स्वयमनुष्ठानेन च भगवदवतारैरेव संस्थाप्यमानत्वादिति भावः । परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्। धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥ इति, यदि ह्यहं न वर्तेय जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ इत्यादिभगवद्वचनात् । दानवापहृतत्रयीप्रत्याहरणादिभिर्मात्स्यस्य, मन्दर धारणादिभिः कौर्मस्य, धरणीमण्डलोद्धरणादिभिर्वाराहस्य, हिरण्यवधा- दिभिर्नारसिंहस्य, बलिबन्धनादिभिर्वामनस्य, दुष्टक्षत्रक्षपणादिभिर्जामद- ग्न्यस्य, रावणप्रमापणादिभिः काकुत्स्थस्य, पूतनापतनादिभिः कार्ष्णस्य, त्रिपुरासुरविप्रलम्भादिभिर्बौद्धस्य, कलियुगकलुषजननिरसनेन कृतयुगस्था- पनादिभिः काल्क्यस्य चावतारस्य जगद्धितकरणप्रसिद्धेश्च । ते = यच्छब्देन परामृष्टाः। एते = अतीतानागतत्वेऽपि भावनावशात् वर्तमानत्वेन भक्तै- रनुभूयमाना इत्यर्थः। पायासुः=रक्षन्तु - इति आशिषि लिङ्। अत्र स्वभावोक्तिरतिशयोक्तिर्भाविकं चालंकारः। अवतारस्वभाववर्णनात् कारु- णिकत्वातिशयस्य भारखिन्नत्वेनाध्यवसायादतीतानागतानां प्रत्यक्षायमाण- वत्वाच्च ॥ ४९ ॥ अथ भक्ताभ्यवपत्तये मूर्तत्वेन विवृत्तममूर्तं सकलजगदधिष्ठानं सच्चिदानन्दै- करसं वस्तु भङ्ग्योपास्ते, अमूर्तानुप्रवेशात् मूर्तोपासनस्य; साधकस्य तु लक्षार्थं तस्य रूपमिदं स्मृतम् । इति, यथाग्निमानयेत्युक्ते ज्वलत्काष्ठादृते पृथक् । नाग्निरानीयते तद्वत् पूज्यो मूर्त्यात्मना शिवः॥ इति वायूक्तेः, क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिर्दु:खं देहवद्भिरवाप्यते ॥ इति भगवद्वचनात्, उपाय: सोऽवताराय नास्ति भेदः कथंचन । इत्याचार्यवचनाच्च- यस्माद्वाचो निवृत्ताः सममपि मनसा लक्षणामीक्षमाणाः स्वार्थालाभात् परार्थव्यपगमकथनश्लाघिनो वेदवादाः । नित्यानन्दं स्वसंविन्निरवधिविमलस्वान्तसंक्रान्तबिम्ब- च्छायापत्त्यापि नित्यं सुखयति यमिनो यत्तदव्यान्महो नः॥ ५० ॥ वाचः = वागिन्द्रियशक्तयः । निवृत्ताः = पराचीनं प्रसृताः. स्वकर्मभूतवच- नव्याप्यत्वाभावात्; जात्यादिद्वारा हि वाचो वक्तव्याभिव्याप्तिः । जात्या- दिहीनमनुभवैकगोचरं सा कथं विषयीकुर्यात्, यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ इति श्रुतेः । निवृत्तेर्विरामार्थत्वात् यस्मादिति पञ्चमी । 'अगोचरे वागिव चोपरेमे' इति, इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्यस्यान्तरं महत्। तथापि न तदाख्यातुं सरस्वत्यापि शक्यते॥ इत्याद्याप्तवचनात् । मनसेत्यन्तःकरणोपलक्षणम्, यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम्। 'न मतेर्मन्तारं मन्वीथा न विज्ञातेर्विज्ञातारं विजानीयाः ।' इति श्रुति- भ्यः । मनसा समम् = सहेति, तस्यापि मूर्तिमेवानुध्यातुं सामर्थ्यादत्र च तदभावादिति भावः । मनसा संकल्पितस्यापि, 'वचनलिङ्गाद्धि वक्तुरभिप्रा- यः।' इति न्यायात् वाग्व्यापारमन्तरेण बालमूकादिविज्ञानसदृशत्वाद् वाच एव प्राधान्यमिति मनसा सममित्युक्तिः , 'सहयुक्तेऽप्रधाने' इति स्मर- णात् । अनया चोक्त्या 'यतो वाचो निवर्तन्ते । अप्राप्य मनसा सह ।' इति श्रुतिवाक्यमनुस्मार्यते । तर्हि 'तं त्वौपनिषदं [पुरुषं] पृच्छामि।', 'वेदान्त- विज्ञानसुनिश्चितार्था: ', 'सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति ।', 'वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः ।' इत्यादिश्रुतिस्मृतिवचनानां संगतार्थत्वं कथं नामाभूदित्यत्राह - स्वार्थालाभात्, स्वम् = मुख्यम्, अर्थम् = वाच्यम्, अलाभात् = जात्या- दिद्वारविरहात् अप्राप्य । ततो हेतोः लक्षणामीक्षमाणाः = मुख्यां वृत्तिं परित्यज्य लक्षणावृत्तिमङ्गीकुर्वाणाः; मानान्तरविरोधे तु मुख्यार्थस्य परिग्रहे । मुख्यार्थेनाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणोच्यते। इति मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽर्थप्रयोजनात् । अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणारोपिता क्रिया ॥ इत्यादिना, आचार्यैर्लक्षिता लक्षणावृत्तिः । सा च त्रिविधा; जहत्स्वार्था, अजहत्स्वार्था, जहदजहत्स्वार्था चेति । गङ्गायां घोषः, कुन्ताः प्रविश न्ति, सोऽयं देवदत्तः, इति क्रमादुदाहरणम् । तत्र तृतीया द्विधा श्रुत्या कटाक्ष्यते, तत्त्वमस्यादिवाक्येषु लक्षणा भागलक्षणा । सोऽयमित्यादिवाक्यस्थपदयोरिव नापरा ॥ इत्याचार्यवचनात्। 'तत्त्वमसि' 'अहं ब्रह्मास्मि' 'अयमात्मा ब्रह्म' इ- त्यादिब्रह्मात्मपरेषु महावाक्येषु मुख्यार्थबाधमूलत्वं च तत्प्रवृत्तेर्दर्शितम्। प्रत्यक्परोक्षतैकस्य सद्वितीयत्वपूर्णता । विरुध्यते यतस्तस्माल्लक्षणा संप्रवर्तते ॥ इति, सो ऽयं विद्वानित्यवबोधस्तव यद्वद् देशं कालं चापि विरुद्धं प्रविहाय । तद्वत् कर्तृत्वादिविरुद्धं यदिहास्तीति त्यक्त्वा सर्वं तत् सदसि त्वं परिशि- ष्टम् । इत्यादिवचनैः, महावाक्यानामियं गतिर्दर्शिता । तत्राप्यतद्व्यावृत्तिरूपेण क थमपि प्रतिपादयति, साक्षाद् विधेस्तावदगोचरत्वादित्याह – परार्थव्य- पगमकथनश्लाघिनः परस्य = अन्यस्य तस्मादित्यर्थात्; अतद्भूतस्येत्य- र्थः। अर्थस्य = वस्तुनः, स्थूलसूक्ष्मदेहयोस्तद्धर्माणां चेत्यर्थः । व्यपगमः अविद्याध्यस्तत्वेन मिथ्यात्वम् । तेन कथनम् = तद्वारेण प्रतिपाद- नम्, बाध्यानामधिष्ठानत्वेनाबाध्यमानत्वात् सत्यम्, अपरिलुप्तदृक्स्वरूप- त्वात् ज्ञानम्, परमप्रेमास्पदत्वादानन्दम्, अपरिच्छिन्नत्वादनन्तं च यत्प- रिशिष्टं तदिति भङ्ग्या प्रकाशनमित्यर्थः, 'अवचनेन प्रोवाच' इति श्रुतेः । तत् श्लाघयितुम् = अभिनन्दितुं शीलं येषाम् ,वेदवादाः = श्रुत्यन्तोक्तयः, इत्यनेन परस्वरूपनिरूपणपराणां जीवस्वरूपनिरूपणपराणां च तटस्थस्व- रूपलक्षणप्रतिपादकानामवान्तरवाक्यानां प्रवृत्तिः प्रतिपादिता । 'यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते' 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' 'आनन्दो ब्रह्म' 'नेति नेत्यात्मा' 'नेह नानास्ति किंचन' 'अस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घम्' इत्या- दिवचनैः। यस्मादित्युक्तेर्यस्मिन्निति विभक्तिविपरिणामेन योजनीयम्। य- स्मिन् विषये वर्तन्त इति शेषः । अथवा, निवृत्ता इति, अत्रापि संबध्यते, तेषामपि फलतो निवृत्तत्वात् । पूर्वभागस्य कर्मप्रतिपादकस्य ज्ञानप्रतिपा- दकोत्तरभागशेषत्वात् शेषिण एव मुख्यत्वम् । अतो वेदान्तानामेव मुख्यं वेदत्वमित्यभिप्रेत्य वेदवादा इत्युक्तिः । अतो वाङ्मनसागोचरत्वोक्तिरौपनि- षदत्वाद्युक्तिश्च न विजाघटीतीति भावः, 'आगमो ऽप्यात्मन्यध्यारोपि- ताविद्यानिवर्तकत्वेन ब्रह्मात्मनोरेकत्वप्रतिपत्तिं प्रति प्रमाणत्वं प्रतिपद्यते' इत्याचार्यवचनात् प्रमाणाद् । हेयातिशयत्वं हि परप्रकाश्यत्वम्, तच्च ब्रह्म- णि नास्तीति भावः । अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयो रतद्व्यावृत्त्या यं चकितमभिधत्ते श्रुतिरपि । इति भट्टाचार्यैरप्ययमर्थः प्रतिपादितः । वाङ्मनसागोचरत्वं साधितं चेत्, तर्हि प्रमाणशून्यत्वात् तुरगशृङ्गादिवत् निरुपाख्यत्वं प्रसक्तमित्यत्राह- स्वसंविदिति; स्वप्रकाशम् ; अवेद्यत्वे सति, अपरोक्षव्यवहारयोग्यमित्य- र्थः, 'अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिः ।' 'आत्मनैवायं ज्योतिषास्ते' इत्या- दिश्रुतिभ्यः । अतः स्वानुभवसिद्धे वस्तुनि कः खल्वनुन्मत्तस्तुच्छत्वाशङ्का- तङ्कपङ्कमङ्कुरयति । न हि नाहमस्मीति कश्चित् प्रत्येति । सुषुप्ते ऽपि 'न किंचिदवेदिषम्' इति वेद्यस्यैव निषेधो न वेदितुः । 'यानुभूतिरजामेया' 'स्वानुभूत्यैकमानया' इत्याद्याचार्यवचनात् । तथा चाहुरभियुक्ताः यत्सिद्ध्या लब्धसिद्धिः स्यात् स्वानुसंधिविडम्बना । तत्कृते मीलिताक्षेभ्यो महद्भ्यः क्रियते नमः॥ इति । स्वयं विदिति स्वयं ज्ञानस्वरूपमित्यपि, ज्ञानादिगुणत्वोक्तिनिरस- स्थानीये, संक्रान्तस्य = प्रविष्टस्य, बिम्बस्य = प्रतिबिम्बस्य, धारणायान्तः स्थिरीकृतस्य, विष्णुविग्रहस्येत्यर्थात्, छाया = शोभा; अथवा, बिम्बस्य = प्रतिबिम्बस्य प्रकृतिभूतस्य छाया = प्रतिबिम्ब:; बिम्बोऽस्त्री मण्डलसमप्रतिमासु च लक्ष्मसु । प्रतिबिम्बे तत्प्रकृतौ………। छाया त्वनातपे कान्तौ प्रतिबिम्बार्थजाययोः । इति च वैजयन्ती । तस्या आपत्त्या = स्वस्य तद्भावप्राप्त्या; अथवा, भावकानां तदनुभूत्या; अमृतरसतृषितस्येव मोदकात्, एतत्स्वरूपभूतान- न्दकन्दलितस्य विग्रहस्य स्वाद्यमानस्य यदायं प्रभावः , तदा किं ब्रूमो वयममृतस्यैव साक्षादनुभूयमानस्य इत्यपिना द्योत्यते। यमिनः=परमयो- गिनः, सनकादीन् । परमयोगाभ्यासमन्तरेण, तदनुभवस्याप्यशक्यत्वात् । नित्यं सुखयति = दुःखोदर्कसुखव्यतिरेकेण, एकान्ततोऽत्यन्तं च सुखय ति; तदात्वे, निर्वृतिजनकत्वात्, उपरि विदेहकैवल्यानन्दहेतुत्वाच्च सदा सुखितान् करोतीत्यर्थः । तन्महः; 'ज्योतिषां ज्योतिः ' 'आत्मनैवायं ज्योतिषास्ते' इत्यादिश्रुतेः, यदादित्यगतं तेजो जगद् भासयते ऽखिलम्। यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत् तेजो विद्धि मामकम् ॥ इत्यादिस्मृतेश्च। अव्यात्; स्वानुभूत्या संसारदुःखेभ्यो रक्षत्विति। अत्र सूक्ष्मोऽतिशयोक्तिः, अर्थापत्तिश्वालङ्कारः ॥ ५० ॥ एवं सकलनिष्कलाभ्यां परमेश्वरमुपास्य, इदानीमित्थंभावेनोपासमानमपि यो भजते, तस्यापि कृतार्थता भवति; किं पुनः स्वयमुपासमानस्येति वा, सकलोपासकस्यायं प्रभावः, किं पुनर्निष्कलोपासकस्येति वा व्यञ्जयितुमुपास्यमहात्मानमुपास्ते; बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते । वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ इति भगवतैव तस्य स्तुतत्वात् । मद्भक्तजनवात्सल्यं पूजायां चानुमोदनम्। इत्यादीनां भक्तिलक्षणत्वेन प्रकाशितत्वात्, त्वद्भक्तभृत्यपरिचारकभृत्यभृत्य भृत्यस्य भृत्य इति मां स्मर लोकनाथ । इति परमभागवतश्रीकुलशेखरमहाराजवचनाच्च आ पादादा च शीर्षाद् वपुरिदमनघं वैष्णवं यः स्वचित्ते धत्ते नित्यं निरस्ताखिलकलिकलुषे संततान्तःप्रमोदः । जुह्वज्जिह्वाकृशानौ हरिचरितहविः स्तोत्रमन्त्रानुपाठै- स्तत्पादाम्भोरुहाभ्यां सततमपि नमस्कुर्महे निर्मलाभ्याम् ॥ ५१ ॥ आपादादिति जात्यैकवचनम्; तत् कुर्यात् गरुडसमं नरस्य चक्षुः । इत्यादिवत् । पादावारभ्य; आङभिविधौ । आ शीर्षात् ; शीर्षात् = शिरसः; 'उत्तमाङ्गं शिरः शीर्षम्' इत्यमरः । शीर्षमवधिं कृत्वेति साकल्यमुक्तम् । आङत्र मर्यादायाम्। वपुः=मूर्तिः । इदम् =समनन्तरवर्णितम्। अनघम्; अघस्य = पापस्य, विरुद्धम्; तदन्यतद्विरुद्धतदभावद्योतकत्वान्नञः, अधर्म इत्यादिवत्। वैष्णवम् = विष्णोः संबन्धि । 'तस्येदम्' इत्यण् । स्वचित्ते = स्वीयत्वेन निश्चिते मनसि । निरस्ताखिलकलिकलुषे दूरतः क्षिप्तं क- लिकालजनितम्, कलुषम् = कालुष्यं रागादि यस्मात् तत् । कालविशेषणं चैतत्। 'यथाग्निरुद्धतशिखः' इतिवत् । आयासस्मरणे कोऽन्यः स्मृतौ यच्छति शोभनम्। पापक्षयश्च भवति स्मरतां तमहर्निशम् ॥ इति श्रीविष्णुपुराणवचनात् । सन्ततान्तःप्रमोदः; अविच्छिन्नहृदयह्लादः सन्नित्यर्थः। अनेन द्रवच्चित्तप्रेमाश्रुपुलकोत्सवसंपत्त्या बहिः स्पष्टक्षोभः इ- ति सूचितम् । धत्ते = धारयतीत्यनेन मानसं तप उक्तम् । वाचिकमाह- जिह्वाकृशानौ = रसनाश्रयवागिन्द्रियाधिष्ठातरि तदधिदेवतारूपेऽग्नौ; 'वह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः' इति भागवतोक्तेः । हरिचरितहविः = भगवतो वे- दाहरणादिरूपवृत्तान्तात्मकं हव्यम्; पवित्रत्वात् दिव्यरसत्वेनास्वाद्यत्वात्, उपरि महाफलप्रसोतृत्वाच्च हविष्ट्वारोपः, यच्छृण्वतां रसज्ञानां स्वादु स्वादु पदे पदे । इत्यादिवचनैः। स्तोत्रमन्त्रानुपाठैः = वैदिकपुरुषसूक्तादिपौराणिकब्रह्मप- रादिस्तुतिरूपमन्त्रजपपुरःसरः; जुह्वत् = समर्पयन् सन्, इति तत्काल विशेषणम्। उभाभ्यां च नान्तरीयकतया हिंसादिवर्जनभगवत्प्रणामादिरूपं शारीरं तपः सिद्धमेव । जुह्वदित्यनेन – शब्दादीन् विषयानस्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति । इति, श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञात् ज्ञानयज्ञः परंतप। इति, ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् । इति भगवद्ववचनमनुसंधत्ते । अत्र वैष्णवं वपुरिति शुद्धधारणास्पदत्वम्, इदमिति वर्णितमधुरप्रकारविशिष्टत्वम्, अनघमिति पापक्षयरूपं धारणा- फलम्, स्वचित्त इति 'योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः' इति वचनात् योगस्य च यमाद्यनुष्ठानरूपत्वात् यमादिप्रत्याहारान्तपञ्चाङ्गीवशीकृतत्वं चित्तस्य, धत्त इति धारणा, नित्यमिति प्रत्ययान्तरतिरस्काराद् ध्यानम्, निरस्ताखिले- ति मैत्र्यादिभावना, फलं सन्ततान्तः प्रमोद इति परमेश्वरैक्यानुसंधानज- नितपरमानन्दानुभवरूपः समाधिश्च प्रकाश्यते । वपुर्धत्त इति सबीजसमा- धित्वम्, जुह्वद्धत्ते इति सगर्भत्वं चानुसंधेयम्, ध्यानेन च जपेन च वि शिष्टत्वात् । अस्मिंश्च पद्ये परिसमापितस्य प्रबन्धस्याधिकारिविषयसंबन्धा अपि प्रदर्श्यन्ते । तथा हि – वपुरिदमिति भगवद्विग्रहो विषय इत्युक्तम् । सन्ततान्तःप्रमोद इति नित्यसुखापेक्षी मुमुक्षुर्मुख्याधिकारीति सूचितम् । प्र- तिपाद्यप्रतिपादकभावः संबन्धः प्रसिद्धः । एवं परमप्रयोजनमनन्तरम्श्लोके प्रतिपादयिष्यते । तत्पादाम्भोरुहाभ्याम् तस्य धर्तुश्चरणकमलाभ्याम् । सततं नमस्कुर्महे = नित्यं नमस्कुर्मः । आत्मनेपदप्रयोगात् कर्त्रभिप्राय- क्रियाफलत्वं सूचयति । 'स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले' इति आ- त्मनेपदस्मरणात्। 'नमः स्वस्ति' इत्यादिना चतुर्थी निर्मलाभ्याम् = निरस्तसमस्तपापाभ्याम् इति नमस्कारे महाफलत्वं सूचयति निष्कलङ्कमि त्यादिवत् । अपिशब्देन सकलोपासकस्य पादाम्भोरुहाभ्यामपि नमस्कुर्महे, किंपुनर्निष्कलोपासकस्येति द्योत्यते । अथवा, अपिशब्दो ऽनुक्तसमुच्चयार्थः; तद्भृत्यादिपादाम्भोरुहाभ्यामपि नमस्कुर्मह इति भक्त्या अतिशयः प्रकाशते । अत्र पर्यायोक्तं रूपकमतिशयोक्तिश्चालंकारः ॥ ५१ ॥ इत्थं प्रारब्धं प्रबन्धं भगवत्प्रसादादविघ्नेन परिसमाप्य, इदानीं परमदयामृ तरससरस्वन्तः श्रीमन्तो भगवन्तः शारीरकमीमांसाभाष्यकाराः शंकरभगवत्पादाः स्वयं परमतपस्वितया परमेश्वरावतारभेदतया च स्तोत्रस्यास्य जप्तॄणां परमं प्रयोजनमुपस्थापयति ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति । न हीश्वरव्याहृतयः कथंचित् पुष्णन्ति लोके विपरीतमर्थम् । इत्याद्यभियुक्तोक्तेः, एतदाख्यानमायुष्यं पठन् रामायणं नरः । सपुत्रपौत्रः सगणः प्रेत्य स्वर्गे महीयते ॥ इति, भजत्यविकलं यद्वा वाजिमेधफलं लभेत् । इत्यादिप्राचेतसपराशरादिवचनात् मोदात् पादादिकेशस्तुतिमिति रचितां कीर्तयित्वा त्रिधाम्नः पादाब्जद्वन्द्वसेवासमयनतमतिर्मस्तकेनानमेद्यः । उन्मुच्यैवात्मनैनोनिचयकवचकं पञ्चतामेत्य भानो- र्बिम्बान्तर्गोचरं स प्रविशति परमानन्दमात्मस्वरूपम्॥ ५२॥ मोदात् = भगवद्विग्रहानुभवजातात् प्रहर्षात्, नेत्रे जलं गात्ररुहेषु कम्पः इत्यादिविकारजनकाद्धेतोः ; न तु ख्यात्यादिलोभादित्यर्थः । इति रचिताम् = अनेनानन्तरोक्तेन कम्बुराजादिपरिवारावर्जनपुरःसरेण प्रकरेण ग्रथिताम् ; मोदाद् इति रचितामित्यनेन उद्वेलस्य भक्तिसुधासिन्धोस्तरङ्गरूपेणाविर्भूतत्वं द्योत्यते । पादादिकेशस्तुतिम् = पादादिकेशान्तसमग्रविग्रहवर्णनपरत्वात् पादादिकेशान्तसंज्ञितं स्तोत्रम्; अन्तशब्दः प्रसिद्ध्या नोपात्तः। कीर्तयित्वा = उच्चार्येति वागिन्द्रियप्रावण्यमुक्तम् । त्रिधाम्नः = भगवतः । पादाब्जद्वन्द्वसेवासमयनतमतिः ; श्रीमदष्टाक्षरादिभिर्मन्त्रमुख्यैर्या पादकमलद्वयस्य_सेवा =उपासनम्, तत्काले नता = प्रवणा, तत्रैकाग्रीभूता म तिः = बुद्धिर्यस्य । अनेनान्तःकरणस्थैर्यं प्रकाशितम् । मस्तकेन = शिरसा । आनमेत् = त्रिधामानं पादाब्जद्वन्द्वं वार्थात् प्रणमेत; पूजावसान इत्यौचित्यात्। अनेन शरीरप्रावण्यं दर्शितम् । मनोवाक्कायानां समं प्रह्वीभावे परमेश्वरस्य सर्वथा करुणाकटाक्षः पतिष्यतीति भावः । कीर्तयित्वेत्यवीप्सया सकृदुच्चारणस्यायं प्रभावः, क्रियासमभिहारस्य तु कथं कथ्यतामिति व्यञ्जयति। आनमेदिति संभावनायां लिङ् । मनुष्याणां सहस्रेषु हि स पुण्यात्मा संभवतीति द्योतयति । आत्मनेति विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम्। 'आत्मानमात्मना वेत्सि' इत्यादिवत् । स्वयमित्यर्थः । अनेन स्वपरपरित्राणे तस्य परानिरपेक्षत्वमुक्तम् । एनोनिचयकवचकम् = बहुजन्मसमार्जितपापपुण्यरूपं कुत्सितं कञ्चुकम्, सर्वत आवारकत्वात् मलिनत्वात् पारतन्त्र्यकरणत्वाच्च कवचत्वारोपः । कुत्सायां कप् । उन्मुच्य सर्पस्त्वच मिवावधूयेत्यनेन दारिद्र्यव्याधिशत्रुपीडाद्यनर्थानामेनोनिचयकार्यत्वात् तस्य च निवृत्तत्वात् समग्रसंपदारोग्यरिपुजयाद्यैहिकसुखानुभूत्या दीर्घस्यायुषः प्रतिपत्तिः, तत्त्वज्ञानप्राप्तिश्च प्रकाशिता । पञ्चताम्; पञ्चभूतसमष्टिरूपत्वात् शरीरस्य तत्परिग्रहस्य च कर्मफलभोगाद्यर्थत्वात् भोगेन प्रारब्धे कर्मणि क्षीणे तच्छरीरं पुनः प्रकृतिभूतभूतपञ्चके लीयते इति पञ्चता = मृतिः । वियति वियद् मरुति मरुद् वह्नौ वह्निर्जलं जले भुवि भूः । लीयन्ते स्वप्रकृतावहमपि मय्येव…….। इत्याद्यभियुक्तोक्तेः । तां पञ्चताम् एत्येति लशुनं गृञ्जनं चैव भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् । इत्यत्र यथा प्रमादात् भुक्तं चेत् तदानीमियन्निष्कृतिरित्यनुवादोऽर्थः, न पुनरवश्यं भुक्त्वा पश्चाच्चान्द्रायणं चरेदिति 'स्नात्वा भुञ्जीत' इत्यादिवद्विधिः । अतश्च मार्कण्डेयादिवत् परमेश्वरोपासकानामाप्रलयमवस्थितेः, प्रभुरहमन्यनृणां न वैष्णवानाम् इति वचनात् न प्राकृतजनवत् पारतन्त्र्येण मृतिः । अपि तु संसारवैराग्यात् परानुग्रहादिना वा कृतकृत्याः प्रतीक्षन्ते मृत्युं प्रियमिवातिथिम् । इत्युक्तत्वात् शरभङ्गदधीचादिवत् स्वेच्छोत्क्रमणादिभिः शरीरं त्यजन्ति चेदित्यर्थः। भानोः =सूर्यस्य, बिम्बान्तर्गोचरम् =मण्डलान्तवर्ति, परमानन्दम् = सर्वस्मादुत्कृष्टं सुखम् , इतः परस्य सुखस्याभावात् । मानुषमानन्दमुपक्रम्य तारतम्येनानन्दान्तराण्यनुक्रम्य ब्रह्मानन्दे तारतम्याविश्रान्तेः श्रुत्या प्रतिपादितत्वात्; आत्मस्वरूपम् ; आत्मनः = जीवस्य, स्वं = तात्त्विकम्, रूपं; जीवत्वम्; तारतम्याश्रयत्वस्यौपाधिकत्वे घटाकाशत्वस्येवातात्त्विकत्वं स्यात् ; आत्मरूपं भानोर्बिम्बान्तर्गोचरं परमानन्दं प्रविशति, उपाधिविधूननेन तदेव भवतीत्यर्थः; 'स यश्चायं पुरुषे । यश्चासावादित्ये । स एकः ।' इति श्रुतेः । भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन। ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥ इति, ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् । इति च भगवद्वचनात्, संदृश्यते वाप्यथ गम्यते वा तज्ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम् । इति, विभेदजनके ज्ञाने नाशमात्यन्तिकं गते । आत्मनो ब्रह्मणो भेदमसन्तं कः करिष्यति ॥ इति च श्रीविष्णुपुराणवचनात् । परमानन्दं विशतीत्यनेन पूर्वश्लोकप्रतिपादितस्य सबीजसमाधेः फलभूतं निर्बीजसमाधिं प्राप्य, तत्फलं कैवल्यं लभत इत्यपि दर्शितम्। अत्र परिसंख्या रूपकं चालंकारः । अस्य च प्रबन्धस्य धारणाधारभगवद्विग्रहवर्णनपरत्वाद् धारणायाश्च ध्यानफलत्वात् ध्यानस्य च समाधिसाधनत्वात् समाधेश्च विदेहकैवल्यपरमानन्दप्रयोजनत्वादैहिकसुखानां च तस्यान्तरायो मैत्रेय ब्रह्मेन्द्रत्वादिकं फलम्। तस्मिन् प्रपन्ने किमिहास्त्यलभ्यं धर्मार्थकामैरलमल्पकास्ते । इत्यादिवचनैरानुषङ्गिकत्वेनावर्जनीयत्वादैहिकसुखानुभूतिरात्मलाभश्च प्रयोजनमिति बुभुक्षुभिर्मुमुक्षुभिश्च श्रोतव्यत्वं पाठ्यत्वं जप्यत्वमनुसंधेयत्वं चेति सिद्धम्। कीर्तयित्वा नमेद्यः इत्यविशेषोक्तेश्चतुर्णां वर्णानां यस्य भक्तिः, स एवाधिकारीत्यपि सूचितम् । मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः। स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥ न मे प्रियश्चतुर्वेदी मद्भक्तः श्वपचोऽपि यः तस्मै यस्मै ततो ग्राह्यः स च पूज्यो यथा ह्यहम्॥ इति स्मृतिवचनैः । इत्यशेषमतिमङ्गलम् ॥ ५२ ॥ इत्थं पादादिकेशाख्यभगवत्पादनिर्मितेः। भक्तिमन्दाकिनीं व्याख्यां चक्रे पूर्णसरस्वती ॥ मृद्वङ्घ्रिश्लिष्टजङ्घं विकटकटितटं निम्ननाभिस्थपद्मं सत्कुक्षिव्यूढवक्षः पृथुलभुजमुरुस्कन्धमुद्दामकण्ठम्। बिम्बोष्ठं सुष्ठुगण्डं सितरदमरुणापाङ्गमुत्तुङ्गघोणं शोणाक्षं सुभ्रु चोत्थालिकलुठदलकं पातु विष्णोर्वपुर्वः ॥ भक्तिर्विष्णुपदाम्बुजप्रणयिनी वाणी सुधावर्षिणी निर्धूतप्रतिहस्तिमुक्तिविरतौ यस्य प्रतीक्ष्यं मतम् । व्याख्यानं वटमूलनस्य महसस्तस्यापि विस्मापनं तं वन्दे यतिसिंहमागमफलक्षेमंकरं शंकरम् ॥ इति श्रीपूर्णसरस्वत्याः कृतिः श्रीमत्पादादिकेशव्याख्या भक्तिमन्दाकिनी नाम संपूर्णा । Select Bibliography Select Bibliography Printed sources Abhijñānaśākuntala of Kālidāsa, ed. S.K. Belvalkar. New Delhi: Sahitya Akademi, 1965. 171 Ambāstava. Printed (pp.297-302) in the Saundaryalahari of Sankaracharya with the commentary of Laksmidhara, ed. N.N. Swami Ghanapathi. Mysore: Government Branch Press, 1953. Anargharāghavapañcikā, ed. Hari Narayana Bhat. 2 Vols. Publications du département d'indologie 82.1-2. Pondicherry: IFP/EFEO, 1998. Alankārasarvasva of Ruyyaka with Sanjivini commentary of Vidyacakravartin. Text and Study by S. Janaki, ed. V. Raghavan. New Delhi: Meherchand Lachhmandas, 1965. Aṣṭāngasangraha of Vahaṭa,] with the commentary of Vṛddhavāgbhaṭa, ed. Ananta Damodar Athvale. Poona: Mahesha Ananta Athvale, 1980. Aṣṭādhyāyī of Pāṇini, ed. and trans. S.M. Katre. Delhi: Motilal Banarsidass, 1989. Aitareyopaniṣad with the commentary of Sankara. Printed (pp. 541-604) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books, 1981. Uttararāmacarita of Bhavabhūti, ed. T.R. Ratnam Iyer, Wasudev Laxman Shastri Pansikar. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1925. Rgvedasamhitā, with the Bhāṣya of Sāyaṇācārya, 5 vols. Poona: Vaidika Samshodhana Mandala, 1933-1951. Kathopaniṣad with the commentary of Sankara. Printed (pp. 123-232) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books, 1981. Kamalinīrājahamsa, ed. T. Ganapathy Shastry. Trivandrum Sanskrit Series No. 159. Trivandrum: University Manuscripts Library, 1948. Kādambarī of Bāṇa with the commentaries of Bhanucandra and Siddhicandra, ed. Kashinath Pandurang Parab and revised by Wasudeva Laxmana Shastri Pansikar. Delhi: Nag Publishers, 1985. 172 Bhaktimandākinī Kamasutra of Vatsyāyana with the commentary of Yasodhara, ed. Gosvamī Damodar Shastri. The Kashi Sanskrit Series No. 29. Benares: The Chowkhamba Sanskrit Series Office, 1929. Kāvyādarśa of Dandin, ed. T.G. Mainkar. Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute, 1970. Kavyaprakāśa of Mammața with the commentary Balabodhinī of Vamana Jhalakikar, ed. Raghunatha Karamakar. Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute, 1965. Kirātārjunīya of Bharavi with the commentary Ghaṇṭāpatha of Mallinātha, ed. Durga Prasad and K.P. Parab. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1913 (7th ed.). Kumārasambhava of Kalidasa with the commentary Siśubodhini of Sarvajñavanamuni. ed. N.V.P. Unithiri. Calicut University Sanskrit Series 9. Calicut: University of Calicut, 2002. To silstance Kenopaniṣad with the commentary of Sankara. Printed (pp. 29-122) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books, 1981. Kauṣītakībrāhmaṇopaniṣad with an anonymous unpublished commen[00-tary, ed. E.R. Sreekrishna Sarma with an English translation by A.G. Krishna Warrier. Madras: Adyar Library and Research Centre, 1990. Gauḍapādakārikā, ed. Raghunathaśarma. Poona: Bhandarkar Oriental yohur Research Institute, 1953. Chandogyopanișad with the commentary of Sankara. Printed in The olible complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books 1983 (revised edition). Taittiriyopaniṣad with the commentary of Sankara. Printed (pp.615-756) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books, 1983 (revised edition). Daśāvatāracarita of Kṣemendra, ed. Pt. Durgaprasad and Kashinath Pandurang Parab. Kavyamala Series No. 26. Bombay: Nirnayasagar Press, 1930 (2nd ed.). LA DINICE Noleń Posude salunes I Select Bibliography 173 Nṛsimhottaratāpinyupaniṣad with the commentary of UpanishadBrahma-Yogin, ed. A. Mahadeva Sastri. Printed (pp.222-304) in The Vaisnava-Upanisads with the commentary of Sri Upanisad-BrahmaYogin. Madras: The Adyar Library, 1923. Nyāyasūtra of Gautama with the Bhāṣya of Vatsyāyana and the Vṛtti of Viśvanātha Bhaṭṭācārya, ed. Digambarasastri. Poona: Anandashrama Press, 1922. Prabodhacandrodaya of Kṛṇamiśra with the commentaries Prakāśa of Rāmadāsa Dīkṣita and Candrika of Sekhara, ed. Wasudev Laxman Shastri Pansikar. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1910. Bhaṭṭi-Kavya (Rāvaṇavadha), ed. Maheshwar Anant Karandikar and Shailaja Karandikar. Delhi: Motilal Banarsidass, 1982. Brhatsamhita of Varāhamihira, ed. M. Ramakrishna Bhat. Delhi: Motilal Banarsidass, 1981-1982. Bṛhadāraṇyakopaniṣad with the commentary of Sankara. Printed in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 10. Madras: Samata Books, 1983 (revised edition). Brahmasūtra with the commentary of Sankara. Printed in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 7. Madras: Samata Books, 1983. Bhagavadgītā with the commentary of Sankara. Printed in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 6. Madras: Samata Books, 1983 Bhaṭṭikāvya, ed. and trans. by Maheshwar Anant Karandikar and Shailaja Karandikar. Delhi: Motilal Banarsidass, 1982. Bhavasantāraṇopaniṣad, ed. Rāmaprapannajī along with his own bhaṣāṭīka Vedāntavijñānavilāsa. Bombay: Venkatesvara Press, 1964. Bhagavatapurāṇa, ed. J.L. Shastri. Delhi: Motilal Banarsidass, 1983. Bhāvaprakāśana of Śāradātanaya, ed. Madan Mohan Agrawal. Varanasi: Chowkhambha Vidyabhavan, 1983 (2nd ed.). Bhāvaviveka of Divakara. Printed (pp.365-382) in Purnasarasvati, ed. N.V.P. UNITHIRI. Calicut: University of Calicut, Publication Division, 2004. 174 Bhaktimandakinī Manusmrti, ed. Narayana Rama Acharya. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1946 (10th ed.). Mahābhārata, Critical edition in 21 Vols. Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute, 1933-72. Mahimnastotra with the commentary of Madhusudhana Saraswati, ed. Jagannatha Shastri. Varanasi: Chowkhambha Sanskrit Series Office, 1949. Māṇḍūkyopaniṣad with the commentary of Sankara. Printed (pp.391540) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books, 1983. Malatīmādhava of Bhavabūti, ed. M.R. Kale. Delhi, 1983 (3rd ed. reprint). Mukundamālā, ed. and trans. with the commentary by V. Rangaswamy Iyengar. Madras: Lakshmi Chellaswami, 1977. Mundakopanişad with the commentary of Sankara. Printed (pp.309–390) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 8. Madras: Samata Books, 1983 (revised edition). Yajñavalkyasmrti, with the commentary Mitākṣara of Vijñāneśvara, ed. Narayana Rama Acharya. Bombay, 1949. Yogasutra of Patañjali with the commentaries of Vyasa, Vācaspatimiśra and Vijñānabhikṣu, ed. Nārāyaṇamiśra. Benaras: Bharatiya Vidya Prakashan, 1971. Raghuvamsa of Kalidasa with the commentary Salakṣaṇā by Sarvajñavanamuni, ed. N.V.P. Unithiri. Calicut University Sanskrit Series 10. Calicut: Calicut University, Publication Division, 2002. Rāmāyaṇa of Vālmīki. Critical Edition in 7 vols. Baroda: Oriental Institute, 1960-75. ed. Poona: Vākyavṛtti of Sańkara with the commentary of Viśveśvara, Ranganathaśastri. Anandasrama Sanskrit Series 80. Anandashrama Press, 1915. Vāyupurāṇa, ed. Kshemaraja Jaikrishnadas. Delhi: Motilal Banarsidass, 1983. Select Bibliography 175 Viśvaprakāśa of Maheshvara, ed. Ratna Gopala Bhatta. Benares: Vidya Vilas Press, 1911. Viṣṇupādādikeśāntastotra of Sankara. Printed (pp.284-297) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 1. Madras: Samata Books, 1981. Viṣṇupādādikeśāntastotra of Sankara. Printed (pp.22-35) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 18. Srirangam: Vani Vilas Press, 1910. Viṣṇupādādikeśāntastotra of Sankara with the commentary of Pūrṇasarasvatī, ed. J.K. Balasubrahmanyam, Srirangam: Vani Vilas Press, 1911. Viṣṇupādādikeśāntastotra of Sankara with commentary, ed. K.P. Parab and Durga Prasad Shastri. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1929. Viṣṇupādādikeśāntastotra. Printed (pp.380-386) in The minor works of Sri Sankaracarya, ed. H.B. Bhagavat. Poona: Oriental Book Agencies, 1962. Viṣṇupurāṇa, ed. M.M. Pathak. 2 vols. Baroda: Oriental Institute, 1977 and 1999. Viṣṇusahasranāmastotra with the commentary of Śankara, ed. and trans. by Ananthakrishna Sastri, R. The Adyar Library series 8. Madras: The Adyar Library and Research Centre, 1980. Venīsamhāra of Bhaṭṭanārāyaṇa with tippanī of Jagaddhara, ed. Narayana Rama Acharya. Bombay: Nirnaya Sagar Press, 1940. Vaijayantīkośa of Yadavaprakāśa, ed. Haragovinda Shastri. Varanasi: Chowkhambha Sanskrit Series Office, 1971. Śiśupālavadha of Magha with the commentary of Vallabhadeva and Mallinātha, ed. Anantarama Sastri Vetal. The Kashi Sanskrit Series (Haridas Sanskrit Granthamala) No. 69. Benaras: Kashi Sanskrit Series, 1929. Śvetāśvataropaniṣad with the Bhāṣya of Śankarācārya. Poona: Anandashrama Press, 1966. 176 Bhaktimandākinī Sankhyakārikā of Īśvarakṛṣṇa, ed. Jwala Prasad Shastri. Varanasi: Chaukhamba Vidyabhavan, 1984. Suśrutasamhita of Suśruta, ed. Narayana Rama Acarya. Bombay: Satyabhamabai Pandurang, 1945. Hamsasandesa, ed. K. Sambasiva Sastri. Trivandrum Sanskrit Series No. 129. Trivandrum: University Manuscripts Library, 1937. Haristuti of Śankarācārya. Printed (pp.307-317) in The complete works of Sri Sankaracharya, v. 1. Madras: Samata Books, 1981. Harivamsa. Printed in the crit. ed. of Mahabharata, Vol. 22, 2 pts. Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute, 1969, 1971. Harṣacarita, ed. P.V. Kane. Delhi: Motilal Banarsidass, 1986. Halayudhakośa (Abhidhānaratnamālā) of Halayudha, ed. shankar Joshi. Lucknow: Sarsvati Bhavana, 1967 (2nd ed.). Secondary Material Bhat, Hari Narayana (1998). See ANARGHARAGHAVAPAÑCIKĀ. Goodall, Dominic (1996). Hindu Scriptures. London: Phoenix and California University Press. JayaUnithiri, N.V.P. (2004). Purnasarasvatī with the critical edition of a newly discovered work on dramaturgy, Bhavaviveka by Divakara. Calicut: University of Calicut, Publication Division, 2004. INDEX OF PĀDAS अत्यन्ताचिन्त्यमूर्तेश्विरतरमजितस्यान्तरिक्षस्वरूपे अप्यारोप्यारूढगर्वावधिजलधि ययोरादिदैत्यौ जघान अव्यान्निर्घातघोरो हरिभुजपवनामर्शनाध्मातमूर्तेर् अस्माकं विस्मयार्हाण्यखिलजनमनःप्रार्थनीयानि सेयं अस्मानब्जप्रभे ते प्रचुरतरकृपानिर्भरं प्रेक्षमाणे. अस्मान्विस्मेरनेत्रत्रिदशनुतिवचः साधुकारैः सुतारः आ पादादा च शीर्षाद् वपुरिदमनघं वैष्णवं यः स्वचित्ते. आक्रामद्भ्यां त्रिलोकीमसुरसुरपती तत्क्षणादेव नीतौ .. आदौ कल्पस्य यस्मात् प्रभवति विततं विश्वमेतद्विकल्पैः आशाः सर्वाः प्रकाशा विदधदपिदधच्चात्मभासान्यतेजांय् आश्चर्यस्याकरो नो द्युमणिरिव मणिः कौस्तुभः सो ऽस्तु भूत्यै आहुर्यस्य स्वरूपं क्षणमुखमखिलं सूरयः कालमेतं. इत्थं सेवावनम्रं सुरमुनिनिकरं प्रेक्ष्य विष्णोः प्रसन्न इन्दोर्बिम्बं यथाङ्को मधुप इव तरोर्मञ्जरी राजते यः उत्थं तत्पुण्ड्रमूर्ध्वं जनिमरणतमः खण्डनं मण्डनं .. उद्द्योतैः कौस्तुभस्याप्युरुभिरुपचितश्चित्रवर्णो विभाति.. उन्नम्रं कम्रमुच्चैरुपचितमुदभूद् यत्र पत्रैर्विचित्रैः उन्मज्जन्नूर्जितश्रीस्त्रिभुवनमपरं निर्ममे तत्सदृक्षं उन्मुच्यैवात्मनैनोनिचयकवचकं पञ्चतामेत्य भानोर् ऊरू चारू हरेस्तौ मुदमतिशयिनीं मानसे नो विधत्ताम्. एतत्पातित्यदान्नो जघनमतिघनादेनसो माननीयं. कण्ठाकल्पोद्गतैर्यः कनकमयलसत्कुण्डलोत्थैरुदारैर् कण्ठाश्लेषे रमायाः करवलयपदैर्मुद्रिते भद्ररूपे . 25c 20b За 15c 40c 3b 51a 13a 25a 30c 30d 2a 37c 29b ca 43d 34b 23a 48c 52c 20d 21c 34a 34c 178 कम्राकारा मुरारेः करकमलतलेनानुरागाद् गृहीता.. कम्रेणाम्रेड्यमानाः किसलयमृदुना पाणिना चक्रपाणेः कर्णस्थस्वर्णकम्रोज्ज्वलमकरमहाकुण्डलप्रोतदीप्यन्. कर्तारो दुर्निरूपा स्फुटगुरुयशसां कर्मणामद्भुतानाम् . कल्पान्ते यस्य चान्तः प्रविशति सकलं स्थावरं जङ्गमं च कल्यां कल्याणदात्री मम मतिमनिशं कम्ररूपा करोतु .. काकुत्स्थः कंसघाती मनसिजविजयी यश्च कल्किर्भविष्यन्. काञ्ची सा काञ्चनाभामणिवरकिरणैरुल्लसद्भिः प्रदीप्ता.... कान्तं वक्षो नितान्तं विदधदिव गलं कालिमा कालशत्रोर्. कान्त्यम्भः पूरपूर्णे लसदसितवलीभङ्गभास्वत्तरङ्गे कामं दामोदरीयोदरसलिलनिधौ चित्तमत्स्यश्चिरं नः. कामं दीप्तांशुकान्ता प्रदिशतु दयितेवास्य कौमोदकी नः कारुण्यार्द्रेः कटाक्षैः सकृदपि पतितैः संपदः स्युः समग्राः कालव्यालद्वयं वा विलसति समया वालिकामातरं नः कालिन्द्यारुह्य मूर्ध्नो गलति हरशिरः स्वर्धुनीस्पर्धया नु काले काले च कम्बुप्रवरशशधरापूरणे यः प्रवीणः कुन्देन्दुस्वच्छमन्दस्मितमधुरमुखाम्भोरुहां सुन्दराङ्गीं. कुर्वत् पारेपयोधिज्वलदकृशशिखाभास्वदौर्वाग्निशङ्कां केशाः केशिद्विषो नो विदधतु विपुलक्केशपाशप्रणाशम्. क्रीडत्वानद्धहेमोदरनहनमहोबाडबाग्निप्रभाढ्ये. गन्तुं नान्तं समर्थो भ्रमर इव पुनर्नाभिनालीकनालात्. गम्भीराकारनाभीचतुरतरमहावर्तशोभिन्युदारे.. गाढामागामिनीं नः शमयतु विपदं गण्डयोर्मण्डलं तत्. घोणः शोणीकृतात्मा श्रवणयुगलसत्कुण्डलोस्रैर्मुरारे: चक्रं तच्चक्रपाणेर्दितिजतनुगलद्रक्तधाराक्तधारं चञ्चच्चण्डोरुतुण्डत्रुटितफणिवसारक्तपङ्काङ्कितास्यं चञ्चच्चार्वंशुचक्रा चरणनलिनयोश्चक्रपाणेर्नखाली चित्तस्था मा विरंसीच्चिरतरमुचितां साधयन्ती श्रियं नः चित्तादर्शं निधातुं महितमिह सतां ते समुद्गायमाने च्छायं श्रेयःप्रदायि प्रपदयुगमिदं प्रापयेत्पापमन्तम्. च्छायापत्त्यापि नित्यं सुखयति यमिनो यत्तदव्यान्महो नः Bhaktimandākinī 5a 11d 38a 33b 25b 22d 49b 22c 29a 26a 26d 5d 8b 41d 45b 35b 8c 47c 46d 26c 48b 26b 38d 39c 2c 6c 16d 27d 19c 17d 50d Index of Padas छाये नो भूरिभूतिप्रसवकुशलते भूलते पालयेताम्. जङ्घे नारायणीये मुहुरपि जयतामस्मदंहो हरन्त्यौ जातालंकारयोगं जलमिव जलधेर्बाडबाग्निप्रभाभिः जीमूतश्यामभासा मुहुरपि भगववाहुना मोहयन्ती.. जुह्वज्जिह्वाकृशानौ हरिचरितहविः स्तोत्रमन्त्रानुपाठैस् तत्पादाम्भोरुहाभ्यां सततमपि नमस्कुर्महे निर्मलाभ्याम् तस्मिन्नस्माकमन्तःकरणमतिमुदा क्रीडतात् क्रोडभागे. ताभ्यां ताम्रोदराभ्यांमुहूरहमजितस्याञ्चिताभ्यामुभाभ्यां त्रैलोक्यालोकदीपावभिदधति ययोरेव रूपं मुनीन्द्राः दद्यादाद्यानवद्या ततिरतिरुचिरा मङ्गलान्यङ्गुलीनाम् . दद्युर्नो मङ्गलानि भ्रमरभरजुषा कोमलेनाब्धिजायाः दन्ताली सन्ततं सा नतिनुतिनिरतानक्षतान्रक्षतान्नः दाच्योतन्ती बभासे सुरसरिदमला वैजयन्तीव कान्ता. दिक्कालौ वेदयन्तौ जगति मुहुरिमौ संचरन्तौ रवीन्द् दृष्ट्वा दष्टुं शुकस्य स्फुटमवतरतस्तुण्डदण्डायते यः देवो भीतिं विधातुः सपदि विदधतौ कैटभाख्यं मधु च देहच्छायोद्गमाभा रिपुवपुरगुरुप्लोषरोषाग्निधूम्याः देहाम्भोधिः स देयान्निरवधिरमृतं दैत्यविद्वेषिणो नः द्योतते यच्चतुरपरिहितेनाम्बरेणात्युदारं. धत्ते नित्यं निरस्ताखिलकलिकलुषे संततान्तःप्रमोदः धत्ते या तत्त्वयोगाच्चरमचरमिदं भूतये भूतजातम्. धात्रीं स्थात्रीं जनित्रीं प्रकृतिमविकृतिं विश्वशक्तिं विधात्रीं ध्वान्तस्यैकान्तमन्तं यदपि च परमं सर्वधाम्नां च धाम. नम्राङ्गानां हरेनों हरिदुपलमहाकूर्मसौन्दर्यहारि नाभीनालीकमूलादधिकपरिमलोन्मोहितानामलीनां नालीकं नाभिपद्माकरभवमुरु तन्नागशय्यस्य शौरेः नालीकाक्षस्य नाभीसरसि वसतु नश्चित्तहंसश्चिराय नित्यं निर्मूलयेयुर्निचिततरममी भक्तिनिघ्नात्मनां नः नित्यं स्नेहातिरेकान्निजकमितुरलं विप्रयोगाक्षमा या. नित्यानन्दं स्वसंविन्निरवधिविमलस्वान्तसंक्रान्तबिम्ब 179 42d 18d 21b 4a 51c 51d 25d 13c 40b 15d 11c 36d 12b 40a 39b 20a 46c 48d 21a 51b 9b 9c 2b 17c 27a 24d 23d 10c 36a 50c 180 नित्यानन्दाय भूयान्मधुमथनमनोनन्दनो नन्दको नः निध्वानैर्नीरदौघध्वनिपरिभवदैरम्बरं कम्बुराजः नीलाद्रेस्तुङ्गशृङ्गस्थितमिव रजनीनाथबिम्बं विभाति. नीले नारायणोरःस्थलगगनतले हारतारोपसेव्ये.. नृत्यल्लालाटरङ्गे रजनिकरतनोरर्धखण्डावदाते. नेत्राम्भोजप्रबोधोसुकनिभृततरालीनभृङ्गच्छटाभे. पट्वीयं भावनाख्यां चटुलमतिनटी नाटिकां नाटयेन्नः पद्माक्षस्याङ्घ्रिपद्मद्वयतलनिलयाः पांसवः पापपङ्कम् पद्मानन्दप्रदाता परिलसदरुणश्रीपरीताग्रभागः. पाता विश्वस्य शश्वत्सकलसुररिपुध्वंसनः पापहन्ता पातात् पातालपातात् पतगपतिगतेभ्रूयुगं भुग्नमध्यं. पातामाताम्रशुक्लासितरुचिरुचिरे पद्मनेत्रस्य नेत्रे. पातामेतौ पयोजोदरललिततलौ पङ्कजाक्षस्य पादौ पातालं यस्य नालं वलयमपि दिशां पत्रपङ्किर्नगेन्द्रान्. पादाब्जद्वन्द्वसेवासमयनतमतिर्मस्तकेनानमेद् यः पादाम्भोजन्मसेवासमवनतसुरव्रातभास्वत्किरीट. पायान्नः पाञ्चजन्यः स दितिसुतकुलत्रासनैः पूरयन् स्वैर् पायासुर्मां त एते गुरुतरकरुणाभारखिन्नाशया ये. पीठीभूतालकान्तं कृतमकुटमहादेवलिङ्गप्रतिष्ठे पूर्वं गीर्वाणपूज्यं कमलजमधुपस्यास्पदं तत्पयोजम् . प्रत्युप्तोच्चावचाश्मप्रकरकरगणैश्चित्रितं यद्विभाति प्राज्यैश्वर्यप्रदाभ्यां प्रणतिमुपगतः पादपङ्केरुहाभ्याम् . प्राणाख्यस्यानिलस्य प्रसरणसरणिः प्राणदानाय नः स्तात्.. प्रोत्फुल्लत्पद्ममालाविकसितमहितस्फाटिकैशानलिङ्गम् . प्रोवाट्यैवात्मतन्द्रीप्रकटपटकुटीं प्रस्फुरन्ती स्फुटाङ्गं . प्रोद्यत्सूर्यांशुराजन्मरकतमुकुराकारचोरं मुरारे: बन्धार्तिं बाधतां नो बहुविहतिकरीं बन्धुरं बाहुमूलम् . बाहुल्येनैव बद्धाञ्जलिपुटमजितस्याभियाचामहे तद्. बिभ्राणाः शस्त्रजालं मम दधतु हरेर्बाहवो मोहहानिम् बिम्बान्तर्गोचरं स प्रविशति परमानन्दमात्मस्वरूपम् Bhaktimandākinī 4d 1d 1b 30b 41c 42b 44d 10d 35a 7c 41a 40d 12d 24a 52b 17a 1c 49d 44a 23b 17b 13d 39d 43b 44c 38c 32d 32c 33d 52d Index of Padas ब्रह्मन् ब्रह्मण्यजिह्मां मतिमपि कुरुषे देव संभावये त्वां भारीभूतोरुदण्डद्वयभरणकृतोत्तम्भभावं भजेते ... भूमिष्ठो यस्तथान्यो भुवनगृहबृहत्स्तम्भशोभां दधौ नः. भूयाद् गायत्स्वयंभूमधुकरभबनं भूमयं कामदं नो. भूयाद् भूयोविभूत्यै मम भुवनपतेभ्रूलताद्वन्द्वमध्याद् भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा यदन्तस्त्रिभुवनगुरुरप्यब्दकोटीरनेका मत्स्यः कूर्मो वराहो नरहरिणपतिर्वामनो जामदग्न्यः मध्यस्थो मन्दराद्रिर्भुजगपतिमहाभोगसंनद्धमध्यः. माणिक्यश्रीप्रतानैः परिमलितमलिश्यामलं कोमलं यत्. माला नीलेव यान्ती स्फुरति रुचिमती वक्तृपद्मोन्मुखी या माला मालालितास्मान्न विरमतु सुखैर्योजयन्ती जयन्ती मालालीवालिधाम्नः कुवलयकलिता श्रीपतेः कुन्तलाली. मोदात् पादादिकेशस्तुतिमिति रचितां कीर्तयित्वा त्रिधाम्नः.. यं संचिन्त्यैव सद्यः स्वयमुरगवधूवर्गगर्भाः पतन्ति यत्र प्रत्युप्तरत्नप्रवरपरिलसरिरोचिष्प्रतान यस्मादाक्रामतो द्यां गरुडमणिशिलाकेतुदण्डायमाना. यस्माद्वाचो निवृत्ताः सममपि मनसा लक्षणामीक्षमाणाः यस्मिन्नीलाश्मनीलैस्तरलरुचिजलैः पूरिते केलिबुद्ध्या यस्या दाम्ना त्रिधाम्नो जघनकलितया भ्राजते ऽङ्गं यथाब्धेर्. यस्यां दृष्ट्वामलायां प्रतिकृतिममराः स्वां भवन्त्यानमन्तः या वायावानुकूल्यात् सरति मणिरुचा भासमाना समाना या सूते सत्त्वजालं सकलमपि सदा संनिधानेन पुंसो.. याभ्यां वैरोचनीन्द्रौ युगपदपि विपत्संपदोरेकधाम.. युद्धेषूवयमाना झटिति तटिदिवालक्ष्यते यस्य मूर्तिः येनेषञ्चालितेन स्वपदनियमिताः सासुरा देवसङ्घाः. येभ्यो ऽसूयद्भिरुच्चैः सपदि पदमुरु त्यज्यते दैत्यवर्गैर्. येभ्यो धर्तुं च मूर्ध्ना स्पृहयति सततं सर्वगीर्वाणवर्गः येभ्यो वर्णश्चतुर्थश्चरमत उदभूदादिसर्गे प्रजानां.. यो विश्वप्राणभूतस्तनुरपि च हरेर्यानकेतुस्वरूपो. रम्या सा रोमराजिर्महितरुचिकरी मध्यभागस्य विष्णोश. 181 37a 19b 12c 24c 43c 48a 49a 22b 38b 27b 31d 45a 52a 6b 47a 12a 50a 23c 22a 16a 31a 9a 13b 4b 41b 10a 10b 14a ба 27c 182 राजन्ती दैत्यजीवासवमदमुदिता लोहितालेपनार्द्रा . राजीवस्येव रम्या हिमजलकणिकालंकृताग्रा दलाली. राहुयाति वक्तुं सकलशशिकलाभ्रान्तिलोलान्तरात्मा रूक्षस्मारेक्षुचापच्युतशरनिकरक्षीणलक्ष्मीकटाक्ष, रेखा लेखादिवन्द्याश्चरणतलगताश्चक्रमत्स्यादिरूपाः लक्ष्माकारालकालिस्फुरदलिकशशाङ्कार्धसंदर्शमीलन्.. लक्ष्मीकान्तस्य कान्ताकृतिरतिविलसन्मुग्धमुक्तावलिश्रीर् लक्ष्मीनाथस्य लक्ष्यीकृतविबुधगणापाङ्गबाणासनार्ध. लक्ष्मीभर्तुर्भुजाग्रे कृतवसति सितं यस्य रूपं विशालं लालाटे नाट्यरङ्गे विकटतरतटे कैटभारेश्चिराय लोकैरालोच्यते या प्रदिशतु सततं साखिलं मङ्गलं नः वक्ताकाशान्तरस्थस्तिरयति नितरां दन्ततारौघशोभां. वक्ताम्भोजे लसन्तं मुहुरधरमणिं पक्कबिम्बाभिरामं वक्तेन्दोरन्तराले कृतवसतिरिवाभाति नक्षत्रराजिः वक्षः श्रीवृक्षकान्तं मधुकरनिकरश्यामलं शार्ङ्गपणेः वन्दे छन्दोमयं तं खगपतिममलस्वर्णवर्णं सुपर्णम् . वन्दे वन्द्यामशेषैरपि मुरभिदुरोमन्दिरामिन्दिरां ताम् वाग्भूगौर्यादिभेदैर्विदुरिह मुनयो यां यदीयैश्च पुंसां.. विष्णोरंशावतारा भुवनहितकरा धर्मसंस्थापनार्थाः विद्वांसः केसरालीर्विदुरिह विपुलां कर्णिकां स्वर्णशैलम् विश्वत्राणैकदीक्षास्तदनुगुणगुणक्षत्रनिर्माणदक्षाः. विष्णोः पादद्वयाने विमलनखमणिभ्राजिता राजते या. विष्णोर्विश्वात्मनस्तां विपुलगुणमयीं प्राणनाथां प्रणौमि विष्णोर्विश्वेश्वरस्य प्रवरशयनकृत् सर्वलोकैकधर्ता... विष्णोस्तेभ्यो महद्भ्यः सततमपि नमो ऽस्त्वङ्घ्रिपङ्केरुहेभ्यः वृत्ताकारे विधत्तां हृदि मुदमजितस्यानिशं जानुनी नः वृत्तावन्योन्यतुल्यौ चतुरमुपचयं बिभ्रतावभ्रनीलाव.. वैकुण्ठीयेऽत्र कण्ठे वसतु मम मतिः कुण्ठभावं विहाय व्याप्तव्योमान्तरालास्तरलमणिरुचा रञ्जिता स्पष्टभासः व्याप्ता विश्वंभरा यैरतिवितततनोर्विश्वमूर्तेविराजो शंभो शक त्रिलोकीमवसि किममरैर्नारदाद्याः सुखं वः Bhaktimandākinī 5c 15b 45c 43a 11a 42a 36c 42c la 44b 45d 35c 39a 36b 28c 6d 8d 8a 49c 24b 33a 15a 9d 7a 14d 19d 20c 34d 46b 14c 37b Index of Padas शश्वन्नः शर्म दिश्यात् कलिकलुषतमः पाटनं तत्किरीटम्. शश्वन्नो विश्ववन्द्यं वितरतु विपुलं शर्म धर्मांशुशोभम् . शार्ङ्गं बाणं कृपाणं फलकमरिगदे पद्मशङ्खौ सहस्रं श्रीभर्तुर्दन्तवासोद्युमणिरघतमोनाशन्‌आयास्त्वसौ नः. श्रीभिश्चाप्यङ्गदानां शबलितरुचि यन्निष्कहाभिश्च भाति श्रीमत्यौ चानुवृत्ते करपरिमलनानन्दहृष्टे रमायाः श्रीमान्नित्यं विधेयादविरलमिलितः कौस्तुभश्रीप्रतानैः श्रीवत्सः श्रीपतेः स श्रिय इव दयितो वत्स उच्चैः श्रियं नः श्रीवासोल्लासि फुल्लप्रतिनववनमालाङ्कि राजगुजान्तम् संयत्कल्पान्तसिन्धौ शरसलिलघटावार्मुच: कार्मुकस्य संसाराध्वश्रमार्तैरुपवनमिव यत् सेवितं तत् प्रपद्ये. संस्तीर्णं कौस्तुभांशुप्रसरकिसलयैर्मुग्धमुक्ताफलाढ्यं संभूयाम्भोधिमध्यात् सपदि सहजया यः श्रिया संनिधत्ते. सम्यक् साह्यं विधातुं सममिव सततं जङ्घयोः खिन्नयोर्ये सम्यग्वृत्ता स्थिताग्रे सपदि न सहते दर्शनं या परेषाम् सर्वं संहर्तुमिच्छोररिकुलभुवनं स्फारविष्फारनादः. सर्वज्ञः सर्वसाक्षी सकलविषभयात् पातु भोगीश्वरो नः सा सद्यः सातिरेकां सकलसुखकरी संपदं साधयेन्नश्. साकं साकम्पमंसे वसति विदधती वासुभद्रं सुभद्रम् . सातत्येनैव चेतोविषयमवतरत् पातु पीताम्बरस्य.. सारं सारङ्गसङ्घैर्मुखरितकुसुमा मेचकान्ता च कान्ता साहस्री चापि संख्या प्रकटमभिहिता सर्ववेदेषु येषाम्. सुप्ताकाराः प्रसुप्ते भगवति विबुधैरप्यदृष्टस्वरूपाः सूरीन्द्रैः स्तूयमाने सुरकुलसुखदे सूदितारातिसंघे. सेन्द्राः सान्द्रीकृतेर्ष्यास्त्वपरसुरकुलाशङ्कयातङ्कवन्तः सोऽनन्तः सर्वभूतः पृथुविमलयशाः सर्ववेदैश्व वेद्यः सोऽसिस्त्रासाकुलाक्षत्रिदशरिपुवपुःशोणितास्वादतृप्तो सौन्दर्याढ्येन्द्रनीलोपलरचितमहादण्डयोः कान्तिचोरे. स्निग्धाः सूक्ष्माः सुजाता मृदुललिततरक्षौमसूत्रायमाणाः स्फूर्त्या मूर्तिर्मुरारेर्द्युमणिशतचितव्योमवद् दुर्निरीक्ष्या. स्यास्येन्दोरास्रवन्ती वरवचनसुधा ह्लादयेन्मानसं नः. स्वार्थालाभात् परार्थव्यपगमकथनश्लाघिनो वेदवादाः हारस्योरुप्रभाभिः प्रतिनववनमालांशुभिः प्रांशुरूपैः 183 47d 2d 33c 35d 32b 18a 29c 29d 28b 3d 28d 28a 30a 19a 5b 3c 7d 16c 31b 21d 31c 14b 46a 18c 16b 7b 4c 18b 11b 47b 37d 50b 32a INDEX OF ALAŃKĀRAS (The numbers refer to the verse numbers of the stotra) अतिशयोक्तिः No.8; No. 11; No.21; No.43; No. 47; No.48; No.49; No. 50; No. 51 अधिकम् No.1; अन्योन्यम् No. 20; अप्रस्तुतप्रशंसा No.6; No.8; अर्थापत्तिः No. 50 उत्प्रेक्षा No.12; No.17; No. 19; No.27; No.29; No. 36; No.39; No.41 No.43; No.45; No.46; No.47 उपमा No.2; No.4; No.8; No.29; No. 39; No. 40; No.48 उपमा (ध्वनिः) No.3; No. 11 तद्गुणः No.32; No.34 दृष्टान्तः No.15; No. 21; No. 22; No.38 निदर्शना No. 12; No.17; No. 18; No.38 परिकर: No. 7; No.9; No.20; परिसंख्या No. 52 पर्यायोक्तम् No.2; No.6; No.51 भाविकम् No.37; No.49 भ्रान्तिमान् No.16 यमकम् No.31 रूपकम् No.8; No. 10; No.23; No.24; No. 26; No. 35; No.37; No.40; No.43 ; No.44; No.46; No.51; No.52 रूपकालंकार (ध्वनिः) No.3; विरोध: No. 13 विशेष: No. 13 व्यतिरेकः No.1; 2; 186 T: No.5; No.28; No.30; No.46 : No.39; No.42; सन्देह: No. 45 सहोक्तिः (संकरः) No.31 Viṣṇupādādikeśastotra : No.2; No.8; No.25; No.30; No.50 : No.8; No.14; No.18; No.24; No.31; No.33; No.34; No.49 IN THE SAME SERIES / DANS LA MEME COLLECTION Nouveau voyage aux Indes orientales (1786-1813). Pierre Sonnerat; texte établi et annoté par Jean Deloche et Madeleine Ly-Tio-Fane, IFP / EFEO, 2010, xl, 377 P. (CI n°115) Sukṣmagama. Vol. 1, Chapters 1 to 13. Critical. edition S. Sambandhaśivācārya and T. Ganesan, IFP/ EFEO, 2010, xlix, 203 P. (CI n°114) La création d'une iconographie śivaïte narrative. Incarnations du dieu dans les temples pallava construits. Valérie Gillet, IFP / EFEO, 2010, 402 P., ill. (CI n°113) Le crâne et le glaive. Représentations de Bhairava en Inde du Sud (VIII-XIII siècles). Karine Ladrech, IFP / EFEO, 2010, 467 p. + CD (CI n°112) La geste de Rama: Poème à double sens de Sandhyakaranandin (Introduction, texte, traduction, analyses). Sylvain Brocquet, IFP / EFEO, 2010, vii, 521 p. (CI n°110) Paniniyavyakaraṇodaharanakośaḥ. La grammaire paninéenne par ses exemples. Paninian grammar through its examples. Vol. III.2. Tinantaprakaraṇam 2. Le livre des formes conjuguées 2. The Book of Conjugated Forms 2. F. Grimal, V. Venkataraja Sarma, S. Lakshminarasimham, RSV, Tirupati / EFEO/IFP, 2009, xviii, 971 p. [Book] (CI n°93.3.2; RSV series n°202) To order, contact: / Pour commander, s'adresser à: Institut Français de Pondichéry P. B. 33, 11, St. Louis Street Pondicherry-605001, INDIA Ph: +91-413-2334168. Fax: +91-413-2339534 E-mail: library@ifpindia.org Web: www.ifpindia.org École française d'Extrême-Orient P.O. Box 151, 16 & 19, Dumas Street, Pondicherry - 605001, INDIA Ph: +91-413-2334539. Fax +91-413-2330886 E-mail: shanti@efeo-pondicherry.org Web: www.efeo.fr भक्तिमन्दाकिनी The Bhaktimandākinī An elaborate fourteenth-century commentary by Pūrṇasarasvatī on the Viṣṇupädädikeśastotra attributed to Sankarācārya The Bhaktimandākini is a commentary by the Keralan exegete Pūrṇasarasvatī, a Śaiva ascetic who is well known for his learned and aesthetically sensitive commentaries on works of belles lettres in Sanskrit. The commentary expounds the Viṣṇupādādikeśastotra, a hymn of fifty-two intricately elegant verses that describe every detail of Viṣṇu from his toes to his hair, as well as his spouses and his various weapons (conch, discus, sword, etc.). This literary stotra, composed in sragdhară metre, is traditionally ascribed to the non-dualist philosopher Sankara. In this publication, we furnish a new critical edition of the Bhaktimandākinī (that of 1911 being now long out of print) based on four manuscripts and we also provide a text of the stotra as read by the commentator. In the introduction to the edition, the authorship of the stotra, the life and works of Purnasarasvatī, as well as the theology of the commentary are discussed. A running translation of the stotra follows the introduction and the book concludes with an index for the quarter verses and a list of the figures of rhetoric (alankāra) identified by the commentator. La Bhaktimandākinī est un commentaire de l'exégète kéralais Pūrnasarasvatī, un ascète shivaïte bien connu pour ses belles explorations érudites des ouvrages littéraires en sanskrit. Ce commentaire explique le Viṣṇupādādikeśastotra, une louange de cinquante-deux stances d'une élégance travaillée qui décrivent le dieu Vişnu en détail, des pieds jusqu'aux cheveux, ainsi que ses épouses et ses divers attributs (conque, disque, glaive, etc.). Ce stotra littéraire, rédigé en mètre sragdhara, est traditionellement attribué au philosophe non dualiste Sankara. Dans cette publication, nous fournissons une nouvelle édition critique de la Bhaktimandākinī (celle de 1911 étant depuis longtemps épuisée) basée sur quatre manuscrits et nous donnons également le texte du stotra tel qu'il a été transmis au commentateur. Dans l'introduction, l'identité de l'auteur du stotra, la vie et l'œuvre littéraire de Purnasarasvati, ainsi que la théologie de son commentaire, sont présentées et discutées. Une traduction anglaise du stotra suit l'introduction et le livre s'achève avec un index des vers et une liste des figures de rhétorique (alankara) identifiées par le commentateur. 9788184 701883 ISBN (IFP): 978-81-8470-188-3 9782855 391090 ISBN (EFEO): 978-285539-109-0