2

EDITOR'S PREEACH

the detachment of Anatole France's Johannes Talpa (Ile des Pingouins III-iv), a new distraction presented itself in the sudden eruption of India's long-repressed struggle for the transfer of power from the British to the Indian bourgeoisie.. Months passed in unorthodox activities such as aid to the wounded; helping an occasional "underground" worker no matter how silly his plans and how meagre my dwindling resources; trying to persuade some groups of students that wrecking the college, where I then lectured on sufferance while they were supposed to be receiving an education, would be ineffective as a method of forcing the British to quit India. Sukthankar's unexpected death on January 21, 1943 destroyed one of the major premises upon which my work was to be based, namely the availability of his profound experience and brilliant guidance. In the event, the other two assumptions which he had made also turned out to be unjustified. Instead of being a good way of learning classical Sanskrit, it is actually necessary to forget Paninian rules in order to edit Bhartrhari properly. Finally, the chronic ill health and financial ruin which I had to face for three long years force the rueful admission that a critical edition of this particular text cannot be recommended as a pastime for the indigent amateur, especially in a period of war shortages and inflation. The editorial work was not actually taken in hand till July 1943.

Sukthankar often called his Mahabharata text "fluid" without defining the adjective more closely: if that be admitted, then mine can only be qualified as nebulous, so great is the difficulty of pinning down the Bhartrhari tradition from the enormously variable MS evidence. After being trained to the rigid logical discipline of a science that specializes in exactitude of statement and numerical accuracy, I find it peculiarly vexing that a precise answer cannot be given even to the simplest of questions about our present text. For example, how many MSS have I studied? My count is 377, whether in original, photostat, microfilm, direct copy, or in some cases a pratīka index. But some were mere fragments, down to a single folio - nevertheless of great importance as for example ISM Gore 144. Some, like BU 41/4 and Mysore 223, contain many Bhartrhari stanzas, but are certainly not Bhartyhari MSS, being mislabelled collections. Occasionally, as in my W2 or VSP, three separately tied and numbered pieces are clearly by the same hand and portions of one MS, whereas BORI 331 shows two entirely different MSS belonging to different versions and scribes catalogued as one. Thus, my total of 377 gives an exaggerated notion of precision. Similarly for the total number of stanzas, where we have all possible degrees of variation from the trifling seribo's error to a complete paraphrase, so that stanzas like bhoge rogabhayam rob an exact count of meaning.

Apart from this lack of a sharp focus, there are other difficulties peculiar to Bhartrhari. There is no guiding thread of a narrative as in the Mahabharata, or the frame story of the Pañcatantra. Though the southern recension does make a feeble attempt at logical grouping of verses 3

on similar topics, the absence of a connecting link from one stanza to the next makes it impossible to prove by any sort of inner criticism that the lines upon which doubt has been cast by the MS evidence are actually later additions; Sukthankar, whose unit was a whole passage, could invariably manage this when stripping off some striking and generally accepted episode from the Vulgate text of the Mahabharata. The desperate efforts made by our scribes to include every stanza they believed to be Bhartrhari's forces us to attach far more weight here to omission than to inclusion, but there is ample evidence for an earlier long period of complete neglect in which omissions must presumably have occurred. In the Pancatantra, Hertel's long series of studies had established versions which F. Edgerton (A. O. Series, vols. 2, 3; 1924) later combined to form a consolidated text, though we need not stop to discuss whether the critical method is identical with Sukthankar's. For me, there was no available determination of Bhartyhari versions, perhaps because a false appearance of uniformity had been thrust upon editions in widely separated parts of the country by the accident of their having been based on what I call version W. Bhartyhari's popularity is of a different sort than that of the Mahäbhärata, as it lacks the religious appeal and replaces the interminable doggerel of the epic by crisp, polished stanzas in far more elegant metres which necessarily imply a more culturel if restricted audience. On the other hand, the entire collection of three Couturies is short enough to be memorized in toto, while its use as a school text has generally fixed many of the verses in the memory of any Indian who makes the least preteuce to classical knowledge. This adds to the editor's worries, in that many stanzas have undoubtedly been contaminated by such mnemonic transmission, and many have been attracted by similitude to others which were probably original. Further, the poetry shows a formative influence on classical Sanskrit, in that our lexicographers generally quota a line of Bhartyhari to illustrate the meaning of a word or a phrase, though an examination of the MS apparatus leads to the suspicion that a solecism or at least a neologism may originally have existed at the point in question. In spite of the smoothing effect of this type of popularity, solecisms do occur in any given version of Bhartyhari which the remarkable flexibility of the Sanskrit language and assiduity of our commentators cannot remove. Worst of all are the ghost readings that appear because of the copyist or reader (pathuka) having learned from another version, I can affirm from my own experience in collation that even the most carefully trained worker finds his tongue or his pen slip into the reading first learned in his student days, so that far more careful checking is necessary for Bhartyhari collations than for a work not generally

EDITOR'S PREFACE

D. D. Kosambi: Some Extant Versions of Bhartrlari's satakas: J.B.B. R.A.S., vol. 21, 1945, pp. 17-32. I hope to publish all major versions and their commentaries in due course. My abbreviations N, S, V denote the niti, srigāra, and vairāgya sataka respectively. 4

EDITOR'S PREFACE

memorized. In fact, almost every commentator comments, without noticing it, upon readings which do not exist in his text, and which, because they generally occur in some other version, cannot be dismissed as mere slips on his part or on that of some later copyist.

B

The need for a new edition.

The India Office Catalogue part II-), pp. 411-420 reports well over a hundred printed editions, translations, and interpretations of Bhartrhari, to which the British Museum Catalogue adds several others up to the year 1928. I myself have over a dozen such old editions, lithographed and printed, most of which cannot be identified because the flyleaves have been lost. A natural question, therefore, would be: why is another printed edition necessary at all, and if one had to be prepared, why should the oldest editions not be taken as a basis, choosing the best and reporting only the major variants ?

The answer is simple enough. Most of the older editions are out of print, and the very fact that some new edition is issued, be it only for school text purposes, almost every year in some part of India, shows that there is a demand. Moreover, none of these editions, new or old, are critical, nor do they survey the vast field of available MS evidence in any comprehensive manner. These two factors alone would justify the present edition if any such justification were needed. In any case the editions now readily available in this part of the country are in no way satisfactory. The NSP still sells Kṛṣṇaśāstri Mahabala's eclectic version, defective as it is seen to be, though the commentary is not bad. For more popular and full of misprints is the NSP 7th edition of the satakatraya with commentary of Ramacandra Budhendra. This I hope to reissue in their 8th edition with at least the N+S properly corrected from the old Telugu palm-leaf MS ASP 1035. But it says nothing for the N tradition, and even represents an out-of-the-way type of its own version. The Gujerati Printing Press edition quite frankly copies whatever is handy, thus taking a W Niti from Telang's edition, and making supplementary additions such as the Vijñānaśataka, as well as extras from version A. The Venkateśvara Press of Bombay goes one step further in taking a decidedly hybrid text, and tacking thereto the commentary of Ramcandra Budhendra wherever the śloka is so commented, with one of their own making where the stanza did not occur in the southern version.

Writing to the presses which published the oldest editions produced no results. One third seem to be totally defunct; the rest may be divided equally between those who regret that the edition is exhausted, and those who deny that they ever published any Bhartrhari edition at all. However, a study of the works borrowed from the IO Library showed that nothing has been lost by my making no use of these editions except to cite extra stanzas in group III.

European editions. The oldest known printed edition of Bhartṛhari's verses is by William Carey, who published it with the Hitopadeśa at Serampere in 1803-4. However, the N and V were known in Europe long before EDITOR'S PREFACE

5

this, from the translation made by Abraham Roger at Palghat with the help of a Brahmin Padmanabha, and published about forty years later in a French translation by Thomas de la Grue under the title La porte ouverte pour parvenir á la connaissance du paganisme caché [Amsterdam, 1670]. Though Carey's College still functions at Chandernagore, not a single copy of his edition seems to be available in any known Indian collection. One possible reason for this may be the fact that the press was struck by lightning in 1812, being destroyed with its store of books, I had to read this work from a microfilm of the IO

copy, which shows the N to be Northern, while the S and V are from W codices, the latter being supplemented to make an approximate hundred. The preface shows that the edition was prepared from three different MSS, and that it was meant quite frankly to be a school text for the college at Fort William.

The next, decidedly more pretentious, edition was by P. von Bohlen, "Bhartriharis Sententiae/et/ Carmon quod Chauri nomine circumfertur eroticum/ad codicem MSTT fidem edidit Latine vertit et commentario instruxit Petrus À Bohlen" [Berlin, Ferdinand Duemmler, 1833]. Bohlen follows Carey for the rigāra (missing in the Amsterdam translation of 1670) and takes Roger as a guide in constituting the Niti, probably because of the similar paddhati division. His work could have passed without much notice but for the large stones he cast at Indian pandits who, in Carey's edition, "...metra protentosis lectionibus violarunt; glossemata in textum, genuina lectione noglecta, receperunt; versuum ordinem turbarunt; scholia in librum Vairagyam vitiis plena imprimenda curarunt textum donique typis expressum a sphalmatis typographicis non ubique purgarunt."

This deserves some comment, if only because of the long tradition set up by a certain type of European scholar who generously gave the credit for his mistakes to the Indian pandits who had done the actual work. Let it be admitted at the start that, even today, the best of presses in India leave a good deal to be desired, while the worst are probably the worst in the world. Still, if Bohlen imagined that his own edition was free from these defects, it could only be because of an unparallelled smugness and complacency. The Indian pandit would have, at the very least, known that there were difficulties of syntax in such readings as hotāramapi juhvantam [p. 44, N 47º], -guņāḥ samsargo jayate [p 46, N 51]; and that kodravānām [p. 52-3, N 98°] or tyāktvä [p. 54 V 4"] leave something to be desired on the part of the editor. What puzzles me is the splendid phrase "genuina lectione neglecta" and "versuum ordinem turbarunt". How did Bohlen know the true reading or the correot order from Carey's edition, a couple of scrappy W MSS, and our F supplemented by conceited ignorance of Sanskrit (for which criticism sits ill upon mel), when I find the text in some doubt and the order quite uncertain after consulting several hundred codices? That the W commentary differs systematically from the W text did not strike him at all, so that the pandits he belaboured were in reality more faithful to the manuscripts than Bohlen himself. Finally, his procedure would have led to a very crude approximation to the S prototype for the N and V, had he been able to identify some of Roger's originals; for example, kim kurmasya is confused with jätaḥ karmaḥ. His synoptic chart is 6

EDITOR'S PREFACE

in error not only because of such confusion, but because he forgot that the F4 order was V-N-S against his and Carey's S-N-V. Of course, not all the F stanzas have been charted, and ahau vā hāre và has been kicked into his supplement, though found in all his MS sources, simply because the exact hundred had to be preserved: "a nobis quidem expulsa ne numerum centenarium transgrederetur liber". The notes are ostentatious enough, usually missing all difficult points; even there, the parallel between bhavanti namrás and Sa'adi's "nehad śākh pur mevaḥ sar bar zamin" has not been recognized.

Two at least of Bohlen's successors refused to be outdone. The Bhartṛhari version in Benfey's Chrestomathie is a simple copy of his predecessors, hence adds nothing to the textual information. The learned editor maintains in his preface that though duskha is the correct form, he would not insist upon it in his text, seeing that duḥkha had been sanctified by usage; nevertheless, he has been unable to resist the temptation of euriching the Sanskrit language, and the form does appear in parts of the Chrestomathie, which thus takes a step further away from common sense as well as the MS evidence. Decidedly worse is Haeberlin's edition in the Kavyasamyraha anthology (Calcutta, 1847). The elitor has not condescended to explain his method, if indeed he had one. As nearly as can be ascertained by comparison, the Bhartyhari portion is an execrable reprint of Carey's e lition, with some verses broken in two, each half being numbered separately, some missing altogether; there are gaps in the numbering, and quarters end in the wrong place. It might be possible to accuse the editor of plagiarism, but never of any such taint as knowledge of proof-reading, or of the Sanskrit languago. The Kāryasamgraha has been improved in successiv editions by competent scholars like Jīvānanda Vidyāsāgara, so that the later Calcutta editions are at least readable, though there is no evidence of any new

MS basis.

Indian editions. Our earliest printed editions, like the Telugu of 1840 or 1848 [no title page! 10 2. L. 33] could have been used as local versions, being extensions of the MS tradition. Unfortunately, they are singularly rare, for it was found more profitable to copy with emendations from other printed editions rather than go back to any codex. Among the earliest is a lithographed edition published at Benares in 1860 [Divākara Press; 10 H 12a and 13] and re-issued immediately. This was by Harilal of Gaya, resident in Benares, and seems, according to the colophon, to have been completed in 1842. The solitary Bhartrhari MS at Alwar [probably the same as no. 940, p. 39, Peterson's 1892 Catalogue] is a defective copy of this text and commentary, dated samvat 1900. The edition takes its text for N entirely from version W, as well as most of the commentary which he calls the Subodhini; the S is generally northern, but Sambhusvayambhu- has been omitted because of displacement in W, from which again the commentary is borrowed with additions; the V is definitely of the N recension, with arbitrary changes. Harilal's edition was copied without acknowledgement in some of the Bombay lithographs, unless Harilal had himself copied some such carlier edition which I have missed. Naturally, there is no question of acknowledgement on the part of those who have continued the borrowing. Among these, the Venkateśvar Steam Press edition at Bombay in 1884 adds a Hindi translation. While the Bombay lithographed editions such as IO 279. 3. B. 10 [1868] and 10. C. 5 [Jagadiśvara Press, 1882] generally favour W EDITOR'S PREFACE

for N and S, the Harilal type of vairūgya seems to have established itself. Northern editions such as that of Durgadatta Pandita at the Benares Light Press in 1874 [IO Verne tracts 1471; and 1601 of year 1878] modify the commentary, without quoting sources, though always borrowing heavily from previous editions, but are naturally pirated by others; in this particular case, perhaps by Pt. Gangāprasad's edition at the Lakṣminārāyaṇa Press, Moradabad 1911, with slight changes [10 5. I. 4]. This effortless type of edition is by far the commonest to the present day.

7

Modern times. Serious attempts on the Bhartrhari problem may be said to begin with K. T. Telang's edition of 1893 at Bombay. This followed the lithographed editions which succoed Harilal, but Telang confines himself unfortunately to N+ V. Telang first made a good synoptic chart, and noticed two major groups corresponding roughly to our recensions. He had no way, however, of estimating the sources behind Bohlen and Haeberlin, and the MS evidence was thus nullified, no version being really established. Moreover, there seemed so great a measure of uniformity, particularly for V, among editions published in widely separated places like Bombay and Calcutta that further investigation of the critical problem did not seem necessary to many later scholars. Naturally, the unplaced slokas could not be located, as the S was not taken into account. Moreover, some of the MSS used by the editor were lacunary; in any case, the descriptions are so poor, it is difficult to identify the sources with any certainty. The Telugu edition he used could certainly not have represented what was fondly imagined to be "the recension universally current in the south", particularly as it includes śakyo vārayitum. The most that can be said for the edition is that it represents an honest pioneer effort. The introduction is of considerable interest for the comparatively sober type of argument used, though gonerally unconvincing for lack of a critical basis. While Telang's scholarship, proved in several studies and translations, was of a higher order than Bohlen's, he could still take exception to Ramarṣi's gloss on 151 unmattabhūtam = unmatlatulyam as "quite unnecessary and without authority"; yet this sense of the word is given by our lexica.

To mention only one other edition, that of Purohit Gopi Nath is still available [in the second edition of 1914; Bombay, Venkatesvar Press]. This is confessedly eclectic; emphasis is laid upon interpretation and appreciation of Bhartrhari - unfortunately in a most risible idiom. The Hindi translation is less objectionable than the English, though suffering as usual from disregard of the actual text in favour of preconceptions of what the post intended to convey. The text itself, though a mere copy of its predecessors, is distinguished by its curious orthography. The prefice, parallel stanzas, and reports of Bhartrhari legends relieve the performance, which may be regarded as a modern development of the old pandits' tradition.

Hertel attempted [Vienna Or. Journal XVI, 1902, pp; 202-205 ; 298304] to draw conclusions about the relative age of the Pañcatantra and the Nitisataka from such editions as these. His estimate of the relative ages of the printed versions may be ignored, as the verse order on which he based his conclusions means nothing. That the Nitisataka was an anthology may be true, though not proved on Hertel's arguments; but I shall try to show that the whole nucleus of our MS tradition is probably a later collection by others 8

EDITOR'S PREFACE

of ślokas they believed to belong to Bhartrhari. That the compiler borrowed stanzas from the Pancatantra seems to me a fantastic conclusion; for that matter, Hertel's studies of the Pancatantra itself have a much less secure foundation of MS study than would be neccessary for such a popular work. Finally, it is known that the Pañcatantra did not remain unchanged through the ages so that comparing it with a steadily growing Bhartṛhari text would need far more detailed chronological data than is available to-day to the most fortunate scholar,

C

It is not claimed that the present odition overcomes all these obstacles. Just as the older mathematics domanded as well as supplied an exact prediction for any physical theory, older text-criticism under happier conditions could claim to have restored the original text. Problems like ours arise very rarely in Europe. If Homer is represented only by MSS centuries later than the time of composition, the number of codices and hence their variation is small, while we havo careful notes by the Alexandrians. In the case of Virgil, we know that the author did not live to complete the work according to his own plan. There is ample historical and archaeological evidence to supplement the text of Tacitus's manuscript, so that the problem is one of minor emendation. The Latin Vulgate Bible docs exist in a large number of medieval copies, but here the work is known to be a translation, with fairly accurate specimens of the original, and the sole difficulty might be in restoring usages of St. Jerome's day, for which there is a great deal of external evidence. With Danto, every detail of the author's life has been studied, and the stanzas themselves are not in doubt, the major problem being of contemporary Tuscan orthography for the volgare, which was in any case not crystallized and which can be studied from innumerable documents that still exist. Stripping off Berni's addtions from Boiardo's unfinished epic, or showing that Torquato Tasso's own improvements were on occasion rejected-quite properly-by public taste, or applying inner criticism to Shakespeare's plays are almost trivial when compared to the task of determining the text of a loosely strung collection of verses, with violently conflicting order as well as contents in different versions, and where nothing is reliably known of the author's life or date. Under these circumstances, the most I can claim is to have prepared the first critical edition. This is all that Sukthankar claimed for his own masterly edition of parts of the great epic, though the formidable bulk of the Mahābhārata makes it doubtful that even the first critical edition thereof will be finished in a manner as satisfactory to scholars as to weight lifters; to expect with Sukthankar a succession of critical editions which would later be forthcoming appears today rather a poor sarcasm. With Bhartrhari, a succession of critical editions can certainly be expected provided the editors realize, in the absence of the accidental discovery of some very ancient text of unquestionable authenticity, the parallel between this sort of an editorial method and modern physics or statistical theory which obtain quite reliable conclusions from strongly varying observations, though without the clockwork (and fictitious) certainty of EDITOR'S PREFACE

Laplacian mechanics. Here, not only is the "true" value a meaningless concept, but the actual variation observed is often of far greater importance than the value determined; much the same position may be taken for a modern critical text and its apparatus of variants. For the rest, this edition might help in the recognition of some ancient Bhartṛhari version incorporated bodily into the text of another work, say an anthology. The possibility is rather faint that a major work of Bhartrhari may one day be found as far superior to the śatakas as is the Arthaśāstra to the trivial collections known as Vrddhacanakya and Laghucāṇakya.

9

I have presented the evidence as fairly as I could without having the space in which to set forth the ideal critical apparatus - one which would allow every MS utilized to be reconstructed with the minimum effort. The reader is welcome to choose from the variants any other reading that pleases him better than mine, or to select any other set of stanzas as the most authentic, in any order that he prefers. In a word, he can prepare his own edition from the material placed before him; but, as I have had the advantage of studying the evidence more closely, with the aid of many more MSS than those actually collated, I trust that he will not deny me the same privilege which I offer him. If the problem hereafter has been set upon a new footing, I shall be satisfied. With much less aplomb than Valiant, I give my edition to him that shall succeed me, and my collation sheets to him that can get them. Let it be admitted that my own work falls far short of that tight construction, mastery of technique, accuracy of touch, and time-defying surface that characterize a painting by the brothers van Eyck, a statue by Michelangelo, a symphony by Brahms, or a mathematical proof by Weierstrass; but it is all that my resources, other duties, and limited energy permitted me to finish. Even Leonardo is reported to have said, "Peregi quod potui, veniam da mihi posteritas".

The debt to Sukthankar has been acknowledged. To him is also due a ·more rigid use and strictly alphabetic ordering of the anusvāra, as well as the training given to two assistants whose services I was so fortunate as to be able to engage on a part-time basis. Of these, Mr. D. V. Naravane died before writing more than a part of the critical apparatus of the first 150 stanzas. Tho other, Pt. K. V. Krishnamoorthi Sharma [Visharad] gave effective help till he found other less exacting but more lucrative employment for his spare time. His knowledge of southern scripts was essential for the collations which we made together; his beautiful handwriting was of great service in making the press copy; in addition, I have relied heavily upon his knowledge of Sanskrit and mastery of versification* for many of the emendations in group III. These emendations were further improved by Pt. N. R. Acharya of the Nirnay Sagar Press.

On the other hand, he expressed as follows the impression made upon him by my method, appearance, and the neighbour's dog who invariably followed me to cast a supercilious eye upon our work at the BORI Guest House :

कराग्रपरिवं भ्रमन्मृदुल वेत्रयष्टिश् चलन् विदेशजनलक्षणं सुचिरं शिरस्त्रं दधत् । उदग्रचलवालधिप्रियशुना सहवाधुना विशत्यतिथिमन्दिरं त्वरितमेप दामोदरः ॥ १ ॥ अवाप्य गणितागमेऽप्यनुपमां हि यो नैपुणीं सुभाषितरसार्णवप्लवनलोल चित्तोऽधुना । महत्यपि कलालये गणितबोधकोऽथाग्रहीत् स भर्तृहरि निर्मित त्रिशतपद्यसंशोधनम् ॥ २ ॥ 2 भ. सु. EDITOR'S PREEAOF

The part of my task for which the help of others was most necessary was the collection of MS evidence, which kept dribbling in at all stages of the work and indeed continues to do so even now. At a very conservative estimate, there exist today some 3000 MSS of Bhartrhari. Most of these, being hidden away in private collections, will be destroyed unused by the action of time, air, rain, mice, white ants and all other vermin except scholars. The greatest factor that prevents this material from becoming useful is the sloth and negligence of their owners, who rarely know what they possess but are even more rarely willing to have their collections examined. In one case, this was due to the fear of losing alchemical formulae which might have been hidden away in the mass of scrap paper by some ancestor; in several other cases, it was due to the fear of titles to property being proved defective by examination of the old bundles. Our public collections, apart from regarding red tape as ample preservative for the MSS, also leave a great deal to be desired. There are no microfilm facilities; copyists are inaccurate, catalogues misleading; correct information is rarely supplied. It has too often been my unfortunate experience to have to pay from two to ten times as much as the original estimate for scribes' work, at distant centres in India, which did not follow the very simple instructions given nor yielded the information sought. It is a general rule (Kosambi's law!) that the actual use-value of a MS is inversely proportional to the fuss made in lending it.

10

Under these circumstances, I have to express my special gratitude to those curators, librarians, and private individuals who have helped so generously in this work; and to the following in particular. P. K. Gode, curator of the Bombay Government MS collection at the Bhandarkar O. R. Institute not only put all his material at my, disposal and gave special facilities for work at the BORI, but used his wide acquaintanceship among Sanskritists to get MSS from every possible source. His powerful influence produced MSS out of the cumbersome mechanism of our public collections, where I myself could produce nothing more than a faint creak. Dr. H. N. Randle, former Librarian of the India [now Commonwealth Relations] Office Library at London, also went far out of his way to make accessible all his material as well as whatever could be tapped in other British and European collections, by rotograph or direct comparison. To Acarya Jinavijaya Muni is due more such material, special advice about palaeography, the invitation to publish in this Series, and our simplified orthography. From my friend and former colleague Prof. Dr. V. V. Gokhale [of the Fergusson College, Poona] I have derived the maximum of critical, active, unflagging encouragement. The preparatory expenses-the very sinews of scholarship,

परीक्ष्य सुबहूः स्वयं विविधदेशसंपादिताः करोल्लिखितमातृकाश्विरतरं विना जामिताम् । विचित्रतरपाठसंग्रह विनोदहर्षोदयो भजत्यमरभारती कविजनौघकामप्रदाम् ॥ ३ ॥ बहूनि शतकत्रयोदरनिविष्टपद्यान्तराण्यवेक्ष्य गलहस्तिकां व्यतरदेष तेषां बहिः । यतः प्रथितभर्तृहर्यभिधयान्यसंदृब्धतां विचार्य परिशिष्टतां निरणय द्धि सुध्यग्रणीः ॥ ४ ॥ अथात्मसुरभारती परिचयाभिसंवर्धने प्रशस्यतरमग्रहीच् चतुरधीरुपायं ध्रुवम् । तथान्यकवि निर्मितान् रसवतः सुकाव्योत्करान् क्रमेण परिशीलयन् भवतु पण्डिताग्रेसरः ॥ ५ ॥ धर्मेण प्रेप्सितानन्दधर्मानन्दस्य नन्दनः ॥ कोसंबिकुलमूर्धन्यो मयेत्थमभिनन्यते ॥ ६ ॥ EDITOR'S PREFACH

11

would have exceeded my own resources by far, had they not been met for the greater part by a generous subvention made by Mr. J. R. D. Tata and the other directors of his Trust. Finally, the management and workmen of the Nirnay Sagar Press did their very best to give excellent printing at a time of growing inflation, acute shortages, through days when transport. strikes and riots in the streets made it difficult or hazardous even to reach the press. There must be many who could have prepared a satisfactory edition of Bhartrhari, while the text itself is very simple when compared, for example, with the rare and difficult works discovered by Muni Jinavijayaji; but without the co-operation of the press workers, nothing could have reached the general public.

To the reputation enjoyed among orientalists by my father, the late Prof. Dharmanand Kosambi, I owe the cheerful cooperation received. It is a matter for sorrow that he did not choose to live till this work appeared, to judge with what success and results the critical methods which he himself taught me in my hoyhood had hoon applied hero. It seems to me that no major social problem of our times is solved by fasting to death, or by the parallel though more effective philosophy of the Mahatma. The dedication, therefore, is to the men from whose writings I first loarned that society can and must be changed before we attain the stage at which human history will begin. The senseless bloodshed and increasing distress of our times are inevitable only because of the present class-structure of society; Bhartrhari's poetry of frustration provides at most an oscape, but no solution.

Tata Institute of Fundamental Research,

Bombay 26; June 4, 1948

D. D. KOSAMBI INTRODUCTION

I. Scope of the Present Edition.

I. I. It is here attempted to collect in a single critical edition all stanzas ascribed to Bhartyhari, the poet generally credited with having written three Centuries of Sanskrit epigrams: the nitisatalka [N], śṛngāraśataka [S] and vairāgyaśataka [V]. A study of the śatakatraya, MSS shows division into two major recensions, the northern N and the southern S, which may be subdivided into two archetypes each, and still further into versions; this convenient division should not be taken to imply absence of mutual influence. Moreover, even the accessible N-S-V MSS contain a total of over twice the 300 traditional stanzas while the common portion of all supposed satakatraya MSS falls well below the 300. Therefore, the stanzas have been divided here into broad groups, arranged in their likeliest order of authenticity. Group I contains the 200 ślokas generally found in all sources, and is further subdivided into into four portions: the first seven being unplaced, i. e. not definitely belonging to some fixed sataka; the other three sections are in order what survives of the N, S, and V. The actual position of any stanza in any major version will be found in the synoptic chart 1. 5; my group I N-S-V follow the order of version A as far as possible, groups II and III being in alphabetical order.

*

An asterisk on the number (below the line) c. g. 38*, 75*, etc. of group I means that it is omitted in some of the codices, hence might have been assigned to the second group. Group II contains stanzas whose authenticity there is reason to doubt; but again those with starred numbers (below the line) e. g. 229* might perhaps be placed in group I. Group III gives all the stray verses found in single versions, isolated MSS, or ascribed to Bhartrhari by our anthologists. Group IV is made up of two palpable forgeries, the Vitavṛtta and Vijanaśataka. Later sections explain the method of arrangement into groups, as well as for determination of the the text of each stanza.

First comes

A wavy line below any part of the stanza in groups I-II indicates that some other readings might have been accepted as original, while starred readings are those which occur in no source at all, but have been selected in order to explain the readings actually found. Below the line is given relevant supplementary information about the stanza. extra data as to location, omission, or duplication in the sources examined; then, any changes of order. MSS cited in the apparatus are all of Bhartṛhari satakas. The variants for each of the four quarters a, b, c, d, of the stanza are then given separately, it being assumed that, whenever nothing is reported, all sources in section 1. 4 that contain the śloka INTRODUCTION

13

have the text readings given above the line. In group II, a few sources remained uncollated, or extra sources were utilized even for variants; all such information is also given there before the variants. Group III stanzs are mostly emended and only a few variants reported. Section 1. 2 gives abbreviations for describing the MSS while I. 4 explains code letters and gives details of the selected basic codices.

Abbreviations used in recording the critical apparatus are:

=

om. omitted or omits; t-reading in MS text when separate from the commentary; c= reading in commentary when different from that of the MS text; com.= a gloss or quotation from the commentary; c. v. = = variant recorded in the commentary as a pāṭhāntara; t. v. variant in the line, or above, or below the line of the MS text; m. v. variant indicated on the margin; hapl. haplography, i. e. omission due to the copyist's eye having jumped to the same letter or word further on in the text; f. or fol. folio; marg. = margin; orig. = original reading still visible under erasure or correction; by corr. a reading as corrected by the scribe. The word "text" in the critical apparatus indicates my own text above the line. Semicolons separate different variants for the same portions of the text, periods separating variants for different portions. A totally variant quarter is given after individual variants.



After the critical apparatus comes a paragraph of citations (if any) which are meant to give some idea of the other works, mainly anthologies, where the stanza may be found. The abbreviations are as in section 1. 3. BIS numbers come first [1st ed. in parentheses], followed by Böhtlingk's own citations; the remaining anthologies and sources, generally abbreviated in capital letters, are cited thereafter. Any author cited by the work is given in brackets, Bhartṛhari being abbreviated as Bh.; citations in group III follow a hyphen.

1. 2 Abbreviations Used For Sources of MSS

Ady(ar): Library of the Theosophical Society, Adyar, Madras; 22 palm-leaf MSS in Grantha and Telugu script, 6 complete. None used for collation, Āna(ndāśrama): MS collection at the Anandāśrama Foundation, 22 Budhwar Peth, Poona. Fourteen MSS, plus two in the private collection of the former acting manager, Mr. B. D. Apte, by whose kindness all were made available. Of special interest is 624, a rather defective and corrupt exemplar of the Kavi Baļa Marāṭhi samavṛtta translation, but older than the NS3 copy.

ASP: Andhra Sahitya Parishat, Coconada. Fourteen palm-leaf Telugu MSS, made available by courtesy of the Parishat authorities and Prof. E. S. V. Raghavācārya. Of special importance for varying types of the Ramacandra Budhendra [ our Ti] commented version.

Bar(oda): The Gaekwad's Oriental Institute, Baroda; 12 MSS reported. BBRAS: Bombay Branch of The Royal Asiatic Society, Town Hall, Bombay. 3 MSS from the Bhāū Dāji collection. 14

INTRODUCTION

Ben(ares):

Govt. Or. College, Benares. Ten MSS, by courtesy of the curator MM. Pt. Nārāyaṇa Sāstri Khiste.

Bik (aner): Anup Sanskrit Library, Bikanor By courtesy of the Curator Mr. K. M. K. Sharma; 14 MSS in the Sanskrit collection, one in the Rajasthānī.

BM: British Museum, Bendall's Catalogue, [1902], nos. 254-256.

BORI: Bhandarkar O. R. Institute, Poona 4. Numbers cited are 325-350 of the MS Catalogue XIII-i. Six more MSS in the Bombay Govt. collection had escaped cataloguing, namely: Ao=796/1886-92; Eo=795/1886-92; 381/1884-87, a śatakatraya with an avacuri modelled very closely on the Dhanasara commentary of E; 382/1884-87, a comparatively modern and disordered copy of version E with commentary; 736/1886-92 is a complete MS of Rana Pratapasimha's Hindi verse translation of the trisati while 1117/1886-91 gives the same for Niti and Vairagya only. Bosides all these, there are two fragments in the Raddi collection and one in the Limaye collection at the same Institute.

BU: Library of the University of Bombay, Fort, Bombay 1 The one MS cited without number is 72 [complete] of the Nirantar collection; those cited with numbers are from the Bhadkamkar collection, BU 73/29 gives the Vairagya with a "Vamani" metrical Marathi translation, but in the order of our X or Y version, plus some extra stanzas as from other copies. BU 114/7 is virtually complete; BU 84/2 contains Niti +88 śl. of Śṛngāra, approximately of version B. The BU Library also kindly acquired my copies of F. 1 2. 3 G+, collations of M, and photostats of F Hs, as well as a microfilm of Carey's 1801 edition of Bhartrhari. By courtesy of the former Librarian Dr. P. M. Joshi, and his successors.

BVB: Bhāratīya Vidyā Bhavan, Harvey Road, Bombay 7. Twelve MSS in a steadily increasing collection; by kindness of Muni Jinavijayaji. DC: Collection of the Madras Government; numbers from the Descriptive Catalogue. The descriptions are of little use to the editor.

Goa: Three MSS obtained by courtesy of Mr. A. K. Priolkar. The code-word by itself indicates the copy in his private collection; the other two are: 1) a copy of the Y₁ version and commentary for Niti and Srňgara; 2) a complete copy of all three Satakas with the same commentary. These two MSS belong to descendants of the commentator Maheśvara Bhaṭṭa Sukhthankar, having been preserved in the family collection at Masela [= mahāśala], near Kumbhārjua, Goa, Portuguese India. To Mr. Priolkar is also due the chance to examine two codices from the Sri Mauninātha Ramamandir, Bombay; these were a Tuka Brahmananda [X] MS in order S-N-V, and an incomplete as well as defective satakatraya with "Vamana's" Marathi verse translation, parallelling Ujjain 711.

Gondal: 3 MSS in the Rajaśālā Auṣadhāśrama, Gondal, Kathiawar.

GVS: Gujarat Vernacular Society, Ahmedabad. Five MSS, one complete [no. 2387]. By kindness of the curator, Śrī Rasiklāl Parekh.

Ham: Muniraja Śri Hamsavijayaji Jain Bhāṇḍar, Baroda. Six M8S by special kindness of Śrī Pupyavijaya Muni. No. 2621 is an A version Ś, 15

the rest of the completę Śatakatraya. No. 1836 constitutes a minor Y version with Bik 3277; no. 1074 is the oldest known codex of version E and commentary, copied within 50 years of the date of composition, given here as samvat 1535, when Dhanasara completed the gloss at Jodhpur. The remaining three are of archetype beta, one being the oldest known Bhartṛhari MS, written by the great Jain scholar Pratisṭhāsomagaņi, dated Magha-phalguna samvat 1500, i. e. Feb. 1444 A. D. The information derived from these has had to be inserted hastily during the final stages of printing this edition.

INTRODUCTION

HU: Widener Library of the Harvard University, Cambridge Mass, U. S. A. MSS studied by microfilm; ordered from descriptions in 11. I. Poleman's "Census of Indic MSS in the USA and Canada" [Am. Or. Soc., New Haven, Conn. 1938; to Dr. Poleman's kindness are due the first microfilms, sent during wartime; the relevant nos. in Poleman's survey are 2167-2184, 5745]. Harvard nos. 165, 271, 468, 632, 1376, 2133, 2135, 2144, 2145, 2131, 1397, 196, 1387; 1848 is a translation, the Rāṇä Pratap version. Poleman's brief descriptions have to be corrected in that HU 2133, 2144, 2145, 1387 are of the complete three śatakas, HU 2135 being a prakrit Jain Vairagya having nothing to do with Bhartṛhari.

IO: India Office Library; catalogues by Eggeling [E] and Keith [K]. ISM: Bharata Itihasa Samsodhaka Mandala, Poona 2. Numbers cited come after the name of the individual collection. Twenty eight MSS, made available by special courtesy of Mr. G. H. Khare, who was mainly responsible for collecting and cataloguing them.

Jod(hpur): Archalological

Archalological Dept., Jodhpur State; 3 complete and 3 to 5 [variously reported] incomplete MSS. By Courtesy of the Superintendent Pt. B. Reu.

Lim(bdi): Eight MSS at the Jnanamandir [Jain Bhandar] at Limbdi, Kathiawar. Catalogue published Bombay 1928. Bhandar nos. 885/1, 930/9, 1485, 1103 seem to be complete, the third being a example of the best Jain Nagari calligraphy. Others in the collection are 1739, 1571, 1359, and 1756. By special intervention of Trikamlal M. Shah, and courtesy of the Bhandar authorities.

Mad(ras): Dept. of Oriental Studies, University of Madras; 4 MSS = 1 paper devanāgarī+3 palm-leaf grantha. By kindness of Dr. V. Rāghavan, editor of the projected "Catalogus Catalogorum", from whom much valuable information was received about other Bhartṛhari MSS in India. Meh(idpur): One MS of the complete three satakas, with ff. 1-8, 12-13 missing. Originally from Mehidpur, Indore State, C. I., by courtesy of Śrī Bālaswami Mahārāja [Niguḍkar] of the Sri Rāma Viśrāma Dhāma and Vedāśrama, Dombivli, Copied in 1778 A. D. for Raje Śrī Vasudeva Bhāū at Incehāvara Grāma, perhaps in Bhopal state.

Mys(ore): Govt Or. Library, Mysore. By special courtesy of Dr. O. II. Koenigsberger, architect to the Mysore Government. This does not include 4 more palm-leaf MSS at the Mahārājā's Skt. College, Mysore 16

INTRODUCTION

Nag(pur): Four MSS in the newly started University collection, by kindness of the curator Mr. Karambelkar.

Nepal: One MSS of the Y [southernmost] version, in the possession of the Department of Public Instruction, Govt. of Nepal. Copied for me by kindness of the Director General, His Honour Major General Sir Mrigendra Shum Shere Jung Bahadur Rana, and Dr. Gokal Chand of the Katmandu College, from an original dated Saka 1727 - A. D. 1805. This is presumably Aufrecht's Katmandu 7 [CC. I, p. 96], from a list of Sanskrit works supposed by the Nepalese pundits to be rare in Nepalese libraries at Khatmandoo", signed by the Resident R. Lawrence on August 2, 1868. From the saka date, presumably of Maharāṣṭrian provenance, though infiltrated with N readings. The copy came to hand much too late for collation. This forms a minor version of with Jodhpur 6, of which only the N and V survive (dated A. D. 1823). NS: Collection at the Nirnaysagar Press, Bombay 2. Three complete MSS, of which the first two are of N type, and the third a modern copy of the Kavi Băla text + samavṛtta.

Par(is): Bibliothèque Nationale, Sanskrit MS no. 708. A misch-codex copied in 1844 at Poona by one Moropandita; fine calligraphy. Microfilm by courtesy of H. N. Randle of the Commonwealth Relations Office Library. The S is of type W influenced by X; N is also of W type, but the V comes from some N vorsion. A Grantha palm-leaf codex reported at the same collection was reluctantly abandoned because of the difficulty of reading such palm-leaf microfilms.

PU: University of Pennsylvania collection; Poleman's Census Nos. 2168, 2169, 2183, 2184 and PU 496, complete but for the first 14 ślokas of niti; of N.

Pun(jab): University of Punjab Library, at Lahore before the partition; 8 MSS, none of local provenance.

Raj(āpūr): Skt. Pāṭhaśālā, Rājāpūr, Dt. Ratnagiri. Five MSS, by kindness. of Pt. Raghunath Sastrī Pāṭaṇkar.

RASB: Royal Asiatic Society of Bengal, 1 Park St., Calcutta. Nos. 5100-5111 of the Catalogue pt. vii [Kavya]. In addition, No. 6, embodied in an anthology called the Padyasamgraha and fearfully misrepresented in R. Mitra's Notices II. 706, is our Y7.

Śrň(geri): Library of the Matha, Śrügeri, Mysore State. By courtesy of the Matha authorities through Brahmaśrī V. S. Rāmacandra Šāstrigaļ and R. B. V. Doraiswamy Iyer, both of Bangalore. One W and a Y MS.

SVP: 5 MSS from private collections at Benares, obtained by courtesy of Prof. S. V. Puntämbekar, then Principal of the Arts College, Benares Hindu University.

Tan(jore): The Tanjore Maharājā Sarafoji's Saraswathi Mahal Library. As their rules do not permit loans, the 37 MSS had to be studied in hand-copies and by pratika index or collations against printed editions. The information was not always consistent. INTRODUCTION

Uda(ipür): State collection at the Sarasvati Mandir; 7 MSS described in M. L. Meņāria's Catalogue, pp. 70 and 96. No. 1633 is a Nīti fragment, 713a Świth Dhanasara's commentary, and 717 a modern copy of the V. The remaining four are complete. No. 1486, dated samvat 1885, gives Rāņa Pratap's translation with a Sanskrit text which does not fit. No. 1650 has some queer omissions in Niti with an odd arrangement of the S. No. 1748, copied by 712, is part of a palace anthology (in uniform writing with prsthamātrās) of which the Śṛngāratilaka and the Pañcatantra were copied in samvat 1621, the Anangaranga immediately preceding Bhartṛhari being copied in samvat 1623. Old horoscopes of the Udaipur house on blank sheets at the end show that A. D. 1566 is about the date of the S-N-V text, which is then the third oldest dated Bhartrhari text known in India, and the second oldest complete one. Ujj(ain): The Scindia O. R. Institute, Ujjain, C. I.; 19 MSS numberd as 18. VSP: Vangiya Sahitya Pariṣad, 243/1 Upper Circular Road, Calcutta. One MS of each of the three satakas, in Bengali script on yellowed unglazed paper, but comparatively modern calligraphy, and certainly forming just one śatakatraya collection. Nos. 734 [122], 735 [65], and 737 [140] of the catalogue. V colophon: Sri Mahesacandra Devasarmma Bandopādhyāyasya; śri gurucarana mamācalā bhaktirastu; om tatsat. The version is very close to HU 2144 and Limbdi 885/1 for Niti, and Bikaner 3278 for S-V, so that it may be taken as copy of a Rajasthani MS of archetype alpha. It may be mentioned in passing that the Parişad has listed its nine MSS of the Bhattikävya under the authorship of Bhartrhari, though the identification of the author Bhatti or Bhartṛsvamin with our poet cannot possibly be sustained. By special courtesy of Mr. Sisirendu Gupta and the Parişad council.

17

Wai: Prajia Pathaśālā, Wai; 3 MSS, two of version W, the third similar to our version B but corrupt and inflated.

AMD.

BIS.

1.3 Abbreviations Used For Citing Anthologies

the Alamkāramahodadhi of Narendraprabhasūri; ed. L. B. Gandhi Gaekwar's O. Series XCV, Baroda 1942.

Indische Sprüche, Sanskrit und Deutsch herausgegeben von Otto Böhtlingk, zweite verarbeitete u. verbesserte Auflage, St. Fetersburg vol. I. 1870, II. 1872, III. 1873. The references here are followed by Böhtlingk's own citations, abbreviated as follows:

Bohl. The Bhartr. edition by P. von Bohlen; Berlin 1833. Haeb. the anthology Kavyasamgraha by Haeberlin, Calcutta 1847. lith. ed. I N+V only, ed. M. B. Bāpat, Bombay, Saduktiratna Press, 1844. lith. ed, IIby V. V. Godbole, Bombay, Vidyasagar Press, 1862. Galan. The Greek translation of N+V by Galanos; Galan Varr. Gild. Bibl. 353. Kavyakal(apa). Kavyas. Hit. the Hitopadeśa, ed. Lassen; ed. Francis Johnson, London 1847; ed. Lakṣmi Nārāyan Nyāyālamkār, Calcutta 1830 (Gild. Bibl. 353). Satakāv( ali ) N-S-V+

Schlegel and C.

seven other śatakas, ed. Girisacandra Vidyaratna, Calcutta 1860. Subhash(itārṇava) = a Bengali MS in lhe Röer collection of the Imperial

3 भ. सु. 18

BPB.

BPS.

JS.

JSV.

SabdaAcademy, dated saka 1721, 324 fol. written on one side, Skdr. kalpadruma, of. Gild. Bibl. 540. Prasangābh(araņa). Kavitāmṛtak. Pañc. - Pañcatantra, ed. Kosegarten; ed. Orn. Benfey Gött. gelehrter Anzeigen, 1862, pp. 1361-1384; ed. Bombay 1868-9 by F. Kielhorn and G. Bühler. Nitisamk. Gild. Bibl. 298. Samskṛtapathop. Säntis(ataka), in Haeb. Vikramacaritra MS copy by Roth from the Tübingen MS emended by him from a Telugu printed edition.

Bhojaprabandha of Ballala, 10th ed. Bombay NSP 1932. Bhojaprabandhaślokaḥ: BORI Visrambag I. 248.

BORI 1424/1887-91. An anonymous Jain "Subhāṣitāvali", dated samvat 1673 A. D. 1616.

KM.

PT.

SA.

BORI 1425/1887-91, fol. numbered 241-347, but complete, much older than the other Jain anthologies cited here, and not of their common prototype.



Books published in the Kāvyamālā series by the Nirņaysāgar Press [NSP] at Bombay. Both old and new numbers are cited without further

distinction.

PMT. Padyämrtatarangiņī of Haribhāskara (June 12, 1673); cf. P. K. Gode: Calc. Or. Journal 1935, III, pp. 33-35; ed. S. B Chaudhari, Calcutta 1941. Six stanzas, namely PMT 287-292 are ascribed to Bhartṛhari.

INTRODUCTION

RKB.

SG.

T

Padyatarangiņi of Vrajanātha. Pratikas from the paper by N. A. Gore, Poona Orientalist XI, 1946, pp. 45-56.

Subhāṣitaratnakośa of Bhimarjunasoma. About a third of this is the fragment published by F. W. Thomas as the Kavindravacanasamuccaya. The identification is mine, from the description of the original palm leaf MS at the Ngor monastery in Tibet, as supplied by Rāhula Sāňkṛtyāyana JBORS XXI pt. 1, p. 42. Confirmation from the extremely poor photographs made by that scholar was supplied by V. V. Gokhale who dates the script as early 11th century. Better photographs are expected from Prof. G. Tucci. The copy reported as being in the possession of Rajaguru Pt. Hemarāja of Katmandu could not be duplicated.

Subhāṣitārṇava, sometimes ascribed to Subhacandra. A Jain anthology subdivided into 38 sections. Numbers cited from BORI 1498/188692, dated samvat 1609. Also available are BORI 1156/1884-8 of samvat 1601; BORI 1695/1875-76, dated samvat 1772, ascribed to Subhacandra, and inflated. This may be the prototype of the Subhash. cited in BIS. Sabhyalankaraṇa of Govindajit = BORI 417/1884-87.



SBH.

Subhāṣitāvali of Vallabhadeva (15th century?) ed. Peter Peterson and Durgāprasada. Bombay 1886. This is identical with the Subhasitāvali of Śrīvara, BORI 203 and 204/1875-76.

4

SDK.

Saduktikarpāmṛta of Sridharadasa (circa 1205 A. D.). ed. MM. Pt. Rāmavatāra Śarmā. Lahore [Motilal Banarasi Dass] 1933. The unique ascriptions to Bhartrhari as well as of quite genuine Bhartrhari ślokas to others are notable.

Subhāṣitārṇava of Gopinatha. BORI 820/1886-92. SHV.

Subhāṣitahārāvali of Harikavi [circa 1685]. BORI 92/1883-84. An anthology with two appendices separately paged. Authors are often cited; some Bhartrhari ślokas repeated fol. 182-89. The anthologist was a court-poet of the Maratha king Sambhāji; cf. P. K. Gode Annals BORI XVI, 1935, pp. 262-291; Ind. Hist. Quart. XVI, 1940, pp. 40-47; New Ind. Antiquary III, 1940, pp. 81-100.

SK.´ = Subhāṣitaratnakośa of Bhaṭṭaśrikṛṣṇa = BORI 93/1883-84. Incomplete, as the final portion of an unknown number of folios is missing; only 155 fol. survive. About 2000 stanzas, no authors cited. Divided into seven sections.

SKG.

Subhāşitakhaṇḍa of Gane[ sa ]bhatta. Rajapur 105. Jain någari, Ist 3 folios missing, rest in poor condition; fol. 17 twice in numbering, by mistake; last fol. numbered 22. No authors cited.

SL.

SKM. *Sūktimuktävali of Bhagadatta Jalhana [middle of the 13th century] ed. Embar Kṛṣṇamācārya, Gaekwar's Or. Series LXXII, Baroda 1938.

INTRODUCTION

SM.

19

SLP.

Subhāṣitaślokāḥ, BORI 324/1881-82. Fol. 22+38. The anonymous anthologist had the X version of Bhartṛhari before him. Calligraphy Mahārāṣṭrian; authors rarely cited, and then before the stanza.

Śrngärālāpa, surviving portion of a "Subhāṣitamuktāvali", BORI 92/1883-84. No authors cited except occasionally before the stanza. Northern writing, with prsthamaträs. Besides some stray Bhartṛhari ślokas, this contains the whole of an N type Srngäraśataka incorporated bodily in sections 4-5, cited as "Bhartṛharat". For further description, of. P. K. Gode, J. Uni. Bombay XV; 1946, pp. 81-88.

SMV.

BORI 1396 of 1884-87; first 20 fol. with about 800 ślokas gone. A Jain anthology that does not cite authors, except Bhartrhari before three ślokas.

www.

Subhāṣitamuktāvali, BORI 819/1886-92 [dated samvat 1680] Confirmed by BORI 75/1871-72 [samvat 1780]. No authors cited. P. K. Gode proves the collection to be before 1600, in Ind. Hist. Quarterly 1946, pp. 55-59.

SN.

BORI 1423/1887-91. No name or title, lst 2 fol. lost, rest numbered to 37. Jain collection.

Śp.

The Paddhati of Sarngadhara, a Sanskrit anthology vol. I. ed. Peter Peterson, Bombay Sanskrit Series XXXVII, Bombay 1868. Made in 1363, this is one of the best known and most imposing collections.

1

SRB.

Subhāṣitaratnabhäṇḍāgāra, ed. K. P. Parab, 7th. ed. revised by V. L. Pansikar. Nirnaysagar Press, Bombay 1935. The largest of Sanskrit verse collections, borrowing from published as well as MS sources.

SRH.

Sūktiratnahāra of Sürya, ed. K. Sämbasiva Śāstri. Trivandrum Skt. Series CXLI, Sri Citrodayamañjari XXX, Trivandrum 1938. Author citations seem to be by the editor. The anthologist was not the king according to V. Raghavan.

SRK,

Subhasitaratnākara, a collection of witty and epigrammatic sayings in Sanskrit, compiled, edited, with explanatory notes by Kṛapa Šāstrī 20

88.

ST.

SSD.

SU.

INTRODUCTION

Bhaṭavadekar; Bombay [Gappat Kṛṣpaji], 1872; second edition used for groups I and II.

VS.

Subhāṣitasāgara = BORI 424/1899-1915. First 2 fol. missing, rest numbered to 48; prsthamatrãs throughout, title doubtful. A Jain anthology, divided into 77 "adhikāras."

SSV.

Särasüktāvali, BORI 1492/1886-92, dated samvat 1650. Compiled by Sri Municandragani, written by Pt. Śivahamsa. This may be taken as the prototype of most Jain anthologies, including the published pothi form edition from unknown sources: Srimatpūrvācāryasamkalitā Sūktimukāvaliḥ. pub. Jivancand Säkarcand Javeri, Bombay NSP 1922.

Subhasitasuradruma of Keladi Basavappa Nayaka. BORI 228 of the later additions. Confirmed by a later MS in BU. Another is reported at Śṛngeri by Lewis Rice, Cat. Skt. MSS in Mysore and Coorg (Bangalore 1884), nos. 2271-2 (Palm-leaf, Nandinagart). For the compiler of this largest known unpublished anthology. cf. P. K. Gode, Bharatiya Vidyā III, 1941, pp. 40-45. The third section is missing in the two paper MSS cited above. Folios separately numbered for each section. I hope to edit the whole work some day from Nandināgarī codices at Śrñgeri. A rapid examination of these shows not only the existence of the rather spicy third section, hitherto missing, but also proves the author's intention to complete the work in five sections. The two paper MSS contain sections I, II, IV.

Sabhatarangaḥ of Jagannatha Miśra (cf. P. K. Gode, New Ind Antiquary I, 1939 pp. 681-685). Basis BORI 416/1884-87; other (somewhat variant) MSS, BORI 594/1891-95 dated samvat 1800; BORI 107/1919-24; BORI 852/1895-1902. The work is divided into 47 or more sections.

BORI 527/1887-91, indexed as "Subhasita", but actually the Ślokasamgraha of Manirama Dıkşșita, court poet of Raja Todarmal. First three folios lost, ends at fol. 98a, with stanza numbered 1600 Authors systematically cited.

Vidyākarasahasrakam; a 19th century verses from Mithila, by Vidyākara Miśra; ed. [University Publications, Skt. Series II] 1942.

anthology of Sanskrit Umesh Miśra; Allahabad

1.4 The Manuscript Apparatus.

Brief descriptions are given here of those MSS collated for groups I and II. Abbreviations used for sources of MSS are given at the beginning of this Introduction. Further details of the MSS will be found in the descriptive catalogues, reports, or lists of the various institutions where they are housed. All MSS, unless otherwise specified, are of the complete three centurios in order N-S-V, on papor in devanagari script. For sloka order see the synoptic chart.

A version is taken as located in the region where its codices occur in greatest concentration. If, in addition, geographically neighbouring versions show parallel sloka order and readings, the locality may be taken as the most likely place of origin. INTRODUCTION

21

N=The Northern Recension Archetype a

Version A: The northernmost of our established versions, conservative and well-determined both as to the actual stanzas and their readings. Hence, this occupies a place analogous to that of Kaśmiri-Śāradă sources in the Mahābhārata oritical apparatus, and like them agrees at times with the Malayalam group from the extreme south. Besides the MSS given below, the version is attested by BBRAS 103, a corrupt and uncommented MS of samvat 1875 from Vikrampura [ - Bikaner ?]; by the extra stanzas in the current Gujarati Printing Press edition of Bhartrhari; also by Leipzig 419; by the fragmentary Bikaner 65; and Limbdi 1103. The stanza labheta sikatāsu [319] is omitted, while āvartah samśayānām occurs twice as N 51 and ś 29. The commentary [ in Ao. 1 ] is by Rüpacanda & Jain of the Kharataragaccha; simple but accurate, it agrees far better with its own text than is the case with commentators of other versions; its language, with verb-forms like chai and nominal terminations ro-ri-rã is a mixture of Jaipuri and Mārwārī, in the olassification of J. Grierson's Linguistic Survey of India.

Ao = BORI 796 / 1886-92; size 10 " x 4-3 / 8"; fol. 3-93, 1-2 missing; 1. 11-13, let. 38-42. Dated 1770 December 16. Commentary continuous with the text in the same clear and bold hand. Tends to add an extra mätrā, particularly at the end of a quarter, probably from miscopying from original punctuation dandas. Colophon :

।

तरणि तेज षरतरें गच्छ जिण भगति सूरि गुरु । विजयमांन वडवपत पेमसापा मधिसद्वर । वाणारसगुणवंत सुख्य वरधन अति सुज्जस । वाणारसविरुदाल श्रीदयालसिंघ सिष्य तस । तमु चरणरेणुसेवा तणै भल प्रसाद मन भावीया । इम रूपचंद परगट अरथ सतक तीन समझाविया ॥ २ ॥ छत्रपति कमधांछात सकल राज राजेसर । महाराजकुलमुगट श्री अभैसिंघ नरेसर । विजैराज तमु वीर सकल हुजदारसिरोमणि । जीवराज घण जांण प्रसिध मंत्री वीरघणि । मनरूप पुत्र तसु प्रबलमति आग्रह तसु आरंभिया । इस रूपचंद्र परगट अरथ सतक तीन समझाविया ॥ ३ ॥ श्रीरस्तुः ॥ भद्रं भूयात् । संवत् १८२७ ग मिती मिगसर वदि १४ लिपीकृतं पं० फत्तेचंद उदैचंदोत् श्रीखरतरगच्छे । श्रीफलवधिका नगरे चतुर्मासी स्थितम् ।

A1 = BBRAS 205 / 3 [ Bhāū_Dāji ]; size 9–1/2" × 4"; fol. 86, 1. 3 in text ( let. 45-50 ) + about 10 in commentary, in much smaller characters, grouped above corresponding portions of text. Generally very carefully written and on the whole the best MS of our entire critical apparatus. Dated 1731 September 27 at Sojitnagar, probably Sojat near Marwar junction. Copyist Candravallabha, pupil of the commentator Rüpaoanda. Colophon:

संवद्गजाष्टशैलेंदुवर्षे चाश्विनमासके । शुक्लपक्षनवम्याश्च सोमवारे लिखित प्रति ॥ १॥ वाचका रूपचंद्राख्यास्तळिष्यश्चंद्रवल्लभः । शुद्धदंतीपुरे रम्ये प्रयास सफलव्यधात् ॥ २ ॥ श्रीर्भवतु श्री स्यात्-com. संवत् १७८८ वरसरै विषे आसोजमासरै विषे उजवालापषरी नवमी तिथिरै विषे मंगलवाररै दिन आ परति लिषतौ हुऔं । वाचक श्रीरूपचंद्रजी तिणारौ शिष्य चंद्रवल्लभ जिगरौ सोजितनगरमध्ये प्रयास सफल करतौ हुआ ॥ दूढ़ौ ॥ सतरै सें अठासीयै । सोजित सहर सुथांन । काती वदि तेरसि कीयौ पूरण ग्रंथ प्रधान ॥ १ ॥ कवित्ता ॥ followed by two more stanzas, as in Ao.

A2 = RASB G7779; size 10-3 / 4"x5"; fol. 28, 1. 12, let. 03 - 35. No commentary; rather carelessly copied. Colophon: भर्तृशतकं सूत्राधसंपूर्ण.

A 3 = Jodhpur 2 ; size 8 - 3/4 " x 4-5 / 8", fol. 38, 1. 10, let. 30. Though quite fresh in appearance, dated 1761 January 7. Sanskrit text only, no commentary. An excellent codex, but contaminated by E readings. Srinātha 22

on the left margin of each folio with a dedication to Jalandhar show this to be a Nāthapanthiya MS. The repetition of avartah samśayānām is corrected, and V 84 [194] wrongly omitted. Colophon:

INTRODUCTION

सप्तनभेमही मितवर्षे पौषसितेऽर्कतिथौ बुधवारे । भर्तृहरेः शतकत्रयमेतत् सादरं लिखितवान्द्विजशंभुः ॥ १ ॥ स्वोत्तमांगमणिलालितनाथ- श्रीनिवासचरणो नृपमानः । भूप मौलिमणिरञ्जितपत्कोयं कवींद्र इति वक्ति कृपातः॥२॥ श्रीः

Version B. Basically a shorter collection, later expanded from A and E. The chart is constituted from Bi and the corrupt but complete though uncommented Baroda 11725 [dated samvat 1889 = A. D. 1832]. The readings of B1 should be taken as characteristic, as B2 is contaminated by the E-H complex. On the whole version, however, S intluences are manifest, as for example in śakayuvati-, 257. The Gujarati prose commentary is anonymous, but other different commentaries of the same type exist, such as GVS 734 [Niti]. The S is supported by Oxford Bodleian 247 and GVS 1049; the V by BORI 349 and Limbdi 1359, all with the Gujarati commentary.

B₁Oxford Bodleian 246[ Aufrecht] = Walker 152c. Collated from rotograph copy. Fol. 50-190-239. Dated 1743, copied at Anjunpur.

B2= BVB 1; size 10″ × 4-1/2", fol. 41, 1. 15-17, let. 45-48. Differs slightly in order from B1 and has the text of an occasional stanza wrongly omitted by the scribe's carelessness. Colophon:

इति श्रीमहाराज भर्तृहरकृतं वैराग्यशतं संपूर्ण । श्रीरस्तु । मुनिभक्तिचंद्रलिषितं मया ॥ ६० ॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ मुनि श्री भक्तिचंद्रेण इदं ग्रंथ पठितं ॥ स्व आत्मार्थे परोपकारार्थे लिखीत भर्तृशतं ग्रंथ ॥ अथौ

A later acquisition in the BVB collection is mostly of this version with commentatary but from N 101 to $ 18 gives A text and gloss.

Version C: Not well-determined, being represented by just one complete MS: C= Rājāpūr 3; size 8–7/8″ × 4-1/2″; fol. 44, 1. 7, let. 30. Undated but old in appearance. Calligraphy northern, with an occasional letter turned in Mahārāṣṭrian style; letter ja always written double; gaps in original exemplar indicated by the copyist with - Order V-S-N. The characteristic portion, a short śṛngāra, is confirmed by ISM Candracuḍa 603, a more recent Mahärāştrian copy of the Ś alone. This, though containing 5 more stanzas [charted in square brackets] has only 96 ślokas in all; not used for the 5 insertions, it is there indicated by C2. The C Vairāgya is paralleled but not fully confirmed by a Bengali MS, 10 11516[= E 3996].

Version D: Characterized by a long Vairagya, but not well-determined.
The only complete MS is D=Ujjain 1838; size 5-1/4" x 9-1/2" [written
crosswise]; fol. 44, 1. 22-24, let. 13. Fol. 21 blank without gap in text, but
lacunae in original indicated by Copied unintelligently from a much
older source in Poona, 1814 A. D. Colophon: cagourdones i aà LUZE HOT
नाम संवत्सरे पोष्यमासे कृष्णपक्षे प्रतिपद्यायां गुरुवासरे चतुर्थप्रहरे पुण्यमामे बालाजी माणकेश्वरेण लिखितं ॥

The long V of 151 stanzas is supported by the Anandāśrama [B. D. Apte] fragment which contains the last 100 ślokas thereof, but with two extras just before the final sa ko'pi smaryatām. This version is also parallelled by the Mehidpur MS and Bikaner 3279, which are intermediate between D and other versions with a long V, as for example BORI 328 whose V stanzas are numbered to 163 in the MS, 178 by actual count, and INTRODUCTION

23

which has many stanzas that are found nowhore else except in D. BORI 328 was the oldest dated Bhartṛhari MS known in India, of samvat 1617-A. D. 1560-1, prsthamatras being used throughout. Only the last two ślokas of the 3 (which ended at 102 or 103) are preserved. To calculate from the remaining folios, the lost N and the S were of normal longth, as in D. On the other hand the last few of the 124-stanza V of our F4 parallel the corresponding stanzas of BORI 328 exactly. Finally, the single folio preserved of ISM Gore 144 [from an anthology that contained at least a V, of 194 stanzas, followed by the Carpatapañjarī] gives some stanzas that appear only

in the V of GVS 2387.

Version E: The Dhanasara version. Commonest among N MSS, with a popularity which results in wide variation and generally corrupt copies. The Jain commentator Dhanasāra cannot be dated from the pontifical rolls of the Upakeśagaccha [R. Hoernle: Indian Antiquary XIX, 1890, pp. 233-242] where the name of his guru Siddhasuri recurs in a iriadic cycle. Muni Jinavijayaji finds from the colophon of a MS of the Santināthacaritra in the Singhi collection at Calcutta that Dhanasara's pupil's pupil wrote in samvat 1628śaka 1493 - A. D. 1571. From the prasasti in MS 1074 of this tikā in Śrī Hamsavijayaji Mahārāja Jain Bhāṇḍār at Baroda, it would appear that Dhanasāra wrote it at Jaipur in Samvat 1535, making him the oldest known Bhartrhari commentator. Though the comment is perfunctory, its influence can easily be traced. Because of its interest as a specimen of colloquial Jain Sanskrit, I have edited the version and commentary separately, and hope to publish the work elsewhere. In the first five of the following MSS, the commentary runs consecutively with the text.

Eo BORI 795/1886-92; size 10" x 4-1/4"; fol. 18+17+18, 1. 15, let. 50. Dated 1688 May 10, March 26, April 1, rather corrupt. Colophon: १७४५ वर्षे वैशाषमासे वदिपक्षे पंचमिदिनेयं [N on चैत्र शुदि ५, Śon चैत्र शुदि ११] लेखि ॥ लिखितं पूज्य ऋषि श्री ५ भिखूजी प्रसादात से । मांडणाख्येनालेखि ॥ लेखकवाचकयोर्भद्रं ॥ श्री ॥ छ

E₁= BORI 332 [=277/1883-84]. N and Ś only. Size 10″ × 4-1/2″; fol. 41= 20+21; 1. 15, let. 50-52. Corrected, old enough to belong to the 16th century. N. 36 [32]- mṛgamina thrust by mistake into the commentary. The readings form a subgroup of E with BORI 382/1884-87.

E2 Baroda 1370; size 10-1/2" x 5-3/4"; fol. 48, 1. 18-20, let. 42-55. Dated 1793 April 28. Contaminated with H readings. At least one folio in the middle of the S must have been missing in original before copyist, to judge from the disturbed text. Extra stanzas at the end of Ś agree precisely with BM 254, with which this must be taken to form another E subgroup. Colophon: इति श्रीभर्तृहरिशतकं संपूर्ण सवृत्तिकं ग्रन्थाग्रन्थसर्वे २५६९ श्रीरस्तु. संवत् १८५० मिति प्रथमवैशाखे कृष्णपक्षे द्वितीया तिथौ भृगुवासरे लि० सीताररामेण । लिखापितं यति डुंगरसीजी स्वार्थे.

www

Es Baroda 1780; size 10-5/8″ × 4-5/8"; fol. 48 [1st 2 missing]; 18-19, let. 48, Dated 1763 March 18. Lapses like the two preceding into an occasional use of Prsthamātrās. Text readings tend to form another E subgroup with E4, but some aberrant readings agree with I. Colophon: ªA TYYNCHब्जप्रयुते [1820] चैत्रे सिते पक्षके पञ्चम्यां सुतिया सुभार्गवदिने यामे चतुर्थी वरे । श्रीभर्तृहरकाव्यकस्य सुवृत्ति श्रीबोरुंदाख्ये पुरे प्राग्माणिक्यमुनिलिंलेख हि वरं रम्ये वसन्ते ऋतौ ॥ लेखकपाठकयो भद्रं भूयात् ॥ 24

INTRODUCTION

E4 = BORI 333 [ = 391 / 1892 - 95]. Ś + V only, Niti portion lost. Size10" x 4"; fol. 34 = 19-52; 1 17, lot. 52. Small but beautiful calligraphy, with

x

·

a few peculiarities such as duraka for duḥkha etc. One extra śloka after Ś' and many more after the end of the commentary in V.

E5 = Rājāpūr 5 ; size 12" × 4−1/8"; fol. 82 = 28 + 24 + 30; 1. 10-11, let. 55.
Dated A. D. 1843. Probably K. T. Telang's M. Text in center, with commen-
tary above and below. Contaminated with S readings. Interpolations in text
and additions to the commentary are frequent, particularly iu the Vairāgya-
Colophon: शके १७६५ शालिवाहन शोभनसंवत्सरे माघ शुद्ध १० दशम्यां इन्दुवासरे इदं पुस्तकं नीतिशतक-
शृंगारशतकवैराग्यशतक श्री मंगेशमहालक्ष्मीप्रमुख श्री भवानीशंकरचरणकमलाराधकेन केकरोपनामक भिकाजी
बळवंत गुंजीकरेण लिखितम् । श्री साम्बसदाशिवचरणकमलार्पणमस्तु ॥ श्रीगजाननाय नमः ॥ श्रीशिवः ॥

Pseudo- Version F. Not on the chart. Under this I have gathered five collated MSS that have many common features without sufficiently close sloka agreement to form a version. Their basic unity derives from N [perhaps Central Indian] origin, with S influence through Mahārāṣṭrian transmission.

F1 – Tanjore 4905, dated 1659 August 13. Colophon: कुनागतिथिसंमिते
(१५८१) शक इहाब्दवैकारिके नभस्य सितसप्तमी शनिदिने मरुत्तारके। श्रियासुयशसा भुवि प्रथितनीलकण्ठाभिषो
लिलेख विबुधप्रियः सुकृतिसत्तमोदः शुभम् ॥

F2 = Tanjore 4907, intermediate between F1 and Fs.

www

Fs = Tanjore 4902. No descriptions of F1-4 were supplied, but they were copied meticulously at Tanjore by Pt. Balasubrahmaṇiam Šāstrī, with an accuracy that reproduces every feature of the originals. To the subgroup F1-3 is to be assigned the old Śṛngāra with Hindi prose commentary written in Jan. 1627 and published by R. P. Dewhurst in J. U. P. Hist. Soc. vol. I, 1917, pp. 59-151. The original of F3 belonged to archetype beta.

F+ = IO 2539e [ = Boblen's MS B]. Once the oldest known dated Bhartr hari MS, A. D. 1547; but the calligraphy shows Mahārāstrian influence, so that a confusion of śaka and samvat might be possible in dating. No pṛṣṭhamatras used. The gaps in text indicated by...prove copying from a much older codex, while repeated ślokas and variants in the same line as well as marginal variants and emendations show that from two to four distinct sources were utilized. Order V - N-S, which has given rise to mistakes in Bohlen's synoptic chart, where the standard order is $-N-V. Collated from a rotograph copy.

F5 = ISM_Gorhe 305; size 9-7/8" × 4-1/2"; fol. 26, 1. 10 - 12, let, 32,
Dated 1663 March 17. Old and worn in appearance, but gaps indicated by
copyist, occasional running together of ślokas, a blank left for about five stanzas
at $ 90 show that the copyist had a much older specimen before him. Though
the beginn:ng is श्रीमन्महागणपतये नमः । श्रीमच्छंकरगुरुभ्यो नमः । श्रीमद्वाजीभट्टगुरुभ्यो नमः । श्रीरस्तु
भर्तृहरविरचिते शतत्रिके प्रथमं नीतिशतं प्रारभ्यते, nevertheless, the rather mysterious
col, hou reads इतिश्री आत्मारामयोगींद्रविरचितायां चतुर्थोऽध्यायः । शके १५८५ शोभकृदब्दे अधिक
४ीमे गोहोत्तरतीरस्थ नूपुरग्रामवासिना विश्वनाथदैवजात्मजेन नृहरिणा भर्तृहरशतत्रयमिदं
लिखितमात्मार्थ साधूतकृत्य सांद्रानन्दपुरंदरादि दिविषदैर मंदादराद। नत्रैर्मु कुरेंद्र नीलमणिभिः संदर्शिते
दिंदिरम् । स्वच्छंदं मकरंद सुंदरगलन्मंदाकिनीमेदुरं श्रीगोविंदमदारविंदमशुभस्कंदाय वंदामहे ॥ स्कृतिः स्वा ॥
मेघश्यामक रोद्ध वैर्वसुचयासारैरजस्रं भृशं विप्राणां बहुशः स्वधर्म र नूनं दरिद्वानलः (१) । शांतिं प्रापदवानलेन
सदृशं नित्यं यशस्वी भवान् साम्राज्यं कुरु मादृशान् बहुविधान् विप्रान् चिरं पालय ॥ १ ॥

२. INTRODUCTION

25

Version Q: This was determined only after the first 700 stanzas of this edition had been printed off. The basic Mss are :

•

Q 1 = Udaipūr 1748; ff 13, size 8-3 / 4×7", 1 21-22, let 33. Marginal comments in a fine hand, with a dozen extra stanzas in different writing. The original document is the most worn part of a palace collection, an excellent codex in old Jain nagari with prsthamaträs, dated about 1566 A. D. Udaipur 712 is an unintelligont copy of this or of a common source. Order S-N-V.

Q2 = Limbdi 930/39, size about 10-1/2" x 5", in minute handwriting; the whole śatakatraya is complete in less than five folios [ 42-47a ], and sandwiched between prakrit works. Not collated, but basic readings are tho same as in Q1, with local contamination. Order Ś-N-V.

The importance of this version lies not only in its age and its furnishing a background for the earlier F Mss as well as at times, for C_DI, but, more in its welcome support for some text-readings. Those include tho difficult cases in 614, 70, 1482, 2494, and the starred reading in 15'. The major variants for the first two groups aro therefore given from Q1; allowance has to be made for its individual mislections (apart from those common to Rajasthani sources) among which may be noted straying of the visarga, of the short i sign, an occasional substitution of nya for jña, ksa for sya, etc,

') कंथामाली (t.v. as in text).

ct

19 °भासुरो. ° ग्लान: ( for जीर्ण: ). ( ) तमपि मद्यसेव मदनः . 2 () सामान्यं. ० ) समभवंस्तदा. " नारीनरमयमशेषं जगदिदं.

3 श्रोतो ७) विवे

ab

54 द्विप. 7° छिन्नेऽस्मिन् ) झटति; भ्रश्यर्दिशो दिश्यताम् ( ? ).

विभागो. कांजनचिता. ") मनुते terchanges portions

d

11 inafter caesura in be with स्यानपुलिना in 6 ; 4 ) न निम्नाः. 14° चाभिरुचिर 154 संपुष्णाति. अशु. ८) त्वसंतो. 21% शिय्या.

d

12° स पश्चन्संपूर्णो. 13° सुधियोऽप्यर्थ. ) यैरर्थतः 16° °गल्लस्थलीनां.

") विशतंतुर् 174 केशरी. 18

C

22° विशगा. ० ) किममरे:. 23 trp. portions before caesura in cd. ') स्त्रीमद्याद्. 24' जडे विरमतिता. 25% यातिर्यातु; गच्छताच्. ' ) शीलं शीलतटातू. 20° तृप्तस्ते. ") स्वस्थास्तिष्टय. 29° मूर्छान्. ") वांछसि ( for वांछितं ). कारण. 33 नामापि नो लक्ष्यते. ५) मुक्ताकारभया; नलिनीपत्रे. ( ) गुण:.

28° सकला दत्ता निजा ये गुणा. () व्यसनाद् गुणेषु सकलेपु. 30°

D

35, order acbd.

2

386 हंतु.

2

) वैदिग्ध्य ( ? ) 30 तत्रापां भाजनं.

0) ह्यात्मा. ) नु. शक्यते 32 निः347 विशीर्येत 302 om. संत : ; स्वाश्चर्य. 370 वचो ( for: मनो). () निजैः 432 बुधजने ( for परगुणे ). ") संनिधि 482 शिखरे. महध्यैस्. ") जातुविषेण. 554 जयंतु. ( ) जन्म च. 504 वेश्यांगनेव. 60° होतारं

वनेऽथ वा. श्रमहिमा c ) orig. चार्हति. ) नरेभ्यो समभ्यस्यतु. 4) नाभव्यं. d) न निश्चितार्था. 536 - प्रत्येक.

d

8)

45° कार्यमाडौ. 17° सुजनता 49 तद्व्यक्तं ननु देवमेव ( ) शेषाकृतिः 510 न च.

524

b

८

56° त्वं धीरो. 582 एतां . ० ) परिपोय. ") नानाफला. जुह्वतमपि. 622 खलु. 642 परकृतेषु. 63 यदि ) सवितुरतिकांतः 66 कोर्थस्तेषां जीविते पार्थिवाणां 60 सुखमाध्यते 70% प्रच्छन्नमंतर्धनं. 71 विद्वजनेश्वार्जवं. 720 प्रणयिता. 73" शेष: कुलाचलकस्थितां. ") पयोधिरनीरदे. 76° पठ्यते. 79° भिया. 6) वीक्षतैः. ") वचोभिरीक्ष. 81" पक्षपाता.

") क्रियासु 74° वा को.

कुशलास्.

4) महिमा..

850 किमिव.

8) ध्रुवभिह

83° युगप्सांतां. 88" "लुलित .

80" को वाप्यर्थ:. ( ) ते

●) नो चेत्सुद्धांगनानां. ) लोलोद्यमानाम् 89* सभंगैः; लजापरिगते. ") स्फुरन्नीलाब्जानां.

924 भ्रचातुर्यात्. 4) स्निग्धा भावाल्लजि .

934 किंचिन्मुग्धं. ) गतानाम्; किशलयति.

94° विघ्नो; 'करंड. 2) स्त्रीयंत्रः केन सृष्टा; मृतनिभं.

95% पुरुषस. ) श्रवणपथगता.

;

*) धृतिमुखो. 97° वा विदध्युः ") प्रेषत्. 98° मधुरस: 00° मधुरविरतो; पिकपक्षिणः.

4 भ. सु. 26

100° नरकनगर. ( ) भ्रमति ( for भवति ). 1026 परिमलोऽयं. 1034 निस्तार• 1060 ° संप्राप्त. 107 सहृदयैः. 100% जाड्यंधाय. 111° विरहिणां प्रणहंति. तास्त्वबलाः. 119

l

108

1110 बिडिशमत्र. 118 d) मध्यस्थापि 122

उद्वृत्त:.

लोला: 123° उपरि; श्रस्त

) स्वेदO

) प्रेमाई; रहः क्रीडा. ●

. 126° भ्रमावेश्यादंगे. ( ) क्षणवीक्षतस्य. 130⁰ सत्सु नानामहत्स्वपि. ) 'शावाक्ष्यास्. 134 शशिधर: 4 ) रसश. ० ) श्रजो. ") नव128° मान्मथा विकाराः.

125° 'गोचरे. 129% ज्यादीर्घेण.

विषय- 138° स्मेरोलेता.

") शतांशो: 4 ) श्रजः

D

र

1396 श्वभाव — and sumdhi across be ! मंदपुण्यः 1440 रपना. ) कास्मीर, ० 148 निःफला. ) स्वाशंकया. " ) °पिशुने. ") जरावियोग. 1526 विधुरैर्निरन्न ; 153° ) शनैर्यष्ट्यास्थानं 155 order abde 158" भिक्षासनं. 159 ordor bacd. ; ( ) शकृन्मूत्र. ") अहो निंद्यं स्त्रीणां कुकविकविकल्पगुरुकृतम् 160" तत्र. ") विडिश* *. 161 omitted. 1624 कैरप्येतजू. 163° इच्छं. 3) परान्मुखोसि; निस्पृहा 164" अभुक्तां यां. ० ) क इह. ") पतयोर् 165° नृपमीक्षितुमत्र. क ") भारावनता. अर्थाणाम्; ईस्महे यावदिच्छं. ) नितराम् 1674 "दिवसमायस्य.

141' विकशित. ") वृत्तोरुस्थल149 omitted, दृष्ट्वा न चेद्

133° विवक्ते ") योत्स्ना-; 146° ) वऋविधुभिः ) सकुच. 150' 'ह्यांतर्बाह्यं 151" संक्षिप्यते ) गलश्रव्यदु

) स्वकीय ;

जनः

100a

6) विरसि. ") त्वय्येव. () विविक्तः; पुष्यसि. 108' कृतिं किं. ) मदमोहांध. 169 सा विदग्धपरिषत् ) उत्मिक्तः ") उत्मिक्तः ) सर्वज्ञस्य वशात्स्मृतेः पद्मगात्. 1700 चिरमपगता.

d

172 order acbd. 1734 निंदंति शिय्यानिषिन्नः 170 गाढमूढा. विद्यट्टिताब्जपटली. ") लालनास्. ' ) न्यायगर्भ; om. one हुत hapl.; 1817) पुर; प्रियैः . ) यत्रैश्वराणां ; ● 1830 वलयरुणितं. ) यद्यस्तेवं. 1842 प्रध्वस्ता वाथ तेभ्यः;

1) समाधिशुद्धिशुभगो: विवध्वं.

d

धूमपूर्णोपकंटं. ) सनाथो; लीनः 182" चंद्रार्क. ") कः प्रत्ययः कल्कलिन्यश्च. ) प्रसभमपगते. ")

वशपवना 180° संप्रीणिताः प्रणयिनो. ") कल्पस्थितं. 187" स्नेहा; मन्मथजो विकारा: 188 वांछित; चेतनाम्ति

निष्टं

191° भवसार.

1922 °विभ्रमो

189° भ्रांत्यापि यच्चममलं कथमात्म") न ब्रह्म संस्पृशसि. 1969 महीशय्याशय्यं ") व्यजनमतुलाधारम् ) सत्यमुदितः. भोगपूरः ") "भयांभोधिपात्रं. 1934 ") "भयांभोधिपात्रं. 193" रम्या साधुसमागमः प्रणयिनां रग्या मनोन्या गिरिः ) बाप्फः बिंदु 1949 कलेवरगृहं . ) प्रकूप. ") पट्टा:; नायं (for नीतं ). 190° मनोरथाः परिचिताः. 197* जरसा. ") विभूतिरप्युपहृतं रम्यं. 1989 जनस्य विविधैर्; उन्मीलिते. ( ) लक्ष्मी ; व्याधय: गर्भवासे

1956

) विलसति वसतिर; 'भावोप्यसार

2074 "मानग्रंथ. ") गुणतर. ") दुःपूरीयं. 2084 सभस् (for सतस् ).

d

4) श्रवणस्यैव नास्त्यंतः. 210% भुंजीमहि. ") मयीपृष्ठे. 211' समाविःकृत 2132 पुण्यारण्ये ; प्रलिपतः

315° सुरतरतो न. ) अवितथ्य. कुसुम ; व्यतिकरः 220" सूरेण. ) स्फुरत्स्फारित 221° यैः स्वार्थतो हन्यते.

216" मनुक्षाणां

") सरावं.

2262 यांति. 228% दैवा 2326 न यो निश्चलः . ) सृजेत

) कोपीनं शतषंड) चित्त ; नियमितः 2394

223 order caba. 224° °स्मरघस्मरोरुगविषज्वालावलीढो जन: यतं. 2294 मनोन्यमपि. 230 कृष्णमिदं. मनसा. 233% प्राणति. ") स्वमंदिरे. 234 [ extra, after colophon] जर्झर ) भैक्ष. 235% यमधानीं. 2364 दुःसहवारिशीत . संप्राप्स्यते जठर; कंडूविनोदं. 243° संभाव्यमाना. 213° संभाव्यमाना. 244" गल्ल . ) मासादयंतः क्षिपंतोंऽशुकानि. 218 ° यस्य ( for यत्र ) ; तेजश्वि-. ") उत्पन्नव्यर्थ ; ष्टान्न चांध: ( ) ब्रह्मांडोडंबरा ; प्रागिनो दृष्टनष्टाः. 2107 जीर्णान्येव; जातं जरायौवनं ) कालो हि सर्वांतकृत्. d) मधुसूदनां 253 शुभ्यत्याशे. ') मांसाज्यकलितां. ) घननिबिडमाश्लिष्यति ) प्रतीकारे; सुखमति

) -तटादाd

254 पतिस्त्वमेव. 4 ) लब्धा ; 'घटनो. ') 'लब्धा'; 'घटनो. 255% गाली गालियंतो.

७) वयमिह ") शशिविषाणं. 257" यदिवन-; च्छवीनां. ८) लभेयं; कुसानां. ) शुक. 258% सुमहति. 250% तथैव 260% धनं ( for नवं ). ० ) यत्सभावादनेषु. ) लोकचित्या.

1139 मकरध्वजस्य जयिनीं. ') रागाधिष्ठितमोष्ठपल्लव मिदं. स्विन्न 124° लथोद्यममनु. 127' शुभ्रुवो. ) यतस्तन्नेत्र

मृगदशामांधो.

O

०) स्मरणपदवीं.

( for नन्दन्तु ).

177" परितोषे निर्विशेषावशेषाः

●

INTRODUCTION

")

5

समापन्न 171' यत्राण्येकस्तदन. 1717 दुःखभाजो ) पर्यम्तया. ") ) स च. 178" 1797 च्छन्नपाली . 180 omitted.

•

0

U

") अवस्य- ") सुस्थितम् 199

200% बाल्ये च वृद्धे गतं. 2066 संतुष्टैः

) उभयदल.

212* भश्ची.

218° स्मर ३) परकृतं.

. INTRODUCTION

264° विश्वेशितुं. ● ) हि सुवृत्तानां

1) 'नियोक्तपुरुषं. 2004 मैक्षमक्षज्य 273 °मधुरा प्रेमोद्वारा 8 ) क्वणितमधुरा.

b

O

d

d) मलयपवनः [orig. 'नाः]. 2078 सत्वरविधिः. ") चाप्युपकृते. () अनुच्छेको. d) श्रुत्यंतासक्तिः पुरुषमभिजातं कथयति. 278 occurs twice ; V. 78 = ") "हंडयात. पपात . V. 105 = 2 ) इंडप्रांतप्रताप. ) परिचयन्नले; खलु. ( ) भ्रमयसि. 270° यदेकरूपं. d) गतत्रयं. 2800 धानि. ) मायातिवामा. 282% मंथुरा. ) क्षेप्यंते. ) संप्रत्यन्ये वयमपि गतं. 283° निस्पृहा. ") दृढप्रत्यया. 2894 दानादानविवक्त; कश्चिन्मनस्वी. ●) रक्षाक्षीण; वसनं संप्रास्यवस्थासुखो ) निर्मातिनिरहं 204. var. 295 सूराः सूराः ) राजजयेsपि. () -दलिने. 300° तयोर्न भेदं. 3019 स्वबंधोज्वल. ") भवतामग्रे. () स्फारस्फुरनिर्मलं. ) परे ब्रह्मणि. 3024 न हि वयं ( for तव वशे ). 3024 न हि वयं ( for तव वशे ) . ) सद्यत्पूत; पवित्रीकृता. 3032 म्लाय नि. 8 ) याते ( for नष्टे ). रेपया; नन्वणुर्. ") भागीकृत्य. 305' 'विषिक्तचेताः. 306° चपले: 308 स्वच्छंद्रं. ९) बहिरपि. 3114 न रक्ता. 314 हृताः . 315² प्राणसमाप्रियागमसुखं; प्रीयते. 316 स एषः मत्वा मुदा. 6) क्रिया. ) पुनरुक्तवस्तुविषयै ; ") मोहा न. 3174 trp. किं and रे. ") कलिरवैः; वल्गसि. मधुरोधैः . 318 जननीमिव श्वाम्. ") हृदयामनुवर्तमानाः . ' ) तेजश्विनः. 319a पीडयेन्. ● ) शशिविषाण. 321° "रुद्गच्छन्. 329 शृंगोत्संगाद् ) पतत्वायं. मालगुणायते. 325% विसीर्णे. ") परिणामावधि. ") परिणित. 326 ou. संगात्. ) करुणकरुणा; 'नवसंगमं. ") रुणन्मणि 327° कल्पापाय-; जिक्रमात् 332° शोकाश्च ( for रोगाश्च which is m. v. ) ; 10. v. प्रविशंति देहे. () परं श्रवति ") 'प्यहितमावहतीति. 2) पतति (for भवति ). 3350 ") कैपिदधुना. 3114 धावरुग्ण.

304 °निहितः. 4 ) ग्राहसलिला:. 2 ) ८) जनोऽन्यशक्तः. 6) जनोऽन्यशक्तः. ) किंतु भ्रांत ; दीपां कुरु.

८

८) माकलज्य.

● )

324º

3319 क्षितिभृतां. 1 ) महींद्राद्.

a

d

आपत्स्वपि. ) संघातागंतु कर्कशं.

() अधो गंगा सेयं. 3354 'लंकारविषये. 349° करोपि.

d

348% वैदूर्य; रंधनं चांद्रनोधै: ") विलपति; 313° () स्मरारेर्. ( ) मोक्षक; समचरणकरे. 347° स्फरत्स्फारि. ' ) कापि शयने. ") 'भोगाद्विनाः; वचसा. ) बटफलुत. 345° स्मिता. ) दृष्टात्तन्मादकारिणी. 360° °वशावशेषु. ० ) लब्धा. 302" तृणांकुरु. a) न्वेषयितां.

6) स्थितस्थेयसि. ) शिरः प्रणाम ८) ( 'तूलस्य. ) यत्तपो. 3450 क्वापि ध्यानं निवेश्य ) 340° ) विजयश्री.

d

6.

") परिस्त्रिद्यति.

27

() दशकममलिनं. 270 कुंदुकः. () विश्रंभा: 274 प्रथित

.

प्र

This does not finish all versions of this arehetype. BORI 329 and Punjab 2101 certainly represent one such version, originally with a short Vairagya. Divergencos in the Niti, where the former of the two is very careless, and might have copied from more than one MS, as well as desperate attempts on the part of both scribes to insert evory stanza that might be Bhartrhari's make it useless to include this in the chart.

Archetype B

Version H. Commentator Rāmarsi, identified by Anfrecht [CC. I, p. 578] with the Ramarşi who conmmonted upou Ravideva's Nalodagalkāvya [ Cf. BORI 310 = 411 / 1887-91 dated saka 1717, samvat 1852] in A. D. 1608, being a Brahmin [misra ], son of Vrddhavyāsa and Gomati, brother of Harivamsa and Nimbaditya. Though there is nothing to show that this is the same as the H commentator, Muni Jinavijayji accopts the identification and further suggests that the paṭṭana where Râmarși wrote might be the modern Jhalrāpattan-Kachvāha. The MSS H1.2 below are apparently R and P respectively of K. T. Telang's edition of N and V; these two were the basis of my own edition of text and commentary, badly printed as no. 127 cf the Anandāśrama Sanskrit series [ Poona 1945 ] I have ready for publication another edition, utilizing Hs also. The commentary is the simplest and most useful of all Bhartṛhari tikās. 28

INTRODUCTION

H1 = PORI 335 [ = 73 / 1871-72 ]; size 10-1/2 × 15/8"; fol. 51, 1. 19-24, let. 55. Text and commontary run consecutively. Poor handwriting, the V being by a different scribo, but reasonably correct and old, often using prsthamātrās. Margins utilized extensively for corrections and copying of portions omittod by mistakc Culottamsita-[ = 1] occurs twico as N 1 and Š1, the latter with much shorter comment; singho bali is uncommented, at tho end of Vas V 107, probably a later addition. Colophon:

P

चक्रे भर्तृहरिकृतेर्यथागति सविस्तरं । रामपिविवृति व्यस्यन् विदां चित्तप्रसत्तये ॥ १०७ ॥ इति श्रीमहामुनींद्र
भर्तृहरिकृतौ वैराग्यशतकस्य टीका समाप्ता । भर्तृहरिकाव्यवृत्तिः सुत्र/न्विता ३७५० ग्रंथमाना ॥ श्रीरस्तु ॥ श्री ॥

J

H2 BORL 327 । - 72 / 1871-72 ]; fol. 17, 1. 15 16, let. 40-50. Text
only. Bold Jain Nagari. Dated A. D. 1796. Cilottaamsita occurs only as
N1; au extra sloka jñeānanam pari-is inserted after Ś74, simho bali omitted ;
otherwise, this supports II1. Colophon: इति वैराग्यशतक । तत्समाप्तो समाप्तो ग्रंथः ।
भर्तृहरिणा कृतः लि। यु । श्रीमुक्तिसौभाग्य गमिः शिष्यकल्याण सौभाग्य । पठनकृते सं० १८५३ बज्ये
व६ रवौ श्रीशांतिजिनप्र । श्रीमुम्माईबंदी । अंतर्वमति मांजारी सुनी वा राजमंदिरे । अधस्तात्ते गजेंद्राणां
क्रीडाइलितविद्विपां ॥ १ ॥



H3 = BM 255, collated in rotograph only after the greater part of Group I was printed off Dated A. D. 1817 excellout calligraphy of cursive Bikaneri formation. He omits haplographically much more of the comment then H, but the reverse is true in some important cases so the completo commentary needs both Hi. 5. On margins, occasional bits of Rājasthāni gloss, and more frequently, excerpts from some other Sanskrit commentary are to be found, CutottamsiluŚ 1 only, as in N generally and yam cintayāmi is shifted with its commentary from V 106 to N 1, so that V here ends with sammohayanti[ = 336 ].

F.

The checking of H1.2 collations remained defective because of illness [all too frequent! ], so that the following corrections, and additional readings from He should be noted. Unless the letter H precedes, the reference is to H3 additions from Hs alone.

1a tv.

भासुरो. 3 तृष्णाश्रोतो. 32 1 हतविधः हतगति: 4 t मात्सरग्रस्ता. 49 4° Hit. 2. 31. अज्ञानोप 6 युपां 71 भ्रश्यहिशो, भ्रस्यहिशो 11° बालवनितास्. 134 H1.2 कुपरीक्षका न; IIsst अर्थतः; ७ अर्धतः 14° चाभिरुचिर्. 180 नाभ्यः. 20° c इतश्च 20' ]lie.v.se. v. विभवमूर्छितं. 25% H1.2.30 गच्छताच्. 26° पीडिततनोर; Hit. 2 म्लानेंद्रियस्य. 284t निजा ये गुणा: 28% t क्षीरं तापम्. 29° [ H1. 3 com. also चक्रिकां लक्ष्मीमिति केचित ]. 306 IIit. 2 स्वादन्, Hic.30 आस्वादन. 30° 0 बिशंकते (०.v. as in text). 327 निःकारण- 380 11 वातकी. 35°e H प्रायसो. 36 Hit व्यापयंत :. 302 Hic.v.3c.v स्वाश्चर्य 304 तत्रापदां भाजनं (c.v, as in txt ) . 44° c.v. अपनय. t मेरुशिखरे. 482t नो भाव्यं 50° [ H com तस्य = तस्य वित्तस्य ]. 522 महार्यैस्. स्वानू ( for तानू ). 56 ° तत्प्राप्नोषि 600 [H com. जुह्वानमपि = जुह्वतमपि]. 61° परधनापरतिः परयोषिति विद्वज्जने आर्जवं.

48

t

ავს

65

H12.30 सहतां. 71' H1.2 प्वार्जवं, H3t चार्जवं; but H com merely 720 IIit [orig.] प्रणयितं. 80° विवसं. 82°t निसर्गसिद्धिसु. 83° जुगुप्स्यतां. 870 वल्गत. 80« H1. 2 सभ्रभंगैः. 894 H1. 2. 30 भीवित्रस्तैः 89° °चलितैः; JI स्फुरनीलाव्जानां 902 1 वाचा, and t मंडलं. 93' t परिस्फंदो. 93°t किशलयत. 9546 धृतिमुखो. 97 ग्रंषत् 99° H पिकपक्षिणः 101%t -पीनस्तनी. 101° 1 क्रूराशयेतिष्यते. 1026 t परमलासौ. 1052 स्रोतसि. 105° c.v. पारणविधौ. 1074 H सहृदयैः and Hst विभ्रमः 108" IIit. 2. st एव ( for एष ). 1085 Hic. 8 रम्यांगयष्टि: 110° t वेश्या सु.

1 INTRODUCTION

29

c त्वयि.

1134 परभां 1130 t विनिहत्य. 117" c.v. विकसितजातीपुष्पसुगंधि: 120°t तस्मात्. 1224 अभेदः. 1234 c उपरि. 123« c उपरि. 123 II1 'खेदखिन्न, II: खेढ़ खिन्न. 12640 श. c 131º t fagari a, m.v. as in text. 133 134 me [as in J₁, H √ not B₁]. 137, and "raga. 141ª , c.v. as in text. 113 c.v., and c.v. सन्नश्लथांग: 143" -भिन्नाच्छधारां, and om. न. 14441 -चांद्रदिग्ध. 148 H 1.9.30 निःफला. 148° C.V. परगृहस्थाशंकया. 1600 t.v. माहात्म्यं. 1602 1Iic. 3 इह ( for अह ).

Only one more MS of this version is known, though hitherto unidentified: this is the comparatively late and damaged fragment of N text and commentary, Limbdi 1571.

Version I. An old short version represented by a single MS I -BVB 3; size 10" x 4-1/4", fol. 19, 1. 9 in text [center], 18-20 of com.; let. text about 70, com 90. Order N-V-S, dated A. D. 1663. The commentary is old Sanskritized Rajasthani. The numbers show steady gaps, apparently because the scribe or commentator attempted to put the numbers familiar to him from some more inflated text. No insertions, however, have been made or indicated, nor are any lacunae to be noticed. Niti runs to 107 stanzas, bringing the total to 300, the other two centurios being short. the commentary. vidyā nādhigata [175*] is found only by traces in The text is conservative in its readings, agreeing occasionally with Est. Colophon:

t. इति श्रीमर्तृहर विचिते शृंगारशतके सूत्रं संपूर्ण लिखितं गणि वृद्धिकुशलेन.. इति श्रीभर्तृहरे शृंगारशतकस्यावचूरिः संपूर्ण लिखितं संवत् १७१२० वर्ष माह मुदि १३ दिने श्रीवरकाणाय पार्श्वनाथ प्रसादात् संपूर्णा जाता पंडिनश्री ५ श्रीलक्ष्मीकुशलगणि शिष्य गण गजेंद्रगणि ५ कुशलशिष्य गंभु (?) शिष्यपाद पद्म भ्रमरायमानग० वृद्धिकृत्वा लिखितं नामूलय मे । शुभं भूयात् छ ॥ श्री । कल्याणमस्तु । श्री । मंगळमालिका ।

eft 1.

Version J. This is unique in being the only N version in a southern script, Kanarese with one copy in Telugu. The old Kanarese commentary, though anonymous, deserves publication. The shortest extant among N versions, this is still not well-determined, and is heavily contaminated with S readings.

J₁=a very old but reasonably well-preserved Kanarese palm-leaf MS obtained from a Lingayat matha near Belgaum by courtesy of Mr. M. P. Wali [chairman of the District Local Board, Belgaum,] and Dr. A. P. Karmarkar. Size 8" x 1-7/8", fol, 120, 1. 9-10, let. about 35. Sanskrit Order S-N-V. Fol. 49 text continuous with the Kannada translation. broken in two, but complete; right-hand half of fol. 71 broken off and lost. Gaps left by the copyist again indicate a much older exemplar. The orthography is ofton corrupt, by reason of Kanarese pronunciation. No date, place, or person mentioned in the colophon: deftvari tiga शुभमस्तु ।

J2 a composite codex: Niti = DC 12090, palm-leaf Kanarese text and commentary; text only copied at Tirupati, where the Madras Govt. collection was lodged during the war. Begins with daurmantryān [23] as N 1. V + Ś= Mysore 1768, palm-leaf Kanareso with the same Kannada translation as J₁. Original order S-N-V, but the Niti folios are missing. Qolophon: इति श्रीभर्तृहरियोगद्रविरचिते भर्तृहरिशतकत्रयं समाशं । 30

INTRODUCTION

J3 = Mysore 946; Telugu palm loaf, text of N + V only, no commentary. comparatively modern, nearer in order [for N] to Ja than to J1 Extra ślokas after the colophon, followed by a list of countries in Grantha characters. Unexplained omissions are ne kascic [ = 60 = N 69 ] and adbhāsitakhila[ = 69 = N 87].

www

To this archetype also belong Ujjain 6414, Wai 2, the original of Fs, Limbdi 885 / 1, tho Sanskrit text of Udaipur 1486, Ham 874, the unnumbered Ham MS, and the Pratișthasomagani codex in the same collection. As MSS of this archetype are comparatively rare, and the Pratiṣṭhāsomagani autograph is at present the oldest known Bhartrhari MS, its principal variants for groups I and II are given here. It will be seen that its influence accounts not only for H readings, but also for many of the individual AB EF readings which diverge from the respective versions.

ॐ पूतिक्किन्नः ) क्षुधाक्रांतो. 3 'मुग्धभावः. ) तृष्णाश्रोतो; भूतानुकंपा 4b on margi as correction, ") अज्ञानोप 60 जगदिति. 110 "श्यामपुलिनाः ") न निम्नाः; जनाः. 12 चानेकांतो. 134 162 बिश. 17° नश्यत्स्वपि. ") नाममहतां. 200 इतश्च; 25° गच्छतात्. 28° ह्यात्मा. ) पावक ) वशिकां. ) त्वमते. 300 'प्रीत्यास्वादन्. ) च शंकते. (d () धीराः (for सन्तः). 330 दृश्यते ( for राजते ) . . ) शुक्ति ") त्तमगुणः. 350 दूरतश्चाप्रगल्भः ॐ निजैः स्व. 3S 43 तेभ्यो नरेभ्यो. 45° कार्यमादी.

29° किममरै

) प्रायसो.

36

) दूरयंतः.

496 दुर्गसतिग्रहः; वाहनं.

2) शास्त्रे वनपतगतिः.

D

74 भ्रस्यदृशो 94 प्रसर अर्थतः 150 प्यार्थिभ्यः orig. - कैवर्तकैर. 21° कंथामाली. मुन्मदं नू. 200 साधन हि. ; d) मैत्रीपरि . 31' च गृहति. मध्यपतितं तन्मौक्तिकं जायते.

स्थापयंतः

●

०) परार्थान्. कुलस्य ( for: शमस्य).

416

d

6) वाणिज्ये. 4 ) orig. भावस्य.

534

63

शेषाकृति:

61 परधनाय रतिः परयोषिति 636 भूमिविलंघिनो 64° तोऽपि जलदः सलिलं. 70° परं

दैवतं. ") पूजिता. 724 प्रणमनम्.

71 transposes portions of be after caesura. 6) चार्जवम्. 6) वीक्षणैः

762 वाग्भूषणं न क्वचित्

784 तरलायत 794 भिया.

a

80 'संतति'. ) पराजित ) सदृशः कटाक्षै. 81° सत्यमेतत् 82 Omitted. 83% संवते.

cd

et ) as for II

Z

८ ) याति. ( ) संयोगिनीनां. d) स्फुरन्नीलाब्जानां 90% 95° °पथगता. 96 'धरमधु: 994 मधुरविरतो; 'पक्षिणः

d

85% शून्यैर्वचोभिर 80° को वाप्यथैः 87° वल्गित: 88% स्वल्पसारे. 4) स्थस्थलाम'; 'लोलोद्यमानाम् 89° सभ्रूभंगैः . ' ) भीवित्रस्तैः. चंद्रविलासि. 90° चंद्रविलासि. 924 स्निग्धा भावा. 936 नवरसोक्तिः सरभसं. 976 संनिदध्यु: 98° मरुन्मधुरसः; हर्म्यष्टे. ) विबाधयंति. ) विरलविरल. ") मधौ धात्र्यां जातो न कस्य. 100% प्रगुणम तिरप्यात्म; बाढं. ") कुटिल भ्रलता. 101 नोगत; वाकयुगला. ) क्रूरा च नापेक्षते. 1029 नित्यमेतद्वसोयं. " ) वंचितोऽसि.

d

103 Omitted. 105% संसारम: 106* हेतुं. 4 ) ब्रजकुलभवनं. 1076 (by corr. ) श्रव्येषु. ) तद्वपुर. ) सहृदयैः 1090 दुष्कुलाय. ८) संदत्ते सु. 1100 समन्विता. 113 परमां निर्वाणसंपत्करीम्. ० ) एनां ये; स्वर्गादिमो क्षेच्छया. 1140 मिषमर्त्यलोल. ) मीनां विकृप्य. 115° आरभंते. 119 नेत्रे तथा भ्रलते. ४) रागाधिष्ठितमोष्ठपल्लवदलं; व्यथा. ") "मालिकेव. 120% युवतयोऽप्सरसः 121° तेनोत्तरीयेण करोद्वतेन. 123 श्रस्त ) सरभसरतिखेद () पुण्यवंतः 1240 ततः ( for पुनः ). ') चक्षुः संपादना सा तु. 127° यतस्तक्षेत्र ") सूचितेषु. ") . 1284 मान्मथा विकाराः ) इदमपि न कृतं. 129° परमहं. 130 Omitted, 131° भोष्ठाभ्यां 136 पीनौ ) 'कलकल९) प्रेमाई 1256 'गोचरे.

d

विदुमाभाभ्यां

) orig. रत्नमयैव. 1346 रसवार ) स्रजोंभोजामोदास्.

यदि स्तनतटी. 137 केतकतरुः ) स्फुरन्माद्यत्प्रोद्यत्कणदलिनदस्फूर्जितमितः

●

कृतः पक्ष्मसुरशां. 138° प्रांते (for कर्णे); 'नीकलकल:. ) सुधांशो:. 1392 रक्तं (fox रागं).

540 करुणाकराणां.

) हंतु.

48° शत्रु.

17° संनिधि ९) बलिभिर्भग्नः

) तयक्तं.

56° चित्तवित्तकृपणां. 8 एतां. 60° जुह्वानां.

.

०

Q

•

'दिवासविलास.

. 31

2

140a 'दुपचित 141 तरणी सविषा. सुत्रा निशायां; खिन्न लथांगः

4) कुरुते. ) तृष्णे. " ) सारखं. ●) दंतच्छदौ. 140 किमु तै.. 1469 किमु तैः . ) वऋविधुभिः 1480 भ्रांतं.

142° मरुतो स्वेदांबुखेदच्छिदो. 1439 144° पीनोरु. 1450 नीत्वा तत्पुलको . 147° स्मृतिमुखर ) जघनमरण. ) साशंकया. ) तृष्णे दुर्मति 149° नृपतयोर्बुद्ध्यापि चाराधिताः ) क्षिपाः

d

( for निशा: ). २) धुना मुंच मां.

150 वित्तस्तंभात् प्रणिहत

1519

संक्षिप्यते 1526 154° स्वप्नेपि नास्वादितं. 157t (by corr.)

विधुरैः क्षुधा न विधुरा. ) गलञयद

शिवसुख 158° पटखंड 159° श्रवन्; शिरःस्पर्धि 1606 om, 'युत 1615 वाससी

•

वल्कले. ") नवधन. 1622 नृणां यथा.

164 क्षितिभृताम्. 1660 धनांधा अपि मल.

1685 "विशिनी 1002 भ्रांतः 4 ) सा विदग्ध

167° मणिगणो. ") विविक्तः संकल्पः परिषत् ) उद्भक्त: ९) स्फुरति; स्मरोयं. 6)

170% चिरतरगता. 170° पटलच्छन्नांबु.) विधदूवं.

० ) स्मरणपदवीं 171" प्राणशारै: 174 पर्यस्तबुद्धिं गूढगाढाभिमान. 1770 सममिह. 1784 'सौदामनी. 179 पटछिन्नपाली. 1790 पटछिन्नपाली. ) आवाय; धूमपूर्णोपकंटं. पुनर नुचितं कुल्यतुल्येपु. 180 1810 प्रिया. ) तरुवल्कलैरश● ) प्रनृत्यद् ( for प्रवृत्ती ) ; प्रवृत्तो ( for क्षुधात ) . ( )

'कादाश्रय. ) व्यापारदुःखे ') शांत्याभाव; कहोलमालां.

d

रणैर् 182° श्रीपु. 1844 वयाः (for शाखा )

() नर्तितस्थूलितानि 180 Order adbe. 189° जातु

d

०) न्यस्तं पदं 4) संमानिता: 188° विकाशि. 4) चिंतय किमेभिरसहिकल्पै:

d

चिदहो. ) निर्वृतिमेष 1904 मनुसारोयमनिल: 101° भुवि भार. ) शेषैर्वणिग्वृत्तिभिः 192° न रुचिरं. 1936 साधुसुहसत्मागमसुखं 194 संदीप्ते. 195 बाददंतदमनी 196 'कंदरेषु वसतां . ) मनोरथः परिचित 1974 व्यत्युज्वलं. () रप्युपहता. 1989 जनस्य विविधैर् ") लक्ष्मी यन्त्र द्वाराईवव्यापदः. ") सुस्थितम् 1992 गर्भवासे. 4) विपमो. ") विलसति. 200° परस्परार्द्धमपरं

c‡

) 'दुःख मदनक्लेशादिभिर्जायते. 2050 दष्टं पुंसाश्चिकि

206° 'वचनायै: 207' सुरतरुगुण 2054 °सुखोस्यैव नात्यर्थ. 21:1" असूची. ") प्रथयतितरां. 216' महात्रिपुः

८४

217 परिमल ) विलासक.

215 Repeated ass 17, 2219 एते. 224 सततं

d

V 97 ; ° ) V 'कुसुमबाण. 4)S ज्वलज्वाला. 2004 क्षमातरं.

(for विषयान्). 230° लोभपाशं. 231- पृथुलश्रोणी 233° इत्युदीर्य 234* त्वीदृशी. ८) साधुभै . ) (समानकारि विमला चिंतापि . निकाम्. 2302 तत्कर्म क्रियते. 2139 वा ( for किं). ८) निर्मलमतिर्.

) शेषतम:; चिरं तिष्ठति. 2354 °यकd

2357 यस्मादमान 239° निर्विशंकं ) शृंगंकडूविनोद.

214° वक्षः सत्कुंकुमांक ") स्तनजघन 247°

•

d

हृद्द्रतं. 249 °स्थानि हृदये. ) ह्याज्ञातं मधुसूदनांघ्रि

2500 'राणामपि. 2530 मांस्याकव

0

O

लितान्. 254' लब्धा 250°°भूत्येक

2074 यदि वन. 4) लभेयं ( by corr. ) ० ) शुक

●

.

250% कुरैरपि.

201" सदा (for स्वयं ).

2694 'दशविगतमलं. ") स्वांतसं

) करनिरताः.

•

·

INTRODUCTION

.

330

?

०

p

@

•

.

273

वाढप्रसादपदास् ) विश्रंभार्था

275" नाप्युप

2785 इंडप्रांतप्रभाव ") जनो

.

b

( for मनो). 280° प्रौढप्रोद्यत; सुरतौ (for विदलत् ).

) प्रचुरमिकसितोदार: ") "यामियामा.

2

282° संप्रत्यन्ये. 283 दुस्तरं ( for दुष्करं ). 280 ' हानं दान; कृतः (for: स्थितः ). 292° °विषैस्. ) कस्येह; लोकाः सुखं तिष्ठत. ० ) ' शांत ) कामोत्पत्ति 2036 a 'चंचलतरा:, ") बुधा यौवने. 300° न वस्तुभेद () भक्तसू. 301° °संगयशो ) परे . ब्रह्मणि 3024 °लवो न हि वयं. ७) सद्यः श्रुत; पुटके. 4) भिक्षां सक्तु . 303' याते ( for नष्टे ). 3049 नन्वणुर्. ) यत्स्वीकृत्य. 300 निहिताः 305° बहुरपि. 311° ऽपि परितृप्यति कांचि 3142 भिन्ना मदो. 317 Trp. किं and रे; कलंकदर्थ 'टंकारितैः . ) वृथा मा कृथाः ") सेवते. 318' 'हृदयामनु 321° 'बहुलदहनों )

) हृता.

20

है

संसारं; वधिगताः ) "शिरश्चंद्र ) त्रियामां 3264 प्रतिक्षण 37 मामुप्माहर', 328° अतिविघटिते हि हृदयं. ४) संगमोऽपि

Q

परासर ; ये चांबुपत्राशिनस्

) आहारं

a

) कश्चन.

)

सधूतं. ) निग्रहः कथमहो दंभः समालोक्यताम्. d) भुविभेदा: 332 orig. परिवर्जयंती. सेयं. 338 मूर्द्धनि पुरा (as in B1 ).

) श्रवति 4) कपाले;

3314 वैराग्ये संचरत्येको 3315 महीघ्रादुत्संगाद्. ") अधो गंगा कारविषय. ) ज्वरहरः 340³ 343 तूलस्य. 3154 कुसुमजलैर् ) शीधु. ") निदावार्ता; विलसितुमलं ये

'भरामोद 341 गाढदुमैर. ) नायत्रस्त 2 . ध्यायनिर्विश्य पश्यन् रामोपलीनो 3104 शीपु. ) 319° सुकृतिनः 352° लंघने.

.

C

0

●

●

d 32

INTRODUCTION

S: The Southern and Western Recension

This is shorter than N, and more logically arranged by paddhati divisions that attempt to group together stanzas of similar content. Individual readings are generally much smoother, and fit Papinian grammatical rules.

Archetype Y.

This consists essentially of a single western [Mahārāṣṭrian ] Version W which has as its feature a deficient Vairagya of 86 [properly 85] ślokas, though plenty of inflated copies exist which are to be discounted for lack of uniformity, repetitions of previous stanzas and, in general, absence of the commentary [though this is sometime variously written in]. Even with an N of 110 stanzas, the total is 296. Moreover, there is every reason to suspect the last eight of N as later additions, for the final karmapaddhati ends at bhimam vanam = N 102; the rest belong to no paddhati at all, and are almost always labelled "pratyantare slokāḥ", stanzas from another version. The last two of Ś may also be added later. The original version must, therefore, have been one of the shortest, hence oldest, preserved. Though it is valuable for testimonial purposes as the sloka number and order are well-determined, the actual readings are almost useless, for most copies are corrupt or heavily emended. The commentary is so sketchy that when it exists at all it is difficult to distinguish a divergent commentary reading from gloss in important cases; the most plausible interpretation of this divergence is that the original readings agreed better with N, but the text having been modified by more olegant versious of S, these readings now survive only in the commentary.

The commentary itself is anonymous in the several dozen W MSS I have been albe to examine personally, though it has been ascribed to Maheśvara on the colophon found in a single fresh Bengali copy of the Nīti, as described bp Rajendralal Mitra, Notices IX. 2837. I suggest that this is incorrect, possibly by confusion with our Y₁ commentator. In the first place, the center of the distribution is unquestionably Mahārāṣṭrian, most of the numerous Bhartrhari MSS found in Mahärāṣṭra belonging to this version. Further, wherever we can trace the provenance of W MSS from other parts of the country, they show Maharāṣṭrian associations as for example the Benares collection, made by Maharaştrian pundits, as also the Ujjain and SVP lot; Baroda 787 was, according to its colophon, copied at Devagadh-Baria in Gujarat for one Narayana Kaceśvara Ekabote; another at Chindwārā in C. P. comes from the collection of Prabhakar Śāstrī Rode. Incidentally, PU 516, whose commentary Poleman misinterprets as being by Bhartṛhari himself, is merely the ordinary W Srigara. Finally, even the mistakes are characteristically from Marathi, as 177° sa tu bhavatu daridrī, and 325ª vistīrņe sarvasve, which occur even in our Telugu W₁ and Śrügeri 9/15, which is a devanagari paper MS copied by some Gujarati scribe. 1SM Kaļamkar195, Punjab 2885, and RASB 9510 are misch-codices, preponderantly

W.

All the MSS collated have both text and commentary, being:

W₁= Anandāśrama 6384; size 10-1/2" x 5"; fol. 63, numbered separately INTRODUCTION

33

for each śataka; l. 10-14, let. 35; dated samvat 1844 = A. D. 1787.

W2- Anandāśrama 3062; size 11-1/4" x 5-1/4"; fol. 97, 1, 5-10, let. 36. Bold writing.

W3 = BOR1336[ = 18/1868-9]; size 9-1/4" x 4-7/8"; fol. 64 - 23+23+18; 1. 9-13, let. 40-45. Scribe very careless.

All these contain the text in the center, comment above and below.

Wi DC12080, Telugu characters ou European paper, bound in book form; 1st 38 folios only, the rest containing other works. Carelessly copied from a devanagari source, shown by transcriptions like dya for gha, yadıyam for pattanam, yatpuh for patynḥ.

None of the plentiful emended sources were used for collation, nor those with inflated vairagya like SVP 155, nor the comparatively rare inflated niti as in Nagpur 299; the last makes additions both to text and commentary. The Paris MS is influenced by X and resembles the larger lithograph editions. The profound but fortuitous influence of this version on printed editions has been discussed in the prefaco.

Archetype &

This archetype has been edited and published as the previous volume of this series with much the same critical apparatus as that given below except Y7. s. The archetype consists of two major versions, which ( particularly the second) are subdivided much more rigidly into paddhatis than W. The main purpose-unsuccessful -seems to have been to fix the content at precisely 300 ślokas. The work is generally entitled the Subhasitaratnavali

or -muktāvali.

višvabrāhma Ya Ch

Version X. Commentator Tuka Brahmananda, [goldsmith] by caste and profession who wrote in the 17th century; the son of Nāganātha Karamar, Sivaji's treasurer at Sätara. This information, without accurate dates but with great detail as to the miracles as necessary for every Indian literary figure as for Virgil in the middle ages] performed by Tuka Brahmananda comes from part 1. pp. 70-81 of the Mahäräși ra Kavicaritra [Bombay 1907] by Jagannath Raghunath Ajgackar. The commentary is in the form of a Marathi samavṛtta, useful for removing copyist's errors from the often corrupt Sanskrit text. The commentary is signed Bhartṛhari-mahāyogi-kṛti…..sambhari / brahmanandem samasloki keli ţikā tukā mhane //, the gap being filled in by the name of the śataka. This has led to confusion with other Tukäs of Maharastra, in particular with the saint Tukārāma, Tukā Vipra, and Tukärāmabābā Varde, though there is nothing to show that any of them ever translated Bhartrhari. In the name of the last [a Goa Sarasvat Brahmin of the 16th century], the Marathi samavṛtta of the N+ V was published at the beginning of the century in the Satsanga magazine at Kumbhārjuā, Goa [Portuguese India], republished with the S found in the Satsanga editor's papers as No. 1 the Maharastra Sarasvat Granthamalā । Bombay, Lakşminarayana Press, 1910]. The order of the stanzas is changed, some omitted, and identifications of the original Sanskrit ślokas often wrong in this misleading edition.

5 भ. सु.

a 34

INTRODUCTION

This version is well-determined, differing considerably from the rest of the archetype, except Y₁. Most remarkable are the omissions of many otherwise accepted slokas, such as eke satpuruṣāḥ [221] and brahmã yena [285]. The major differences of order from Y T G M are seen from the chart to be transposition of yadāsīd ajñānam [6] from Ś 59 to V 101, and another of a whole group of stanzas between V 8 and V 35. Most MSS derive from Sātārā district, probably even BM 256, and IO Mar. A. 3. 47, the last being a misch-codex.

X¹= Rājāpūr 2; size 8-1/4″ × 4″; fol. 111, l. 6-7, let. 25. Dated A. D. 1755 July 15. The first seven stanzis of N being lost on a missing folio, the first six of these were collated from the defective ISM Rajavade 51, which also lacks the 7th. Colophon:

शके १६७७ वर्तमाने युवनामसंवत्सरे आषाढशुद्धसप्तमी भौम्यवासरे हस्तानक्षत्रे त्रिप्रहरे भर्तृहरीन्थग्र
लेखन समाप्त श्रीकृष्णार्पणमस्तु । सन्न ११६५ छ ६ माहे शौवाल श्रीराम जय राम जय राम श्रीरामनाम ॥

Sātārā

X2- ISM Barve 244, from Limb, Satara Dist. Size 8" × 5--1/4"; fol. 77; 1, 18-20, let. 20-23. Written crosswise, leather bound, modern, with some extra ślokas and many blank leaves. Colophon: zfà užzkatuliandì gufacadei वैराग्यशतकं संपूर्ण । श्रीसांब सदाशिवार्पणमस्तु । श्रीरस्तु । छ ।

Both of these give the Sanskrit text followed by Marathi samavṛtta. The complete Sanskrit text is given without translation in another MS of the ISM Barve collection, while RASB 576 is the text of the Niti alone.

Version Y TG M: This, charted under Y, is the general version. current in the Dravidian peninsula, though plenty of devanagari copies have penetrated for into N territory such as the Nepal MS, supported by Jodhpur 6 of A. D. 1823. Also, HU 2133, copied at Jaipur in A. D. 1705 whose Y type with division into paddhatis is unmistakable, though Ś numbers are rather badly upset after $ 19. Bikaner 3277 is another Y MS from the extreme north of Bhartrhari territory; dated samvat 1900, and complete though corrupt; it is supported in its order by Hain. 1836 and Bik 1027, which is a misch-codex with Y type N and a V of N; also by Bik 3285, which has the V alone with northern interpolations towards and after the end. Finally, Bik 3286 with the same Niti and [uncompleted] S to 67 is in Mahārāṣṭrian hand, as well as older, showing that the type was imported. These two minor versions and HU 2133 have not been collated.

A remarkable example of its influence is to be seen in Punjab 2885 which, particularly in Niti, is a W type [heavily emended in its readings] forced into decades by simply omitting the numbers beyond ten in each set. This rigid subdivision into decades for N and V, with scores for Ś [still further subdivided into irregular portions] is the main feature of this major version. Nevertheless, the complete uniformity thereby attempted has not been achieved, and there is a surprising number of minor versions. Also not collated are Sringeri 309, an aberrant Nandinagari palm-leaf which gives unusually many N concordances, apart from strong differences in sloka content; and the 10 Telugu printed edition of 1810 or 1848 (no title page!] which is fully attested in slokas as well as its queer readings by Mysore KB 340, a Kanarese MS on European factory paper. The eighth paddhati in Niti is generally disturbed, perhaps because of an excess over the 100 of ślokas at hand when INTRODUCTION

35

YTGM was rearranged from some N source. As this is the only major version represented in all major scripts of the Peninsula [including the unique RASB 5592 Oriya palm-leaf of the V ], it seemed better to classify the evidence accordingly, though this cuts across other possible criteria of grouping. No Kanarese group could be determined, as Mysore 1642, DC 12086, etc, do not suffice.

Y: The Nagari Group

Version Y₁. With comment of Maheśvarabhatta Ramacandrabhatta Sukhathapakar [1718-1816], a prolific commentator best known for his tikä on the Amarakośa. The version is closest to X in readings, but in sloka order and content belongs to the general type which includes apekṣante na pātrāņi. Size of both 12" x 4-1/4", on European paper.

YIA Goa 1. N+S only, supposedly contemporary with Maheśvara himself; lines 3-7, 50-51 let. Text iu center, commentary above and below. lines S-10, let. 60-65; fol. 29.

YIB Goa 2; fol. 63, text 2-5 lines, 34-38 let.; com. 6-9 lines, 40-55 let. the later of the two family MSS, dated A. D. 1837; as above on European paper text in center, but all three satakas. colophon: 2048 uzfkan Hart मार्गशीर्ष कृष्ण अमावास्यायां उपाध्योपाह्न श्रीनिवासेन इदं पुस्तकं भर्तृहरिवैराग्यशतक समाप्तोऽयं । श्रीसाम्बसदाशिवार्पणमस्तु.

Yıo the printed edition (generally written in full, to avoid confusion with c=commentry) of 128 pages, published by Abaji Ramacandra Savant [ Rāmatattvaprakāśa Sarasvatabhūsana Press, Belgaum 1910] In general agreement with Y₁B rather than with Y₁A, it differs on occasion from both and even from its own commentary.

The remaining MSS of this group are:

Y2- Madras 344, originally acquired at Baroda; size 9-1/2" × 4-3/4" ; fol. 27-1-26, 28, with 27 and/29 missing, whereby about 20 stanzas of Ś are lost; 1.9-13, let. 35. Order V-N-S. Marginal variants, corrections and textreadings show N influence, but the source must have been Telugu. Colophon: इति भर्तृहरियोगींद्रविरचितायां सुभाषितरत्नावल्यां वैराग्यशन के अवधूत चर्या नाम दशमं दशकं समाप्तत । श्रीसांबशिवार्पणमस्तु ॥ श्रीरस्तु ॥ श्री...

penjelgi palangga

Y8=SVP 81, size 6-5/8" x 4-3/4"; fol. 62, 1. 8-9, let. 20; dated A. D.
1729. Crumbling at the edges, but otherwise well preserved. Visarga written
as 8, la for final la in many words. Scribe probably Mahārāṣṭrian, but the
readings are more southern with the individualistic emendations one would
expect in mnemonic transmission by some southern pundit resident for a long
time in N territory. Colohpon: इति श्रीभर्तृहरियोगींद्रविरचिते सुभाषितवैराग्यशतकं समाप्तम् ॥
शके १६५१ सौम्याब्दे शुचौ एकायां संपूर्ण ॥

Y₁=Tanjore 4903; Ys- Tanjore 4904; Yo-Tanjore 4906. Collated [badly] at Tanjore against the printed NSP T₁ edition, so that agreement with Ti is always to be taken as doubtful.

Y₁-RASB 6, part of an anthology called the Padyasamgraha. Last two paddhatis of vairagya missing. Corrupt, copied from Grantha or Telugu exemplar. 36

Ys

INTRODUCTION



www

Tanjore 10234.

Tanjore. The same caution applies as for Yr-6.

Nandināgarī Nandinagarī palm-leaf collated against TiB at

T: The Telugu Group

But its

Version Ti Commentator Avanci Ramacandra [Budhendra], of the Sandilya gotra, son of Kondopandita and Gangambika. The colophon of this version agrees with that of the Campūrāmāyana, except that the father is named in full as Dhanvantakodanda; but the Camphubharata commentator is some other Ramacandra, In the commentary before us, Ramacandra mentions other works of his such as the Śṛngārasṛngāṭaka. The commentary itself is the most learned and imposing hitherto known for the Šatakatraya. great popularity, proved by the many Telugu and Grantha editions । all copying each other and out of print! as well as succession of devanägarī editions at the NSP [ not to speak of direct borrowing, as in the current Bombay Venkateśvar press edition and the Kanarese editions by Magadi Krsnaśästri and Dolbele Nārāyaṇaśāstrī at Bangalore] has obliterated the original MS evidence. Though I myself had to base the collation upon two printed editions, the ASP MSS became available after several forms of my text were printed off. Their study shows conclusively that the commentary exists, even in quite old MSS, in a short as well as an expanded version. The most plausible explanation is that the commentator himself issued more than one edition as the popularity of his work increased. All the ASP Ti MSS omit śakyo varayitum, which seems to occur in all printed editions. The position of yenaivämbarakhandena [313] is uncertain. Finally, the short comment contains all the essentials of the longer. All these speak for more than one early redaction. One feature of this version the omission of lajjam gaņaugha-[318], which is extra in W; it might be noted that W contains the disputed salyo varayitum while it puts 318 at the very end of N as an extra sloka. Moreover, there is a good reason for the Maharastrian version W to have influenced Ramacandra, because the father's name Kondo [sometimes misread Korido] is Maharastrian, not Telugu.

T₁A= the Grantha edition by Sättanur Visvanatha Sastri, Sastra Sanjivini Press, Madras 1912. Copious misprints.

TIB the 7th devanagari Nirnaysagar odition, again full of an unusual number of misprints, and contaminated at least as to the Sanskrit text with stray readings. The major agreements between these two texts and their commentaries were taken as the definitive Ti text. However ASP 1035, palm-leaf Telugu of 65 folios, gives the complete text and commentary of N + Ś, and is old, though well-preserved. As the cover folio contains the notice and horoscope of a son born to someone in Šaka 1682, one feels justified in taking the MS to be dated not later than A. D. 1760. I give below the major readings from this MS wherever they differ from the Ti readings as accepted; also some overlooked variants cited as such in the Ti commentary.

20 क्रिमिकुल'. 2° कपालार्पित 3°t तृष्णाश्रोतो. 7d झडिति. 11° The vi जारवनिता. 192 ख्यापयंतः (for सन्ति सन्त: which is Tie. v.). 204 शरणार्थिन: 23d Tic. v. द्यूतात् (for त्यागात् ). विलासमेकम्

24 Tic.v. दुर्जनानां मतः 37° जनेन महिमा. 384 Tic.v.

39° मुले स्थितः. 45°

कार्यजालं.

the text but has full com. of this stanza.

620 वृद्धिमती च.

47° iffet (?). 50 ASP 1035 om.

संनिधि51° जना:- 53 d Tic.v. शीर्षावशेषीकृतः.

71d सततं ( for कुशलास्).

67° 0 वज्रमणीन्. 696 c.v. प्रागेव विस्मृत ? c ...

INTRODUCTION

82d t मुदा. 856 Tic.v. सर्वथा (for सर्वदा ). 94 अविनयभवनं. 96° T1 com. तकिं + पाकद्रुम. 107' श्रव्येषु. 119 केन सा. 120ª Tic. v. arr-.

126⁰ t fafara.

स्वपर.

चक्षुष्पथाद्. 1382 किलिकिंचितस्य. 1386 मंटपः.

129° दष्टे.

144" t feat.

131° t पाणिभ्यां.

с

21 c ग्लानिं. 230° t तर्षति. 240° निरीक्ष्य (for विलोक्य ). 244' वक्षःस्युत्कंचुकेपु. 271° अप्येते. 275° लक्ष्म्या. 277° विघ्नविहिता. 278° -प्रपात. 279°t यन्मित्र... सुग्वेऽपि

..यदू. 280* तेषामायामियामा 313 occurs as N IX-7. 328° हृदयमपि 343 वैडूर्यमय्यां.

Other Telugu MSS used are:

37

झडिति न. 886 Tic.v. कदाचित्.

1052 कलयति.

86ª 101° करात्र नापेक्ष्यते.

863

125º

T2 – DC 12094, Telugu palm-leaf; size 18″ × 1-5/8"; ful. 18, 1. 8-9, let. 75. Carefully copied, unidentifiable Durmati year.

T3= DC R 1950; size 16-3/4" × 1-1/2"; fol. 22, 1. 6-8; let. 72. Telugu palm-leaf MS in good condition, but for a few leaves damaged at the corners. Not so accurate as T2. May have been copied from a MS with the Ramacandra Budhendra tikā, or followed by that commentary, according to the final colophon.

TM

G: The Grantha Group

G₁ = Punjab 7122. Grautha palm-leaf, 32 fol. 31 broken in two. The scribe was Malabarian, or had Malayalam connections.

Version G2.3, with an The center of anonymous commentary. distribution of this version is somewhere in Mysore, but it was fairly widespread, as is seen by copies outside: BU 20/6 is a devanāgari paper MS of this version to $ 62; BU 20/7 similarly to N 43, both including the text and commentary, as does the fragment to N 41 included by mischance in BORI 331, which has Ś+V of the Dhanasara version [ much inflated], with different size and colour of paper as well as calligraphy. 10 Mackenzie 68 is a Nandināgarī palm-leaf exemplar with N+S+ the first half of V: though rather corrupt, it was useful in supplementing the commentary as read from G2.3; the copying was done in Kanarese territory. Mysore 1635 is again Nandināgarī with the commentary, but gives only 40 stanzas of N plus 76 of Ś; Mysore 4148, also Nandinagari palm-leaf, gives Niti and 59 stanzas of the Śṛngāra while another from a private collection at Srigeri gives Ś+ the first quarter of V. A quite modern Kanarese palm- leaf copy is no. 319 of the Mahārājā's Skt. Coll. collection at Mysore. The short but good commentary was published in my edition of the Southern archetype, in spite of uncertainties in the Vairagya comment. The basic MSS are:

G2 Mysore 3870. Grantha palm leaf; fol. 83; 1. 10, let. 55, Text and commentary complete, but with omissions by the scribe's carelessness. Letter ma and general turn of the handwriting Malabarian.

G3 Mysore Maharaja's Skt. Coll. 1146. Size 16-1/4" x 1-5/8"; fol. 66[=73-138]; 1. 11.-12, let. about 60. Worm-eaten in places, but otherwise older, and much more careful than G2. Dated 987, which would be 1812 if the Kollum era is meant.

The remaining MSS of the Grantha group are:

G₁=Tanjore 10233, Grantha palm-leaf copied accurately at Tanjore by Pt. Balasubrahmaniam Sastri. 38

INTRODUCTION

G5= DC R 4783c. Collated against the printed TiB text by Dr. T. R. Cintamani of the Madras University Department of Oriental Studies.

It will be seen that the grouping by script is only a matter of convenience, without much inner significance. In fact, the Grantha group has strong affinities with the next:

M: The Malayalam Group.

This consists of five palm-leaf Malayalam MSS, of which M1 was copied on my special collation sheets at Trivandrum, the rest being collated there against the copy. These fall into at least two sub-groups, though on occasion they all differ in readings. The first contains Mi-3: M₁- 2010, M2- 2011 both of the Palace Library; M3=2087 of the University Library, Trivandrum. Of these, the third is corrupt but gives N readings oftener than the rest of M. This subgroup agrees often with G₁.

Version M+. 5. M₁=6122 of the University Library and Ms=2008 of the Palace collection. This minor version is supported by Mysore 582, a Grantha palm-leaf codex that is comparatively modern in appearance, and has been emended throughout by some ardent Vaiṣṇava who systematically changes every mention of Siva to Visņu or the equivalent, particularly in the Vairagya.

The M group again shows occasional agreement with N against the other peninsular types, as in the Mahabharata; naturally, special importance has been attached to such a concordance wherever it occurs.

Citation of ślokas in any MS of type YT G M is generally by paddhati and number. Thus, N III-7 means (if no extra slokas have preceded ) no. 27 of niti; similarly for the vairagya. For Ś the numberings are by twenties, whence $ III-7 would mean no. 47.

In general, it must be understood that a collated" MS is one from which readings have been fully reported in the critical apparatus of the first two groups. However, even from MSS "not collated", there appear extra stanzas in groug III, though not all the variants could be recorded in such cases, simply because such MSS were either too corrupt or came to hand only after a good part of the text had been printed off. The loss of information from such unrecorded variants is negligible, while the possible revisions that might have to be made in my grouping are considered in a later section of this preface. :

1.5 Synoptic Chart of Major Versions.

The three śatakas nīti, śṛngāra, vairāgya, are indicated by N, S, V respectively. Minor variations within a version and different beginnings for a stanza are not indicated. The northern recension N contains two archetypes; alpha=Q. A, B, C, D, E and the pseudo-version F; beta = H, I, J. The Southern recension S is composed of the two archetypes gamma = W and delta=X, Y [including T, G, M]. Numbers for the ill-determined versions C, D, and I shown in parantheses after the number given show the erroneous MS entry, due either to slips in numbering or some missing ślokas, Stanzas whose position is The five Ś stanzas in C₂ not in C are shown bracketed. Starred numbers under Y indicate omission uncertain are starred in J. in two or more MSS of the version, generally forming a minor version; a bracketed number shows strong inclusion. Verses at the end of V in version Q differ between the two MSS, hence Q² numbers are bracketed. Bold-face type indicates the final verse of a sataka. For further details, the description of the codices, notes under the stanza, and the supplementary data from MSS that came late should be consulted.

Stanza

अकरुणत्वमकारण अग्रे गीतं सुरस अच्छाच्छचन्द्रन अजानन्माहात्म्य

अज्ञः सुखमाराध्यः

अतिक्रान्तः कालो

अदर्शने दर्शन

अद्यापि नोज्झति

अधिगत पर्

अनरपं जल्पन्तः

अनात्रातं पुष्पं

No.

61

183

93

160

8

201

122

202

16

367

203

Q

NË1

V55

$33

V19

NI

$60

N11

A

N75

V63

$33

V22

N2

V33

$62

N101

N13

$18

B

N76

V55

$35

V20

№2

$62

...

N12

:

C

N73(74)

V65

$38

V21

N1

V36

$65

2

N11

V 15 $21

D

N72

V64

$35

V22

NI

V31

S60

...

N11

V96

N

ļ

E

N75

V63

$38

V22

N₂

V33

$65

..

N12

$20

H

N73

V58

S34

V22

№₂

$61

N12

I

J

N71

N70

V50,55) V53

$92(97) $33

V20

V20

NI

N2

$53

N102(103)

N11

$59

..

NII

⠀ ⠀

Y

W

N52

V6 1

$38

V 17

N3

$23

N17

:

S

X

N41

V65

Ś86

N3

$23

N13

:

...

S

Y

N41

V66

$87

V18

N3

Ś22

..

N13

INTRODUCTION

39 Stanza अनावर्ती कालो अनृतं साहसं अन्तर्विषमता अपसर सरखे

अप्रियवचन

अफलस्यापि

अभिमतमहा

अभिमुखन्हि

अभुक्तायां यस्यां अमीषां प्राणाना अम्भोजिनीवन अयममृतनिधानं

अरक्षितं तिष्ठति

अर्थानामीसिषे अर्थाः पाठर्जः

अर्ध नीत्वा निशाया:

अवश्यं यानार अशीमहि वयं असाराः सन्त्येते

असितात्मा सुसं असूची संचारे अहिरिव जन अहौ वा हारे आघ्रातं मरणेन आघ्राय पुस्तकं आज्ञा कीर्ति: पाल

आदित्यस्य गता आधिव्याधिशनै

No.

Q

201

368 [V.107(5)]

369 [V.106(4)]

205

S77

206

N78

373

207

205

164

168

35

209

378

V92

N93

V22

V32

X11

...

166

383

143

157

210

83

211

212

393

213

V37

197* V38

214

66

N98

151

V6

198* V89

JA

A

V36

...

...

673

N83

V100

N103

V26

V39

N42

...

VES

V99

202

V15

V27

$14

11

S71

S77

885 633

V31

595

V17

V89

V96

V104

N88

VS

V97

B

S79

NS3

...

V93

N105

V23

V32

N 11

V27

595

V16

V103

S14

673

$37

V106

V89

N89

V7

790

C

a

[[83]]

N31 (82)

N105 (106)

...

V25

N12

N103(104)

V33

658

V17

T31

614

S77

V12

V103

N85 (86)

V7

V10 +

D

V37

V 150

V149

678

N79

V25(26)

V10

X40

..

V32

V148

S03

V16

V31

S14

S72

E

V36

V117

N29 (100) N102

V26

V33

N13

V100

V113

V127

A35

V7

V114

...

..५

C1

V31

698

V17

...

V106

H

V34

N88

V8

V107

...

V97

X101

V25

V35

59.4

V17

V29

$14

S14

S70 S71

690

586

$73 $70 (73) 676

N80 N78

NŢ8

N12

T 30

VS3

V93

I

N86

VS

V94

J

**

N105 (106)

V28

V90 (97) V93

N98 (99)

X97

V24

V25

V32(33) V32 N11

N33

T68(74) V100

V86(93) V89

W

N84

NS1

Vi

V7

V87(94) V90*

583

N105

720

...

V58

V7

N18

V25

36(00) 202

V16

V16

V27

SID

S14

$64(67) $70

1673 (83) 684 S15

...

V52

S47

V12

V55

551

V49

V29

N18

V 10

V30

X

..

V12

V57

Vo

N14

N88

V51

594

V35

V54

636

592

V69

V22

N39

V42

V23

Y

M: :

**

S52

...

Ve

V58

V5

N14

[N88]

V52

596

V12

Vob

635

Sat

V32

N39

V43

V33

40

INTRODUCTION Stanza आमीलितनयनानां आयुर्लेखा पवन 'आयुर्वर्षशतं # आयु: कल्लोल

( आरम्भगुर्वी आलस्यं हि मनु आवर्तः संगयानां आवासः किल आवासः क्रियतां

आशा नाम नदी

आसंसारं त्रिभुवन आसारेण न इतः स्वपिति इतो विबुदली इदमनुचित इन्द्रः प्रधानं

इमे तारुण्य श्री इयं बाला मां इयत्येतस्मिन्वा इह हि मधुर उडुगणपरिवारो उत्खातं निधि

उदन्वच्छन्नाभू:

उद्भासिताखिल उद्यानेषु विचित्र

उद्वृत्तस्तनभार

उन्मत्तस प्रेमसंरम्भा उन्मीलत्रिवली

No.

215

401

200

V91

192

V74

62

N73

216

N58

94

627

133

682

135* $81

173

V41

176* V42

142

691

20

N15

137

680

128

$74

310

217

218

412

102

419

149

219

69

430

119

115

101

$63

681

V 60

$36

..

N16

N101

V103

556

$51

635

A

565

V99

V81

N77

N62

N51, $29

S87

682

V18

V51

504

N17

685

$70

586

$16

$37

V5

N91

..

S37

552

S36

B

565

V92

V72

N78

N59

$29

684

686

V40

V41

$94

N16

682

876

683

$23

N65

538

Vo

N17

N92

858

S53

S37

C

868

V106

V8a

N72 (73)

533

683

...

V48

V49

SST

N15

681

678

584

ひの

520

S11

V5

N16

N88 (89)

S61

556

540

N15

D

$64

V145

V116 V109 V96

V85

VS1

V73

N75

N77

75

N58

N61

N60

629

Ś31

$28

683

Ss7

S83

S85

689

ន៍ន

V 18

V47

V10

V48

$92

S07

681

S75

V4

E

568

Sse

686

619, V71 769

633

S41

...

N88

V10 4

556

S52

S37

NIG

985

S79

H

V5

N17

N90

V98

562

S57

$40

V43

V14

593

N10

681

674

682

V5

N17

N89

556

I 556

851

536

..

V89 (96) V92 V71 (78) V72

N73

NB

N58

$23

975 (80)

$77 (82)

V38 (39)

V39 (40)

685 (89)

N15

873 (77)

S67 (70)

S74 (78)

*

J

$62

V5

$37 $32(31) $36

N58

627

681

883

N87

V40

V41

591

N15

579

673

680

V58

Vo

NS7

S49(50) 855 S44

$50

$29

635

W

327

V46

V33

N60

N86

S76

535

$31

V11

V77

Ś46

N76

S44

$28

$94

687

Vo

N59

615

560

Ss0

X

M

$27

V48

V26

N 19

N66

691

$28

846

545

582 583

$39 S38

V34

V10

V82

V81

693 595

618

663

556

N89

V3

Y $26*

N48

V49

V36

N49

N67

693

627

619

663

536

V3

N48

515

Ś15

$74

675

$19 549

INTRODUCTION

41 Stanza उपरि घनं घन उसिनिपतिताना एक एव खगो मानो एक एव सतां दोपो

434

एकाकी नि:स्पृहः शान्तः 185

एकेनापि हि शुरोग

220

221

222

223 V101

Ś73

एके सत्पुरुषाः परार्ध एकैव काचिन् एको देवः केशवो एको रागिषु राजते एतत्कामफलं लोके

एतस्मादिर मेन्द्रि एताश्चलद्रलय एते ते दिवास्

ऐश्वर्यस्य विभूषणं कदर्थितस्यापि हिं कदा वाराणस्याम् करे लाव्यरत्यागः कर्मायत्तं फलं कश्चुम्बति कुल

कान्ताकटाक्ष

कान्तेत्युत्पल कामिनीकाय

किं कन्डाः कन्द रे

किं कूर्मस्य भर

किं गतेन यदि

किं तेन हेमगिरिणा

किं वेदैः स्मृतिभिः

No. Q

87

123

433

224

225

Ś19

561

V65

N80

N45

$97

180*

So

440

41 226+ N77 227

Sa

...

72* N83

228

N57

229* Ś44

230*

N72

231

101

$38

184* V80

232

N90

233

662

454

191

A

$20

563

N10

V73

V72

N84

N47

581

S79

N44 N45

N81

V60

S6

N94

N61

845

N76

522

639

V69

N99

564

V80

B

$20

Ś63

***

V6S

N85

N45

S102

S75

V52

59

..

N44

NS2

N99

N58

S16

N77

$40

V60

N102

664

V71

C

$23

$66

N106 (107) V76

N77 (78) N 17

...

[880]

V62

59

N 15

N79 (80)

N91(92)

N59 (60) Ś49

N71 (79)

525

S43

V71

N97(05) 667

...

VS+

D

521

561

V76

N81

N44

S98

V141

674

V61

So

V132

N43

N78

N91

NOT

515

NO

623

510

N96 (97) 563

E

Ś22

566

V84

V74

NS3

N47

Ś103

N53

578

851

V60

59

N46

N84

N93

N60

519

V73 V71

N99

867

N76

624

613

V83

H

519

S62

...

V 66

N82

N46

S73

VO

S9

N15

N79

N92

N59

Ś44

174

621

$39

I

518

954

V64

N93

663

...

V60 (66) V63

N80 N80

N45

N 12

...

866 (69)

V7 (52) V50 59

Sg

N 14

77

..

J

$18

560

N57

S37

N72

N50

$72

$31(30)

V57 (63)

N95 (96) 555

N41

N77

N90

XD7

S43

N72

$20

$38

V60

N96

$61

V2V70(77) V71

W

$43

$26

...

V50

N108

N7 1

629

V61

Ss

N82

N106

V82

N65

N89

591

N107

672

285

V23

N79

V69

X

599

526

..

V89

⠀ ⠀ ⠀

V8

V62

SS

Y

592

525

...

566

V89

V72

N6 4

V17

NE

N20

N76 N77*

V87

N53

V63

68

60

$60*

N75

N76*

S42

S41*

554 554

V15

V25

V87

N53

$66

V71

42

INTRODUCTION Stanza

किं शाकानि न किमिह बहुभिर कुङ्कुम पङ्कक कुसुमस्तव कम्यव कृच्छ्रेणा मेध्य कृमिकुलचितं

कृश: काण: खञ्जः

कृशोऽपि सिंहो केयूरा न केशानाकुलयन्

केशा: संयमिनः

को लाभो गुणि कौपीनं शत क्रीडां करिष्यति कचित्सुभ्रूभङ्गैः क्वचिद्भूमौ शय्या

कचिद्वीणावादः क्षणं बालो भूत्वा क्षान्तं न क्षमया क्षान्तिश्चेत्कवचेन क्षीरेणात्मगतो क्षुत्क्षामोऽपि क्षौमं वासो वन खलोल्लापा: सोढा:

खल्वाटो दिवसे गङ्गा तरङ्ग गङ्गातीरे हिम गजभुजंग

No.

457

85

117

31

199

30

2

463

617

954

N37

V90

X31

V 16

76

N91

145* $95

139* $86

468

234

469

89

21

Ś21

N17

470 V100

235

V97

236

237

V12

28 N29

17

N12

473

150

V5

39

N42

238

V63

239 V38

240

...

A

$14

S55

N38

V98

N31

V19

N46

N104

598

$89

V93

523

N18

V66

V14

N29

N14

V6

N43

V70

V44

B

517

556

N38

V91

N32

V 17

V86

$22

NIS

V99

V13

N30

N13

C

V73

1618

559

N38

V105

N31

VIS

V6

N42

V61

V37

N106 N102 (103) N100 (101) N103

598

$101

688

591

V100

826

N17

V111

V 14

N29

N12

...

V6

N43

V74

V43

D

..

$17

554

N36

V115

N30

V18

697

986

V109

V112

424

N16

V123

V13

N28

N12

V144

V5

N41

V74

V45

E

...

$17 S16

500

854

N39

N38

V108

V95

N33

N35

V 19

V18

V103

$25

N18

V11

...

N31

N13

V6

N44

H

V72

V 43

N102

208

637

622

N18

N31

N13

...

I J

V6

N13

V80

V40

15 Ś16

S47

Ś53

N37

N35

V88 (95) V91

N31

N28

V17

V17

\99 (100) N100

590 (94) 879(84) 885

595

520

N16

....

V101 V97 (104) V99

V11

V13

V13

521

N16

...

V6

N412

N29

N24

N13 N12

V 6

N39

V58 (61)

V61

V37 (38) V37

W

553

59

N33

V34

N9

663

...

N19

550

S12

N103

V85

S4

N81

V£7

N21

N75

N29

V6

90

V22

N91

X

Ś40

59

X23

V27

N9

S77

V91

St

N74

V68

V 19

V6

N 17

N65

N21

Y

N15

N15

298 S'100

S12

612

V4

N84

V14

V98

N85

$39

59

N25

V37

N9

678

V91

S4

N74

V50

V6

N17

N66

N21

V4

N84

V24

V98*

N85

INTRODUCTION

43 Stanza

गर्भावासे शयित्वा गात्रं पात्रं प्रथम गात्रं संकुचितं गात्रैगिंरा च गान्धवें गन्ध गुणवदगुण गुरुणा स्तन गृहपदमिदं चण्डालः किमय

चला लक्ष्मीश्चलाः

चुम्बन्तो गण्ड चूडोत्तंसित चेतश्चिन्तय मा

छिन्नोऽपि रोहति जयन्ति ते जल्पन्ति सार्ध जवो हि सप्तेः

जाड्यं धियो हरति

जाड्यं ह्रीमति

जातस्त्वं भुवना

जातः कूर्मः स जातिर्यातु रसा

जात्यन्धाय च जीर्णा एव मनो

ज्ञानं सतां मान

तपस्यन्तः सन्तः तरुणीवेषा

तस्मादनन्त

No.

241

483

242

484

485

Q

45

N50

132* $70

486

243

495

241

1

245

246

55

247

501

42

24

502

248

25

V52

596

$1

N46

N21

V96

N22

$43

V85

A V106

109

249

250

172

V36

141

590

188* V67

V107

...

N75

N79

N64

N68

S57 859

N54

S76

..

V57

V108

599

$1

N48

N22

...

N23

$44

...

V86

V43

593

V75

B

: :

N51

Ś72

V51

Ś99

$1

N80

N67

559

N46

N22

V98

N23

Ś45

V80

...

V36

593

V66

C

⠀ ⠀ ⠀

S'91

N52

$76

V61

$1

N76 (77)

N66 (67)

$62

N16

N 18

N21

:

N22

548

V93

V94

V11

586

V79

D

V131

V137

V138

S1

N52 N48

$71

575

V146

V59

N76

N65

S57

E

:: :

V44

591

V79

V58

$102

S1

N79

N68

N48

N22

N45

N20

V147

V122

N21

N23

$44

$48

V94

V93

V93 V92

V42

596

V78

H

: :

...

N51

$70

V51

$97

SI, NI

N77

N66

$58

...

N47

N23

I

V39

592

V69

:::

...

N50

N49

$63(66) $69

589 (93)

S1

V46 (61) V49

$96

S1

N75

N64

550

J

N47

...

№21

$36

V79 (86)

V36 (37)

684 (88)

V63 (69)

N13

N43

№20 N18

N75

N64

556

V103 V96 (103) V98

N24

X19

543

$42

V86

...

V

V80

V36

590

V66

W

V70

...

599

S16

⠀⠀

$19

V1

V63

287

A24

681

N23

N31

...

4.4

N39

289

V78

V73

St1

V67

X

V74

N26

520

V96

597

V 1

V64

N20

550

N19

N80

N67

N31

Y

V77

589

V 67

V73

N95

Ś17*

V96

Ś99*

V1

V65

[N79] N20

550

N68

N31

$58

558

V84 V83

N19

N43

V76

590

V69

44

INTRODUCTION Stanza

तस्याः स्तनौ

तानीन्द्रियाणि

तावदेव कृति तावदेवामृतमयी तावन्महत्त्वं पाण्डित्यं तुझं वेश्म सुताः तृषा शुष्यत्यास्ये तृष्णां छिन्धि त्रैलोक्याधिपति

त्वं राजा वयम

त्वमेव चातका ददतु ददतु दाक्षिण्यं स्वजने दातारो यदि

दानं भोगो नाश दिक्कालाधन दिग्गजकूर्म दिश वनहरिणी दीना दीनमुखैः दुराराध्यः स्वामी

दुर्गाचं हृदयं

दुर्जनः परि दूरादर्थ घट

दैवेन प्रभुणा

दोर्मध्यान्नृप

द्रष्टव्येषु किमु धन्यानां गिरि धन्यास्त एव

Q

Ś78

No.

136

512

77

S3

125

S65

251* Š47

252

253 V76

44

N49

254

V72

163

V21

521

255

71

526

50

256

V25

N82

N59

V1

528

257

152

258

259

27

260

261

23

107

196* V87

78

S4

$13

V7

V49

N48

N28

N91

N92

N20

Ś42

A

$83

S3

567

$49

V87

N53

V79

V25

V23

N93

N63

VI

$10

V9

V55

N52

N28

N 100

N102

N21

$42

V95

S4

B

580

S3

567

549

...

V81

N50

V70

V28

V102

N94

N70

N61

V1

$13

V8

V48

N49

N29

N103

N104

N21

$44

V88

S4

C

580

63

$70

552

V95

N51

V83

V24

V28

N90 (91)

N61(62)

VI

N99 (100)

613

V8

V58

N50

N28

N96 (97)

N98 (99)

N20

$47

V102

72

D

S79

53

$66

$48

V97

N47

V83

V24

V28

90

N60

$13

V8

V56

N49

N27

N97 (98)

N98 (99)

N19

$43

V112

54

E

683

63

$70

S53

V9 1

N51

V82

V25

N92

N63

V1

$13

V9

V55

N50

N30

N100

N101

N21

S17

V105

S4

H

279

S3

565

547

V87

N50

V81

V21

...

N91

N61

VI

S13

V9

V51

N49

N30

N99

N100

N22

542

V92

S4

I J

S71 (74) S77

S3

958 (59) 540

V80 (87) N 19

V69 (75)

V23

N89

..

V8

V43 ( 44 )

N48

N59

V1

N101(102)

S3

564

S46

V81

N46

N96 (97)

N97 (98)

N19

$35

V85 (92)

S4

V70

V23*

N89

N59

V1*

N45

N27 N26

N98

N99

N1 *

$40

613

V8

...

V88

St

W

S17

№10

3,

271

S61

¿V18

77

V48

N50

№22

N43

M

V 19

V74

N53

N42

S7

V14

592

X

S17

$69

S44

S75

V10

V9

№68

...

V50 V51

X18

N31

NI

$35

VII

V78

N42

N92

N33

S7

Y

$18

V37

S61

S70

S43

876

V20

V19

N69

N18

N31

NI

$34

V21

V77

N42

N90

N33

S7

V14

S61

INTRODUCTION

45 Stanza

धन्यास्ते वीत

धिकि जीवित

धिक्तस्य मन्द धैर्य यस्य पिता न कश्चिचण्ड न गम्यो मन्त्राणां न ध्यातं पद न नटा न विटा

न निर्मिता केन

न भिक्षा दुष्प्रापा

नमस्यामो देवान् नम्रत्वेनोन्नमन्तः नरपतिहित न संसारोत्पन्नं नस कश्चिदुपा

न हि भवति नाभ्यस्ता भुवि नामृतं न विषं नायं ते समयो

नालस्यप्रसरा निन्दन्तु नीति निवृत्ता भोगेच्छा नीचा दुःखेन नूनं हि ते कवि नूनमाशाकर नेता यस्य नैवाकृतिः फलति नो खड्गप्रविदा

No.

542

547

262

550

60

126

598

N69

566

154 V10

165

V24

556

560

22 N19

36

N39

562

263

567

569

195 VS1 91 $23

...

V3

264 V104*

576 N102

265

N9

153

V8

580

118 555

127

S67

49

N56

40

N43

581

A $100

$58

N73

968

V12

V28

N60

V37

N20

N40

V3

V85

525

N9

V10

N11

Ś56

$69

N59

N44

B

..

N74

S68

V11

V25

V104

N 20

N48

...

V3

V79

525

N10

V9

S57

569

N57

N43

...

C

[$62]

N71 (72) S71

V12

V27

N19

N40

N101 (102)

N108 (109)

V92

$28

V37

N9

V 10

260

$72

No8

N44

V52

D

V129

V133

N70

567

V11

V27

V38

N18

N38

V2

V143

V92

326

V105

N9

V9

555

568

N56

N42

:

E

N73

Ś71

V12

V28

N20

N41

V3

c..

V91

$27

V99

N10

V10

$61

Ś72

N59

N15

H

S57

N71

566

V12

V27

N20

N40

V3

V85

524

N10

V 10

555

Ś67

N58

N44

[I]

⠀⠀⠀

N69

N69

$59(61) S65

V11

V11

V26

V26

V3

N18

N17

N39 N37

V78 (85) 522

J

N9

V9

***

:

V3

V79

623

..5

N9

V9

W

⠀⠀⠀

...

...

N57

N46

S88 S57

V42

V56

V3

N94 N93

N69

...

..

V13

$75

X

N83

V10

Ś48(49) S54 $10

$60(62) Ś66

N56 N56

N43 N40

N46

S57

V44

V45

V55 V56*

N91

N59 N60

V45

$45

...

:

X

..

V33

V11

V46

S14

N75

V9

Ś10

$10

$11 Ś11 $11

N88 N81 N81

N96

N98

N97

***

46

INTRODUCTION Stanza

नो चिन्तामणयो

नो सत्येन मृगा पत्रं नैव यदा पद्माकरं दिनकरो

परदारपरद्रव्य परिक्षीणः कश्चि

परिचरितव्याः सन्तो

परिभ्रममि किं

परिमलभृतो

परिवर्तिनि

परेषां चेतांसि

परोऽपिवान् पाणिं पात्रयतां पाणिः पात्रं पातालमाविशसि

पातालान्न समु

पातितोऽपि करा पान्थस्त्री बिरहा

पापान्निवारयति

पुण्ये ग्रामे वने पुरा विद्वत्तासी

पुष्पैर्मूलफलैः

प्रणयमधुराः

प्रतिदिनमयल

प्रथितः प्रणय

प्रदानं प्रच्छन्नं प्रशान्तशास्त्रार्थ प्रसह्य मणिम्

No.

266

108

590

64

593

12

596

267

99*

74*

107

593

265

269

189

599

270

271

31

179*

272

1s1*

273

CQ7

274

276

609

9

Q

628

N79

N6

N89

S32

NS6

V31

V48

V69

N24

S79

N33

V51

V53

552

687

N74

V108* N2

A V103

$43

N83

N6

S3+

N96

V35

V5 1

V76

N25

584

N33

Vas

V3C

V61

S53

690

NTS

N3

B

$30

N81

X7

N101

534

N98

V31

V17

V67

N25

881

N3 4

V50

V53

554

589

N79

NS

C

531

N80(1)

.:

NC

X92(93) V35 N104(105)

V50

V80

N24

N33

V60

V29

V63

N75 (76)

Ne

D

V126

$30

NSO

NG

5631

N91

V 36

V55

V80

V134

N23

680

N32

V58

V20

V62

V102

687

N71

V125

N2

E

S32

NS1

N7

637

N96

V35

V54

V79

N25

S81

N35

V57

V29

V61

558

692

N78

N3

H

$29

N81

Ni

S33

N96

V33

V50

V82

N26

680

N37

V53

V56

552

S88

N76

N3

I

624

N79

..4

N6

N106 (107)

J

$28

N79

NG

627

$32

N93 (94) N93

V31 (32)

V31

N2

V64 (70) V67

V65(71 N23

N21

672(75) 678*

N33

N30

V45(46) V48

...

V48(53) V51 $45

51

$80 (84) $36*

N7 4

N74

N3*

W

S77

N93

N73

N45

V 60

633

N32

V59

V51

V6S

N85

36

N72

V21

V24

$30

532

N64

***

N4

X

Ś17

N63

N60

N36

V61

580

N23

V60

V90

V99

V71

683

N64

V13

V16

$19

684

N4

Y

840

N63

N36

..

V62

681

N24

V61

V90

V99

V70

...

684

N65

V23

V26

$20*

..

S85

N57

N4

INTRODUCTION

47 Stanza प्राथामेति मनो प्राणाघातान्त्रिवृत्तिः

प्राप्ताः श्रियः सकल

प्रायः कन्दुक प्रारभ्यते न प्रियंसखि विपद प्रिया न्याय्या वृत्ति प्रीणाति यः सु प्रोबत्प्रौढप्रियहु

फलं स्वेच्छालभ्यं

फलमलमशनाय

बाले बाले चकित

बाले लीलामुकु

विम्याकारं सुधा

बोद्धारो मत्सर ब्रह्मज्ञानविवे ब्रह्माण्डमण्डली

ब्रह्मा येन कुलाल ब्रह्मेन्द्रादिमरुद् भक्तिर्भवे मरण भग्नाशस्य करण्ड

भर्तृहरिभूमि भवन्ति नम्रास् भवन्तो वेदान्त

भव्यं भक्त ततः भिक्षा कामदुघा भिक्षाशनं तदपि भिक्षाशी जन

No.

121

3

186

276

277

278

18

279

280

281

161

617

283

619

Q

$64

V57

V66

N25

V78*

N13

N36

693

V59

4

V2

283 V93

284

285

286

187

26

626

63

76

287* $15

288

630

158

289

V102

N36

V68

N23

V17

V86

A

566

V61

V73

N26

V91

N15

N27

206

V23

815

V2

N36

B

566

V57

V61

V20

N26

V83

N14

N27

996

...

V21

V59

V105

S15

V2

V95

V73

N37

V65

N24

V71

N24

N105

N80 N81

612

$16

V18

V76

C

569

V67

V77

N25

...

...

N13

N26

589

V22

$19

V3

V107

V86

N36

V78

N23

...

N78 (79) $13

V57

V19

V89

D

E

$65

$69

V66

V65

V77 V75

N24 N26

V106 V100

N13

N25

$94

V23

V1

V119

V86

$18, V70 $18, V68

N35

V78

N22

N77

615

V118

V19

V89

V23

V2

N14 N14

N13

N27

N28

N25

N23

$99

Ś95 $87(91) $93

V85

N38

76

N24

N80

S15

H

564

T60

V67

N27

V20

VSS

V21

I

J

$57(58) $63 V52 (58) N101*

V61(67) 64

N24

N22

V68

N25

N78

...

V21

:

V2

V98

V74 V72 (79)

V72 (79)

N21

N36

S87, V84

N13

...

N76

V2

V2

V91(98) V94

V73

N34

V21

V100 V93 (100)

V57

V62 (68) V 65

N22

N20

.

N76

V19

V18

V18

V77 V75 (82) V76

W

$25

N26

V65

N27

N28

N68

..*

V25

V54

693

V13

...

N95

V37

V66

N81

N70

S52

V15

:

X

Y

$25 S24

N54

N54

V66

V67

N83

N83

N72

N72

N90

N88

N56

N56

N59

Ś98

V27

V54

$96

V17

V52

562

N2

V36

V92

N62

562

N92

V30 V40

V70

V68

N82

NS2

...

N2

V13

V92

...

N61

..

V38

V15 V95 V95

-48

INTRODUCTION Stanza

भिक्षाहारम भीमं वनं भवति भूः पर्यङ्को निज

# भोगा न भुक्ता 6 भोगा भङ्गुर

भोगा मेघवितान भोगास्तुश भोगे रोगभयं भो भो बुद्धिविचार भो मत्याः शृणुन भ्रातः कष्टमहो भ्रान्तं याचन भ्रान्त्वा देशमने

भ्रूचानुयोकुञ्चि

मज्जत्वम्भसि यानु मणि: शाणोलीढ: मत्तेमकुम्भदल मत्तेभकुम्भपरि मधु तिष्ठति वाचि मधुर मधु

मनसि वचसि

मर्कटस्य गले बद्धा

महादेवो देवः

मही शव्या इय्या

महेश्वरे वा मानर्मेदिनि नान

मातर्लक्ष्मि भजस्व मात्सर्यमुत्मायें

No.

200

47

291

155

292

178

293

pbp

(294) V9S

633

295

169

630

148

92

48

11

296

297

293

111

19

299

190

Q

300

301

302

S4

N53

...

V11

V50

3

V33

V1

S24

N5 1

No

S7

2

S16

N11

V71

V79

Vs1

V5s

S16

A

N56

V13

V9 1

V56

...

V3S

T40

V 1

526

N57

No

$17

S47

N16

V 10

VIS

V92

V65

613

B

N53

V12

V87

V49

V90

V100

...

V33

V 1

620

NDo

N6

S45

N15

1

VGu

VSE

V5s

S10

C

C

55

V13

V101

V50

V109

V96

V3S

V+

620

N50

No

S

S16

1

NI+

V47

152

Tes

V90

V72

SIT

D

N52

1

V12

Vill

V57

V110

V136

V98

V41

V95

VS

527

ND1

No

27

SIT

N14

V107

V90

VOT

S16

E

NDS

V13

V104

V56

V39

>>

V 4

625

N57

No

ST

$19

552

N15

V15

Vsl

V101

VS9

V66

S16

H

...

N51

V13

V91

V52

Vl01

TV36

V4

N30

NG

47

S17

S16

N15

VVi

VSO

V61

$15

I

N53

J

V 1

N53

V12

VS4 (91)

V44 ( 15 )

V£1 (101) V96

V17*

No 1

No

S

S10

V12

V33(34) V33

VS7

V47

V 4

524

N54

No

ST

533

N14

N107 (108)

S10

N11

V67 (73) 160

VS2(89) V85

V76(23) V77

V53 (59) 156

211

$15

W

V27

N102

V86

VS

V36

V32

V31

T25

...

V3S

V4

S

N101

N14

Sas

S82

534

NMS

...

VS+

V79

613

A

X

V20

N101

V32

V20

V25

V21

V21

V 10

V2

$3

N98

35

472

551

531

N69

V91

V100

V93

$37

Y

V30

N100

VI

V39

V35

V3 4

V31

***

V41

V2

SB

N98

N35

Ś73

551

S82

N70

...

V94

V84*

V100

V93 S30

INTRODUCTION

49 Stanza

मानमुद्वहतां पुंसां माने म्लायिनि मालती कुसुम मालती शिरसि

मुखेन चन्द्र मुग्धे धानुष्कता मुण्डं शिरो वदन मृगमीनसज्ज मृत्पिण्डो जल

मोहं माजय ताम्

मौनान्मूकः प्रत्र यत्रानेकः क्वचिद् यथातुरः पथ्य यदचेतनोऽपि

यदा किंचिज्ज्ञोऽहं

यदा मेरु: श्रीमान् यदासीदज्ञानं यदि धनिनः यदि नाम दैव यदेतत्पूर्णेन्दु यदेतत्वाच्छन्द्यं यद्धात्रा निजभाल यद्यपि चन्दन यद्यपि विधिवै

यद्यस्य नाभिरुचिनं

यन्त्रागा मदवारि यस्मिञ्जीवति

यस्यास्ति वित्तं

No.

64

303

65)

116

131

133

32

301

189*

35

171

305

65

5

306

6

668

307

96

30

V30

553

569

310

680

51

S72

657[QV18(17)] ....

N31

N31

V23

V51

N38

V35

S10

N97

V29

V6 4

VS2

...

530

V47

N65

56

671

675

309 S10O

A

V31

S5 1

S75

Sis

V27

V62

N30

V12

NST

V32

V71

V82

531

V53

N69

...

...

N60 N64

B

V30

S33

570

STA

$101 N51

C

N62

V34

453

S75

Sit

N35

V21

V51

N39

V35

812

NSS

V29

VGe

V71

N108 N100 (101)

N107

N109 (110)

$32

$36

V 46

Voo

N6S

N67(68)

N107 (105)

N34

V26

V61

N39

V40

845

N84(85)

V33

V75

VST

N62(63)

D

V35

653

50

573

V20

N33

V26

V63

N37

V43

NSE

V33

V75

VST

632

V54

N66

N33

X61

E

E

...

V3+

850

S74

ST

N36

V27

V62

N10

V41

545

N50

V32

V73

V86

N104

53 1

V53

N60

H

N6 1

N23

V32 V30(31)

553

569

S72

N32

V26

VOT

N41

V38

N85

V31

VS1

VS

N103 $31

V49

N67

...

S'105 S101

Noo

I J

N62

V30

540

S52

602(64) Ses

S65(68) Ś71

N31

N31

V25

V21

V10(54) V52 N38

3G

V35(36) V35

X3

V25(30) V20

V59 (65) V62

V73 (80) V74

N104(15)

N100 (101) 525

N3

N60

630

V41(12) V46 N65

N65

N103(104)

...

S98

N60

W

N104

S24

520

613

N61

..

V62

Nos

V30

N37

NS

698

$79

3

N49

S'100

N41

X

...

V79

N50

$24

523

S16

S16

S14 513

VOS

V63

N47

V 1 1

*

N29

As

V73

V101

Ś52

V33

N 10

...

...

Y

N24

N32

V79

N50

V59

V61

N47

V42

N29

NS

V72

569

845

V82

N40

..

...

...

N32

50

INTRODUCTION Stanza

यां चिन्तयामि

यावत्स्वस्थमिदं

या साधूंश्च खलान्

यासामंशुक यूनामनङ्ग यूयं वयं वयं ये नैवाम्बर ये वर्धन्ते धन येषां न विद्या ये संतोपसुख रक्तत्व कमलानां रवैर्महान्तु रम्यै हर्म्यतलं रम्याश्चन्द्रनरीच

रागस्यागार मेकं

राजस्तृष्णाम्बु

राजते राजमा राजन्दुधुश्चसि रात्रिः सेव पुनः रे कन्दर्प करं रे रे चानक लजां गुणौघ लज्जा स्नेह स्वर

लभेत मित्रनासु

लाङ्गलचालन

लीलावतीनां

लोभश्चेद्रगुणेन

वक्तं चन्द्र

No.

Q

A

V107* N1

VS3

V84

N30

N30

311

191

29

687

691

312

313

V14

174* V43

697

314

702

52

315

193

106

66

709

26

316

317

721

318

721

319

57

S2

37

90

N18

N61

V61

V75

541

S18

N67

V70

V8)

N87

N3

N66

$11

N40

$22

V67

V16

V49

N19

N66

V6S

VS3

611

$19

N71

V77

...

N97

N70

S8

N11

$24

B

N1

V78

N31

V 15

V 12

N19

N63

V75

513

218

N72

V6S

Vso

N99

C

V2

V91

N30

$32

V6S

V16

V 50

NIS

N63 (64)

V70

VSS

216

522

...

N69 (70)

V81

V99

N94 (95)

N4

N3

N71

N6S (69)

$11 N60 (61)511

N10

№41

524

$27

D

V91

N29

V68

V15

V50

N17

...

N62

V72

VSS

512

620

NoS

V31

V108

N95

V139

N3

N67

[11]

N33

525

E

NI

V90

N32

...

...

V67

V16

V49

N19

N29

N65

V70

VS7

$16

521

71

VSO

V102

N97

N 4

N70

S11

N42

$26

H

I.

V106* V98 (105)

V79

N31

V62

V16

V 15

N19

V76

S11

615

599

№69

V70

V30

N95

N63

NG1

V63 V56 (62)

V71 (81)

531

N 1

N68

611

№39

523

V77 (84) VIS

N30

N27

V51 (60) V15

N17

S17

J

N3

N66

S11

X10

621

V15

V 12

..

VSS

N61

V39

V75

S11

$17

N67

N67

V66(72)

V6S

V83(90) VS6

N32(03) N95

N3

66

S11

N38

522

W

N2

V72

N9S

...

V26

N13

N18

V76

V

V75

570

869

.

№ 16

V 11

597

N51

N110

No

N31

S78

Noo

55

X

V76

N91

$21

N87

VIS

N71

V81

V SO

630

229

N37

V13

861

V19 V29

N73

N5

N22

648

S

Y

43

V75

N93

: :

N87*

V28

N71

V80

V79

$29

528

N37

V11

S64

N73*

No

N23

S47

N14 55

INTRODUCTION

51 Stanza

वक्तुं पूर्णशशी वचसि भवति बने रणे शत्रु

वयं येभ्यो जाता

वयमिह परि वयमेव पुरा वरं पर्वत

वरं प्राणच्छेदः

वरं मृत्युर्बाल्ये

वरं शृङ्गोत्तुङ्गा

वर्ण सितं झटिति बलिभिमुख वहति भुवनश्रे

वह्निस्तस्य जला

वाञ्छा सज्जन

विकीर्ण हरि वित सर्वस्वे

विद्या नाधिगता

विद्या नाम नरस्य

विपदि धैर्यमधा विपुलहृदये

वियदुपरि स

विरमत बुधा विरम विरमा विरहेऽपि संगमः

विरुद्धस्तथ्यो वा विवेकव्याकोशे विश्रम्य विश्रम्य

No.

726

117

16

170

177

732

320

321

736

322

323

156

73*

321*

43

711

325

175*

70

11

Q

56

N52

V31

V16

Noo

N95

V106 *

V13

NS 1

N96

N 17

V 15

V41

N81

NS

V 20

689

V 56

162

140

326

327

328

719

329

659 121

N70

676

A

S102

N55

V 11

V52

...

N58

N85

Vo5

V15

N95

N86

N 19

V50

N92

NS

V21

692

N74

672

N50

V18

S61

B

...

56

N52

V31

V15

N60

N56

N86

V 11

N96

N87

N 17

V1 4

V 13

N93

N9

V22

592

V56

Nio

678

..

S61

C

56

No 1

V39

V51

V69

3

N57

NS2 (83)

V15

N93 (91)

N83 (51)

N 19

V53

Vol

X89 (50)

NS

V23

333

V66

579

864

D

So

N51

V 12

V53

V69

ND9

N55

V131

N82

V130

V11

N92

N83

N46

V135

V52

V51

N89

N8

590

V65

N71

877

V 17

$59

E

56

N56

V40

V52

N62

N58

.

N52

..

V15

N91

N85

N49

V24

$95

V64

N71

681

H

V18

561

SC

N53

V37

V18

...

N7

N83

V15

№ 93

NS1

N49

N72

S76

I J

S'94 (105) 56

46

No2

N52

V34(35) V34

V±0(41) V15 V±0 ( 41 ) V55 (61)

560

NS1

-

V12 (43)

[?]

NSS

NS

V22

Noo

NSI

N18

V14

V 14

N90 (91) N91

N82

N82

N 17

N11

Vol

V 17

V50 V46

N91

N00

N9

X9

V23

V22

SS3 (87) 680* $91

V59

V51(56) V31

V70

...

..

V+4

V 13

NSS

NS

N71

669(72) 575

W

$56

N97

V 45

V53

N14

N36

V71

V9

N35

N109

N62

V81

V41

N20

N63

157

Ś12

4 2

S22

X

Ś70

N100

V 17

V53

N28

N77

V75

V31

N27

N79

Nol

V86

V 16

N16

N52

V56

$90

$67

N91

$65

la

15

61

Y

571

N99

V48

V53

...

N28

XN78*

V71*

V8

N27

N79*

N51

V86

V47

N16

N52

V57

691

S67

N89*

$65

621

52

INTRODUCTION stanza विश्वामित्र परा

विस्तारितं मकर

वेश्यासौ मदन वैराग्यं संश्रय

व्याघ्रीव तिष्ठति

व्यादीघेंग चलेन

व्यालं वालनृणाल

दांमुम्वयंभु शयो वारयितुं शय्या शैलशिला

शशी दिवसधू

शास्त्रशोऽपि प्रगु स्त्रोस्कृत शिखनिकृजति शिरःशा स्वर्गात शुभ्रंसद्मविभ्रमा नीदे

मात्र तेव

संगमविरह

संतप्तायसि सं

संदृष्टेऽधरपल्लवे

संपत्सु महता

संघटो जल

संमोहयन्ति म

संसार तव संसारे **कुन संसारे **परि

सको पिस्मयंतां

No.

330

114

110

331

332

129

112

730

333

10

100

13

765

334

7

105

54

770

33

772

335

773

336

103

97

SS

77 1

Q

550

S15

299 S104

V91

V101

71

875

NO

518

N 4

831

7

V40

2

$39

X63

N35

N27

★

$37

$31

520

551

A46

NSO

618

100

NE

$35

7

V17

52

$40

N67

N35

$38

Ś32

521

B

552

217

$100

VO1

S77

N90

550

V107

No

636

NE

V39

52

211

N66

..

N36

N28

2 +

539

533

521

:

..t

C

ॐॐॐ

550

V10S

[CeS22}

N86(87) 553

X 1

230

X7

V10

2

St1

N05(66)

N35

N27

...

212

337

$24

1)

551

540

..(

V120

NS6

$40

IF

V13

N 1

7

562

V 17

52

$11

N61

N31

N26

V110

$39

33

(22

V151

E

556

550

$104

620

NET

551

V96

ND

239

NS

...

V46

52

SHI

NOT

N37

NOS

542

$35

623

H

243

$38

$100 $91(96)

V99 V92 (00)

S75 568(71)

NS7

NSO

S12

S41

550

*

XD

635

XS

V12

210

Noo

SIT

N33

№ 29

I

$32

420

N t

SES

V

61

№35

13(08)

N26

J

Ś12*

519

$11

$97*

V9

V5

830

423

19

57 1

NSS

S47

:

V105 V99 (106)

S38

...

6.

N +

$34

M

833(32) 839

N63

N63

-..

V39

62

...

№32

N25

$37

$31

519

प्र

565

SS4

500

99

V35

480

N6

61

11

N56

S62

N15

N10

295

STI

N71

N07

N66

21

568

566

9

5:0

:

X

Y

679

680

$53

553

559 550

$100

V2S

ॐॐॐ

No

S1

N15

$ら

X11

X10

N05

$31

N61

N57

N55

$34

२÷५

632

S38

V38

55

N6

S1

ST

Xx11

v..

N10

N9 1

$30

N62

N53

Noo

$33

S31

S37

INTRODUCTION

53 Stanza

सखे धन्याः केचि स जातः कोऽप्यासीन्

सति प्रदीपे सत्य

सत्यं जना वच्मि सत्यानृता च सत्यामेत्र त्रिलो सदा योगाभ्यास

सन्त्यन्येऽपि बृह

सन्त्येवात्र वने सन्मार्गे तावदा

समारम्भा भन्नाः

सर्पः क्रूरः खलः सहकारकुसुम सारं सारङ्ग साहित्य संगीत सिंह: शिशुरपि सिंहो बली सिद्धाध्यासित सुजनं कुजनं सुतारा विक्रीता सुधामयोऽपि क्षय

सुधाशुभ्रं धाम सुवृत्तस्यैक सूनुः सच्चरितः

सृजति तावइ

स्तनौ मांसग्रन्थी

स्त्रीमुद्रां झषकेत स्थाल्यां वैदूर्य

No.

337

338

130

81

59

339

· 146

53*

779

95

781

785

340

794

796

75

797

341

800

802

303

134

805

807

312

159

113

343

...

V26

568

510

N68

S5

N62

...

529

***

688

...

..

N88

S12

...

S83

V95

V18

519

N51

A

V39

S74

ST

N72

Š101

N66

..

30

691

N98

59

N37

580

V102

V21

S50

B

V26

$71

S10

N73

55

N64

531

...

590

...

N100

$12

***

V97

C

C

V19

$51

N69

V30

$73

$10

N70 (71)

65

N64 (65)

$35

335 [C2138 ]

N37

..

N95 (96)

$12

V110

V20

554

N53

D V60

V30

$69

Ś10

N69

V101

S5

N63

$31

Ś88

V128

512

...

681

V121

V21

550

N50

E

V59

V30

Ś73

610

N72

V97

S5

N66

Ś33

593

***

N98

...

612

536

888

V21

555

No 1

H

V28

568

$10

N70

55

N61

Ś30

V65

589

581

I

N97

[ H V107 ] $12

...

V27

S61 (63) S67

S10

S10

N6S

N68

$5

N62

CO

N94

512

J

$81(85) $87*

4

..

$5

N62

V19

542

N51

529

N91

⠀⠀⠀

***

...

V102 V95 (102) V97

V20

V19

S19

548

N52

N51

W

14

654

N 17

$96

N34

559

Ś76(81) Ś82 S10

S37

N12

N38

567

N25

N92

V16

$64

N 100

X

V59

513

S+1

N3S

568

N26

N70

S73

N41

585

N30

$33

N58

..

988

N86

V39

$78

N97

Y

V60

614

540

N38

568

N26

Ś74

586

N30

532

589

N86

V16

$79

N96

54

INTRODUCTION Stanza

स्थितिः पुण्येऽ स्नात्वा गाः पयो स्पृहयति भुजयो स्फुरत्स्फार ज्योला

स्मितं किंचिद् क्तूं स्मितेन भावेन स्मृता भवति

सँजो हृद्यामोदा

स्वपरप्रनार स्वल्पलायुवसा

स्वादिष्ठं मधुनो

स्वायत्त मेकान्त

हर्तुर्याति न

No.

314

345

346

हिंसा शून्यमय

हेमन्ते दधि

347

93

79

348

349

120

350

351

68

15

352

144

Vi

N85

V39

525

$8

$26

553

N32

A

V35

V45

$27

So

$28

Ś103

560

N32

V7

N100

N90

N10

N12

V9

V11

$94 597

B

..

VS2

C

V10

S97

V97

N97

V35

627

58

$23

501

560

N33

V101

N91 N37 (88)

Nli

N10

V 41

530

$8

$31

...

563

N32

V9

V11

590

D

V39

V99

N93

V46

$28

53

596

S80

కర

N31

V6

N37

N10

V10

595

E

V37

V95

N95

V41

520

Ss

$30

591

Ś63

N34

V7

N89

N11

V11

$100

H

I

V41

$26

3

S27

$90

550

N36

V83 V81 (88) T82 N91_N91 (92) N92*

V38

SS

J

S

525

63

526

S82(86) S83*

551

S57

N32

N29

N83

Ns6

N86

N11

N10 N10

V11

V10

V10

896 888(92) $94*

W

V53

...

V80

56

$2

S73

$39

Son

N30

N7

N16

X

VSS

V85

56

V85

56

52

$42

583

S71 S72

N22

$2

$43

887

8.

..

Y

N7

N12

V97

595

VSS

..

NJ

N12

V97

597

543

N. B. In N MSS, 294 occurs as some variant of 631 - 2.

The oldest known Bhartṛhari codex [Pratiṣṭhāsomagaṇi's

copy, sansvat 1500] contains the following 297 stanzas gr. I except 82, 103, 130; gr. II, nos. 205-8, 211–2, 216-8 [ twice ], 220 – 1, 224, 226, 228-36, 238-9, 243-4, 246-51, 253-4, 256-61, 263, 265, 269-70, 273, 275-6, 278-80, 282-4, 286, 289, 292-3, 296, 300-4, 306, 308, 311, 313-4, 316-9, 321-2, 324-8, 330-2, 334-5, 338, 340-3. 345, 347, 349, 350, 352; group III, 458, 633, 702, 751, 797. The oldest known E MS [ Ham 1074, before Samvat 1600] adds 560 as V 37, with gloss; 449 and 439 as uncommented interpolations before V 64. Instead of ending at 200, text and commentary are extended, apparently by Dhanasāra himself, by the addition of 207, 283, 332, 293, 342, 248, 235, 599, 609. Just after the colophon are indicated 288 and 678 as "madhyavartini Thereafter follow text and commentary [probably not by Dhanasara] of ślokas designated kāvyānį", perhaps as V77-8. Niti: 206, 378, 598. 559, 525, 385, 420, 523, 668, 671, 596. Srngara: as rejections, though some occur in the main text also. 297, 218, 106, 250, 458, 135, 783, 247, 340, 683, 751, 330, 797. Vairāgya: 851, 808, 236, 581, 255, 487, 210, 295, 213, 742 266, 214, 794, 678, 547, 323, 241, 440, 418, 584, 757, 483, 242, 222, 560, 344, 347, 367, 288, 839. In the order given,

INTRODUCTION

55 56:

INTRODUCTION

II. Collection And Distribution Of The MS Evidence.

2.1. Methods of gathering the MSS. Theodor Aufrecht's threo-part Catalogus Catalogorum [Leipzig 1891-1903] is sadly out of date for modern editorial purposes. Many times the number of MSS mentioned there have now gravitated to public collections while the number of such collections has itself increased enormously. The need will eventually be filled by the great Catalogus Catalogorum projected by the University of Madras. The information which I used as a starting point was furnished from the records of this forthcoming publication by its present editor, Dr. V. Raghavan. The general procedure which now prevails is that institutions allow MSS to be sent on loan to each other provided the borrower furnishes a legal indemnity bond for the approximate value of the MSS. The necessary guarantee was given for me in most cases by P. K. Gode of the BORI, where the borrowed MSS were lodged and studied. No less than 75 were actually found in Poona collections. Foreign institutions sent microfilm or rotograph duplicates at reasonable cost. In the case of those Indian collections which operate under rules permitting them to borrow but not to lend out MSS, a pratika index or hand-copy was sometimes made. In a few cases, collation at the distant centre was also possible, but generally slipshod. I was was able examine a few private collections by the kindness of friends who negotiated; in these cases, as also in dealing with many semi-public libraries, personal influence is of prime importance, and should be the first line of attack. A few known depositories of Bhartrhari MSS have escaped being tapped. The largest from which no information could be obtained at all is at Leipzig, where Aufrecht's own catalogue of 1901 reports eight MSS, nos. 417-424. One each is reported in the state collections at Bharatpur and Kotah. These, like the 5 MSS in the Raghunath Temple Library at Srinagar (Stein's catalogue) cannot be issued on loan, while there are no satisfactory arrangements for reliable copies at any reasonable cost. The logical procedure, had it been within my means, would have been to travel to all these places with a microfilm camera and take duplicates. Actually, this would not be worth while unless arrangements were also made to visit the innumerable Jain Bhandars all over the country in the same tour. The East Punjab abbeys at Ambālā, Amritsar, Nakodar, Patti, and Zira contain-according to Banarasi Das Jain's Catalogue [Pt. I, Lahore 1923 ]-no less than 20 Bhartrhari MSS. Other collections of similar type should be extant in Näthapanthiya, Lingayat, and a few Hindu Mathas. On the wholo, however, the examination of material has been reasonably thorough, if not exhaustive.

The most remarkable external feature of the MSS is their distribution. They are to be found, in local or indigenous versions, in just three large regions: N- Greater Rajasthān, including Gujorat, S = the Dravidian peninsula, and a third region, which may be denoted by greater Mahärāṣtra, to include not only western India but settlements of Maharastrian pundits from Tanjore to Benares. This is approximately the territory that was sealed off at an early date by Mohammedan conquest. Of the three, the Greater Rajasthan area undoubtedly gives MSS of the most varying types. A parallel to Vavilov's law for botanical species would justify the conclusion 57.

INTRODUCTION

that the MS tradition originates in Rajasthan, and this is borne out by what we know of Bhartrhari from legends. Considering the importance which recensions from Kaśmir, Bengal, and Nepal possess for editing works like the Mahabharata, I submit the following evidence for the non-existenco of local versions in these provinces.

2. 2. Saradā-Kas'miri. No Särada MS of Bhartrhari's śatakas has been reported anywhere. No complete Satakatraya MS in Kaśmiri has been reported in any accessible catalogue. Individual satakas are, however scarce, reported IO 7210 is a vairāgya-śataka of A.D. 1850 copied by a Kaśmirian pandit Ramaratna. Aurel Stein's catalogue [Bombay NSP 1894] records flve MSS of Bhartrhari's śatakas, of which 559 and 4016 are of the V in modern Kaśmiri, the latter with a Hindi commentary; 980 and 1037 are again of the same sataka, dated samvat 1875 and 1892 respectively. No. 229 is of the Niti. No MS of the complete satakatraya has been reported from any source in Kaśmir, in spite of several inquiries. This is in striking contrast to the wealth of Bhartrhari MSS from Rajputana state collections of comparable standing, or to the old and indispensable MSS of other works found in Kasmir-Jammu. It is worth noting that the grammarian Bhartṛhari, author of the Vakyapadiya, was higly regarded and studied in Kasmir.

The supplementary evidence is that the Kaśmirian Abhinavagupta [1000 A. D.] knows only of the grammarian Bhartrhari, and seems never to have heard of the poet. Nevertheless, the Dhvanyaloka of Anandavardhana (Kaśmirian of the 9th century) contains the stanza smitam kincid [my 93] without attribution to any author. In the 11th century, Kṣemendra does cite a poet Bhartrhari by name but he gives as others' slokas which are as genuine Bhartṛhari as any (2 to Candraka, 155 to Parivrajaka, 179* to Dipaka, 213 to Utpalaraja) at least by the canon adopted in this edition. The Kaśmirian anthologies, the Särigadharapaddhati [1363 A. D.] and the [15 th cent.] Subkäsitavali of Vallabhadeva [or Srivara according to BORI 203 and 204 of 1875-76] are more generous. But in such cases we do not know what portion of the ascriptions is due to the anthologist and which to later copyists. Bohtlingk found that MSS of the Sp. differed considerably in giving authors for the same verse. The evidence thus points to a late importation of and a slowly growing taste for Bhartrhari in Kasmir.

2.3. Nepal, Mithila, Bengal. The sole MS reported in Nepal belongs to the southernmost archetype. In Mithila, K. P. Jayaswal's "Descriptive Catalogue" [Patna 1933] vol. II reports only three Bhartrhari MSS in the Kavya secton: p. 69, no. 65 of the Niti in Maithili characters; p. 104, no. 101 described merely as a Bhatrhariśataka, but may be a [complete?] MS of the southern version Y-the problem is here complicated by the reported owners, the Chitradhără Library, denying that they have any MS of Bhartṛhari at all. The last is. p. 160-1, no. 156, presumably of a vairāgya.

Śāntiniketan has, apparently, two MSS of Bhartṛhari of which one is a badly wormeaten Grantha palm-leaf, and the other a devanagarī paper Nitisataka. Of the 16 MSS at the RASB [Cat. VII nos. 5097-5111 and 8 भ. सु. INTRODUCTION

58

no. 6 the Kavyasamgraha] not one is in Bengali, the nearest being 5592, an Oriya palm-leaf of the Vairagya. This, like my Yr, is of peninsular [YTGM] type, being divided into paddhatis; it follows stanzas from the Santiśataka, ascribed by a colophon to one Simhunadeva, though eleven (of 24) stanzas belonging to that section also survive and have in common with Bhartrhari our stanzas nos. 190, 218, 301. The remaining are devanagari paper MSS, of which 7747 is a poor E type probably from Rajputana like our Az and perhaps 7743, 7804. Surprisingly many show Mahārāṣṭrian influence. Nos. 9356 and 9937 [ both of N] belong actually to the W version and 576 [N] is still more clearly of Maharastrian provenance, for it is of the version X, localized in Satara. Benares 57-4 is a modern Bengali copy of the fragment of the devanagari Niti preservod in Benares 60-10, and the version is again from Räjputana, represented perhaps by Bikaner 3280. IO 14196 gives e śrngäraśataka in modern Bengali, and is a late copy of a W original, while IO 1151 is a V of northorn type, with some features common to my version C, but generally mixed; copy in Bengali on modern European paper. Three MSS. one only of each śataka, were reported at the Vangiya Sahitya Parishat, and these upon examination turn out to be of type generally curient in Rajasthan. One of my conclusions upon studying MS evidence available to me was that Bhartrhari roached Bengal late, often through Maharāṣṭrians, from some base at Benares. This was confirmed unexpectedly by the researches of P. K. Gode, who showed [Ind. Culture XII, 1945, 47-56] that in the 17th century there existed settlements of Maharāṣṭrian Brahmins in Bengal, even East Bengal. Moreover, these were based upon Benares, and had originally migrated for deeper study of tarka and nyaya works. In any case, the contrast is undeniable when we compare the absence of complete satakatraya MSS with the innumerable copies of the Säntisataka found in Bengali script.

Rajendralal Mitra's Notices mention only three Bhartṛhari MSS. No. 706 fearfully misdescribes the Padyasamyraha containing our Y₁ as a work on smrti rites. No. 2837 notices a fresh Bengali MS with commentary of "Maheśvara", but actually the N from our version W; notice 3325, unless Mitra made another of his colossal mistakes, reports a commentary by Sri Minanatha, which happens to be the name of a Nathapanthiya pontiff.

This negative evidence is again to be supplemented by reference to anthologies. The oldest published was the so-called Kavindravacanasamuccaya [F. W. Thomas, Bib. Ind. Calcutta and London 1912], definitely an eastern anthology, perhaps of the 12th century; it does not cito Bhartrhari by name, and contains very little that is definitely Bhartrhari's. I submit that this is the same as the RKB., an eastern anthology of the 11th century. The fragment published by Thomas must have been about a third of a later copy of a Ngor type codex. For this dating, and for finding the citation Bhartrhareh (from atrocious photo-duplicates) on fol. 36%, I am indebted to Prof. V. V. Gokhale. Now the remarkable fact is that RKB. citations follow the stanzas, while of the five stanzas (succeeding the name) which end the (penultimate) section, three are 6, 302, 218 of this edition 59

and the other two are unknown; but the name before Bhartṛhari's in the text is that of Jñanananda, followed by a variant of 470, and five others that are not found in any Bhartrhari MS. Quite clearly, the compiler did not know any version of Bhartṛhari familiar to us; he had heard the poot's name independently of his stanzas. Much the same phenomenon is observed in the well-known Bengali Sanskrit anthology Saduktikarnāmṛtu [A. D. 1205]. This assigns to Bhartrhari many stanzas found in the Santiśataka which generally passes for the work of Silhana or Silhaṇamisra, who himself seems to have written in Bengal; conversely the SDK. ascribes quite genuine Bhartrhari ślokas to others.

INTRODUCTION

Wherever Bhartrhari versions have root, the MSS are generally the commonest secular find. The paucity of MSS north of Rajasthan would by itself be surprising, while the rest of the evidence justifies the conclusion that Bhartrhari reached the north-east and the north-west at a very late period.

The actual mechanism of transmission may also be considered for a moment. The fact that so many copies exist but none is reported any. where earlier than the 15th century shows that Bhartrhari has been in increasing demand for the last four hundred years, copies being read to pieces. The demand for the parallel and undoubtedly later Amaruśataka, for example, cannot have been as great because much older MSS of that work are still to be had. Even the oldest dated MS used for my collations our Fa [dated 1547, though may be 135 years later if the saka era was used for samvat] is obviously a compilation involving general use of two different copies, while lacunae in the exemplar before the scribe are indicated by a string of dashes, as in many other old MSS of Bhartṛhari. Copies were (as shown by colophons) often made by dictation. This has certainly given many false readings. Finally, the work is small enough to be transported either in memory or as a written copy by an itinerant scholar, no matter how light he travelled, so that centres like Benares would certainly give opportunities for comparison (as seen by a second set of variant numbers for ślokas in SVP 159), inflation, emendation, and contamination. All of these would also result from the general use of Bhartrhari as a school text in the period considered, for the scribe or the reader who had not crammed a few stanzas at least in boyhood would be ignorant indeed. The comparative scarcity of paper, and memory transmission, are perhaps responsible for the many extra stanzas indicated on margins, cover folios, or inserted bodily into the text of text of MSS belonging to well-marked versions-quite apart from the changing of individual readings. Copies to everyone's taste were not forthcoming very easily. As the (rather careless) scribe of Benares 59-10 says : भमपृष्ठिकटिग्रीवा मूर्धमुष्टीरधोमुखं । कष्टेन लिखितं ग्रंथ

कामं शीर्ण पलाशसंह तिकृतां कंथां वसानो वने कुर्यामम्बुभिरप्ययाचितसुखैः प्राणावबन्धस्थितिम् । सामग्लानि सवेपितं सचकितं सान्तर्निदाघज्वरं वक्तुं न त्वहमुत्सहेय कृपणं देहीत्यवद्यं वचः ॥ ३ ॥ -SRB. p. 74. 47.

शिशुत्वं तारुण्यं तद्नु च दधानाः परिणती: सभा: पांशुक्रीडां विषयपरिपाटीनुपगमन् । sq-atsì alg: gazqzai goyukai Mafra cazor; *zo¶chen: ghida: 114 11 60

यत्वेन

परिपालयेत् az afga ॥ "May this book, painfully written with broken back, loina, and neck, forehead cramped down upon the fist, be guarded with an effort".

INTRODUCTION

III. Analysis And Grouping of The MSS

3.1. The chart. The most noticeable feature of Bhartrhari MSS is their variability, particularly in the order of the slokas as well as the choice of the stanzas included. It is generally possible to divide the MSS into two classes at sight, the amorphous northern and the logically arranged southern recension. Within the recensions, however, the variability is still enormous, making it necessary to have finer grouping. The uses of MSS are two: first, as testimonia for the inclusion and order of stanzas; and this can be served by any MS purporting to be of the complete śatakatraya no matter how corrupt, or even by a translation; for the scribes always give generous measure, well over the 300 as a rule. The second purpose is the determination of the precise text of any given stanza, for which even a MS fragment may help if it be reasonably correct. Of course, with increasing evidence, it is possible to make use even of corrupt MSS for determining the readings, if the principles on which the scribe's pen slips can be established; moreover a fragment gives evidence about the omission of a stanza if the possible displacements of a śloka in its version are known. However, the totality of MSS is so large that the problem is to choose a representative sample of convenient size. To this end, therefore, it was decided to base the actual edition as far as possible upon MSS which could fulfill both functions, being fairly correct copies of all the three śatakas together. In this, we are helped by the discovery that MSS which report stanzas in the same order generally tend to have the same readings for individual stanzas.

The first step in the examination of such a complete satakatraya MS is to make a synoptic chart of the stanzas, with the pratikas written down in alphabetical order. Unfortunately, even this apparently simple task is unusually complicated for Bhartṛhari. In the first place, it is necessary to have a fairly good acquaintance with the stanzas themselves, for there are different beginnings possible for the same stanza-as for example să ramyā nagarī — bhrātaḥ kaṣṭam aho [169]. Grouping these under different pratikas would obviously give misleading testimony, Secondly, no chart can keep pace with the extra ślokas which appear almost with every new MS, and certainly with MSS from every new centre. The method finally adopted was to use a supplementary card index, and to leave plenty of gaps in the chart proper where the pratika of a new śloka could be noted for the MS in question. There is no possibility of exhausting all such extras, and ignoring them is equally out of the question as they have an annoying habit of turning up in the middle of some other Bhartṛhari text. In charting, the śataka and the number of the stanza has to be entered, but this is again complicated because almost every MS makes some slip in the numbering, and many of them make such mistakes regularly. The final procedure was to enter both the actual number, and in brackets the number given in the MS where it differed from the one in my count. Otherwise, one misses valuable parallels and fortutious omissions. The neglect of this precaution makes it impossible to use most catalogue descriptions of Bhartrhari MSS. Finally, the southernmost archetype [YTGM and X] shows so much variability within a supposedly rigid framework of paddhati divisions that it is preferable to give it a separate chart rather than use the general chart with its alphabetical order;

3. 2. Uses of the chart. The chart enables MSS to be grouped together into smaller units, the smallest being the version, which means at least two MSS which contain the same slokas in the same order, but for explicable variation. These fall naturally together into four archetypes, themsleves grouped into the two recensions N and S. Naturally, the MSS defining a version must be separted to an extent which suffices to preclude their being direct copies of each other. It might seem that a work in which the total number of stanzas is supposed to be 300 would hardly allow sufficient variation for such refined division, but as a matter of fact there certainly exist versions which have not as yet been determined from the 98 sources charted by me and which need the collection of still more MS evidence. The usefulness of the version classification is that readings generally fall into these classes also, while any well-established version can often be located geographically with some accuracy, not only by finds of the MSS but Whenever a MS of by their colophons, vernacularisms, and scribe's errors. a given version is copied in territory belonging to some other version, The versions thus contamination usually occurs from the local text. provide a most useful frame of reference in what would otherwise have been haphazard collections.

a

INTRODUCTION

The total evidence may be presented in a greatly simplified stemma codicum as follows:

Į b

A B с

[Ur-Bhartrhari]

Ur-Satakatraya

E

N- The Northern Recension

- poster

B

(Vedantic recension) 10th century?

O [single defective codex]

1

I J

Y

W

8

61

1

Y

G

M

1

S The Southern Recension by logical rearrangement] 62

INTRODUCTION

We now proceed to discuss the evidence for this line of descent though it must be kept in mind that anything like a true representation of the possible interrelationship between these versions would cover the chart with an unprintable network of tangled lines.

3. 3. Evidence for the grouping. There is no way of knowing what form the original Bhartrhari collection took, but it could never have been a śatakatraya, nor could the author himself have promulgated any edition comparable to what we possess today. The immense variation in order as well as content proves the latter point, for no one could possibly take such liberties with a generally accepted text. Moreover, the uniform tendency to add extra slokas as Bhartrhari's shows that the work was, in all probability, started as a collection of Bhartrhari slokas by much later admirers. For neglect during the poet's own lifetime, the stanzas themselves offer ample testimony.

The common factor to the two main recensions, on the most generous level of inclusion, is below 250 stanzas. Another point that indicates later arrangement into three centuries is that there are not three mangalācaraņas, except in the clearly artificial southern arrangement. N relegates śambhusvayambhu- to the middle of the śṛngära, thus leaving at most two benedictory stanzas, cudottumsita-[1] and dikkälädy-[256]. The real beginning of niti is ajñaḥ sukham, for this the earliest stanza common to N and S. Many N MSS begin the niti without any benediction at all; some repeat one or the other [generally 256] as a beginning. Besides, the tendency to ascribe the same stanza to different centuries persists from the very beginning to the end of the tradition. We have seven stanzas of unquestionable authenticity [on the MS evidence] which are so displaced in the two recensions; the lack of fixity continues right through the second and third groups, the quite spurious tyaja durjana-[519] occuring in all three centuries. Some of this variation, however, is not fundamental because the extra stanzas, perhaps added after the colohpon or so indicated on the margin, appear to have fallen at the beginning of the next century by some later copyist's inaptitude. The lack of the third mangalācaraṇa has on occasion been supplied by invention, as in Wai 2 which has 411 and RASB 9510 with 662, both as N1, while the Telgu 10 K7207 joins Mysore 1642 to put 768 as $1.

The Vedantic recension must have been fairly early, because its exact position is hard to settle. Its existence is shown by a fact that supports the proceding paragraph, namely that the stanza dikkūludy-[ 256 ] is also spurious, a later addition as seen from numerous omissions. In the first place, this is the very quintossence of Vedantic doctrine. Secondly, we can see it grow in Vedantic documents. The Yogaväsistha has Ramazafia: patrruप्रकाशकृत् । चिन्मात्रमूर्तिरमलो देव इत्युच्यते मुने ॥ ( VI-a, 30.12). This is followed by the 6000 sloka Laghuyogavāsistha, written by Gauda Abhinanda, a 9th century Kasmirian, which gives [ 6 1] दिक्कालाद्यनवच्छिन्नमदृष्टभयकोटिकम् । चिन्मात्रमक्षयं शान्तमेकं ब्रह्मास्मि नेतरत् ॥ The exact form of our sloka occurs as the opening of the Laghuyogavāsisthasara, which gives a still further condensed presentation of the Vedic doctrine in 223 stanzas. Tn Bhartrhari proper, the stanza is decidedly out of place, as the more ardent Saiva stanzas that might have supported it all INTRODUCTION

drop out of Group [. Besides culotlamsita-[1], the only possible mangalacaraṇa for Bhartrhari, we have only one käki nihsprhah 185 which places faith in Siva. Neither is particularly heavy Vedanta, and such casual mention shows merely that there was a peg upon which Vedantie garments could be hung for Bhartrhari by later redactors. On the other hand, the mere existence of Saiva stanzas in versions copied and commented upon by Jains show that the Vedantic accretions come early enough to be well established. Changes like sajjanānām or punyabhājām for brāhmaṇānām ju 66ª, jano for jino in 224", arhati for sūlini in 43%, and an occasional addition like stanza 219 is all that can be assigned to Jain influence, which does not tamper with the Saiva

verses,

*****

63

The evidence for a single defective copy being the source of half our manuscripts rests upon the extraordinary phenomenon of two different second halves for the stanza asarāḥ [83]. Which reading it has depends upon whether it is followed by the stanza bhavanto vedānta-[287*] or not; if not, the second half is that which normally goes with 287*. This is immediately explained as a case of haplography, for both second halves begin with tathapy. I maintain that this could not have happened in more than one manuscript, and even then only at that remote epoch when copies of Bhartrhari were rare, with very few interested in reading or comparing the version with others-if any others then existed. One should note that Krsnasastri Mahabala's NSP edition omits 83 altogether, BU 114/7 has both 83 and 287 with the same ending; Mysore 582 has, (like Bik 3277, almost unique among YTGM MSS) both of these in the A succession, though it otherwise follows M1.5. Occasional MSS like Bikaner 3280, PU 496, HU 2145 have the proper succession of these two stanzas, but with the second in order cdab. Finally, the haplography has actually begun in HU 196 but is corrected on the margin. A similar double ending for 234 cannot be explained; but the stanza is not of Group I.

•

There is secondary confirmation for this grouping in that the clearly northern H version gives on occasion southern readings while the southern W agrees with extreme northern MSS against others of its

recension.

3. 2. Omissions and inclusions. Just how and when the satakatraya idea started is hard to determine, but it must have been fairly early. Recension S is more logically arranged than N, whence it should be the later; at best we may see in N a slight tendency to group two or three similar stanzas, as for example 68, 59, 60 on kinghood, 109, 229*; 110 on meretrices. On the other hand, S is decidedly shorter than N, which should place it earlier. Therefore, we have to adopt the explanation that S was rearranged from an N which continued to expand and develop. Both make up their three centuries in different ways, though with a substantial common nucleus. It is our main critical task to see how far this common and therefore presumably original portion could be restored.

Every scribe who has left us a complete MS of the satakatraya manifests his anxiety to include every possible stanza which he believed to Bhartṛhari's. This would be attested by the numerous verses 64

INTRODUCTION

inserted on margins or just before or after colophons [which occasionally slip into the following sataka] and frequent additions in the main body of the text proper. Had there been some clearly visible unclear portion to which all the rest could be treated as additions, the critical problem would find an immediate solution. Unfortunately, as far as can be seen, this process of inflation is quite general, and the common portion does not occur in the same order. That the major differences are due to addition, not omission, is supported by the increasing divergence of N versions in the chart as one nears the end of any śataka. The obvious principle-that of suspecting large numbers in any Century-cannot be applied directly because of the tendency to preserve the original ending, and additions by similitude. One conclusion is that the collection could not have been promulgated by the author in any such form, and that the work is some sort of an an anthology, not by Bhartrhari, but by later editors who believed they were gathering together Bhartrhari slokas. It might seem, therefore, that a stanza being omitted from a single codex would be prima facic evidence of its being spurious, or at least a later addition. Unfortunately, this is not true, as there is sometimes omission by inadvertence, particularly when the scribe is copying an unfamiliar text. The first step, therefore, is to see whether an omission can be explained. This is best done when it occurs in some individual MS. of an established version, while the general MSS. of that version include the stanza. Thus, the well determined versions occupy a specially important position in the critical apparatus. We are safe in stating that no importance should be attached to the omission of 194 in As or 110 in W3. Then there are other cases where one can see quite clearly omissions which must be due to the copying of lacunary exemplars. Bikaner 3281, for example, omits $ 11-19 with the numbers. GVS 2387 has dropped something like ten consecutive stanzas around V30, NS1 an unknown number at the end, HU 1387 some at the end of every śataka, and Bikaner 3279 about 19 in the first quarter of Nīti; each of these, except the first, shows no gaps in the numbering, but parallel MSS of the archetype make it amply clear that the disturbance must be due to missing folios in the originals from which these are copied. One such large gap is shown in F's at $90. It is not clear whether the process might not have worked in reverse, and many consecutive extra stanzas in texts like ISM Kalamkar 195 might not have come from some intruding folio, as in RASB 11030 whose initial folio has strayed from the Siddhanta Kaumudī, unnoticed because of identical size and calligraphy. Some unplaced stanzas, like 1, are omitted in composite sources which copy their satakas from different versions or recensions. But no amount of such juggling can serve to explain any considerable portion of the omissions.

There are other types of omissions which do not arise from such defects in the mechanism of transmission. In particular, we have a certain number of paraphrases in our text. Perhaps the most striking is 291 in mandākrāntā metre for 190 in śārdūlavikrīḍita, substituted in F3.5, BU, HU 2145, PU 496, Bikaner 3280; and given besides the other in some other northern MSS with Mahārāṣṭrian influence. Similarly for 145*244, and 129 205. Stanza 34 is so closely approximate by malatīkusu mas [650] INTRODUCTION

65

that only the occurrence of both in W is a reason for taking them as separate stanzas. This same criterion applies to the case of 254 and 286 which most modern editors take as variants of the same stanza, but which are reported separately in NS3, and in which the amount of variation seems to me to preclude the possibility of indentification, though not perhaps of

common original. This raises the question as to whether such stanzas are attracted by similitude in memory transmission, and whether the opposite process might not have resulted in the omission of one, perhaps the wrong one, of such a pair in some of the versions. The primary reason for suspecting 319 is its omission in A, though BU also omits it and HU 1376 relegates it to V3 as an afterthought; but we must note that the fourth quarter, embodying the moral, is identical with that of 9, and that Rāṇā Pratap's translation seems to combine both stanzas into one, perhaps for this reason. The question then is whether there were originally two separate couplets with the same tatparya, or whether memory transmission, or perhaps imitation, introduced a spurious addition. Precisely equivalent is the case of stanzas 18 and 275, both with the same final quarter, with the latter omitted in X and one additional MS. Cloarly, 296 and 297 can be confused because of the identical beginning, though the contents differ; the former is much the commouer, but many versions report both, and A omits 296 altogether, for reasons we cannot now discover. Nos. 270 and 276 say much the same thing in the same way, but are often both reported, and each is omitted in many MSS. On the other hand, 88 and 97 have not been confused by the scribes because of the identical pratikas [changed in S], and both have to be taken as genuine.

The single phrase phalan karmayattam might have given rise to 228 out of 22; srajo hrdyämodāḥ is the common factor between the probably genuine 134 and the probably spurious 319, though it is not so easy to explain the inclusion of one or omission of the other on grounds of similarity alone, as C omits both. Similitude both of sentiment and beginning seem to have caused S to group 193 and 315 consecutively, but the latter is omitted often enough to be relegated to Group II. The citations for 315 seem to indicate that it might belong to Vijuanatman, possibly the commentator on the Śvetāśvatara Upanișad, circa 1100 [cf. S. Srikantha Sastri in Annals BORI XXIII, 1942, p. 421].

3.5. The groups. The most that can be done under these circumstances is to make broad groups in decreasing order of probability, i. e. to measure the strength of the Bhartṛhari tradition by the actual MS evidence before us. To this end, some reasonable criteria that can be applied by anyone with substantially the same results are necessary, though it must be admitted at once that, no matter what method of grouping be adopted, there will always be indeterminate cases near the borderline. For convenience, I have taken four major groups as follows:

Group I: This includes all stanzas generally found, or whose omission is unequivocally to be explained on the foregoing linos. However, omission in a single established version is held to disqualify a sloka for this group. Inexplicable omission in a single MS is condoned as fortuitous; omission in two shows a

9 भ. सु. 66

state of doubt indicated by an asterisk after the sloka number in the apparatus; stanzas omitted in three or more complete MSS, whether constituting a version or not, are also struck out of the group. C, D, I are treated as single MSS.

INTRODUCTION

The total of exactly 200 stanzas in group I is accidental. Of these, the first seven do not belong to the same sataka in all archetypes, hence are labelled 'unplaced' and separated from the rest. Cudottamsita-, which is placed in all three centuries by turn is taken as the general benedictory stanza, while the rest are given in alphabetical order. Possibly, stanza 82 might also have been included in these. The remainder of group I is subdivided into the traditional N-S-V classes, each being provisionally in the order of version A though the general N order shows some marked differences on occasion.

Group II: This is printed in the same type as group I, and contains stanzas found in more than a single well-determined version, but not included in I. The criterion is generous, because of the critical conclusions in section 3.3 about 83 and 287. After all, each of the versions began from a single MS at some time in the remote past. That they have become rooted attests their strength, but not necessarily their absolute reliability. Why does J alone omit 341? Why are 285, 350, 221, and a few others of the sort omitted only in X? To such questions, I can find no answer. But the age and contents of these versions being incontestable, there is no option but to include them in II. On the other hand, the group is undoubtedly much too broad, inasmuch as the authentic stanzas cannot possibly include all of those we find here; so I have drawn a minor dividing line of my own by reporting some stanzas as "omitted in" and others as "found in", whichever was shorter. Clearly, the latter subgroup is much less likely to be authentic, though again the boundary is not sharp. A few stauzas that might, without doing any great violence to the canon, have been included in Group I have been starred.

Group III: This naturally contains everything in satakatraya MSS which cannot be ascribed to the first two groups, and which is also not clearly indicated by the scribes as an interpolation from some other sources. In many cases, as for example in HU 2145, it is impossible to be certain that the scribe wasn't just exercising his memory and his pen, without much regard to Bhartrhari. But it is impossible to neglect any of the additions indicated as extras because one or the other of them generally turns up elsewhere in the body of a satakatraya MS. This process is also ancient enough not to be ignored. Thus, bhavad bhavan-[627] has forced me to include the extras in X2 though X is well-determined version; cetohara [499] meant the inclusion of the extras in J3. There are plenty of stray verse jottings that I have left out because they were clearly not meant by the scribe as part of the satakas. Not every scribe is so careful as that of Bikaner 3287 who labels his extras Prästāvikävali, with an emphatic word on the margin na tu Bhartrharakṛtiḥ, though several of the stanzas do occur in the Bhartṛhari text. Bikaner 3276 gives many scattered marginal extras of which one [not taken here] is labelled Siladevasüreh, whence the inference is that the rest are to be taken as Bhartrhari's and indeed most of them are found in other Bhartrhari MSS; Bikaner 3279 gives a couple of extraordinary stanzas 67

at the beginning of V, adding hopefully staiva Bharatraya loko. Our Y₁ commentary, apparently under the influence of X, calls 205 an interpolation but such direct testimony is rare. I have had to rely upon guesswork most of the time in judging the scribe's intentions. A certain amount of information has, inevitably, been lost by regrouping in alphabetical order. Some of these interpolated stanzas form a unit, as for example nos. 445, 432, 355, and 563 in the Mehidpur MS, on gestation. The rearrangement certainly makes it more difficult to recognize borrowings en bloc. However, the question then arises as to the "ultimate" source, which is generally impossible to answer. Commentaries such as that of Indrajit give in the gloss many of the extra ślokas from extreme northern sources. But Indrajit is quoting from works like the Bhāgavatapurāṇa, which are themselves late and composite. Attention is called to some duplication in this group. Stanzas 631 and 632 represent a deliberate attempt at grouping the enormously variant N sloka as against 294, which represents the homogeneous S stanza bhoge royabhayam. The virtual identity of 441 with 461, concealed by different beginnings, was noticed only in proof. Finally, pure oversight in not removing an index card after emendation has caused stanza 735 to be given also in its unemended form 730, which should have been struck off altogether.

INTRODUCTION

Along with the rare stanzas found in Bhartrhari MSS, there have also been included those ascribed to Bhartṛhari in anthologies, both published and unpublished. Generally, this says more about the authologist than about Bhartrhari, for the editorial memory there may have been at fault. The stanza ye prāpte [695] was first discovered with the label hartrhareh in SHV., and then it turned up in Nagpur 299 which comes from Amaravati; one possible inference is that the compiler of SHV. Harikavi, himself a Sanskrit poet of ability, must have visited that part of Central India at some period of his life, probably a formative period.

Group IV: This consists of two apocrypha, the Vitavṛtta and the Vijñānaśataka, both attributed to Bhartṛhari. The former is an older work, its mangalācarana being cited by name in SBH. The aseription is due, perhaps by honest misunderstanding, to one Madhava, who wrote his own Jadavṛtta as a sort of commentary on it [ DC 11983]. The Vijñānaśataka was first published (with commentary) by Kṛṣṇaśāstri Bhāūśāstri Ghule at the Gorakṣaṇa Press, Nagpur in 1897, from a unique MS in poor condition discovered in the collection of his great-grandfather Bhaṭṭa Sadasiva. The colophon ascribes the work to Bhartrhari, while the final sloka seems to make it out to be the fourth śataka of our poet. This, presumably, is the MS reffered to by Hiralal without further detail in the preface to his Catalogue of C. P. MSS [Nagpur, 1926] as the fourth śataka of Bhartṛliari extant in Nagpur. An edition giving two stanzas less and the rest in a totally different order is still available from the Gujarati Printing Press in Bombay, but there has been no information forthcoming as to this edition being based upon some different MS, or merely rearranged from the Nagpur edition. To Ghule śāstri and the trusting though able translator into Marathi verse [the Bäālasamavṛtti, Nagpur 1937] Mr. B. A. Pāṭkar this has seemed genuine. To others, which include MM. V. V. Mirashi [by whose kindness I was able to secure a copy of the Nagpur edition, apparently collated with the original MS] and myself, 68

the verses seem poor stuff indeod, halting, patched up, without the sting or compression that characterizes the best of Bhartrhari. The similarity of phrase which seemed conclusive to the first editors are to my jaundiced eye such trivial borrowing as anyone might have picked up. Indeed, far better stanzas in the style and spirit of Bhartrhari have actually been writen, following a jocular remark of mine, by Pt. Kṛṣṇamūrti Sarmā.

INTRODUCTION

The matter is clinched by a bit of negetive evidence: not one of the Vitavrtta or the Vijnanašataka stanzas is found in the bulky third group, so that no one in the general tradition could ever have heard of either of these two works as Bhartrhari's. I particularly recommend my group III to enterprising forgers who have designs upon Bhartrhari, in the hope that they, at least, will patronize this volume.

3. 6. Discussion of the groups. The first question that will arise after examination of such detailed criticism would be: how reliable is the critical method! Has the grouping any real sense? It may be said at once that the basic portion of version B, particularly in its omissions, was fairly well outlined by the procedure I have adopted, and that the discovery of an ancient survival in version J confirmed a good many of the omissions. The question, however, can only be settled by new discoveries of decidedly older MSS though this is by no means certain. The oldest reference to any specific work of Bhartrhari is in the final section of Merutunga's Prabandhacintamani [1304 A. D.], "tena Bhartṛhariņā vairāyyaśatakādi prabandhāni bhūyāmś cakrire". Nevertheless, the V comes off very badly by the present method, inasmuch as barely 53 stanzas survive, though N and leave 69 and 71 respectively. Moreovor, while the other two "satakas" have five slokas each with starred numbers, the V has no less than 14; comparing it against the other two by the modern statistician's chi-square test, the probability of the the V being formed and transmitted by the same mechanism as the other two is negligible.

A certain amount of supplementary information is available from MSS received after printing off the major portion of the text. Nagpur 1087 omits 16, probably in its haste to include kṣudrāḥ santi [471]; with Nagpur 421, it substitutes 451 for 184*. HU 1387 omits, among others, nos. 50-52, 91-96, 108, 111, 117, 196–199, 224, 233, 300, 332 348; no attention can be paid to this as the original from which the scribe copied the specimen clearly had missing folios. Similarly for the omissions of Bikar 3279: nos. 15-18, [21 shifted to V 157 (47)],22, 26, 38*, 51, 53*, 265, 285, 328, 331. Bikaner 3281 is obviously of the same version as Bikaner 3278, so that the omission of 10 stanzas after $ 10, along with their numbers, means nothing. HU 2144 omits 82, 149, 161, 179*, 187, 319, 349. HU 2145 omits 74* while substituting 291 for 190*. This substitution also takes place in PU 496 [which omits 132* and 301], and Bikaner 3280 which joins HU 2145 in also substituting mālatīkusuma- [650] for 34. These are all N MSS. Among those of type Y we find HU 2133 omitting 120 and 328 while it repeats 77 as S 19 and S 71(77); but its S is disturbed so that no attention need be paid to this aberration. Bikaner 3277, supported by fragments from the same locality, omits 165, 209, 226*, 273, 274, 278, 230*, 318, 322, 324*. The Nepal MS, supported for N and V by Jodhpur 6, omits 239, 230*, and 278. Among the 69

last to be examined were the Limbdi MSS. Of these, Lim 885/1 bears signs of W influence, but telescopes ślokas, particularly in , so that a certain amount of doubt might attach to its omissions; also, there is no apparent reason for some strange transposition as of 306 to the end of V [ -- 105], 184* = V 103. The order is V-S-N. Notable omissions are of 132*, 215, 271, 274, 287* [which places this in the comparatively rare archetype beta], 171, 315, 130, 348. Lim 1485, with its superb calligraphy gives 19 extra ślokas after V, showing acquaintance with foreign versions including W, while the S is strongly influenced by B. Some of the omissions class it with BVB 5. We find 176* omitted altogether, 36 given on the margin of N, but indicated as a V stanza, and actually placed as V 42; 188* is extra 5, 184* is followed immediately by its alternative 451 as V 60, 61 respectively, which happens often in Gujarat; finally, 256 comes as the last of Ś, i. e. $ 113, perhaps by transposition of the colophon, though it might also indicate later addition of the stanza. Other omissions are 278, 304, 308, 315, 325, 334, which strengthens the case for shifting all these to group II, while the placing of 311 as S 35 shows both the spuriousness of the stanza as well as the originality of the redactor. Limbdi 930/39, with its minusculo writing which completes all three satakas in less that five folios, belongs to version Q.

INTRODUCTION

Still later to arrive was the Udaipur evidence. No. 1486, of archetype beta, omits stanzas 207, 213, 218, 99*, 179*, 278, 282, 300, 314, and 75, while repeating 256 as 1 and V1, with 349 as S 103(104) and S 86(87); to what extent these are due to an attempt to match the Rana Pratāp translation is clear, but in all probability, the Sanskrit is completo. Udaipur 1650 omits stanzas 38*, 46, 47, 111, and 300, transposing 343 to VSI; its Ś has a greatly changed order, paralleled very closely by Punjab 2101, BORI 329 Jodhpur 4. Finally, Udaipur 1748 and its copy 712 omit stanzas 149, 180*, 234[ inserted after the colophon as extra in 1748], 161, 292, 293, 297, and 349; stanza 278 is repeated as V 78 and V 105. This pair of MSS forms an ancicut version Q with Limbdi 930/39, so that we are constrained to remove 149 and 161 to group II.

1

Omission

Of the three old, complete Ham MSS (with pṛṣṭhamātrās) of archetype beta, no. 874 dated 1719 A. D. has undergone a peculiar redaction, heading every śataka with the mañgalācaraṇa 256, excluding 1 altogether. of 257, 318, besides 208, 218, 232, 234, 260, 261, 278, 282, 283, 338, 242 proves influence by W or some parallel version; group I omissions are 1, 13, 38, 97, 115, 168 of which 38 seems important enough, in conjunction with the foregoing, for removal to group II. The second Ham MS, without number, omits 97, 126, 143, 194, 248, 278, 290, 301; the common omission of 97 with its predecessor need not be taken seriously enough for a star. More important because of its great age is the Pratiṣṭhāsomagani codex, for it shows the archetype to have 'been still unstable in A.D. 1444. Some important omissions are 82, 103, 130, 210, 215, 271, 274, 348. There is no doubt at all, on comparison, that this has a near ancestor in common with Lim 885/1, though there is variation enough to prevent the exact version being accurately determined. In any case, 130 must go to group II, while the omission of 82, not confirmed by the Limbdi MS, may be taken as excusable, seeing that it was at time regarded as a N sloka. The inclusions are also unusual in position: 458=$76, 702=884, 751=S96, 70

INTRODUCTION

797=$98, and 633=V96, in spite of which the total falls short of 300. Finally, Ham 1836 dated A. D. 1844 follows Bik 3277 closely enough to compel the shifting of 165 to group II.

Utilizing this information, I could now emend my groups as follows: besides 130, 149, 165 and 161, no. 132* should be shifted to group II, which might as well receive 74*, 180*; and 38* (also omitted in the lacunary Mehidpur MS). In view of the fact that I believe C to be a proper version, nos. 99*, 135*, 139* could go to group II, though 145* might be missing because of some lacuna at the end. Similarly, as BORI 329 and Punjab 2101 constitute a version, one can relegate 179, 180*, 181* 182*, to the second group though the sequence suggests another lacuna in the source; this does not apply to 174*, 175*, 176*, which might be so transferred. Finally, of the stanzas shown with a star in group II, no. 230 may safely lose its asterisk, and the Bikaner 3277 evidence helps us with Ham 1836 to remove the star also from 226 and 324. Stanza 82 must at least be starred.

It might seem that an increase of MS evidence can only lead to the total erasure of group I, and a corresponding inflation of II, as perhaps of III, seeing that omissions are bound to increase for the nuclear ślokas whereas strays will continue to flock in. However, it should be emphasized once again that this is a superficial conclusion; with more MSS, one can better determine the number of versions as well as their interrelationship, which would eliminate asterisks completely from the numbers, and might even enable us to restore some like 229*, 251* to group I, with the certainty that all those which then remained in II and III were definitely later additions.

3.7. Testimonia. The secondary evidence in the way of citations in anthologies is of little direct use in the critical problem. The anthologies, as well as translations, do give valuable support in locating versions geographically. The procedure in my case was simple. It was out of the question to index every work where subhāṣitas occur, and Aufrecht's MS pratika index, received from the India Office after the war, is so badly out of date as to be useless. So, I went through all the printed works generally available by the simple procedure of glancing over the stanzas where the work itself was not indexed. Incidentally, an index can be misleading, as for example with manusi vacasi kaye, which is a sloka in the Mahănāṭaka entirely different from our 19. An unexpected delay of two months after sending my text to the press allowed a similar examination of several MS anthologies, mostly at the BORI. These were helpful in culling additions to group III, and emending corrupt stanzas from isolated MSS. It is understood that group III stanzas may occur in other works, but as their number increased with the number of MSS examined, it was impossible to trace most of them in the MS anthologies, and even in printed works except the larger standard collections like BIS., SRB., SRK., SRH., SDK., SKM., etc. Comparatively fewer citations can have been missed for the first two groups.

Among Marathi translations, that of Tuka Brahmānanda, associated with our X, has yet to be edited property. Kavi Bala's versions, represented by NS3 and Anandāśrama 624 has never been published. The best known INTRODUCTION

71

passes by the name of Vāmana Pandita (1636-1695), but appears in varying order according to the whim of the publisher. The translation alone, without the original Sanskrit, published in the old Nirnaysagar Series, lacks all three mangalacaraṇas and is northern for Niti, southern for S-V, as is also the incomplete though certainly not identical text plus translation preserved in Ujjain 711 with a colophon ascribing the poem to Harikavi, perhaps Bhartr-bari-kavi. There are several other Marathi translations of quite recent date, for the poet is still most popular in this part of the country. The Mahārāṣṭrian influence in transmitting our MS apparatus should not be overlooked, though truly Mahärästrian codices are not so numerous. Western pandits enjoyed influence and prestige as far away as Benares long before the rise of the Maratha power; the Pahadi Brahmins of northern U. P. are acknowledged to be of Mahārāṣṭrian [Karhāḍā] origin. With the Maratha empire and particularly in the days of the Peshwas their influence was paramount, so that a considersable number of northern MSS then found their way into Mahärāṣṭrian homes, to join the defective version W.

The

The best known Hindi translation is that of Rāņa Pratap at the end of the 18th century; the Sanskrit originals of the slokas are often unidentifiable. Printed copies are singularly rare, though reported as in the British Museum collection [Cawnpore 1911]. The Sanskrit text given in Udaipur 1486 does not match the translation, many stanzas being given without a Hindi equivalent. This is remarkablo as the MS is dated just 33 years after the translation and copied at the same place for another prince of the same house. Indrajit's Vivekadīpikā in Hindi prose is far more scholarly, but only one MS each of the N [10 K7210] and the V [ BORI 350] are known, nothing having over been reported of the S. The author was one of eight sons of Raja Madhukar-saha (1554-92) of Orecha. In Tolugu, the best known is the metrical version of Enugu Lakṣmaṇa which, like others reported in that language, is beyond me. Most of the printed vernacular translations may be neglected in the critical study unless based upon original MSS, and of unimpeachable authenticity. The editions, where any exist, are invariably uncritical, emended arbitrarily and rearranged according to the whim of the editor, without documentation. They constitute, as it were, extensions of the innumerable printed school editions of the Sanskrit text that appear every year in almost all parts of the country.

As with the translations, the anthologies need critical edition before real use can be made of them for the Bhartrhari problem. At present, we can at best say what recension or perhaps version was known to the compiler.

IV. Determination Of The Text

4.1. The problem. The previous section dealt with the problem of restoring as far as possible the original content of the collection before us. The next step is to determine the original text of each stanza from all the variant forms preserved in the MSS selected for discussion differ.

There is no question text-determination for group IV, seeing that both the works contained there are apocryphal. The Vijnanasataka is already published with a commentary while the Vitavṛtta is known from a solitary 72

INTRODUCTION

reasonably correct source. In the third group, stanzas found in a single determined version are generally clear, while the vast majority of these strays occur in "deplorably incorrect" or, as in the case of Wai 2, quite hopelessly corrupt MSS. Therefore, I have had to print them in a heavily emended form whenever parallel citations from anthologies or other sources gave correct readings. The original corrupt readings have generally not been given for lack of space. However, where the correct form was in doubt, the original stanza, no matter how meaningless it seemed, has been reproduced as it stood with a few suggested emendations or a question mark [which could have occurred far oftener], in brackets. A considerable number of these stanzas look as if some optimist had written them himself after a six-week correspondence course in Sanskrit, the most atrocious being perhaps our 700. Our major problem, therefore, lies in determining the text of group I stanzas, and of those in II which occur in almost all sources. Theoretically, the question is simple enough. Every stanza was composed by someone, the editor's task being to restore its original text. In practice, one has to deal with hundreds of divergent sources, all of which are over a thousand years later than the "original". So simple a text as our Yi with its commentary, less than two centuries old, preserved by a single family in a peripheral region, cannot be determined with absolute certainty from its three representatives. The text of the much more popular version E is correspondingly more diffuse, at times to the point of indeterminacy. It would need a remarkably solf-confident editor to claim the restoration of the original text from such material.

1

4.2. Nature of the commonest variants. A groat part of the actual variation in readings arises from slips of pen or of the tongue. The one real ambiguity in the devanagari alphabet rava-kha is excluded by the metrical nature of our text. For the rest, there is an endless chain of mislections. The commonest slip, both of pronunciation and writing, is vaba, while a little projection carries into ca, so that eitta and citta are confused throughout. The lotters pa and ya are written almost alike, while a little pinching makes ya look like ma, which can sometimes bo misread as sa, and mispronounced as sa which in turn is close to the written form of tra. On the other hand, sa=kha is a common interchange arising from Rajashani specchi, like ya ja. Moro complicated are the changes due to tongue-twisters; jatharahariņāḥ in 239, rüvaṇaḥ in 49 are simple metathesis. The interchange su sva (whence sujana =svajana) probably goes back to the oldest form of devanagari, when the consonant va was joined below the line like the u vowel mark. Writing the u sign in the line probably causes the variant viphala for vipulu[ 29ª]. The readings punyair and puspair in 181" are epigraphic variants as are ittham iccham, arthaargha.

E

Fortunately, not all the possible variants of this sort occur in any single manuscript, and they can generally be corrected by noting special tendencies manifested by the source; occasionally, copying from an older codex with pṛṣṭhamātrās has also to be compensated. The greater number of these present no serious problem, and have generally been corrected silently when the original reading was not in doubt. Our purpose here being not only to INTRODUCTION

73

determine "the" text but also to give some idea of the variation, mislections of this sort have been reported whenever they occurred in exceptionally good MSS, or tended to show possible relationship between MSS, or were frequent enough to show a general tendency to error, or when they made some meaning, however fantastic, or when the original could not be determined unambiguously. It must be admitted that a good many of these serve no immediately useful purpose besides swelling the critical apparatus, but a few were comic enough to relieve the otherwise intolerable tedium of collation, like thojanam sadgatīnām [100], grāhamayīva [132] and nu dahati pūvakaḥ which ruins both metre and meaning in 60% though given in an excellent codex, A3. Possibly, some might one day be of interest to psychoanalysts. Mahārāṣṭrian scribes generally confuse length in i, i, u, u, besides scattering their anusvāras and visargas as an afterthought, much in the way of seasoning, at random. The Gujarati and south Rajasthani scribes insert the anusvara on a syllable preceding a nasal consonant. In the Dravidian codices, the tendency to use la for la is generally intensified while those in the extreme south often reverse the northern bias, replacing sa by sa. These mistakes are passed over without mention, like the common interchange ta-tha.

Not reported also are permissible variants of sandhi. N MSS except J, and some of the Nandinagari MSS of S generally double the consonant joined to a preceding r: märgga, written liko mārgra in Jaina nāgarī; varṇņa, with the duplicated nn shown by crossing diagonally; nirddhana, etc. Even commoner, in all MSS except VSP, is the use of the anusvūra for the parasavarna, which we have corrected here. Finally, some difficulty arises because of our compromise orthography which treats each pada as a unit and separates consonants that come together by samdhi alone without a proper compund, except the ". This means that I have committed myself in some ambiguous cases to a definite opinion as to the existence of a compound, without being really certain as to the poet's intention. The reader is at liberty to choose his own interpretation. Let it be emphasized, also, that there has never been any question of reporting all possible variants from every MS inspected.

4.3. Methods for determining the readings. Some of the variants of types reported above make little difference to the actual text, even when they cannot be eliminated. A single anusvära, easily added or erased, separates the singular yatyäpadah from the plural yäntyäpaduḥ in 39% or yati from yanti in 226%. Whether 119 should begin udvṛttah stana-in place of udvṛttastana-, or 1526 have galal-trutyad for galatrutyad, or whether there should be a visarga at the end of 1226 to improve the sense almost matters of individual taste. Clearly, some general principles are necessary which not only apply here but in cases where the causes of variation go much deeper, giving decidedly more serious variants. I do not mean the highly individualistic emendations that occur in rare MSS like Punjab 2885 or Bikaner 3275, which may safely be ignored, but variants to which new MSS add new readings and which must therefore be treated as arising from some essential difficulties.

At the outset, let us prove two general principles of text-criticism, which apply to our material. The first is that rigid Papinian rules do

10 भ. सु. 74

not necessarily hold for the present collection. The best example of this is the verb form śikṣatu in 48%. In school editions like M. R. Kāļe's, this is emended to the correct śikṣatüm, which I have found in just one MS, namely the late and worthless Y-type fragment Nagpur 801. The remaining verb-forms in the stanza are yātu, jayatu, prayātu, so that one might see here the beginning of some form of assonance within the stanza. But the reading itself cannot possibly be contested, seeing the remarkable uniformity of the MSS. The form gacchatäm in 25ª is just the opposite type of error, though with correct variants-none of which can be accepted on MS evidonce alone. Nabhyarthito jaladharo'pi is not a good construction in 64; nor smitam kiñcid vaktram in 93%, though emended to mugdham in most of S and explained as vaktram kiñcid smitam by most N commentators. Plenty of other examples could be found to prove our point.

INTRODUCTION

The second main principle is that strong variation always indicates some difficulty which the scribes tended to smooth out in different ways. In 1092, the reading -sastrișu rajyeta hah is certainly not in doubt, but the word sastri is comparatively rare in classical Sanskrit in spite of its use by Patanjali [on Pan. 2. 1. 55] and definition as a knife in Amarakośa 2. 8. 92. Common enough in Prakrit as satti, about the only well-known classical Sanskrit work that gives it is Māgha's Siśupāla vadha 4. 44. The confusion particularly evident in otherwise correct southern codices is thus clearly explained.

The text in general determines itself by the concordance of the overwhelming majority of the MSS, but in the really difficult places the Valentinian law of citations cannot be applied. We have first to note that the N recension as a whole is conservative, preserving archaisms and solecisms, whereas S tends to paraphrase in correct Paṇinian Sanskrit whenever necessary. The N text, in the final analysis, rests mainly upon A-E, as the other versions are not well-determined, or are contaminated by foreign readings while the Y collations made by others are unreliable. Whenever A, or even Ao.1 shows agreement with any Malayalam source, I have taken the reading as original, for it could hardly have arisen otherwise at the two extremes of Bhartrhari territory. When, however, N and S differ en bloc, with nothing to choose between them, I have taken the N reading provisionally as a stopgap, because Bhartrhari after all was a northerner according to all traditions, and the MS tradition certainly originated in the north. Finally, the rather intricate metres make restoration easier in some ways, for one can then constitute the text letter by letter. The wavy line is used to call attention to a strong variant which could as well have been accepted for the main reading without much violence to the canon. It could have been used much oftener, particularly in 273, where every version has its own strongly divergent readings so that the task of restoration seems quite hopeless.

4. 4. Applications of the method. The reading -gunāḥ samvāsats jayate at the end of 33 is certainly ungrammatical, giving a singular verb with a plural subject. The major alternative in N is to take the singular -guņaḥ, which violates the rule for compounds. Here the meaning is not INTRODUCTION

75

in doubt; we have three separate virtues, of which one develops according to the environment; the difficulty arises from the extreme compression and is characteristic of the Bhartyliari nucleus, for the poet generally takes syntax and grammar in his stride The southern reading is so obviously a paraphrase emendation that it is hardly necessary to state that the N variant could never have arisen from it. On the other hand, there are cases where the S reading must have been the original, the most notable being sakayuvati- in 257%. The simile describes piper-betel leaves, of which the common variety is a dark green, which agrees with the otherwise senseless northern reading śwlayuvati. But it is not generally known that there exists a rare superior variety, beloved of the connoisseur, grown only in a few places [as in one near Benares] which has a pale golden colour that coincides exactly with the highly prized pale golden complexion of the now forgotten Saka maidens,

The reading that best shows the need for applying the method to constitute our text letter by letter is perhaps param devatū in 70°. The general N text gives param daivatam as against parā devata in S, so that it would have been necessary to invent the reading had it not been found in Ao.1 It, a few Jain anthologies, and one MS used by K. T. Telang. No grammatical difficulty remains if para is taken adverbially in the sense of eva, though even the A commentator neglects to do this.

Decidedly un-Pāṇinian is rūgādhikkyatamoṣṭha- in 1198. There is a minor difficulty the samdhi -tama + ostha which should normally have become tamauṣṭha, but is optional (Vänt. Pän. 6. 1. 94) in the present case without the diphthong. However, this would naturally cause an inclination to take the preceding ending as participial, -tam in place of the superlative -tama, which really constitutes the major difficulty. The noun has so inferior a position to the verb in Sanskrit that adding -tama even when an adjective is not indicated is permissible, as in stritara, strītamā, in our dictionaries, or kumăritarā, brāhmaṇitamā in the Käsikä on Pap. 1. 1. 22. We have dvijamukhyatamaḥ in Mṛcchakatika I. 3, suhṛttama in Mudrārākṣasa I, aśvatama in Pañcatantra 'V. 10. The real objection is to having two taddhita affixes, for adhikya is already so developed. The meaning not being in doubt, and the emendations so palpable, I prefer to take this as another of the poet's short cuts, rather than a vedic survival.

Other difficulties are easier to resolve. In 152, kendhitair narair tends to form a unit "hungry people", i. e. beggars, which gives rise to the variants, particularly niranna-; as a matter of fact, kudhitair qualifies śiśukair, and the narair is emphatically in the sense of Cato's viros alienos, that one's wife should not be seen in so desperate a plight by other men. The variants for manorathoparicita in 196 derive from the tendency of paricita, a strong compound, to form a unit; the correct resolution, as indicated by our hyphen, is manoratha+upari+cita-. It 98 sumanasaḥ has clearly been mistaken for an incorrect nominative plural "flowers", which should have been sumanāmsi; the original meaning, however, seems rather to have been the genitive singular of sumanas taken to mean "the man of good mind", to go with madam in d, for we already have kusumāni in b; of course, 76

the double entendre is not excluded. Jayanim of 113* has also caused a great deal of confusion; apart from lesser emendations such as paramām, vikaṭām, nṛpateh, the major forms are jayinīm and jananim. The minor reading jayanim from XY₁ not only explains both these forms but is actually better grammar; woman is to be taken not as a victorious mudră (seal) of Cupid but the instrument of victory, hence the lyut affix; one can point to the mystical significance of the mudra from the time of the punch-marked coins and to the Yaudheya coins (as well as seals) with the legend Yaudheyanām jayamantradharāṇām. Similar reconstruction should give us the form jrmbhani in 148* from jrmbhini and jrmbhasi, though I am here unable to give any further justification unless one takes the termination as denoting the sound rather than the action of yawning, i. e. the yuc affix of the grammarians.

INTRODUCTION

The form juheantam in 60 is against Paninian usage, but the correct 3P. ending juhvatam gives the wrong cadence for an odd anustubh pada. S favours juhvanam, which has to be explained by the complicated cūnaś of Pāṇ 3. 2. 129 as "habitually sacrificing". But it is curious to note that many S commentators err into taking this form as a participle; even M. R. Kale, who gives the grammatically correct explanation in his edition of Bhartrhari, makes the same mistake in his grammar! It seems to me that so trifling a difficulty would not have deterred Bhartṛhari. On the other hand, the similar mistake ärambhante for arubhante in 115 could easily have arisen from defectivo transmission, seeing that the single dot of the anusvāra makes all the difference. I have had to take it on the A1.3 M2 correspondence, amply supported by other MSS.

The principle of the lectio difficilior is not always easy to apply in such cases. Vegetarianism would cause the emendation śākādi- for māmsädiin 253. But the decidely minor reading lavadhana was preferred to navadhana in 161 only after considerable hesitation. On palaeographic grounds, the confusion is easily explicable. We have two cases in the present text: 189 ātmaninam and -linam, where the latter seems to me a possible Vedantic emendation; and 89 where sphural līlābjānām has the possible alternative sphuran nīlābjānām. It seems to me that on the whole, la is more likely to misread as na than the reverse, while lava- allows a far wider range of meanings a possible lectio difficilior than the simple nava-, which sneers at the pride of the noveau riche. The reading is admittedly weak, like -prunamati in 72%, but I think my analysis of the evidence justifies both. We have jñanalava- in 8º and lakṣmilava- in 109* which have caused no difficulty, so that lava- must here be taken, if at all, as the first member of the compound.

4. 5. Starred readings and hiatus. This brings us to the few readings in the first two groups which are pure emendations, in that they do not exist in any MS. It must be noted again that a composite reading like trsņe'dhunā mā bhava in 149 does not exist in any single MS, but is nevertheless not starred because its components can be picked out from the various sources, and it does explain how these variants might have arisen. The one starred reading of mine which does not restore a hiatus is tebhya 77

'parebhyo in 43%, where the star is really on the avagraha sign. This sign would not be written at all and then the reader would take what is left as bad samdhi, emending tebhyo to teblyah, or changing the succeeding consonant from hard to soft like the marebhyo of most N MSS. But the $ reading S mahadbhyo emphasizes by paraphrase that the virtues described apply primarily to exceptional men. Para has one such meaning, though confusion with the other meaning "strauger" might also have occasioned the change; but apara means, here as in 22 and perhaps 162, matchless or unexcelled, which seems to satisfy all the requirements both of meaning and textcriticism.

INTRODUCTION

Avoidance of hiatus is general in Sanskrit poetry on the classical model. But Bhartrhari shows Prakrit influence at least in his metres, for we have besides the arya-giti verses, a mātrāsamavṛtta in 141, and again a dodhaka in 117. Certainly, there are cases of permissible hiatus: in 25ª, twice in 116² while another in 1182 has been emended by the addition of a needless tu in most MSS and that in 24" by substituting munau for rjau. Now hiatus after a strong pause can certainly not have caused any lifficulties, though there is a clearly discernible growing tendency to avoid samdhi across tho pādas as well as hiatus, on the part of our scribes. Examples are across 178, 139ab, 434, while the apparatus of 18 not only shows the addition of all sorts of particles but even change of order to avoid a samdhi which, like that over 159%, does no harm to anying except the pause.

If it be granted that a hiatus is permissible with a strong pause as after a quarter, then it is easy to show that a considerable number of the cases of hiatus occur across a pause which was originally as strong, as for example the 12+7 caesura in the särdūlavikrîțita metre. The strength of this particular caesura for our special collection of stanzas is evident when one considers transpositions made of portions before or after such a caesura as in 23, 169 and the numerous cases of strong variation amounting at times to a total substitution that are reported for the whole unit of seven letters at the end. It is not surprising, therefore, to find several of the cases of hiatus coming precisely across such a pause. The first is across 15a, then across the caesura in 148. Now 29 also shows an exactly parallel transgression of the caesura as 148°, but the absence of variants give no reason to believe in the existence of an original hiatus there. The à jñātam of 249 and the aņu amśikrtya of 301 are not starred only because they seem to appear in the H and J commentaries respectively. The former needs no further justification, being obviously the correct reading. The latter is much more difficult as the J cominentary is poor and the only explanation that I can see there is to tako anu as (adverbial) neuter in the predicate; there are many more readings for just this case in uncollated MSS, but samdhi across the padas does not seem to have caused any difficulty here.

The hiatus vidvajjane ārjavam seemed the best way of explaining the various particles and the locative plural in 71, while some support comes from the meticulous H commentary which makes no mention of any such particle, nor of the plural. The starred reading in 86° ko vã arthath similarly accounts for all the variation; the final sānurāgaḥ is to be taken with kah, INTRODUCTION

78

the verb form "could be" being understood. I have not gone out of my way to impose hiatus or starred readings. The particle hi is the general N method of avoiding hiatus across the caesura in 13°, and has been retained also because its emphasis is not out of place in the context. For the rest, some of our scribes have seen a hiatus where none existed, as in 42 where ratyanta- has been taken as a mi-lection of sort for atyanta. There may have been a real hiatus in 28 concealed by payusä svatma, but the evidence is insufficient. Possibly, a case for hiatus may also be made out in place of jarayā yāty ujjvalam in 1972, but I prefer to see confusion due most probably to haplography or the occasional substitution of jūty- for yaty-; moreover, it would be more natural to have some verb here in its explicit form.

It was gratifying to find several of these restorations supported by version Q, such as 15%, 61, 70, 115³, 148%, 249%.

V. Who was Bhartrhari?**

5.1. The problem of identification. We are now left with a set of verses grouped in order of probability, which show slow growth over the centuries, but with a substantial nucleus which must have been original. A characteristic of the oldest portion is its compression, with a philosophy which makes a strong impression upon the reader of a marked literary physiognomy. That Bhartrhari was mere anthologist is a view not uncommon among scholars, but an anthologist or for that matter any successful writer would have left us a better unified collection, as for example happens in the southern versions of archetype delta. The solution which I have proposed is that the collection is an anthology of verses believed to have been Bhartrhari's by later compilers. Stanza 63 occurs in Kālidāsa's Śākuntala, though as genuine Bhartṛhari as any other known. Others are found in the oldest layer of the Pañcatantra as restored by Edgerton. If, therefore, one man wrote these verses, he must belong to the opening centuries of the Christian era; one of his stanzas current as a subhāṣita could therefore appear without stigma of plagiarism as part of the advice given to Kalidasa's heroine. One type of critic, of course, compares the two poets, concluding that Kalidasa being the greater Bhartṛhari must necessarily have borrowed from him, hence be an anthologist. An extension of this argument may be seen in the suggestion thrust upon me that my type of text-criticism was futile; to edit Bhartrhari, all one should have to do would be to select the best stanzas, the second rate bein; discarded as unworthy of the great poet. Such a procedure is difficult of execution for the tremendous stauza 301, as great as any other in the whole volume, is omitted in two well-determined versions, while the beautifully written re re cätaka [721] is found ouly in W.

Three stanzas seem to furnish some evidence for a date not earlier than that proposed above, i. e. the opening centuries of the Christian era. No. 257, discussed before, mentions the pale complexion of Saka maidens; less easy to date would be the hermaphrodite Siva of 224%, and the ten

This section condenses the views expressed in two articles of mine: 1] J. Oriental Research [ Madras ] XV, 1946 pp. 64-77; 2] Bharatiya Vidya VII, 1946, pp. 49-62. INTRODUCTION

79

incarnations of Visņu in 285. Unfortunately, all three stanzas belong to the second group, so that their dates need not coincide with that of Bhartyhari.

It might have been easier to attack the problem had anything been known with certainty about other works by the samo author, or any reference to him by early poets But we have already seen that Kşemendra, Sridharadasa and Bhīmārjunasoma know the name but not the stanzas of Bhartrhari. The earliest known reference to a great poet Bhartrhari is by Somadeva in his Yašastilakacampū [959 A. D.], though nothing is said there of any of the śatakas; but Somadeva gives stanza 3 as by Vararuci-Katyāyana, while its philosophy was familiar to Buddhists from Digha-nikaya 26. 21-22. Similarly for Merutunga, who givos a Bhartṛhari legend at the end of his Prabandhacintāmaņi [1304 A. D.], only to report our stanza 50 as by Bhartṛhari's teacher (with our 400 as Bhartrharis rejoinder)! As for other writings, we have disposed of the apocryphal Vitavṛtta and Vijñānaśataka. Occasionally, one hears of some other work by our Bhartrhari, but it has been impossible to run any such effort to earth. Among them may be mentioned the Rāhatakāvya to which Nathurama Premi refers (without being able to find it now) on p. t of the preface to his edition of Subhacandra's Jñānārņava [Bombay, NSP, 1907]; and a 22-stanza Rāmāyaṇa. We have, therefore, only general tradition to guide us as to the authorship of the satakas.

5. 2. The traditions. There are four major candidates for the honour. The best known is the grammarian Bhartrhari who wrote the Vākyapadīya, and whose death, according to I-tsing, occurred about A. D. 652. There is nothing in common to the two except the name, and as the Täkyapadīya is the last work in the great tradition of classical Sanskrit grammar, the solecisms we have noted earlier would seem to exclude the possibility of identification. Moreover, the author of our group I stanzas could not have lived so late as the 7th century. Finally, that Bhartyhari, on reading I-tsing closely, is seen to be an ardent Buddhist [not the voluptuary that Max Müller, J. J. Meyer and others have mistakon him to be], but there is nothing in our collection that could be traced to such an author.

A king Bharthari is mentioned in Taranatha's history of Buddhism [A. Schiefner: T.' s. Geschichte d. Buddhismus, p. 195] as ruler of Malavă and descended from a long line of Malava kings; the epoch is ambiguously stated as at the time of Dharmakirti's death. If the Buddhist logician Dharmakirti is meant, we have again to solve another problem of date, but it would be difficult to push the time back beyond the 7th century. However, this king seems to be intimately linked to another even more legendary figure, the Natha-panthiya siddha Bhartrhari. In Taranath's history, the name of Jalandhara, another Natha pontiff, occurs soon after that of the king, so that the association is not modern. But confusion has put Bhartrhari as the brother in fact or by adoption-of a king Vikrama, who is in turn identified with a supposed founder of the Vikrama era of B. C. 57. There is, in any case, nothing whatsoever to show that this double Bhartṛhari ever wrote any Sanskrit poetry, though many of our Rajasthani MSS have Natha dedications 80 that the scribes seem to have made up their minds about the 80

INTRODUCTION

identification. For the renunciation of the king, there is the Goralcsa Kimiyagar legend dramatized in Hariharopadhyaya's Bhartrharinirveda, while another reason is given in the rather doubtful explanation of the stanza yam cintayāmi [311]. The former states that Bhartrhari's favourite queen Pingala committed suicide on hearing false news of her husband's death; while he mourned her, inconsolable, at the crematory the siddha Gorakṣanātha restored twenty five Pingalas indistinguishable from each other, thus converting the king to asceticism. The other is even sillier, stauza 311 being uttered by the king in disgust when he finds the fruit of immortality he gives his queen passed on to her paramour; the legend associates Bhartrhari with Vikrama in some versions of the Vetālapancavimśati and the Simhasanadvātrimśik. Both stanza and explanation are very late additions to the śatakatraya complex.

The story given by Merutunga as to Bhartrhari's being the son of a Brahmin grammarian by a Sūdra mother seems plausible, for that would qualify our poet to write his verse while excluding him from many of the Brahmanical privileges. Unfortunately, this can be tracod in parallel forms such as the Patañjalicaritam [KM 51], to show that the grammarian Bhartrhari is meant, the whole story being a saga of the grammarians through Patañjali and Candragomin. Ono may point to the two sections of the Sarvadarśanasamgraha named after Panini and Patanjali. The identification of the grammarian Patañjali with the author of the Yogasutras is known though unquestionably false. For our purpose, it suffices to refute the general tradition.

5. 3. Thes stanzas. We are driven by all this to draw our conclusion from the stanzas themselves. I should have done this at the very start but for au opinion current among otherwise respectable scholars [ which included the late V. S. Sukthankar] that all Sanskrit literature is anonymous. Nothing would, on this basis, be deducible from such verses. Others go further, to maintain that the author identifies himself in turn with various types of people, in order to demonstrate the futility of all walks of life, and to induce renunciation. The last view, I hope, has been completely exploded by such text-cr ticism as has been brought to bear on the MS apparatus, for the vuragyuŝataku has unquestionably the thinnest support; the vairágya stanzas sem to be among the last added to the collection. As for impersonation every author must, if he achieves literary greatness, have convinced his reader of the truth of some such penetration into other minds, but there is nothing in our nuclear stanzas to show a deliberate identification by turn. No author can disguise his fundamental training any more than he can write in a language which he was never learned. Looked at from this point of view, the unity of the stanzes is scen to rest essentially upon their tone. What strikes the reider is an acuto observation of human nature, along with the distress experienced by a man of letters without secure means of livelihood. The unplaced stanza 4, as well as most of the contempt shown for the richi in V stanzas clearly reflect this sort of helplessness. The literary physiognomy

of Bhartṛhari is then the physicgnomy of a whole class which kuew Sanskrit

✔

and experienced the same type of frustration. Even the Srigara shows 81

nothing but unsatisfied desire, pleasure frankly expressed as prerogative of the rich, forming, like so much of the rest, literature of escape. Good fortune alone can relieve this kind of suffering if patronage of the insolent rich be not available. The renunciation is, therefore, a hankering to be realized in the vague future, with growing disgust. The popularity of these lines derives from the growth of a miserable class which was in this anomalous position of possessing knowledge of Sanskrit, but no certainty of employment.

INTRODUCTION

One further proof of this contention may be seen in the remarkable fact that, in spite of the extraordinary variation from version to version, the total impression produced by any of them is about the same. A certain type of stanza came to be attracted to the collection. On the other hand, the seeds must necessarily have been present in the original collection to permit such growth. As noted earlier, none of the heavy Vedanta survives, but the mangalūcarana 1 seems to be quite genuine, along with 185, so that a Śaiva tendency [slight, because of 20] was present for later intensification. The latter of these two also shows the leaning towards renunciation in a safely distant future.

There is nothing to prove that the poet was other than what he seems to have been, a hungry Brahmin in distress [152]. The most convincing figures of speech are Brahmanical, while control of the medium, ability to twist syntax and grammar at will, compression, and power show a mastery that can only be acquired by long practice in Sanskrit. No king who had renounced would have advised his soul to renounce if it could not taste the pleas ares of royalty [183]. Nos. 163 and 166 could only have been written by one proud of being nothing but a poet, conscious of the immortality of his calling as expressed in 55. In expressing lack of trust in kings, 60° utilizes a completely Brahmanical metaphor; only a Brahmin would speak of begging, even after renunciation, by preference from the pious fire-sacrificing twice-born, as in 179.

For all that, we still do not know who he was. The life he led could not have been happy, though posterity has compensated him by posthumous glory as steadily inflated as his text.

11 भ. सु.

करकृतमपराधं क्षन्तुमर्हन्तु सन्तः । An edition of the Commentary on Bhartṛhari's Epigrams by the famous Jain scholar DHANASĀRA GANI

will appear as a companion volume to the present work. भर्तृहरि सुभाषितसंग्रहः

Group I

(Stanzas generally found in all versions ) UNPLACED (1-7)

चूडोत्तंसितचारुचन्द्रकलिकाचञ्चच्छिखाभास्वरो
लीलादग्धविलोलकामशलभः श्रेयोदशाग्रे स्फुरन् ।
अन्तःस्फूर्जदपारमोहतिमिरप्राग्भारमुच्छेदयंश्
चेतःसद्मनि योगिनां विजयते ज्ञानप्रदीपो हरः ॥ १ ॥

कृशः काण: खञ्जः श्रवणरहितः पुच्छविकलो
व्रणी पूयक्लिन्नः कृमिकुलशतैरावृततनुः ।
क्षुधाक्षामो जीर्णः पिठरककपालार्पितगलः
शुनीमन्वेति श्वा हतमपि च हन्त्येव मदनः ॥ २ ॥

प्राणाघातान् निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं
काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् ।
तृष्णास्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा
सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेष पन्थाः ॥ ३ ॥

बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः प्रभवः स्मयदूषिताः ।
अबोधोपहताश् चान्ये जीर्णमङ्गे सुभाषितम् ॥ ४ ॥
यदा किंचिज्ज्ञोऽहं गज इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः ।
यदा किंचित् किंचिद् बुधजनसकाशादवगतं
तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ॥ ५ ॥

यदासीदज्ञानं स्मरतिमिरसंस्कारजनितं
तदा दृष्टं नारीमयमिदमशेषं जगदपि ।
इदानीमस्माकं पटुतरविवेकाञ्जनजुषां
समीभूता दृष्टिस् त्रिभुवनमपि ब्रह्म तनुते ॥ ६ ॥

शुभ्रं सद्म सविभ्रमा युवतयः श्वेतातपत्रोज्ज्वला
लक्ष्मीरित्यनुभूयते स्थिरमिव स्फीते शुभे कर्मणि ।
विच्छिन्ने नितरामनङ्गकलहक्रीडात्रुटत्तन्तुकं
मुक्ताजालमिव प्रयाति झटिति भ्रश्यदृशो दृश्यताम् ॥ ७ ॥

NITI (8-76)

अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः ।
ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥ ८ ॥

प्रसह्य मणिमुद्धरेन् मकरवक्रदंष्ट्राङ्कुरात्
समुद्रमपि संतरेत् प्रचलदूर्मिमालाकुलम् ।
भुजंगमपि कोपितं शिरसि पुष्पवद् धारयेन्
न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ९ ॥
शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी
सरो विगतवारिजं मुखमनक्षरं स्वाकृतेः ।
प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः सज्जनो
नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे ॥ १० ॥

मणिः शाणोल्लीढः समरविजयी हेतिनिहतो
मदक्षीणो नागः शरदि सरितः श्यानपुलिनाः ।
कलाशेषश् चन्द्रः सुरतमृदिता बालवनिता
तनिम्ना शोभन्ते गलितविभवाश् चार्थिषु नराः ॥ ११ ॥
परिक्षीणः कश्चित् स्पृहयति यवानां प्रसृतये
स पश्चात् संपूर्णो गणयति धरित्रीं तृणसमाम् ।
अतश् चानेकान्ता गुरुलघुतयार्थेषु धनिनाम्
अवस्था वस्तूनि प्रथयति च संकोचयति च ॥ १२ ॥

शास्त्रोपस्कृतशब्दसुन्दरगिर: शिष्यप्रदेयागमा
विख्याताः कवयो वसन्ति विषये यस्य प्रभोर्निर्धनाः ।
तज् जाड्यं वसुधाधिपस्य सुधियो ह्यर्थं विनापीश्वराः
कुत्स्याः स्युः कुपरीक्षकैर्न मणयो यैरर्घतः पातिताः ॥ १३ ॥

विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः ।
यशसि चाभिरतिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥१४॥

हर्तुर्याति न गोचरं किमपि शं पुष्णाति यत् सर्वदा
* अर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् ।
कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं
येषां तान् प्रति मानमुज्झत नृपाः कस् तैः सह स्पर्धते ॥ १५ ॥

अधिगतपरमार्थान् पण्डितान् मावमंस्थास्
तृणमिव लघु लक्ष्मीर्नैव तान् संरुणद्धि ।
अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानां
न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ॥ १६ ॥
क्षुत्क्षामोऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्रायोऽपि कष्टां दशाम्
आपन्नोऽपि विपन्नदीधितिरपि प्राणेषु गच्छत्खपि ।
मन्तेभेन्द्रविभिन्नकुम्भकवलग्रासैकबद्धस्पृहः
किं जीर्णं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसरः केसरी ॥ १७ ॥

प्रिया न्याय्या वृत्तिर्मलिनमसुभङ्गेऽप्यसुकरम्
असन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः कृशधनः ।
विपद्युच्चैः स्थेयं पदमनुविधेयं च महतां
सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् ॥ १८ ॥

मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णास्
त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः ।
परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं
निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः ॥ १९ ॥

इतः स्वपिति केशवः कुलमितस् तदीयद्विषाम्
इतश् च शरणार्थिनः शिखरिपत्रिणः शेरते ।
इतोऽपि वडवानलः सह समस्तसंवर्तकैर्
अहो विततमूर्जितं भरसहं च सिन्धोर्वपुः ॥ २० ॥

क्वचिद् भूमौ शय्या क्वचिदपि च पर्यङ्कशयनं
क्वचिच् छाकाहारः क्वचिदपि च शाल्योदनरुचिः ।
क्वचित् कन्थाधारी क्वचिदपि च दिव्याम्बरधरो
मनस्वी कार्यार्थी गणयति न दुःखं न च सुखम् ॥ २१ ॥
नमस्यामो देवान् ननु हतविधेस् तेऽपि वशगा
विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियतकर्मैकफलदः ।
फलं कर्मायत्तं यदि किमपरैः किं च विधिना
नमस् तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ॥ २२ ॥

दौर्मत्र्यान् नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात् सुतो लालनाद्
विप्रोऽनध्ययनात् कुलं कुतनयाच् छीलं खलोपासनात् ।
ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयान्
मैत्री चाप्रणयात् समृद्धिरनयात् त्यागात् प्रमादाद् धनम् ॥ २३ ॥

जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भः शुचौ कैतवं
शूरे निर्घृणता ऋजौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि ।
तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे
तत् को नाम गुणो भवेत् स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः ॥२४॥

जातिर्यातु रसातलं गुणगणस् तस्याप्यधो गच्छतां
शीलं शैलतटात् पतत्वभिजनः संदह्यतां वह्निना ।
शौर्ये वैरिणि वज्रमाशु निपतत्वर्थोऽस्तु नः केवलं
येनैकेन विना गुणास् तृणलवप्रायाः समस्ता इमे ॥ २५ ॥

भग्नाशस्य करण्डपिण्डिततनोर्ग्लानेन्द्रियस्य क्षुधा
कृत्वाखुर्विवरं स्वयं निपतितो नक्तं मुखे भोगिनः ।
तृप्तस्तत्पिशितेन सत्वरमसौ तेनैव यातः पथा
स्वस्थास् तिष्ठत दैवमेव हि नृणां वृद्धौ क्षये चाकुलम् ॥२६॥

दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालंकृतोऽपि सन् ।
मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयंकरः ॥ २७ ॥

क्षीरेणात्मगतोदकाय हि गुणा दत्ताः पुरा तेऽखिलाः
क्षीरे तापमवेक्ष्य तेन पयसा खात्मा कृशानौ हुतः ।
गन्तुं पावकमुन्मनस् तद्भवद् दृष्ट्वा तु मित्रापदं
युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री पुनस् त्वीदृशी ॥ २८ ॥
या साधूंश् च खलान् करोति विदुषो मूर्खान् हितान् द्वेषिणः
प्रत्यक्षं कुरुते परोक्षममृतं हालाहलं तत्क्षणात् ।
तामाराधय चक्रिकां भगवतीं भोक्तुं फलं वाञ्छितं
हे साधो त्वमतो गुणेषु विपुलेष्वास्थां वृथा मा कृथाः ॥२९॥

कृमिकुलचितं लालाक्लिन्नं विगन्धि जुगुप्सितं
निरुपमरसप्रीत्या खादन् नरास्थि निरामिषम् ।
सुरपतिमपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते
न हि गणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रहफल्गुताम् ॥ ३० ॥
पापान् निवारयति योजयते हिताय
गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति ।
आपद्गतं च न जहाति ददाति काले
सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ॥ ३१ ॥

मृगमीनसज्जनानां तृणजलसंतोषविहितवृत्तीनाम् ।
लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ॥ ३२ ॥
संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
खातौ सागरशुक्तिसंपुटगतं तज् जायते मौक्तिकं
प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणाः संवासतो जायते ॥ ३३ ॥

कुसुमस्तबकस्येव द्वयी वृत्तिर्मनस्विनः ।
मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा ॥ ३४ ॥

मौनान् मूक: प्रवचनपटुर्वातलो जल्पको वा
धृष्टः पार्श्वे भवति च तथा दूरतोऽप्यप्रगल्भः ।
क्षान्त्या भीरुर्यदि न सहते प्रायशो नाभिजातः
सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः ॥ ३५ ॥
नम्रत्वेनोन्नमन्तः परगुणकथनैः खान् गुणान् ख्यापयन्तः
स्वार्थान् संपादयन्तो विततपृथुतरारम्भयत्नाः परार्थे ।
क्षान्त्यैवाक्षेपरूक्षाक्षरमुखरमुखान् दुर्मुखान् दूषयन्तः
सन्तः साश्चर्यचर्या जगति बहुमताः कस्य नाभ्यर्चनीयाः॥३६॥

लोभशू चेदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः
सत्यं चेत् तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम् ।
सौजन्यं यदि किं जनैः स्वमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः
सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना ॥ ३७ ॥
अम्भोजिनीवनविलासनिवासमेव
हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता ।
न त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ प्रसिद्धां
वैदग्ध्यकीर्तिमपहर्तुमसौ समर्थः ॥ ३८ ॥

खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैः संतापितो मस्तके
वाञ्छन् देशमनातपं विधिवशादू बिल्वस्य मूलं गतः ।
तत्राप्यस्य महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं शिरः
प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस् तत्रैव यान्त्यापदः॥ ३९ ॥
नैवाकृतिः फलति नैव कुलं न शीलं
विद्यापि नैव न च यत्नकृतापि सेवा ।
भाग्यानि पूर्वतपसा किल संचितानि
काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः ॥ ४० ॥

ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो
ज्ञानस्योपशमः शमस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः
अक्रोधस् तपसः क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्व्याजता
सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शीलं परं भूषणम् ॥ ४१ ॥

जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति ।
चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्तिं
सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥ ४२ ॥

वाञ्छा सज्जनसंगमे परगुणे प्रीतिर्गुरौ नम्रता
विद्यायां व्यसनं स्वयोषिति रतिर्लोकापवादाद् भयम् ।
भक्तिः शूलिनि शक्तिरात्मदमने संसर्गमुक्तिः खले
एते येषु वसन्ति निर्मलगुणास् तेभ्योऽपरेभ्यो नमः ॥४३॥

तृष्णां छिन्धि भज क्षमां जहि मदं पापे मतिं मा कृथाः
सत्यं ब्रूह्यनुयाहि साधुपदवीं सेवस्व विद्वज्जनान् ।
मान्यान् मानय विद्विषोऽप्यनुनय प्रच्छादय खान् गुणान्
कीर्तिं पालय दुःखिते कुरु दयामेतत् सतां चेष्टितम् ॥४४॥
गुणवदगुणवद् वा कुर्वता कार्यजातं
परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन ।
अतिरभसकृतानां कर्मणामा विपत्तेर्
भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ ४५ ॥

वने रणे शत्रुजलाग्निमध्ये महार्णवे पर्वतमस्तके वा ।
सुप्तं प्रमत्तं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि ॥४६॥

भीमं वनं भवति तस्य पुरं प्रधानं
सर्वो जनः स्वजनतामुपयाति तस्य ।
कृत्स्ना च भूर्भवति सन्निधिरत्नपूर्णा
यस्यास्ति पूर्वसुकृतं विपुलं नरस्य ॥ ४७ ॥
मज्जत्वम्भसि यातु मेरुशिखरं शत्रूञ् जयत्वाहवे
वाणिज्यं कृषिसेवनादि सकला विद्याः कलाः शिक्षतु ।
आकाशं विपुलं प्रयातु खगवत् कृत्वा प्रयत्नं परं
नाभाव्यं भवतीह कर्मवशतो भाव्यस्य नाशः कुतः ॥४८॥

नेता यस्य बृहस्पतिः प्रहरणं वज्रं सुराः सैनिकाः
स्वर्गो दुर्गमनुग्रहः खलु हरेरैरावणो वारणः ।
इत्याश्चर्यबलान्वितोऽपि बलभिद् भग्नः परैः संगरे
तद् युक्तं ननु दैवमेव शरणं धिग् धिग् वृथा पौरुषम् ॥४९॥
दानं भोगो नाशस् तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य ।
यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ ५० ॥

यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः ।
स एव वक्ता स च दर्शनीयः सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ति॥५१॥

रत्नैर्महार्घैस् तुतुषुर्न देवा न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् ।
सुधां विना न प्रययुर्विरामं न निश्चितार्थाद् विरमन्ति धीराः॥५२॥

सन्त्यन्येऽपि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषास्
तान् प्रत्येष विशेषविक्रमरुची राहुर्न वैरायते ।
द्वावेव ग्रसते दिनेश्वरनिशाप्राणेश्वरौ भास्वरौ
भ्रातः पर्वणि पश्य दानवपतिः शीर्षावशेषीकृतः ॥ ५३ ॥

श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन ।
विभाति कायः करुणापराणां परोपकारेण न चन्दनेन ॥ ५४ ॥

जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धाः कवीश्वराः ।
नास्ति येषां यशःकाये जरामरणजन्मभीः ॥ ५५ ॥

यद् धात्रा निजभालपट्टलिखितं स्तोकं महद् वा धनं
तत् प्राप्नोति मरुस्थलेऽपि नितरां मेरौ च नातोऽधिकम् ।
तद् धीरो भव वित्तवत्सु कृपणां वृत्तिं वृथा मा कृथाः
कूपे पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति तुल्यं जलम् ॥ ५६ ॥

लाङ्गूलचालनमधश् चरणावपातं भूमौ निपत्य वदनोदरदर्शनं च ।

श्वा पिण्डदस्य कुरुते गजपुंगवस् तु
धीरं विलोकयति चाटुशतैश् च भुङ्क्ते ॥ ५७ ॥

राजन् दुधुक्षसि यदि क्षितिधेनुमेनां तेनाद्य वत्समिव लोकमिमं पुषाण ।

तस्मिंश् च सम्यगनिशं परिपोष्यमाणे
नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः ॥ ५८ ॥

सत्यानृता च परुषा प्रियवादिनी च
हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या ।
नित्यव्यया प्रचुरनित्यधनागमा च
वाराङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा ॥ ५९ ॥

न कश्चिच् चण्डकोपानामात्मीयो नाम भूभुजाम् ।
होतारमपि जुह्वन्तं स्पृष्टो दहति पावकः ॥ ६० ॥

अकरुणत्वमकारणविग्रहः परधनापहृतिः परयोषितः ।
स्वजनबन्धुजनेष्वसहिष्णुता प्रकृतिसिद्धमिदं हि दुरात्मनाम् ॥ ६१ ॥

आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् ।
दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥ ६२ ॥

भवन्ति नम्रास् तरवः फलोद्गमैर्नवाम्बुभिर्भूरिविलम्बिनो घनाः ।
अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः स्वभाव एवैष परोपकारिणाम् ॥ ६३ ॥

पद्माकरं दिनकरो विकचं करोति
चन्द्रो विकाशयति कैरवचक्रवालम् ।
नाभ्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति
सन्तः स्वयं परहितेषु कृताभियोगाः ॥ ६४ ॥

यदचेतनोऽपि पादैः स्पृष्टः प्रज्वलति सवितुरिनकान्तः ।
तत् तेजस्वी पुरुषः परकृतनिकृतिं कथं सहते ॥ ६५ ॥

आज्ञा कीर्तिः पालनं ब्राह्मणानां दानं भोगो मित्रसंरक्षणं च ।
येषामेते षड् गुणा न प्रवृत्ताः कोऽर्थस् तेषां पार्थिवोपाश्रयेण ॥ ६६ ॥

व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्जृम्भते
भेत्तुं वज्रमणीञ् शिरीषकुसुमप्रान्तेन संनह्यते ।
माधुर्यं मधुबिन्दुना रचयितुं क्षाराम्बुधेरीहते
नेतुं वाञ्छति यः सतां पथि खलान् सूक्तैः सुधास्यन्दिभिः ॥ ६७ ॥

स्वायत्तमेकान्तहितं विधात्रा विनिर्मितं छादनमज्ञतायाः ।
विशेषतः सर्वविदां समाजे विभूषणं मौनमपण्डितानाम् ॥ ६८ ॥
उद्भासिताखिलखलस्य विशृङ्खलस्य
प्राग्जातविस्मृतनिजाधमकर्मवृत्तेः ।
दैवादवाप्तविभवस्य गुणद्विषोऽस्य
नीचस्य गोचरगतैः सुखमास्यते कैः ॥ ६९ ॥

विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं
विद्या भोगकरी यशःसुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः ।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं देवता
विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥ ७० ॥

दाक्षिण्यं स्वजने दया परजने शाठ्यं जने दुर्जने
प्रीतिः साधुजने स्मयः खलजने विद्वज्जने *आर्जवम् ।
शौर्यं शत्रुजने क्षमा गुरुजने नारीजने धूर्तता
ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास् तेष्वेव लोकस्थितिः ॥ ७१ ॥

करे श्लाघ्यस् त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणमता
मुखे सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यमतुलम् ।
हृदि स्वच्छा वृत्तिः श्रुतमधिगतं च श्रवणयोर्
विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मण्डनमिदम् ॥ ७२ ॥

वहति भुवनश्रेणीं शेषः फणाफलकस्थितां
कमठपतिना मध्येपृष्ठं सदा स च धार्यते ।
तमपि कुरुते क्रोडाधीनं पयोधिरनादराद
अह ह महतां निःसीमानश् चरित्रविभूतयः ॥ ७३ ॥

परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते ।
स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् ॥ ७४ ॥

सिंह: शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु ।
प्रकृतिरियं सत्त्ववतां न खलु वयस् तेजसो हेतुः ॥ ७५ ॥

केयूरा न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्वला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मूर्धजाः ।
वाण्येका समलंकरोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते
क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् ॥ ७६ ॥

तावदेव कृतिनामपि स्फुरत्येष निर्मलविवेकदीपकः ।
यावदेव न कुरङ्गचक्षुषां ताड्यते चटुललोचनाञ्चलैः ॥ ७७ ॥

धन्यास् त एव चपलायतलोचनानां
तारुण्यदर्पघनपीनपयोधराणाम् ।
क्षामोदरोपरिलसत्रिवलीलतानां
दृष्ट्वाकृतिं विकृतिमेति मनो न येषाम् ॥ ७८ ॥

स्मितेन भावेन च लज्जया धिया पराङ्मुखैरर्धकटाक्षवीक्षितैः ।
वचोभिरिर्ष्याकलहेन लीलया समस्तभावैः खलु बन्धनं स्त्रियः ॥७९॥
एताश् चलद्वलयसंहतिमेखलोत्थ-
झंकारनूपुरवाहृतराजहंस्यः ।
कुर्वन्ति कस्य न मनो विवशं तरुण्यो
वित्रस्तमुग्धहरिणीसदृशाक्षिपातैः ॥ ८० ॥

सत्यं जना वच्मि न पक्षपाताल् लोकेषु सप्तस्वपि तथ्यमेतत् ।
नान्यन् मनोहारि नितम्बिनीभ्यो दुःखैकहेतुर्न च कश्चिदन्यः ॥ ८१ ॥

लीलावतीनां सहजा विलासास् त एव मूढस्य हृदि स्फुरन्ति ।
रागो नलिन्या हि निसर्गसिद्धस् तत्र भ्रमत्येव मुधा षडङ्घ्रिः॥ ८२ ॥
असाराः सन्त्येते विरतिविरसा वाथ विषया
जुगुप्सन्तां यद् वा ननु सकलदोषास्पदमिति ।
तथाप्यन्तस्तत्त्वप्रणिहितधियामप्यतिबलस्
तदीयोऽनाख्येयः स्फुरति हृदये कोऽपि महिमा ॥ ८३ ॥

मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमिदं वदन्तु ।
सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणामुत स्मरस्मेरविलासिनीनाम् ॥ ८४ ॥

किमिह बहुभिरुक्तैर्युक्तिशून्यैः प्रलापैर्
द्वयमिह पुरुषाणां सर्वदा सेवनीयम् ।
अभिनवमदलीलालालसं सुन्दरीणां
स्तनभरपरिखिन्नं यौवनं वा वनं वा ॥ ८५ ॥

राजंस् तृष्णाम्बुराशेर्न हि जगति गतः कश्चिदेवावसानं
को वा अर्थैः प्रभूतैः स्ववपुषि गलिते यौवने सानुरागः ।
गच्छामः सद्म यावद् विकसितकुमुदेन्दीवरालोकिनीनाम्
आक्रम्याक्रम्य रूपं झटिति न जरया लुट्यते प्रेयसीनाम् ॥८६॥

उपरि घनं घनपटलं तिर्यग् गिरयोऽपि नर्तितमयूराः ।
क्षितिरपि कन्दुलधवला दृष्टिं पथिकः क पातयतु ॥ ८७ ॥
संसारेऽस्मिन्नसारे परिणतितरले द्वे गती पण्डितानां
तत्त्वज्ञानामृताम्भःप्लुतललितधियां यातु कालः कदाचित् ।
नो चेन् मुग्धाङ्गनानां स्तनजघनघनाभोगसंभोगिनीनां
स्थूलोपस्थस्थलीषु स्थगितकरतलस्पर्शलोलोद्यतानाम् ॥ ८८ ॥

क्वचित् सुभ्रूभङ्गैः क्वचिदपि च लज्जापरिगतैः
क्वचिद् भीतित्रस्तैः क्वचिदपि च लीलाविलसितैः ।
कुमारीणामेतैर्वदनसुभगैर्नेत्रवलितैः
स्फुरल्लीलाब्जानां प्रकरपरिकीर्णा इव दिशः ॥ ८९ ॥
वक्रं चन्द्रविडम्बि पङ्कजपरीहासक्षमे लोचने
वर्णः स्वर्णमपाकरिष्णुरलिनीजिष्णुः कचानां चयः ।
वक्षोजाविभकुम्भविभ्रमहरौ गुर्वी नितम्बस्थली
वाचां हारि च मार्दवं युवतिषु स्वाभाविकं मण्डनम् ॥ १० ॥

नामृतं न विषं किंचिदेकां मुक्त्वा नितम्बिनीम् ।
सैवामृतलता रक्ता विरक्ता विषवल्लरी ॥ ११ ॥

भ्रूचातुर्याकुञ्चिताक्षाः कटाक्षाः स्निग्धा वाचो लज्जितान्ताश्च हासाः ।
लीलामन्दं प्रस्थितं च स्थितं च स्त्रीणामेतद् भूषणं चायुधं च ॥१२॥
स्मितं किंचिद्वक्रं सरलतरलो दृष्टिविभवः
परिस्पन्दो वाचामभिनवविलासोक्तिसरसः ।
गतीनामारम्भः किशलयितलीलापरिकरः
स्पृशन्त्यास् तारुण्यं किमिव न हि रम्यं मृगदृशः ॥ ९३ ॥

आवर्तः संशयानामविनयभवनं पत्तनं साहसानां
दोषाणां संनिधानं कपटशतमयं क्षेत्रमप्रत्ययानाम् ।
स्वर्गद्वारस्य विघ्नं नरकपुरमुखं सर्वमायाकरण्डं
स्त्रीयत्रं केन सृष्टं विषममृतमयं प्राणिलोकस्य पाशः ॥ १४ ॥
सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति हि नरस् तावदेवेन्द्रियाणां
लज्जां तावद् विधत्ते विनयमपि समालम्बते तावदेव ।
भ्रूचापाकृष्टमुक्ताः श्रवणपथजुषो नीलपक्ष्माण एते
यावलू लीलावतीनां न हृदि धृतिमुषो दृष्टिबाणाः पतन्ति ॥९५॥

यदेतत् पूर्णेन्दुद्युतिहरमुदाराकृतिधरं
मुखाब्जं तन्वङ्ग्याः किल वसति यत्राधरमधु ।
इदं तत् किंपाकद्रुमफलमिवातीव विरसं
व्यतीतेऽस्मिन्काले विषमिव भविष्यत्यसुखदम् ॥ ९६ ॥
संसारेऽस्मिन्नसारे कुनृपतिभवनद्वारसेवाकलङ्क-
व्यासङ्गव्यस्तधैर्यं कथममलधियो मानसं संविदध्युः ।
यद्येताः प्रोद्यदिन्दुद्युतिनिचयभृतो न स्युरम्भोजनेत्राः
प्रेङ्खत्काञ्चीकलापाः स्तनभरविनमन्मध्यभागास्तरुण्यः ॥ ९७ ॥

अच्छाच्छचन्दनरसार्द्रकरा मृगाक्ष्यो
धारागृहाणि कुसुमानि च कौमुदी च ।
मन्दो मरुत् सुमनसः शुचि हर्म्यपृष्ठं
ग्रीष्मे मदं च मदनं च विवर्धयन्ति ॥ १८ ॥

परिमलभृतो वाताः शाखा नवाङ्कुरकोटयो
मधुपविरुतोत्कण्ठाभाजः प्रियाः पिकपक्षिणाम् ।
विरलसुरतस्वेदोद्गारा वधूवदनेन्दवः
प्रसरति धनाढ्यानां ग्रीष्मे कुतोऽपि गुणोदयः ॥ ९९ ॥

शास्त्रज्ञोऽपि प्रगुणितनयोऽप्यात्मबोधोऽपि गाढं
संसारेऽस्मिन्भवति विरलो भाजनं सद्गतीनाम् ।
येनैतस्मिन् निरयनगरद्वारमुद्धाटयन्ती
वामाक्षीणां भवति कुटिला भ्रूलता कुञ्चिकेव ॥ १०० ॥

उन्मीलत्रिवलीतरङ्गवलया प्रोत्तुङ्गपीनस्तन-
द्वंद्वेनोद्यतचक्रवाकमिथुना वक्राम्बुजोद्भासिनी ।
कान्ताकारधरा नदीयमभितः क्रूराशया नेष्यते
संसारार्णवमज्जनं यदि ततो दूरेण संत्यज्यताम् ॥ १०१ ॥

इह हि मधुरगीतं रूपमेतद् रसोऽयं
स्फुरति परिमलोऽसौ स्पर्श एष स्तनानाम् ।
इति हृतपरमार्थैरिन्द्रियैर्भ्राम्यमाणः
स्वहितकरणधूर्तैः पञ्चभिर्वञ्चितोऽस्मि ॥ १०२ ॥

संसार तव पर्यन्तपदवी न दवीयसी ।
अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः ॥ १०३ ॥
कामिनीकायकान्तारे कुचपर्वतदुर्गमे ।
मा संचर मनःपान्थ तत्रास्ते स्मरतस्करः ॥ १०४ ॥

शृङ्गारद्रुमनीरदे प्रसृमरक्रीडारसश्रोतसि
प्रद्युम्नप्रियबान्धवे चतुरतामुक्ताफलोदन्वति ।
तन्वीनेत्रचकोरपार्वणविधौ सौभाग्यलक्ष्मीनिधौ
धन्यः कोऽपि न विक्रियां कलयति प्राप्ते नवे यौवने ॥१०५॥

रागस्यागारमेकं नरकशतमहादुःखसंप्राप्तिहेतुर् मोहस्योत्पत्तिबीजं जलधरपटलं ज्ञानताराधिपस्य । कन्दर्पस्यैकमित्रं प्रकटितविविधस्पष्टदोषप्रबन्धं

लोकेऽस्मिन् न ह्यनर्थव्रजकुसुमवनं यौवनादन्यदस्ति ॥१०६॥
द्रष्टव्येषु किमुत्तमं मृगदृशः प्रेमप्रसन्नं मुखं
घ्रातव्येष्वपि किं तदास्यपवनः श्राव्येषु किं तद्वचः ।
किं स्वाद्येषु तदोष्ठपल्लवरसः स्पर्शेषु किं तत्तनुर्
ध्येयं किं नवयौवने सुहृदयः सर्वत्र तद्विभ्रमाः ॥ १०७ ॥

नो सत्येन मृगाङ्क एष वदनीभूतो न चेन्दीवर-
द्वंद्वं लोचनतां गतं न कनकैरप्यङ्गयष्टिः कृता ।
किं त्वेवं कविभिः प्रतारितमनास् तत्त्वं विजानन्नपि
त्वङ्मासास्थिमयं वपुर्मृगदृशां मत्वा जनः सेवते ॥ १०८ ॥

जात्यन्धाय च दुर्मुखाय च जराजीर्णाखिलाङ्काय च
ग्रामीणाय च दुःकुलाय च गलत्कुष्ठाभिभूताय च ।
यच्छन्तीषु मनोहरं निजवपुर्लक्ष्मीलवश्रद्धया
पण्यस्त्रीषु विवेककल्पलतिकाशस्त्रीषु रज्येत कः ॥ १०९ ॥

वेश्यासौ मदनज्वाला रूपेन्धनसमेधिता ।
कामिभिर्यत्र हूयन्ते यौवनानि धनानि च ॥ ११० ॥

मधुरयं मधुरैरपि कोकिलाकलकलैर्मलयस्य च वायुभिः ।
विरहिणः प्रणिहन्ति शरीरिणो विपदि हन्त सुधापि विषायते॥१११॥

शंभुस्वयंभुहरयो हरिणेक्षणानां
येनाक्रियन्त सततं गुहकुम्भदासाः ।
वाचामगोचरचरित्रपवित्रिताय
तस्मै नमो भगवते मकरध्वजाय ॥ ११२ ॥

स्त्रीमुद्रां झषकेतनस्य जयनीं सर्वार्थसंपत्करीं
ये मूढाः प्रविहाय यान्ति कुधियो मिथ्याफलान्वेषिणः ।
ते तेनैव निहत्य निर्दयतरं नग्नीकृता मुण्डिताः
केचित् पञ्चशिखीकृताश् च जटिलाः कापालिकाश् चापरे ॥ ११३ ॥

विस्तारितं मकरकेतनधीवरेण
स्त्रीसंज्ञितं बडिशमत्र भवाम्बुराशौ ।
येनाचिरात् तदधरामिषलोलमर्त्य-
मत्स्यान् विकृष्य स पचत्यनुरागवह्नौ ॥ ११४ ॥

उन्मत्तप्रेमसंरम्भादारम्भन्ते यदङ्गनाः ।
तत्र प्रत्यूहमाधातुं ब्रह्मापि खलु कातरः ॥ ११५ ॥

मालती शिरसि जृम्भणोन्मुखी चन्दनं वपुषि कुङ्कुमाविलम् ।
वक्षसि प्रियतमा मदालसा स्वर्ग एष परिशिष्ट आगतः ॥ ११६ ॥

कुङ्कुमपङ्ककलङ्कितदेहा गौरपयोधरकम्पितहारा ।
नूपुरहंसरणत्पदपद्मा कं न वशीकुरुते भुवि रामा ॥ ११७ ॥
नूनं हि ते कविवरा विपरीतबोधा
ये नित्यमाहुरबला इति कामिनीनाम् ।
याभिर्विलोलतरतारकदृष्टिपातैः
शक्रादयोऽपि विजिता अबलाः कथं ताः ॥ ११८ ॥

उद्वृत्तस्तनभार एष तरले नेत्रे चले भ्रूलते
रागाधिक्यतमोष्ठपल्लवदलं कुर्वन्तु नाम व्यथाम् ।
सौभाग्याक्षरपङ्क्तिकेव लिखिता पुष्पायुधेन स्वयं
मध्यस्था हि करोति तापमधिकं रोमावली केन सा ॥११९ ॥

स्वपरप्रतारकोऽसौ निन्दति योऽलीकपण्डितो युवतीः ।
यस्मात् तपसोऽपि फलं स्वर्गः स्वर्गेऽपि चाप्सरसः ॥ १२० ॥

विश्रम्य विश्रम्य वनद्रुमाणां छायासु तन्वी विचचार काचित् ।
स्तनोत्तरीयेण करोद्धृतेन निवारयन्ती शशिनो मयूखान् ॥ १२ ॥

अदर्शने दर्शनमात्रकामा दृष्टौ परिष्वङ्गरसैकलोला ।
आलिङ्गितायां पुनरायताक्ष्यामाशास्महे विग्रहयोरभेदम् ॥ १२२ ॥

उरसि निपतितानां स्रस्तधम्मिल्लकानां
मुकुलितनयनानां किंचिदुन्मीलितानाम् ।
उपरिसुरतखेदखिन्नगण्डस्थलीनाम्
अधरमधु वधूनां भाग्यवन्तः पिबन्ति ॥ १२३ ॥
प्राङ् मा मेति मनोरमागतगुणं जातामिलाषं ततः
सव्रीडं तदनु श्लथीकृततनु प्रत्यस्तधैर्यं पुनः ।
प्रेमार्द्रस्पृहणीयनिर्भररतक्रीडाप्रगल्भं ततो
निःसङ्गाङ्गविकर्षणाधिकसुखं रम्यं कुलस्त्रीरतम् ॥ १२४ ॥

तावदेवामृतमयी यावल् लोचनगोचरा ।
चक्षुःपथादपेता तु विषादप्यतिरिच्यते ॥ १२५ ॥
न गम्यो मन्त्राणां न च भवति भैषज्यविषयो
न चापि प्रध्वंसं व्रजति विविधैः शान्तिकशतैः ।
भ्रमावेशदङ्गे किमपि विदधद् भङ्गमसमं
स्मरापस्मारोऽयं भ्रमयति दृशं घूर्णयति च ॥ १२६ ॥

नूनमाज्ञाकरस् तस्याः सुभ्रुवो मकरध्वजः ।
यद् भुग्ननेत्रसंचारसूचितेऽपि प्रवर्तते ॥ १२७ ॥

इदमनुचितमक्रमश् च पुंसां यदिह जरस्यपि मान्मथो विकारः ।
यदपि च न कृतं नितम्बिनीनां स्तनपतनावधि जीवितं रतं वा॥ १२८ ॥

व्यादीर्घेण चलेन वक्रगतिना तेजस्विना भोगिना
नीलाब्जद्युतिनाहिना वरमहं दष्टो न तच्चक्षुषा ।
दष्टे सन्ति चिकित्सका दिशि दिशि प्रायेण धर्मार्थिनो
मुग्धाक्षीक्षणवीक्षितस्य न हि मे मन्त्रो न चाप्यौषधम् ॥ १२९॥

सति प्रदीपे सत्यग्नौ सत्सु तारामणीन्दुषु ।
विना मे मृगशावाक्ष्या तमोभूतमिदं जगत् ॥ १३० ॥

मुखेन चन्द्रकान्तेन महानीलैः शिरोरुहैः ।
पाणिभ्यां पद्मरागाभ्यां रेजे रत्नमयीव सा ॥ १३१ ॥

गुरुणा स्तनभारेण मुखचन्द्रेण भास्वता ।
शनैश्चराभ्यां पादाभ्यां रेजे ग्रहमयीव सा ॥ १३२ ॥

मुग्धे धानुष्कता केयमपूर्वा तव दृश्यते ।
यया विध्यसि चेतांसि गुणैरेव न सायकैः ॥ १३३ ॥

सुधाशुभ्रं धाम स्फुरदमलरश्मिः शशधरः
प्रियावक्त्राम्भोजं मलयजरजश् चातिसुरभिः ।
स्रजो हृद्यामोदास् तदिदमखिलं रागिणि जने
करोत्यन्तःक्षोभं न तु विषयसंसर्गविमुखे ॥ १३४ ॥
आवासः क्रियतां गाङ्गे पापवारिणि वारिणि ।
स्तनमध्ये तरुण्या वा मनोहारिणि हारिणि ॥ १३५ ॥

तस्याः स्तनौ यदि घनौ जघनं च हारि
वक्त्रं च चारु तव चित्त किमाकुलत्वम् ।
पुण्यं कुरुष्व यदि तेषु तवास्ति वाञ्छा
पुण्यैर्विना न हि भवन्ति समीहितार्थाः ॥ १३६ ॥

इतो विद्युल्लीविलसितमितः केतकतरु-
स्फुरद्गन्धः प्रोद्यज्जलदनिनदस्फूर्जितमितः ।
इतः केकिक्रीडाकलकलरवः पक्ष्मलदृशां
कथं यास्यन्त्येते विरहदिवसा: संभृतरसाः ॥ १३७ ॥
आवासः किलकिञ्चितस्य दयिता पार्श्वे विलासालसा
कर्णे कोकिलकामिनीकलरवः स्मेरो लतामण्डपः ।
गोष्ठी सत्कविभिः समं कतिपयैर्मुग्धाः सितांशोः कराः
केषांचित् सुखयन्ति चात्र हृदयं चैत्रे विचित्राः स्रजः ॥ १३८ ॥

केशाः संयमिनः श्रुतेरपि परं पारं गते लोचने
अन्तर्वक्त्रमपि स्वभावशुचिभिः कीर्णं द्विजानां गणैः ।
मुक्तानां सतताधिवासरुचिरं वक्षोजकुम्भद्वयम्
इत्थं तन्वि वपुः प्रशान्तमपि ते रागं करोत्येव नः ॥ १३९ ॥
वियदुपरि समेघं भूमयः कन्दलिन्यो
नवकुटजकदम्बामोदिनो गन्धवाहाः ।
शिखिकुलकलकेकारावरम्या वनान्ताः
सुखिनमसुखिनं वा सर्वमुत्कण्ठयन्ति ॥ १४० ॥

तरुणीवेषा दीपितकामा विकसितजातीपुष्पसुगन्धिः ।
उन्नतपीनपयोधरभारा प्रावृट् तनुते कस्य न हर्षम् ॥ १४१ ॥

आसारेण न हर्म्यतः प्रियतमैर्यातुं बहिः शक्यते
शीतोत्कम्पनिमित्तमायतदृशा गाढं समालिङ्ग्यते ।
जालैः शीकरशीतलाश् च मरुतो रत्यन्तखेदच्छिदो
धन्यानां बत दुर्दिनं सुदिनतां याति प्रियासंगमे ॥१४२॥

अर्घं नीत्वा निशायाः सरभससुरतायाससंश्लेषयोगैः
प्रोद्भूतासह्यतृष्णो मधुमदनिरतो हर्म्यपृष्ठे विविक्ते ।
संभोगक्लान्तकान्ताशिथिलभुजलतावर्जितं कर्करीतो
न्योत्स्नाभिन्नाच्छधारं न पिबति सलिलं शारदं मन्दभाग्यः ॥१४३॥

हेमन्ते दधिदुग्धसर्पिरशना माञ्जिष्ठवासोभृतः
काश्मीरद्रवसान्द्रदिग्धवपुषः खिन्ना विचित्रै रतैः ।
वृत्तोरुस्तनकामिनीजनकृताश्लेषा गृहाभ्यन्तरे
ताम्बूलीदलपूगपूरितमुखा धन्याः सुखं शेरते ॥ १४४ ॥

केशानाकुलयन् दृशो मुकुलयन् वासो बलादाक्षिपन्
आतन्वन् पुलकोद्गमं प्रकटयन्नावेगकम्पं गतेः ।
वारं वारमुदारसीत्कृतिकृतो दन्तच्छदान् पीडयन्
प्रायः शैशिर एष संप्रति मरुत् कान्तासु कान्तायते ॥ १४५॥

सदा योगाभ्यासव्यसनवशयोरात्ममनसोर्
अविच्छिन्ना मैत्री स्फुरति कृतिनस् तस्य किमिमैः ।
प्रियाणामालापैरधरमधुभिर्वक्त्रमधुभिः
सनिःश्वासामोदैः सुकुचकलशाश्लेषसुरतैः ॥ १४६ ॥

वचसि भवति सङ्गत्यागमुद्दिश्य वार्ता
श्रुतमुखरमुखानां केवलं पण्डितानाम् ।
जघनमरुणरत्नग्रन्थिकाञ्चीकलापं
कुवलयनयनानां को विहातुं समर्थः ॥ १४७ ॥

VAIRĀGYA

भ्रान्त्वा देशमनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किंचित् फलं
त्यक्त्वा जातिकुलाभिमानमुचितं सेवा कृता निष्फला ।
भुक्तं मानविवर्जितं परगृहे आशङ्कया काकवत्
तृष्णे जृम्भणि पापकर्मनिरते नाद्यापि संतुष्यसि ॥ १४८ ॥
उत्खातं निधिशङ्कया क्षितितलं ध्माता गिरेर्धातवो
निस्तीर्णः सरितां पतिर्नृपतयो यत्नेन संसेविताः ।
मन्त्राराधनतत्परेण मनसा नीताः श्मशाने निशाः
प्राप्तः काणवराटकोऽपि न मया तृष्णेऽधुना मा भव ॥ १४९ ॥

खलोल्लापाः सोढाः कथमपि तदाराधनपरैर्
निगृह्यान्तर्बाष्पं हसितमपि शून्येन मनसा ।
कृतो वित्तस्तम्भप्रतिहतधियामञ्जलिरपि
त्वमाशे मोघाशे किमपरमतो नर्तयसि माम् ॥ १५० ॥

आदित्यस्य गतागतैरहरहः संक्षीयते जीवितं
व्यापारैर्बहुकार्यभारगुरुभिः कालो न विज्ञायते ।
दृष्ट्वा जन्मजराविपत्तिमरणं त्रासशू च नोत्पद्यते
पीत्वा मोहमयीं प्रमादमदिरामुन्मत्तभूतं जगत् ॥ १५१ ॥

दीना दीनमुखैः सदैव शिशुकैराकृष्टजीर्णाम्बरा
क्रोशद्भिः क्षुधितैर्नरैर्न विधुरा दृश्येत चेद् गेहिनी ।
याच्ञाभङ्गभयेन गद्गदगलत्रुट्यद्विलीनाक्षरं
को देहीति वदेत् खदग्धजठरस्यार्थे मनस्वी पुमान् ॥ १५२ ॥

निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानो विगलितः
समानाः स्वर्याताः सपदि सुहृदो जीवितसमाः
शनैर्यष्ट्युत्थानं घनतिमिररुद्धे च नयने
अहो धृष्टः कायस् तदपि मरणापायचकितः ॥ १५३ ॥
न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत् संसारविच्छित्तये
स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि नोपार्जितः ।
नारीपीनपयोधरोरुयुगलं स्वप्नेऽपि नालिङ्गितं
मातुः केवलमेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ॥ १५४ ॥

भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्तास् तपो न तप्तं वयमेव तप्ताः ।
कालो न यातो वयमेव यातास् तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णाः ॥ १५५ ॥

वलिभिर्मुखमाक्रान्तं पलितैरङ्कितं शिरः ।
गात्राणि शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते ॥ १५६ ॥

अवश्यं यातारश् चिरतरमुषित्वापि विषया
वियोगे को भेदस् त्यजति न जनो यत् स्वयममून् ।
व्रजन्तः स्वातंत्र्यादतुलपरितापाय मनसः
स्वयं त्यक्ता ह्येते शमसुखमनन्तं विदधति ॥ १५७ ॥

भिक्षाशनं तदपि नीरसमेकवारं
शय्या च भूः परिजनो निजदेहमात्रम् ।
वस्त्रं च जीर्णशतखण्डमयी च कन्था
हा हा तथापि विषया न परित्यजन्ति ॥ १५८ ॥

स्तनौ मांसग्रन्थी कनककलशावित्युपमितौ
मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन तुलितम् ।
स्रवन्मूत्रक्लिन्नं करिवरकरस्पर्धि जघनम्
अहो निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरु कृतम् ॥ १५९ ॥

अजानन् माहात्म्यं पतति शलभस् तीव्रदहने
स मीनोऽप्यज्ञानाद् बडिशयुतमश्नातु पिशितम् ।
विजानन्तोऽप्येते वयमिह विपज्जालजटिलान्
न मुञ्चामः कामानह ह गहनो मोहमहिमा ॥ १६० ॥

फलमलमशनाय स्वादु पानाय तोयं
शयनमवनिपृष्ठं वल्कले वाससी च ।
लवधनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणाम्
अविनयमनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानाम् ॥ १६१ ॥

विपुलहृदयैर्धन्यैः कैश्चिज् जगज् जनितं पुरा
विधृतमपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य तृणं यथा ।
इह हि भुवनान्यन्ये धीराशू चतुर्दश भुञ्जते
कतिपयपुरस्वाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः ॥ १६२ ॥

त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः
ख्यातस् त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः ।
इत्थं मानद नातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरं
यद्यस्मासु पराङ्मुखोऽसि वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः ॥ १६३ ॥

अभुक्तायां यस्यां क्षणमपि न यातं नृपशतैर्
भुवसू तस्या लाभे क इव बहुमानः क्षितिभुजाम् ।
तदंशस्याप्यंशे तदवयवलेशेऽपि पतयो
विषादे कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत मुदम् ॥ १६४ ॥
न नटा न विटा न गायना न परद्रोहनिबद्धबुद्धयः ।
नृपसद्मनि नाम के वयं स्तनभारानमिता न योषितः ॥ १६५ ॥

अर्थानामीशिषे त्वं वयमपि च गिरामीश्महे यावदित्थं
शूरस् त्वं वाग्मिदर्पज्वरशमनविधावक्षयं पाटवं नः ।
सेवन्ते त्वां धनान्धा मतिमलहतये मामपि श्रोतुकामा
मय्यप्यास्था न ते चेत् त्वयि मम सुतरामेष राजन् गतोऽस्मि ॥ १६६॥

परेषां चेतांसि प्रतिदिवसमाराध्य बहुधा
प्रसादं किं नेतुं विशसि हृदय क्लेशकलिलम् ।
प्रसन्ने त्वय्यन्तः स्वयमुदितचिन्तामणिगुणे
विमुक्तेः संकल्पः किमभिलषितं पुष्यति न ते ॥ १६७ ॥

अमीषां प्राणानां तुलितबिसिनीपत्रपयसां
कृते किं नास्माभिर्विगलितविवेकैर्व्यवसितम् ।
यदाढ्यानामग्रे द्रविणमदनिःसंज्ञमनसां
कृतं वीतव्रीडैर्निजगुणकथापातकमपि ॥ १६८ ॥

भ्रातः कष्टमहो महान् स नृपतिः सामन्तचक्रं च तत्
पार्श्वे तस्य च सापि राजपरिषत् ताश् चन्द्रबिम्बाननाः ।
उद्रिक्तः स च राजपुत्रनिवहस् ते बन्दिनस् ताः कथाः
सर्वं यस्य वशादगात् स्मृतिपदं कालाय तस्मै नमः ॥ १६९ ॥

वयं येभ्यो जाताश् चिरपरिगता एव खलु ते
समं यैः संवृद्धाः स्मृतिविषयतां तेऽपि गमिताः ।
इदानीमेते स्मः प्रतिदिवसमासन्नपतना
गतास् तुल्यावस्थां सिकतिलनदीतीरतरुभिः ॥ १७० ॥

यत्रानेकः क्वचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको
यत्राप्येकस तदनु बहवस् तत्र चान्ते न चैकः ।
इत्थं चेमौ रजनिदिवसौ दोलयन् द्वाविवाक्षौ
कालः काल्या सह बहुकलः क्रीडति प्राणिसारैः ॥ १७१ ॥

तपस्यन्तः सन्तः किमधिनिवसामः सुरनदीं
गुणोदारान् दारानुत परिचरामः सविनयम् ।
पिबामः शास्त्रौघानुत विविधकाव्यामृतरसान्
न विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि जने ॥ १७२ ॥

आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला
रागग्राहवती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी ।
मोहावर्तसुदुस्तरातिगहना प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी
तस्याः पारगता विशुद्धमनसो नन्दन्तु योगीश्वराः ॥ १७३ ॥
ये वर्धन्ते धनपतिपुरःप्रार्थनादुःखदीर्घा
ये चाल्पत्वं दधति विषयाक्षेपपर्यस्तबुद्धेः ।
तेषामन्तःस्फुरितहसितं वासराणां स्मरेयं
ध्यानच्छेदे शिखरिकुहरग्रावशय्यानिषण्णः ॥ १७४ ॥

विद्या नाधिगता कलङ्करहिता वित्तं च नोपार्जितं
शुश्रूषापि समाहितेन मनसा पित्रोर्न संपादिता ।
आलोलायतलोचना युवतयः स्वप्नेऽपि नालिङ्गिताः
कालोऽयं परपिण्डलोलुपतया काकैरिव प्रेरितः ॥ १७५ ॥

आसंसारं त्रिभुवनमिदं चिन्वतां तात तादृङ्
नैवास्माकं नयनपदवीं श्रोत्रवर्त्मागतो वा ।
योऽयं धत्ते विषयकरिणीगाढरूढाभिमान-
क्षीबस्यान्तःकरणकरिणः संयमालानलीलाम् ॥ १७६ ॥

वयमिह परितुष्टा वल्कलैस् त्वं च लक्ष्म्या
सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः ।
स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला
मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः ॥ १७७ ॥

भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चला
आयुर्वायुविघट्टिताभ्रपटलीलीनाम्बुवद्  भङ्गुरम् ।
लोला यौवनलालना तनुभृतामित्याकलय्य द्रुतं
योगे धैर्यसमाधिसिद्धिसुलभे बुद्धिं विदध्वं बुधाः ॥ १७८ ॥
पुण्ये ग्रामे वने वा महति सितपटच्छन्नपालीं कपालीम्
आदाय न्यायगर्भद्विजहुतहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठम् ।
द्वारं द्वारं प्रवृत्तो वरमुदरदरीपूरणाय क्षुधार्तो
मानी प्राणी स धन्यो न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः ॥१७९ ॥

एतस्मादू विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रयाच्
छ्रेयोमार्गमशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं क्षणात् ।
शान्तं भावमुपैहि संत्यज निजां कल्लोललोलां गतिं
मा भूयो भज भङ्गुरां भवरतिं चेतः प्रसीदाधुना ॥ १८० ॥
पुष्पैर्मूलफलैः प्रिये प्रणयिनि प्रीतिं कुरुष्वाधुना
भूशय्या नववल्कलैरकरुणैरुत्तिष्ठ यामो वनम् ।
क्षुद्राणामविवेकमूढमनसां यत्रेश्वराणां सदा
वित्तव्याधिविवेकविह्वलगिरां नामापि न श्रूयते ॥ १८१ ॥

मोहं मार्जय तामुपार्जय रतिं चन्द्रार्धचूडामणौ
चेतः स्वर्गतरङ्गिणीतटभुवामासङ्गमङ्गीकुरु ।
को वा वीचिषु बुद्बुदेषु च तडिल्लेखासु च स्त्रीषु च
ज्वालाग्रेषु च पन्नगेषु च सरिद्वेगेषु च प्रत्ययः ॥ १८२ ॥

अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वतो दाक्षिणात्याः
पृष्ठे लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनाम् ।
यद्यस्त्येवं कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं
नो चेच् चेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे समाधौ ॥ १८३ ॥

किं कन्दाः कन्दरेभ्यः प्रलयमुपगता निर्झरा वा गिरिभ्यः
प्रध्वस्ता वा तरुभ्यः सरसफलभृतो वल्कलिन्यश् च शाखाः ।
वीक्ष्यन्ते यन् मुखानि प्रसभमुपगतप्रश्रयाणां खलानां
दुःखोपात्ताल्पवित्तस्मयवशपवनानर्तितभ्रूलतानि ॥ १८४ ॥
एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः ।
कदा शंभो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः ॥ १८५ ॥

प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुधास् ततः किं
दत्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम् ।
सन्मानिताः प्रणयिनो विभवैस् ततः किं
कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस् ततः किम् ॥ १८६ ॥

भक्तिर्भवे मरणजन्मभयं हृदिस्थं
स्नेहो न बन्धुषु न मन्मथजा विकाराः ।
संसर्गदोषरहिता विजना वनान्ता
वैराग्यमस्ति किमतः परमर्थनीयम् ॥ १८७ ॥
तस्मादनन्तमजरं परमं विकासि
तद् ब्रह्म वाञ्छत जना यदि चेतनास्थाः ।
यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्य-
भोगादयः कृपणलोकमता भवन्ति ॥ १८८ ॥

पातालमाविशसि यासि नभो विलङ्ग्य
दिङ्मण्डलं भ्रमसि मानस चापलेन ।
भ्रान्त्यापि जातु विमलं कथमात्मनीनं
तद् ब्रह्म न स्मरसि निर्वृतिमेषि येन ॥ १८९ ॥

महीशय्या शय्या विपुलमुपधानं भुजलता
वितानं चाकाशं व्यजनमनुकूलोऽयमनिलः ।
स्फुरदीपश् चन्द्रो विरतिवनितासङ्गमुदितः
सुखं शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिर्नृप इव ॥ १९० ॥

किं वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः शास्त्रैर्महाविस्तरैः
स्वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः कर्मक्रियाविभ्रमैः ।
मुक्त्वैकं भवभारदुःखरचनाविध्वंसकालानलं
स्वात्मानन्दपदप्रवेशकलनं शेषा वणिग्वृत्तयः ॥ १९१ ॥

आयु: कल्लोललोलं कतिपयदिवसस्थायिनी यौवनश्रीर्
अर्था: संकल्पकल्पा घनसमयतडिद्विभ्रमा भोगपूराः ।
कण्ठाश्लेषोपगूढं तदपि च न चिरं यत् प्रियाभिः प्रणीतं
ब्रह्मण्यासक्तचित्ता भवत भवभयाम्भोधिपारं तरीतुम् ॥ १९२ ॥

रम्याश् चन्द्रमरीचयस् तृणवती रम्या वनान्तस्थली
रम्यं साधुसमागमागमसुखं काव्येषु रम्याः कथाः ।
कोपोपाहितबाष्पबिन्दुतरलं रम्यं प्रियाया मुखं
सर्वं रम्यमनित्यतामुपगते चित्ते न किंचित् पुनः ॥ १९३ ॥

यावत् स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावज्जरा दूरतो
यावचू चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत् क्षयो नायुषः ।
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्य: प्रयत्नो महान्
आदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥ १९४ ॥

नाभ्यस्ता भुवि वादिवृन्ददमनी विद्या विनीतोचिता
खड्गाग्रेः करिकुम्भपीठदलनैर्नाकं न नीतं यशः ।
कान्ताकोमलपल्लवाधररसः पीतो न चन्द्रोदये
तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो शून्यालये दीपवत् ॥ १९५ ॥

धन्यानां गिरिकन्दरे निवसतां ज्योतिः परं ध्यायताम्
आनन्दाश्रुजलं पिबन्ति शकुना निःशङ्कमङ्केशयाः ।
अस्माकं तु मनोरथोपरि-चितप्रासादवापीतट-
क्रीडाकाननकेलिकौतुकजुषामायुः परं क्षीयते ॥ १९६ ॥
आघ्रातं मरणेन जन्म जरया यात्युज्ज्वलं यौवनं
संतोषो धनलिप्सया शमसुखं प्रौढाङ्गनाविभ्रमैः ।
लोकैर्मत्सरिभिर्गुणा वनभुवो व्यालैर्नृपा दुर्जनैर्
अस्थैर्येण विभूतिरप्यपहृता ग्रस्तं न किं केन वा ॥ १९७ ॥

आधिव्याधिशतैर्वयस्यतितरामारोग्यमुन्मूल्यते
लक्ष्मीर्यत्र पतत्रिवच् च विवृतद्वारा इव व्यापदः ।
जातं जातमवश्यमाशु विवशं मृत्युः करोत्यात्मसात्
तत् किं नाम निरङ्कुशेन विधिना यन् निर्मितं सुस्थिरम् ॥ १९८ ॥
कृच्छ्रेणामेध्यमध्ये नियमिततनुभिः स्थीयते गर्भमध्ये
कान्ताविश्लेषदुःखव्यतिकरविषमे यौवने विप्रयोगः ।
नारीणामप्यवज्ञाविलसितनियतं वृद्धभावोऽप्यसाधुः
संसारे रे मनुष्या वदत यदि सुखं स्वल्पमप्यस्ति किंचित् ॥ १९९ ॥

आयुर्वर्षशतं नृणां परिमितं रात्रौ तदर्धं गतं तस्यार्धस्य परस्य चार्धमपरं बालत्ववृद्धत्वयोः । शेषं व्याधिवियोगदुःखसहितं सेवादिभिर्नीयते जीवे वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं कुतः प्राणिनाम् ॥ २०० ॥ संशयितश्लोकाः ।

GROUP II

( Stanzas there is reason to suspect; in alphabetical order.)

अतिक्रान्तः कालो लटभललनाभोगसुभगो
भ्रमन्तः श्रान्ताः स्मः सुचिरमिह संसारसरणौ ।
इदानीं स्वःसिन्धोस् तटभुवि समाक्रन्दनगिरः
सुतारैः पूत्कारैः शिव शिव शिवेति प्रतनुमः ॥ २०१ ॥

अद्यापि नोज्झति हरः किल कालकूटं
कूर्मो बिभर्ति धरणीं निजपृष्ठभागे ।
अम्भोनिधिर्वहति दुःसहवाडवाग्निम्
अङ्गीकृतं सुकृतिनः परिपालयन्ति ॥ २०२ ॥

अनाघ्रातं पुष्पं किशलयमलूनं कररुहैर्
अनाविद्धं रत्नं मधु नवमनास्वादितरसम् ।
अखण्डं पुण्यानां फलमिव भवद् रूपमनघं
न जाने भोक्तारं क इह समुपस्थास्यत इति ॥ २०३ ॥

अनावर्ती कालो व्रजति स वृथा तन् न गणितं
दशास् तास् ताः सोढा व्यसनशतसंपातविधुराः ।
कियद् वा वक्ष्यामः किमिव बत नात्मन्युपकृतं
वयं यावत् तावत् पुनरपि तदेव व्यवसितम् ॥ २०४ ॥

अपसर सखे दूरादस्मात् कटाक्षविषानलात्
प्रकृतिविषमाद् योषित्सर्पाद् विलासफणाभृतः ।
इतरफणिना दष्टः शक्यश् चिकित्सितुमौषधैश्
चटुलवनिताभोगिग्रस्तं त्यजन्ति हि मन्त्रिणः ॥ २०५ ॥

अप्रियवचनदरिद्रैः प्रियवचनाढ्यैः स्वदारपरितुष्टैः ।
परपरिवादनिवृत्तैः क्वचित् क्वचिन् मण्डिता वसुधा ॥ २६ ॥
अभिमतमहामानग्रन्थिप्रभेदपटीयसी
गुरुतरगुणग्रामाम्भोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका ।
विपुलविलसल्लज्जावल्लीविदारकुठारिका
जठरपिठरी दुःपूरेयं करोति विडम्बनाम् ॥ २०७ ॥

अभिमुखनिहतस्य सतस् तिष्ठतु तावज् जयोऽथ वा स्वर्गः ।
उभयबलसाधुवादः श्रवणसुखोऽस्त्येव चात्यर्थम् ॥ २०८ ॥

अयममृतनिधानं नायकोऽप्योषधीनां
शतभिषगनुयातः शंभुमूर्धावतंसः ।
विरह् यति न चैनं राजयक्ष्मा शशाङ्कं
हतविधिपरिपाकः केन वा लङ्घनीयः ॥ २०९ ॥

अशीमहि वयं भिक्षामाशावासो वसीमहि ।
शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः ॥ २१० ॥

असितात्मा सुसंनद्धः समाविष्कृतंचापलः ।
भुजंगकुटिलस् तस्या भ्रूविक्षेपः खलायते ॥ २११ ॥

असूचीसंचारे तमसि नभसि प्रौढजलद-
ध्वनिप्राज्ञंमन्ये पतति पृषतानां च निचये ।
इदं सौदामिन्याः कनककमनीयं विलसितं
मुदं च म्लानिं च प्रथयति पथि खैरसुदृशाम् ॥ २१२ ॥

अहौ वा हारे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा
मणौ वा लोष्टे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा ।
तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्तु दिवसा:
क्वचित् पुण्येऽरण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः ॥ २१३ ॥

आघ्राय पुस्तकं धन्याः सर्वं विद्म इति स्थिताः ।
शतकृत्वोऽपि शृण्वन्तो हा न विद्मो जडा वयम् ॥ २१४ ॥

आमीलितनयनानां यत् सुरतरसोऽनुसंविदं कुरुते ।
मिथुनैर्मिथोऽवधारितमर्चितमिदमेव कामनिर्वहणम् ॥ २१५ ॥

आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महारिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥ २१६ ॥

इमे तारुण्यश्रीनवपरिमलाः प्रौढसुरत-
प्रतापप्रारम्भाः स्मरविजयदानप्रतिभुवः ।
चिरं चेतश्चौरा अभिनवविकारैकगुरवो
विलासव्यापाराः किमपि विजयन्ते मृगदृशाम् ॥ २१७ ॥

इयं बाला मां प्रत्यनवरतमिन्दीवरदल-
प्रभाचौरं चक्षुः क्षिपति किमभिप्रेतमनया ।
गतो मोहोऽस्माकं स्मरशबरबाणव्यतिकर-
ज्वरज्वाला शान्ता तदपि न वराकी विरमति ॥ २१८ ॥

उदन्वच्छन्ना भूः स च निधिरपां योजनशतं
सदा पान्थः पूषा गगनपरिमाणं कलयति ।
इति प्रायो भावाः स्फुरदवधिमुद्रामुकुलिताः
सतां प्रज्ञोन्मेषः पुनरयमसीमा विजयते ॥ २१९ ॥

एकेनापि हि शूरेण पादाक्रान्तं महीतलम् ।
क्रियते भास्करेणैव स्फारस्फुरिततेजसा ॥ २२० ॥

एके सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थं परित्यज्य ये
सामान्यास् तु परार्थमुद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये ।
तेऽमी मानुषराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये
ये तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ॥ २२१ ॥

एकैव काचिन् महतामवस्था सूक्ष्माणि वस्त्राण्यथ वा च कन्था ।
कराग्रलग्नाभिनवा च बाला गङ्गातरङ्गेष्वथ वाक्षमाला ॥ २२२ ॥

एको देवः केशवो वा शिवो वा एकं मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा ।
एको वासः पत्तने वा वने वा एका भार्या सुन्दरी वा दरी वा ॥२२३ ॥

एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्घहारी हरो
नीरागेषु जिनो विमुक्तललनासङ्गो न यस्मात् परः ।
दुर्वारस्मरबाणपन्नगविषव्यासङ्गमुग्धो जनः
शेषः कामविडम्बितो हि विषयान् भोक्तुं न मोक्तुं क्षमः ॥२२॥

एतत् कामफलं लोके यद् द्वयोरेकचित्तता ।
अन्यचित्तकृते कामे शवयोरिव संगमः ॥ २२५ ॥

कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेर्न शक्यते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुम् ।
अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्नेर्नाधः शिखा याति कदाचिदेव ॥ २२६ ॥

कदा वाराणस्याममरतटिनीरोधसि वसन्
वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम् ।
अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शंभो त्रिनयन
प्रसीदेति क्रोशन् निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् ॥ २२७ ॥

कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी ।
तथापि सुधिया भाव्यं सुविचार्यैव कुर्वता ॥ २२८ ॥

कशू चुम्बति कुलपुरुषो वेश्याधरपल्लवं मनोज्ञमपि ।
चारभटचौरचेटकनटविटनिष्ठीवनशरावम् ॥ २२९ ॥

कान्ताकटाक्षविशिखा न खनन्ति यस्य
चित्तं न निर्दहति कोपकृशानुतापः ।
कर्षन्ति भूरिविषयाश् च न लोभपाशा
लोकत्रयं जयति कृत्स्नमिदं स धीरः ॥ २३० ॥

कान्तेत्युत्पललोचनेति विपुलश्रोणीभरेत्युन्नम-
त्पीनोत्तुङ्गपयोधरेति सुमुखाम्भोजेति सुभ्रूरिति ।
दृष्ट्वा माद्यति मोदतेऽभिरमते प्रस्तौति विद्वानपि
प्रत्यक्षाशुचिपुत्रिकां स्त्रियमहो मोहस्य दुश्चेष्टितम् ॥ २३१ ॥

किं कूर्मस्य भरव्यथा न वपुषि क्ष्मां न क्षिपत्येष यत्
किं वा नास्ति परिश्रमो दिनपतेरास्ते न यन् निश्चलः ।
किं चाङ्गीकृतमुत्सृजञ् जन इव श्लाघ्यो जनो लज्जते
निर्वाह: प्रतिपन्नवस्तुनि सतामेतद् हि गोत्रव्रतम् ॥ २३२ ॥
किं गतेन यदि सा न जीवति प्राणिति प्रियतमा तथापि किम् ।
इत्युदीक्ष्य नवमेघमालिकां न प्रयाति पथिकः स्वमन्दिरम् ॥ २३३ ॥

कौपीनं शतखण्डजर्जरतरं कन्था पुनस् तादृशी
निश्चिन्तं सुखसाध्यभैक्ष्यमशनं शय्या श्मशाने वने ।
मित्रामित्रसमानतातिविमला चिन्ताथ शून्यालये
ध्वस्ताशेषमदप्रमोदमुदितो योगी सुखं तिष्ठति ॥ २३४ ॥

क्षणं बालो भूत्वा क्षणमपि युवा कामरसिक:
क्षणं वित्तैर्हीनः क्षणमपि च संपूर्णविभवः ।
जराजीर्णैरङ्गैर्नट इव वलीमण्डिततनुर्
नरः संसाराङ्के विशति यमधानीजवनिकाम् ॥ २३५ ॥

क्षान्तं न क्षमया गृहोचितसुखं त्यक्तं न संतोषतः
सोढा दुःसहशीतवाततपनक्लेशा न तप्तं तपः ।
ध्यातं वित्तमहर्निशं नियमितप्राणैर्न शंभोः पदं
तत् तत् कर्म कृतं यदेव मुनिभिस् तैस् तैः फलैर्वञ्चिताः ॥ २३६॥

क्षान्तिश् चेत् कवचेन किं किमरिभिः क्रोधोऽस्ति चेद् देहिनां
ज्ञातिश् चेदनलेन किं यदि सुहृद् दिव्यौषधैः किं फलम् ।
किं सर्पैर्यदि दुर्जनाः किमु धनैर्विद्यानवद्या यदि
व्रीडा चेत् किमु भूषणैः सुकविता यद्यस्ति राज्येन किम् ॥२३७॥
गङ्गातरङ्गकणशीकरशीतलानि
विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि ।
स्थानानि किं हिमवतः प्रलयं गतानि
यत् सावमानपरपिण्डरता मनुष्याः ॥ २३८ ॥

गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य
ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य ।
किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः
संप्राप्स्यन्ते जरठहरिणाः शृङ्गमङ्गे मदीये ॥ २३९ ॥

गजभुजंगविहंगमबन्धनं शशिदिवाकरयोर्ग्रहपीडनम् ।
मतिमतां च समीक्ष्य दरिद्रतां विधिरहो बलवानिति मे मतिः ॥ २४० ॥
गर्भावासे शयित्वा कलिमलनिलये पूतिमध्ये जघन्ये
स्त्रीकुक्षौ पीडिताङ्गः कथमपि विवरान् निर्गतः क्लेदलिप्तः ।
भूयस् तत्रैव रागप्रकृतिरिह नरो मन्दबुद्धिर्दुरात्मा
सोऽयं संसारचक्रे भ्रमति शठमतिर्लोकमध्ये यथान्धः ॥ २४१ ॥

गात्रं संकुचितं गतिर्विगलिता दन्ताश् च नाशं गता
दृष्टिर्नश्यति रूपमेव ह्रसितं वक्त्रं च लालायते ।
वाक्यं नैव करोति बान्धवजनो भार्या न शुश्रूषते
हा कष्टं जरयाभिभूतपुरुषः पुत्रैरवज्ञायते ॥ २४२ ॥

चण्डालः किमयं द्विजातिरथ वा शूद्रोऽथ किं तापसः
किं वा तत्त्वनिवेशपेशलमतिर्योगीश्वरः कोऽपि किम् ।
इत्युत्पन्नविकल्पजल्पमुखरैः संभाष्यमाणा जनैर्
न क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो यान्ति स्वयं योगिनः ॥ २४३ ॥

चुम्बन्तो गण्डभित्तीरलकवति मुखे सीत्कृतान्याधाना
वक्षःसूत्कञ्चुकेषु स्तनभरपुलकोद्भेदमापादयन्तः ।
ऊरूनाकम्पयन्तः पृथुजघनतटाचू छ्रंसयन्तोंऽशुकानि
व्यक्तं कान्ताजनानां विटचरितभृतः शैशिरा वान्ति वाताः ॥ २४ ॥

चेतश् चिन्तय मा रमां सकृदिमामस्थायिनीमास्थया
भूपालभ्रुकुटीकुटीविहरणव्यापारपण्याङ्गनाम् ।
कन्थाकञ्चुकिनः प्रविश्य भवनद्वाराणि वाराणसी-
रथ्यापङ्किषु पाणिपात्रपतितां भिक्षामपेक्षामहे ॥ २४५ ॥
छिन्नोऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश् चन्द्रः ।
इति विमृशन्तः सन्तः संतप्यन्ते न विधुरेषु ॥ २४६ ॥

जल्पन्ति सार्धमन्यने पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः ।
हृदये चिन्तयन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् ॥ २४७ ॥

जातः कूर्मः स एकः पृथुभुवनभरायार्पितं येन पृष्ठं
श्लाघ्यं जन्म ध्रुवस्य भ्रमति नियमितं यत्र तेजस्विचक्रम् ।
संजातव्यर्थपक्षाः परहितकरणे नोपरिष्टान् न चाधो
ब्रह्माण्डोदुम्बरान्तर्मशकवदपरे जन्तवो जातनष्टाः ॥ २४८ ॥
जीर्णा एव मनोरथाः स्वहृदये यातं च तद् यौवनं
हन्ताङ्गेषु गुणाश् च वन्ध्यफलतां याता गुणज्ञैर्विना ।
किं युक्तं सहसाभ्युपैति बलवान् कालः कृतान्तोऽक्षमी
आ ज्ञातं मदनान्तकाङ्घ्रियुगलं मुक्त्वास्ति नान्या गतिः ॥ २४९॥

ज्ञानं सतां मानमदादिनाशनं केषांचिदेतन् मदमानकारणम् ।
स्थानं विविक्तं यमिनां विमुक्तये कामातुराणामतिकामकारणम् ॥२५० ॥

तावन् महत्त्वं पाण्डित्यं कुलीनत्वं विवेकिता ।
यावज् ज्वलति नाङ्गेषु हतः पञ्चेषुपावकः ॥ २५१ ॥
तुङ्गं वेश्म सुताः सतामभिमताः संख्यातिगाः संपदः
कल्याणी दयिता वयश् च नवमित्यज्ञानमूढो जनः ।
मत्वा विश्वमनश्वरं निविशते संसारकारागृहे
संदृश्य क्षणभङ्गुरं तदखिलं धन्यस् तु संन्यस्यति ॥२५२॥

तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि
क्षुधार्तः सञ् शालीन् कवलयति मांसादिवलितान् ।
प्रदीप्ते रागाग्नौ सुदृढतरमाश्लिष्यति वधूं
प्रतीकारो व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः ॥ २५३ ॥

त्रैलोक्याधिपतित्वमेव विरसं यस्मिन् महाशासने
तल् लब्ध्वाशनवस्त्रमानघटने भोगे रतिं मा कृथाः ।
भोगः कोऽपि स एक एव परमो नित्योदितो जृम्भते
यत्स्वादादू विरसा भवन्ति विभवास् त्रैलोक्यराज्यादयः॥२५४॥

ददतु ददतु गालीर्गालिवन्तो भवन्तो
वयमपि तदभावाद् गालिदानेऽप्यशक्ताः ।
जगति विदितमेतद् दीयते विद्यमानं
ददतु शशविषाणं ये महात्यागिनोऽपि ॥ २५५ ॥

दिक्कालाद्यनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूर्तये ।
स्वानुभूत्यैकमानाय नमः शान्ताय तेजसे ॥ २५६ ॥
दिश वनहरिणीभ्यो वंशकाण्डस्थलीनां
कवलमुपलकोटिच्छिन्नमूलं कुशानाम् ।
शकयुवतिकपोलापाण्डुताम्बूलवल्ली-
दलमरुणनखाग्रैः पाटितं वा वधूभ्यः ॥ २५७ ॥

दुराराध्यः स्वामी तुरगचलचित्ताः क्षितिभुजो
वयं तु स्थूलेच्छा महति च पदे बद्धमनसः ।
जरा देहं मृत्युर्हरति सकलं जीवितमिदं
सखे नान्यच् छ्रेयो जगति विदुषोऽन्यत्र तपसः ॥ २५८ ॥

दुर्ग्राह्यं हृदयं यथैव वदनं यद्दर्पणान्तर्गतं
भावः पर्वतसूक्ष्ममार्गविषमः स्त्रीणां न विज्ञायते ।
चित्तं पुष्करपत्रतोयतरलं विद्वद्भिराशङ्कितं
नारी नाम विषाङ्कुरैरिव लता दोषैः समं वर्षिता ॥ २५९ ॥

दूरादर्थं घटयति नवं दूरतश् चापशब्दं
त्यक्त्वा भूयो भवति निरतः सत्कथापादनेषु ।
मन्दं मन्दं रचयति पदं लोकचित्तानुवृत्त्या
कामं मन्त्री कविरिव सदा खेदभारैरमुक्तः ॥ २६० ॥

दैवेन प्रभुणा स्वयं जगति यद् यस्य प्रमाणीकृतं
तत् तस्योपनयेन् मनागपि महान् नैवाश्रयः कारणम् ।
सर्वाशापरिपूरके जलधरे वर्षत्यपि प्रत्यहं
सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः ॥२६१॥

धिक् तस्य मन्दमनसः कुकवेः कवित्वं
यः स्त्रीमुखं च शशिनं च समीकरोति ।
भ्रूभङ्गवीक्षणकटाक्षविलोकितानि
कोपप्रसादहसितानि कुतः शशाङ्के ॥ २६२ ॥

न संसारोत्पन्नं चरितमनुपश्यामि कुशलं
विपाक: पुण्यानां जनयति भयं मे विमृशतः ।
महद्भिः पुण्यौघैश् चिरपरिगृहीताश् च विषया
महान्तो जायन्ते व्यसनमिव दातुं विषयिणाम् ॥ २६३ ॥

नायं ते समयो रहस्यमधुना निद्राति नाथो यदि
स्थित्वा द्रक्ष्यति कुप्यति प्रभुरिति द्वारेषु येषां वचः ।
चेतस् तानपहाय याहि भवनं देवस्य विश्वेशितुर्
निर्द्रौवारिक निर्दयोत्तयपरुषं निःसीमशर्मप्रदम् ॥ २६४ ॥

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ २६५ ॥

नो चिन्तामणयो न कल्पतरवो नाष्टौ महासिद्धयस्
तावद् देहवशा: परोपकृतये नास्माभिरप्यर्जिताः ।
नेदं मज्जति मानसं च चपलं ब्रह्मामृताम्भोनिधौ
धिग् धिक् कर्मकुटीमिमां तदपि न त्यक्तुं वयं शक्नुमः ॥ २६६ ॥

परिभ्रमसि किं वृथा क्वचन चित्त विश्राम्यतां
स्वयं भवति यद् यथा भवति तत् तथा नान्यथा ।
अतीतमननुस्मरन्नपि च भाव्यसंकल्पयन्
अतर्कितगमागमाननुभवामि भोगानहम् ॥ २६७ ॥
पाणिं पात्रयतां निसर्गशुचिना भैक्षेण संतुष्यतां
यत्र क्वापि निषीदतां बहुतृणं विश्वं मुहुः पश्यताम् ।
अत्यागेऽपि तनोरखण्डपरमानन्दावबोधस्पृशाम्
अध्वा कोऽपि शिवप्रसादसुलभः संपत्स्यते योगिनाम् ॥ २६८ ॥

पाणिः पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं भैक्ष्यमक्षय्यमन्नं
विस्तीर्णं वस्त्रमाश।दशकमपमलं तल्पमस्वल्पमुवीं ।
येषां निःसङ्गताङ्गीकरणपरिणतिः स्वात्मसंतोषिणस् ते
धन्याः संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति ॥ २६९ ॥

पातितोऽपि कराघातैरुत्पतत्येव कन्दुकः ।
प्रायेण साधुवृत्तानामस्थायिन्यो विपत्तयः ॥ २७० ॥
पान्थस्त्रीविरहानलाहुतिकथामातन्वती मञ्जरी
माकन्देषु पिकाङ्गनाभिरधुना सोत्कण्ठमालोक्यते ।
अप्येते नवपाटलापरिमलप्राग्भारपाटच्चरा
वान्ति क्लान्तिवितानतानवकृतः श्रीखण्डशैलानिलाः ॥ २७१ ॥

पुरा विद्वत्तासीदुपशमवतां क्लेशहतये
गता कालेनासौ विषयसुखसिद्ध्यै विषयिणाम् ।
इदानीं तु प्रेक्ष्य क्षितितलभुजः शास्त्रविमुखान्
अहो कष्टं सापि प्रतिदिनमधोऽधः प्रविशति ॥ २७२ ॥

प्रणयमधुराः प्रेमोद्गाढा रसादलसास् तथा
भणितिमधुरा मुग्धप्रायाः प्रकाशितसंमदाः ।
प्रकृतिसुभगा विस्रम्भार्हाः स्मरोदयदायिनो
रहसि किमपि स्वैरालापा हरन्ति मृगीदृशाम् ॥ २७३ ॥

प्रथितः प्रणयवतीनां तावत् पदमातनोतु हृदि मानः ।
भवति न यावच् चन्दनतरुसुरभिर्मलयपवमानः ॥ २७४ ॥

प्रदानं प्रच्छन्नं गृहमुपगते संभ्रमविधिः
प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः ।
अनुत्सेको लक्ष्म्या निरभिभवसाराः परकथा:
सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् ॥ २७५ ॥

प्रायः कन्दुकपातेनोत्पतत्यार्यः पतन्नपि ।
तथा त्वनार्यः पतति मृत्पिण्डपतनं यथा ॥ २७६ ॥

प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः ।
विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारभ्य उत्तमगुणा न परित्यजन्ति ॥ २७७ ॥
प्रियसखि विपद्दण्डव्रातप्रपातपरंपरा-
परिचयचले चिन्ताचक्रे निधाय विधिः खलः ।
मृदमिव बलात् पिण्डीकृत्य प्रगल्भकुलालवद्
भ्रमयति मनो नो जानीमः किमत्र विधास्यति ॥ २७८ ॥

प्रीणाति यः सुचरितैः पितरं स पुत्रो
यद् भर्तुरेव हितमिच्छति तत् कलत्रम् ।
तन् मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यद्
एतत् त्र्यं जगति पुण्यकृतो लभन्ते ॥ २७९ ॥

प्रोद्यत्प्रौढप्रियङ्गुद्युतिभृति विदलत्कुन्दमाद्यद्ध्विरेफे
काले प्रालेयवातप्रबलविकसितोद्दाममन्दारदाम्नि ।
येषां नो कण्ठलग्ना क्षणमपि तुहिनक्षोदरक्षा मृगाक्षी
तेषामायामयामा यमसदनसमा यामिनी याति यूनाम् ॥२८०॥

फलं स्वेच्छालभ्यं प्रतिवनमखेदं क्षितिरुहां
पयः स्थाने स्थाने शिशिरमधुरं पुण्यसरिताम् ।
मृदुस्पर्शा शय्या सुललितलतापल्लवमयी
सहन्ते संतापं तदपि धनिनां द्वारि कृपणाः ॥ २८१ ॥

बाले लीलामुकुलितममी मन्थरा दृष्टिपाताः
किं क्षिप्यन्ते विरम विरम व्यर्थ एष श्रमस् ते ।
संप्रत्येते वयमुपरतं बाल्यमास्था वनान्ते
क्षीणो मोहस् तृणमिव जगज्जालमालोकयामः ॥ २८२ ॥

ब्रह्मज्ञानविवेकिनोऽमलधियः कुर्वन्त्यो दुष्करं
यन् मुञ्चन्त्युपभोगभाञ्जयपि धनान्येकान्ततो निःस्पृहाः ।
न प्राप्तानि पुरा न संप्रति न च प्राप्तौ दृढप्रत्ययो
वाञ्छामात्रपरिग्रहाण्यपि परं त्यक्तुं न शक्ता वयम् ॥ २८३ ॥

ब्रह्माण्डमण्डलीमात्रं किं लोभाय मनस्विनः ।
शफरीस्फुरितेनाब्धेः क्षुब्धता जातु जायते ॥ २८४ ॥ ॥
ब्रह्मा येन कुलालवन् नियमितो ब्रह्माण्डभाण्डोदरे
विष्णुर्येन दशावतारगहने क्षिप्तो महासंकटे ।
रुद्रो येन कपालपाणिपुट के भिक्षाटनं कारितः
सूर्यो भ्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे ॥ २८५ ॥

ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणांसू तृणगणान् यत्र स्थितो मन्यते
यत्स्वादाद् विरसा भवन्ति विभवासू त्रैलोक्यराज्यादयः ।
बोधः कोऽपि स एक एव परमो नित्योदितो जम्भते
भो साधो क्षणभङ्गुरे तदितरे भोगे रतिं मा कृथाः ॥ २८६ ॥

भवन्तो वेदान्तप्रणिहितधियामत्र गुरवो
विदग्धालापानां वयमपि कवीनामनुचराः
तथाप्येतद् ब्रूमो न हि परहितात् पुण्यमधिकं
न चास्मिन् संसारे कुवलयदृशो रम्यमपरम् ॥ २८७ ॥

भव्यं भुक्तं ततः किं कदशनमथ वा वासरान्ते ततः किं
कौपीनं वा ततः किं सितममलपटं पट्टवस्त्रं ततः किम् ।
एका भार्या ततः किं शतगुणगुणिता कोटिरेका ततः किम्
एको भ्रान्तस् ततः किं गजतुरगशतैर्वेष्टितो वा ततः किम् ॥ २८८ ॥

भिक्षाशी जनमध्यसङ्गरहितः स्वायत्तचेष्टः सदा
हानादानविविक्तमार्गनिरतः कश्चित् तपखी स्थितः ।
रथ्याक्षीणविशीर्णजीर्णवसनैः संप्राप्तकन्थासखो
निर्मानो निरहंकृतिः शमसुखाभोगैकबद्धस्पृहः ॥ २८९ ॥

भिक्षाहारमदैन्यमप्रतिसुखं भीतिच्छिदं सर्वदा
दुर्मात्सर्यमदाभिमानमथनं दुःखौघविध्वंसनम् ।
सर्वत्रान्वहमप्रयत्नसुलभं साधुप्रियं पावनं
शंभो: सत्रमवार्यमक्षयनिधिं शंसन्ति योगीश्वराः ॥ २९० ॥

भू: पर्यङ्को निजभुजलता कन्दुकं खं वितानं
दीपश् चन्द्रः सुमतिवनितालब्धसङ्गप्रमोदः ।
दिक्कान्ताभिः पवनचमरैर्वीज्यमानः समन्ताद्
भिक्षुः शेते नृप इव भुवि त्यक्तसर्वस्पृहोऽपि ॥ २९१ ॥
भोगा भङ्गुरवृत्तयो बहुविधासू तैरेव चायं भवस्
तत् कस्यैव कृते परिभ्रमत रे लोकाः कृतं चेष्टितैः ।
आशापाशशतोपशान्तिविशदं चेतः समाधीयतां
कामोच्छित्तिवशे स्वधामनि यदि श्रद्धेयमस्मद्वचः ॥ २९२ ॥

भोगास् तुङ्गतरङ्गभङ्गचपलाः प्राणाः क्षणध्वंसिनः
स्तोकान्येव दिनानि यौवनसुखं प्रीतिः प्रियेष्वस्थिरा ।
तत् संसारमसारमेव निखिलं बुद्ध्वा बुधा बोधका
लोकानुग्रहपेशलेन मनसा यत्नः समाधीयताम् ॥ २९३ ॥

भोगे रोगभयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद् भयं
माने दैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे जराया भयम् ।
शास्त्रे वादिभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद् भयं
सर्वं वस्तु भयान्वितं भुवि नृणां वैराग्यमेवाभयम् ॥ २९४ ॥

भो मर्त्याः शृणुत स्फुटाक्षरमिदं वाक्यं शिवप्राप्तये
सन्तः क्रीडनमिन्द्रियैः सुखलवप्राप्त्यर्थमभ्युद्यताः ।
संसारे क्षणभङ्गभङ्गुरतरे लभ्यं न चात्यन्तिकं
स्वात्मन्यस्ति समाधिनिर्मितसुखं यत् तत् स्वयं चिन्त्यताम् ॥ २९५॥

मत्तेभकुम्भदलने भुवि सन्ति शूराः
केचित् प्रचण्डमृगराजवधेऽपि दक्षाः ।
किंतु ब्रवीमि बलिनां पुरतः प्रसह्य
कन्दर्पदर्पदलने विरला मनुष्याः ॥ २९६ ॥

मत्तेभकुम्भपरिणाहिनि कुङ्कुमार्द्रे
कान्तापयोधरतटे रतिखेदखिन्नः ।
वक्षो निधाय भुजपञ्जरमध्यवर्ती
धन्यः क्षपां क्षपयति क्षणलब्धनिद्रः ॥ २९७॥

मधु तिष्ठति वाचि योषितां हृदि हालाहलमेव केवलम् ।
अत एव निपीयतेऽधरो हृदयं२९७ ॥ मुष्टिभिरेव ताड्यते ॥ २९८ ॥
महादेवो देवः सरिदपि च सैवामरसरिद्
गुहा एवागारं वसनमपि ता एव हरितः ।
सुहृद् वा कालोऽयं व्रतमिदमदैन्यव्रतमिदं
कियद् वा वक्ष्यामो वटविटप एवास्तु दयिता ॥ २९९ ॥

महेश्वरे वा जगतां महेश्वरे जनार्दने वा जगदन्तरात्मनि ।
न भेदहेतुप्रतिपत्तिरस्ति मे तथापि भक्तिस् तरुणेन्दुशेखरे ॥ ३०० ॥

मातर्मेदिनि तात मारुत सखे तेजः सुबन्धो जल
भ्रातर्व्योम निबद्ध एष भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः ।
युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतोद्रेकस्फुरन्निर्मल-
ज्ञानापास्तसमस्तमोहमहिमा लीये परब्रह्मणि ॥ ३०१ ॥

मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरं मत्काङ्क्षिणी मा स्म भूर्
भोगेभ्यः स्पृहयालवस् तव वशे का निःस्पृहाणामसि ।
सद्यःस्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रे पवित्रीकृते
भिक्षासक्तुभिरेव संप्रति वयं वृत्तिं समीहामहे ॥ ३०२ ॥

माने म्लायिनि खण्डिते च वसुनि व्यर्थं प्रयातेऽर्थिनि
क्षीणे बन्धुजने गते परिजने नष्टे शनैर्यौवने ।
युक्तं केवलमेतदेव सुधियां यज् जह्नुकन्यापय:-
पूतग्रावगिरीन्द्रकन्दरदरीकुञ्जे निवासः क्वचित् ॥ ३०३ ॥

मृत्पिण्डो जलरेखया वलयितः सर्वोऽप्ययं नन्वणु
अंशीकृत्य स एव संयुगशतै राज्ञां गणैर्भुज्यते ।
ते दद्युर्ददतेऽथ वा किमपि न क्षुद्रा दरिद्रा भृशं
धिग् धिक् तान् पुरुषाधमान् धनकणान् वाञ्छन्ति तेभ्योऽपि ये ॥
यथातुरः पथ्यमरोचमानं जिजीविषुर्भेषजमाददीत ।
तथा यियासुर्भुवि लोकयात्रां भुञ्जीत भोगानविषक्तचित्तः ॥ ३०५ ॥

यदा मेरुः श्रीमान् निपतति युगान्ताग्निनिहतः
समुद्राः शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहनिलयाः ।
धरा गच्छत्यन्तं धरणिधरपादैरपि धृता
शरीरे का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले ॥ ३०६ ॥

यदि नाम दैवगत्या जगदसरोजं कदाचिदपि जातम् ।
अवकरनिकरं विकिरति तत् किं कृकवाकुरिव हंसः ॥ ३०७ ॥

यदेतत् स्वाच्छन्द्यं विहरणमकार्पण्यमशनं
सहार्यैः संवासः श्रुतमुपशमैकव्रतफलम् ।
मनो मन्दस्पन्दं बहिरतिचिरस्यापि विमृशन्
न जाने कस्यैषा परिणतिरुदारस्य तपसः ॥ ३०८ ॥

यद् यस्य नाभिरुचितं न तत्र तस्य स्पृहा मनोज्ञेऽपि ।
रमणीयेऽपि सुधांशौ न नाम कामः सरोजिन्याः ॥ ३०९ ॥

यन् नागा मदवारिभिन्नकरटास् तिष्ठन्ति निद्रालसा
द्वारे स्वर्णविभूषिताश् च तुरगा वल्गन्ति यद् दर्पिताः ।
वीणावेणुमृदङ्गशङ्खपणवैः सुप्तश् च यद् बोध्यते
तत् सर्वं सुरलोकऋद्धिसदृशं धर्मस्य विस्फूर्जितम् ॥ ३१० ॥

यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता
साप्यन्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यसक्तः ।
अस्मत्कृते च परितुष्यति काचिदन्या
घिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च ॥ ३११ ॥

यूयं वयं वयं यूयमित्यासीन् मतिरावयोः ।
किं जातमधुना येन यूयं यूयं वयं वयम् ॥ ३१२ ॥

येनैवाम्बरखण्डेन संवीतो निशि चन्द्रमाः ।
तेनैव च दिवा भानुरहो दौर्गत्यमेतयोः ॥ ३१३ ॥
ये संतोषसुखप्रमोदमुदितास् तेषां न भिन्ना मुदो
ये त्वन्ये धनलुब्धसंकुलधियस् तेषां न तृष्णा हता।
इत्थं कस्य कृते कृतः स विधिना तादृक् पदं संपदां
खात्मन्येव समाप्तहेममहिमा मेरुर्न मे रोचते ॥ ३१४ ॥

रम्यं हर्म्यतलं न किं वसतये श्रव्यं न गेयादिकं
किं वा प्राणसमासमागमसुखं नैवाधिकप्रीतये ।
किं तद्भ्रान्तपतत्पतंगपवनव्यालोलदीपाङ्कुर-
च्छायाचञ्चलमाकलय्य सततं सन्तो वनान्तं गताः ॥ ३१५ ॥
रात्रिः सैव पुनः स एव दिवसो मत्वाबुधा जन्तवो
धावन्त्युद्यमिनस् तथैव निभृतप्रारब्धतत्तत्क्रियाः ।
व्यापारैः पुनरुक्तभुक्तविषयैरेवंविधेनामुना
संसारेण कदर्थिताः कथमहो मोहान् न लज्जामहे ॥ ३१६ ॥

रे कन्दर्प करं कदर्थयसि किं कोदण्डटङ्कारवै
रे रे कोकिल कोमलैः कलरवैः किं त्वं वृथा जल्पसि ।
मुग्धे स्निग्धविदग्धमुग्धमधुरैर्लोलैः कटाक्षैरलं
चेतश् चुम्बितचन्द्रचूडचरणध्यानामृतं वर्तते ॥ ३१७ ॥
लज्जां गुणौघजननीं जननीमिवार्याम्
अत्यन्तशुद्धहृदया अनुवर्तमानाः ।
तेजस्विनः सुखमसूनपि संत्यजन्ति
सत्यव्रतव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञाम् ॥ ३१८ ॥

लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्
पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः ।
कदाचिदपि पर्यटञ् शशविषाणमासादयेन्
न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ३१९ ॥

वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्तं वनचरैः सह ।
न मूर्खजनसंपर्क : सुरेन्द्रभवनेष्वपि ॥ ३२० ॥
वरं प्राणच्छेदः समदमघवन्मुक्तकुलिश-
प्रहारैरुद्गच्छद्गहनदहनोद्गारगुरुभिः ।
तुषाराद्रे: सूनोरह ह पितरि क्लेशविवशे
न चासौ संपातः पयसि पयसां पत्युरुचितः ॥ ३२१ ॥

वरं शृङ्गोत्तुङ्गाद् गुरुशिखरिणः क्वापि विषमे
पतित्वायं कायः कठिनदृषदन्तर्विदलितः ।
वरं न्यस्तो हस्तः फणिपतिमुखे तीक्ष्णदशने
वरं वह्नौ पातस् तदपि न कृतः शीलविलयः ॥ ३२२ ॥

वर्णं सितं झटिति वीक्ष्य शिरोरुहाणां
स्थानं परं परिभवस्य तदेव पुंसाम् ।
आरोपितास्थिशकलं परिहत्य यान्ति
चण्डालकूपमिव दूरतरं तरुण्यः ॥ ३२३ ॥

वह्निस् तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्
मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतिः सद्यः कुरङ्गायते ।
व्यालो माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते
यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति ॥ ३२४ ॥

वितीर्णे सर्वस्खे तरुणकरुणापूर्णहृदयाः
स्मरन्तः संसारे विगुणपरिणामा विधिगतीः ।
वयं पुण्येऽरण्ये परिणतशरञ्चन्द्रकिरणैस्
त्रियामा नेष्यामो हरचरणचित्तैकशरणाः ॥ ३२५ ॥

विरमत बुधा योषित्सङ्गात् सुखात् क्षणभङ्गुरात्
कुरुत करुणामैत्रीप्रज्ञावधूजनसंगमम् ।
न खलु नरके हाराक्रान्तं घनस्तनमण्डलं
शरणमथ वा श्रोणीबिम्बं रणन्मणिमेखलम् ॥ ३२६ ॥

विरम विरमायासादस्माद् दुरध्यवसायतो
विपदि महतां धैर्यध्वंसं यदीक्षितमीहसे ।
अयि जडविधे कल्पापाये व्यपेतनिजक्रमाः
कुलशिखरिणः क्षुद्रा नैते न वा जलराशयः ॥ ३२७ ॥
विरहेऽपि संगमः खलु परस्परं संगतं मनो येषाम् ।
हृदयमपि विघटितं संगमेऽपि विरहं विशेषयति ॥ ३२८ ॥

विवेकव्याकोशे विकसति शमे शाम्यति तृषा
परिष्वङ्गे तुङ्गे प्रसरतितरां सा परिणतिः ।
जराजीर्णैश्वर्यग्रसनगहनाक्षेपकृपणः
कृपापात्रं यस्यां भवति मरुतामप्यधिपतिः ॥ ३२९ ॥

विश्वामित्रपराशरप्रभृतयो वाताम्बुपर्णाशनास्
तेऽपि स्त्रीमुखपङ्कजं सुललितं दृष्टैव मोहं गताः ।
शाल्यन्नं सघृतं पयोदधियुतं भुञ्जन्ति ये मानवास्
तेषामिन्द्रियनिग्रहो यदि भवेद् विन्ध्यः प्लवेत् सागरे ॥ ३३० ॥

वैराग्यं संश्रयत्येको नीतौ भ्रमति चापरः ।
शृङ्गारे रमते कश्चिद् रुचिभेदः परस्परम् ॥ ३३१ ॥

व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती
रोगाश् च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम् ।
आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भो
लोकस् तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ॥ ३३२ ॥

शय्या शैलशिला गृहं गिरिगुहा वस्त्रं तरूणां त्वचः
सारङ्गाः सुहृदो ननु क्षितिरुहां वृत्तिः फ्लैः कोमलैः ।
येषां नैर्झरमम्बुपानमुचितं रत्यै च विद्याङ्गना
मन्ये ते परमेश्वराः शिरसि यैर्बद्धो न सेवाञ्जलिः ॥ ३३३ ॥

शिरः शार्वं स्वर्गात् पशुपतिशिरस्तः क्षितिधरं
गिरीन्द्रादुत्तङ्गादवनिमवनेश् चापि जलधिम् ।
अधोधो गङ्गेयं पदमुपगता स्तोकमथ वा
विवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः ॥ ३३४ ॥

संपत्सु महतां चित्तं भवत्युत्पलकोमलम् ।
आपत्सु च महाशैलशिलासंघातकर्कशम् ॥ ३३५ ॥

संमोहयन्ति मदयन्ति विडम्बयन्ति निर्भर्त्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति ।

एताः प्रविश्य सदयं हृदयं नराणां
किं नाम वामनयना न समाचरन्ति ॥ ३३६ ॥
सखे धन्याः केचित् त्रुटितभवबन्धव्यतिकरा
वनान्ते चिन्वन्तो विषमविषयाशीविषगतीः ।
शरच्चन्द्रज्योत्स्ना धवलगगनाभोगसुभगां
नयन्ते ये रात्रिं सुकृतचयचित्तैकशरणाः ॥ ३३७ ॥

स जातः कोऽप्यासीन् मदनरिपुणा मूर्ध्नि धवलं
कपालं यस्योचैर्विनिहितमलंकारविधये ।
नृभिः प्राणत्राणप्रवणमतिभिः कैश्चिदधुना
नमद्भिः कः पुंसामयमतुलदर्पज्वरभरः ॥ ३३८ ॥

सत्यामेव त्रिलोकीसरिति हरशिरश्चुम्बिनीविच्छटायां
सद्वृत्तं कल्पयन्त्यां वटविटपिभवैर्वल्कलैः सत्फलैश् च ।
कोऽयं विद्वान् विपत्तिज्वरजनितरुजातीव दुःखासिकानां
वक्त्रं वीक्षेत दुःस्थे यदि हि न बिभृयात् स्वे कुटुम्बेऽनुकम्पाम् ॥ ३३९॥

सहकारकुसुमकेसरनिकरभवामोदमूर्च्छितदिगन्ते ।
मधुरमधुविधुरमधुपे मधौ भवेत् कस्य नोत्कण्ठा ॥ ३४० ॥

सिद्धाध्यासितकन्दरे हरवृषस्कन्धावगाढद्रुमे गङ्गाधौतशिलातले हिमवतः स्थाने स्थितः स्थेयसि ।

कः कुर्वीत परप्रणाममलिनं मानं मनस्वी जनो
यद्युत्रस्तकुरङ्गशावनयना न स्युः स्मरास्त्रं स्त्रियः ॥ ३४१ ॥

सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्नमलंकरणं भुवः । तदपि तत् क्षणभङ्गि करोति चेदह ह कष्टमपण्डितता विधेः ॥ ३४२ ॥ स्थाल्यां वैडूर्यमय्यां पचति तिलखलं चान्दनैरिन्धनोघैः सौवर्णैर्लाङ्गलाग्रैर्विलिखति वसुधामर्कमूलस्य हेतोः ।

छित्त्वा कर्पूरखण्डान् वृतिमिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात्
प्राप्येमां कर्मभूमिं न चरति मनुजो यस् तपो मन्दभाग्यः ॥ ३४३ ॥

स्थितिः पुण्येऽरण्ये सह परिचयो हन्त हरिणैः
फलैर्मेध्या वृत्तिः प्रतिनदि च तल्पानि दृषदः ।
इतीयं सामग्री भवति हरभक्तिं स्पृहयतां
वनं वा गेहं वा सदृशमुपशान्तैकमनसाम् ॥ ३४४ ॥

स्नात्वा गाङ्गैः पयोभिः शुचिकुसुमफलैरर्चयित्वा विभो त्वां
ध्येये ध्यानं निवेश्य क्षितिधरकुहरग्रावपर्यंङ्कमूले ।
आत्मारामः फलाशी गुरुवचनरतस् त्वत्प्रसादात् स्मरारे
दुःखं मोक्ष्ये कदाहं समकरचरणे पुंसि सेवासमुत्थम् ॥ ३४५ ॥

स्पृहयति भुजयोरन्तरमायतकरवालकररुहविदीर्णम् ।
विजयश्रीर्वीराणां व्युत्पन्नप्रौढवनितेव ॥ ३४६ ॥

स्फुरत्स्फारज्योत्स्नाधवलिततले क्वापि पुलिने
सुखासीनाः शान्तध्वनिषु रजनीषु द्युसरितः ।
भवाभोगोद्विग्नाः शिव शिव शिवेत्यार्तवचसः
कदा स्यामानन्दोद्गतबहुलबाष्पप्लुतदृशः ॥ ३४७ ॥
स्मृता भवति तापाय दृष्टा चोन्मादवर्धिनी ।
स्पृष्टा भवति मोहाय सा नाम दयिता कथम् ॥ ३४८ ॥

स्रजो हृद्यामोदा व्यजनपवनश् चन्द्रकिरणा:
परागः कासारो मलयजरजः सीधु विशदम् ।
शुचिः सौधोत्सङ्गः प्रतनु वसनं पङ्कजदृशो
निदाघर्तावेतद् विलसति लभन्ते सुकृतिनः ॥ ३४९ ॥

स्वल्पस्नायुवसावशेषमलिनं निर्मांसमप्यस्थिकं
श्वा लब्ध्वा परितोषमेति न च तत् तस्य क्षुधाशान्तये ।
सिंहो जम्बुकमङ्कमागतमपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं
सर्वः कृच्छ्रगतोऽपि वाञ्छति जनः सत्त्वानुरूपं फलम् ॥ ३५० ॥

स्वादिष्ठं मधुनो घृताच् च रसवद् यत् प्रस्रवत्यक्षरं
दैवी वागमृतात्मनो रसवतस् तेनैव तृप्ता वयम् ।
कुक्षौ यावदमी भवन्ति धृतये भिक्षाहृताः सक्तवस्
तावद् दास्यकृता जनैर्न हि धनैर्भोगान् समीहामहे ॥ ३५१ ॥

हिंसाशून्यमयत्नलभ्यमशनं धात्रा मरुत् कल्पितं व्यालानां पशवस् तृणाङ्कुरभुजः सृष्टाः स्थलीशायिनः । संसारार्णवलङ्घनक्षमधियां वृत्तिः कृता सा नृणां यामन्वेषयतां प्रयान्ति सततं सर्वे समाप्तिं गुणाः ॥ ३५२ ॥ भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहे

GROUP III

[Stray verses from single versions, isolated Bhartr. MSS, and anthologies; in alphabetical order; only a few variants have been reported.]

१३८

अकिंचनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतसः ।
मया संतुष्टमनसः सर्वाः सुखमया दिशः ॥ ३५३ ॥

अक्रोधवैराग्यजितेन्द्रियत्वं क्षमादयाशान्तिजनप्रियत्वम् ।
निर्लोभदाता भयशोकहारी ज्ञानस्य चिह्नं भयलक्षणानि ॥ ३५४ ॥

अङ्गुल्यः पञ्चमे मासे दृष्टिकुक्षौ च षष्टमे ।
संचारः सप्तमे मासे अष्टमे नयनेषु च ॥ ३५५ ॥

अङ्गेन गात्रं नयनेन वक्त्रं न्यायेन राज्यं लवणेन भोज्यम् ।
धर्मेण हीनं खलु जीवितं च न राजते चन्द्रमसा विना निशा ॥ ३५६ ॥

अजातमृतमूर्खेभ्यो मृताजातौ सुतौ वरम् ।
यतस् तौ स्वल्पदुःखाय यावञ्जीवं जडो दहेत् ॥ ३५७ ॥

अज्ञं कर्माणि लिम्पन्ति तज्ज्ञं कर्म न लिम्पति ।
लिप्यते रसनैवैका सर्पिषा करवद् यथा ॥ ३५८ ॥

अज्ञानामवनी भुजामहरह: स्वर्णाभिषेकोत्सवाज्
ज्ञातुः श्रीयुवरङ्गभूपरसिकश्लाघैव संमानना ।
सारासारविवेकशून्यरमणीसंभोगसाम्राज्यतः
सारज्ञेन्दुमुखीविलोककपटश्चातुर्ययूनां मुदे ॥ ३५९ ॥

अज्ञेष्वज्ञो गुणिषु गुणवान् पण्डिते पण्डितोऽसौ
दीने दीनः सुखिनि सुखवान् भोगिनो भोगिभावः ।
ज्ञाता ज्ञातुर्युवतिषु युवा वाग्मिनां तत्त्ववेत्ता
धन्यः सोऽयं भवति भुवने योऽवधूतेऽवधूतः ॥ ३६० ॥

अत्र यत् पतितं वर्णबिन्दुमात्राविसर्गकम् ।
भ्रमप्रमाददोषाद् हि क्षन्तव्यं तत् सुबुद्धिभिः ॥ ३६१ ॥
अधरामृतेन पित्तं नश्यति वायुः पयोधरयुगेन ।
अनवरतरतेन कफं त्रिदोषशमनं वपुर्नार्याः ॥ ३६२ ॥

अधीत्य सकलं श्रुतं चिरमपास्य घोरं तपो
यदिच्छसि फलं तयोरह हि लाभपूजादिकम् ।
छिनत्सि तरुपल्लवप्रसरमेव शून्याशय:
कथं समुपलिप्सते सुरसमस्य पक्वं फलम् ॥ ३६३ ॥

अध्यात्मन्यवधीयतां भवरसे वैराग्यमानीयतां
विद्वद्भ्यः समधीयतां सुरसरित्तीरे सदा स्थीयताम् ।
भिक्षार्थं व्यवसीयतामनुदिनं सत्कर्म संचीयतां
विष्णुश् चेतसि धीयतां परतरे ब्रह्मण्यथो लीयताम् ॥ ३६४ ॥

अनन्तविभवभ्रष्टा दौर्भाग्यपरितापिनी ।
शोच्याति प्राप्य जीवत्वं भर्तृहीनेव नायिका ॥ ३६५ ॥

अनर्थमकरागारादस्मात् संसारसागरात् ।
उड्डीयते निरुद्वेगं सर्वत्यागेन पुत्रक ॥ ३६६ ॥

अनल्पं जल्पन्तः कति बत गता नो यमपुरं
पुरस्तादस्माकं विधृतवदना व्याप्तनयनाः ।
अतीता यद्येवं न हि निजहितं चेतसि वयं
वहामो, हा मोहाद् विषयविषजातीदनशिनः (?) ॥ ३६७ ॥
अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभता ।
अशौचं निर्दयत्वं च स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ ३६८ ॥

अन्तर्विषमता ह्येता बहिरेव मनोहराः ।
गुञ्जाफलसमाकारा योषितः केन निर्मिताः ॥ ३६९ ॥

अपि सर्वविदो न राजते वचनं श्रोतरि बोधवर्जिते ।
अपि भर्तरि नष्टलोचने विफलः किं न कलत्रविभ्रमः ॥ ३७० ॥

अपूर्वो दृश्यते वह्निः कामिन्याः स्तनमण्डले ।
दूरतो दहते गात्रं गात्रलग्नः सुशीतलः ॥ ३७१ ॥

अपेक्षन्ते न पात्राणि न स्नेहं न दशान्तरम् ।
सदा लोकहितासक्ता रत्नदीपा इवोत्तमाः ॥ ३७२ ॥

अफलस्यापि वृक्षस्य छायां सर्व: समीहते ।
निर्गुणोऽपि वरं बन्धुर्यः परः पर एव सः ॥ ३७३ ॥

अभित्तावृत्थिते चित्रे दृश्यते भित्तिरातता ।
अहो विचित्रा मायेयं भ[ म ? ] ग्नं तुण्डं शिला प्लुता ॥ ३७४ ॥

अमेध्यपूर्णं क्रिमिजन्तुसंकुलं स्वभावदुर्गन्धमशौचमध्रुवम् ।
कलेवरे मूत्रपुरीषभाजने रमेत मूढो न रमेत पण्डितः ॥ ३७५ ॥
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ३७६ ॥

अये दिष्ट्या नष्टो मम गृहपिशाचीपरिचयः
परावृत्तं मोहात् स्फुरति च मनाग् ब्रह्मणि ममः ।
विकारोऽप्यक्षाणां गलित इव निर्भाति विषयात्
तथापि क्षेत्रज्ञः स्पृहयति वनाय प्रति मुहुः ॥ ३७७ ॥

अरक्षितं तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति ।
जीवत्यनाथोऽपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्नोऽपि गृहे न जीवति ॥
३७८॥

अरण्यं सारङ्गैर्गिरिकुहरगेहाश् च हरिभिर्
दिगन्ता मातङ्गैर्वनमपि सरोजैरनुगतम् ।
त्वया चक्षुर्मध्यस्तनवदनसौन्दर्यविजितैः
सतां माने म्लाने मरणमथ वा दूरशरणम् ॥ ३७९ ॥

अरण्यरुदितं कृतं शवशरीरमुद्वर्तितं
स्थले कमलरोपणं सुचिरभूषरे वर्षणम् ।
श्वपुच्छमवनामितं बधिरकर्णजापः कृतस्
तदन्धमुखमण्डनं यदबुधे जने भाषितम् ॥ ३८० ॥

अरुणांशुरुचं नवोदितं कुचयुग्मप्रसृतां निभिनीम् ( ? ) ।
घनकुङ्कुमरागशङ्किनी मुहुरक्षोयमूर्मिवारिभिः ॥ ३८१ ॥
अर्था हसन्त्युचितदानविहीनचित्तं
भूमिर्नरं च मम भूमिरिति ब्रुवाणम् ।
जारा हसन्ति तनयानुपलालयन्तं
मृत्युर्हसत्यवनिपं रणरङ्गभीरुम् ॥ ३८२ ॥

अर्थाः पादरजःसमा गिरिनदीवेगोपमं यौवनं
मानुष्यं जलबिन्दुलोलचपलं फेनोपमं जीवितम् ।
धर्मं यो न करोति निश्चलमतिः स्वर्गार्गलोद्घाटनं
पश्चात्तापहृतो जरापरिणतः शोकाग्निना दह्यते ॥ ३८३ ॥

अवचनं वचनं प्रियसंनिधावनवलोकनमेव विलोकनम् ।
अवयवावरणं च यदंशुकं व्यतिकरेण तरङ्गसमर्पणम् ॥ ३८४ ॥

अवज्ञानाद् राज्ञां भवति नृपहीनः परिचरं
जनस् तत्प्राधान्याद् भवति न समीपे बुधजनः ।
बुधैस् त्यक्ते राज्ञो भवति न च नीतिर्गुणवती
विनष्टायां नीत्यां सकलमपि शुष्येन् नृपकुलम् ॥ ३८५ ॥

अविदितशपसविशेपा वाणी निःसरति वक्रतो येषाम् ।
गुदवदनविवरभेदो रदनैरनुमीयते तेषाम् ॥ ३८६ ॥

अविरलमदजलनिवहं भ्रमरकुलानीकसेवितकपोलम् ।
अभिमतफलदातारं कामेशं गणपतिं वन्दे ॥ ३८७ ॥

अव्याधिगात्रमनुकूलतरं कलत्रं
वेश्म प्रसिद्धविभवं निशिता च विद्या ।
श्लाघ्यं कुलं चरमकालगतिः समर्थो
मातुः कटाक्षपरिणामविभूतयस् ते ॥ ३८८ ॥
असत्यमप्रत्ययमूलकारणं कुवासनासद्मसमृद्धिवारणम् ।
विपन्निदानं परवञ्चनोर्जितं कृतापराधं कृतिभिर्विवर्जितम् ॥ ३८९ ॥

असारः संसार: सरसकदलीसारसदृशो
लसद्विद्युल्लेखाचकितचपलं जीवितमिदम् ।
यदेतत् तारुण्यं नगगतनदीवेगसदृशम्
अहो धार्ष्ट्यमं पुंसां तदपि विषयान् धावति मनः ॥ ३९० ॥

असारे खलु संसारे सुखभ्रान्तिः शरीरिणाम् ।
लालापानमिवाङ्गुष्ठे बालानां स्तन्यविभ्रमः ॥ ३९१ ॥

असीव्यद् देहे स्वे पशुपतिरुमाङ्कं समघनो
विगुप्तो गोपीभिर्दुहितरमयात् सा कमलभूः ।
यदादेशादेतज् जगदपि मृगीदृक्परवशं
स वश्यः कस्य स्यादहह विषमो मन्मथभरः ॥ ३९२ ॥

अहिरिव जनयोगं, सर्वदा वर्जयेद् यः
कुणमिव वसु नारीं त्यक्तकामो विरागी ।
विषमिव विषयार्थान् अन्यमानो दुरन्ताञ्
जयति परमहंसो मुक्तिभावं समेति ॥ ३९३ ॥

अहो अहीनामपि लेहनं स्याद् दुःखानि नूनं नृपसेवनानि ।
एकोऽहिना दष्टमुपैति मृत्युं क्षमापेन दष्टस्तु सगोत्रमित्रः ॥ ३९४ ॥

आकाशमुत्पततु गच्छतु वा दिगन्तम्
अम्भोनिधिं विशतु तिष्ठतु वा यथेच्छम् ।
जन्मान्तरार्जितशुभाशुभकृन्नराणां
छायेव गच्छति कर्म फलानुबन्धि ॥ ३९५ ॥

आत्मानं धर्मकृत्यं च पुत्रदारांश् च पीडयन् ।
देवतातिथिभृत्यांश् च स कदर्य इति स्मृतः ॥ ३९६ ॥
आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः ।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम् ॥ ३९७ ॥

-आदौ मञ्जनचीरहारतिलकं नेत्राञ्जनं कुण्डलं
नासामौक्तिकमालतीविकरणं झंकारकं नूपुरम् ।
अङ्गे चन्दनचर्चितं मणिगणः क्षुद्रावलि[र्] घण्टिका
ताम्बूलं करकङ्कणं चतुरता शृङ्गारकाः षोडश ॥ ३९८ ॥

आपन्मूलं खलु युवतयस् तन्निमित्तोऽवमानस्
तासां यावत् सलिललहरीभङ्गुरः पक्षपातः ।
अप्येवं भो परिणतशरच्चन्द्रबिम्बाभिरामं
दूरीकर्तुं वदनकमलं नालमस्मत्प्रियायाः ॥ ३९९ ॥

आयासशतलब्धस्य प्राणेभ्योऽपि गरीयसः ।
गतिरेकैव वित्तस्य दानमन्या विपत्तयः ॥ ४०० ॥

आयुर्लेखा पवनचलना श्लिष्टदीपोपमेया
संपच् चैषा मदवशचलत्कामिनीदृष्टिलोला ।
तीव्रश् चान्तर्दहति हृदयं विप्रयोगः प्रियेभ्यस्
तस्मादेतत् सततममलं ब्रह्म शान्तं प्रपन्नाः ॥ ४०१ ॥

आलिङ्गत्यन्यमन्यं रमयति वचसा लीलया वीक्षते॒ऽन्यं
रोदित्यन्यस्य हेतोः कलयति शपथैरन्यमन्यं घृणोति ।
शेते चान्येन सार्धं शम [ ? य ]नमुपगता चिन्तयत्यन्यमन्यं
स्त्रीमाया दुश्चरित्रा जगदहितकरी केन कष्टेन सृष्टा ॥ ४०२ ॥

आलोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्यैवं पुनः पुनः ।
इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणः सदा ॥ ४०३ ॥
आशया ये कृता दासास् ते दासाः सर्वदेहिनाम् ।
आशा दासीकृता येन तस्य दासायते जगत् ॥ ४०४ ॥

आशा नाम मनुष्याणां काश्चिदाश्चर्यशृङ्खला ।
यया [बद्धाः] प्रधावन्ति मुक्तास् तिष्ठन्ति कुत्रचित् ॥ ४०५ ॥

आस्तां सकण्टकमिदं वसुधाधिपत्यं त्रैलोक्यराज्यमपि देव तृणाय मन्ये ।
निःशङ्कसुप्तहरिणीकुलसंकुलासु चेतः परं वलति शैलवनस्थलीषु ॥ ४०६ ॥

आहारनिद्राभयमैथुनं च समानमेतत् पशुभिर्नराणाम् ।
ज्ञाने नराणामधिको विशेषो ज्ञानेन हीनाः पशुभिः समानाः ॥ ४०७ ॥

इदं नासीन् न चोत्पन्नं न चासीन् न भविष्यति ।
तत् तद् ब्रह्मैव सद्रूपमिदमित्थमवस्थितम् ॥ ४०८ ॥

इन्द्रं ध्यक्षघरं अमेन्थमुदधिं पञ्चाननं पद्मजं
सिन्धुं स्वादुजलं शिवं सितगलं कामं च सद्विग्रहम् ।
शैलानक्षधरांस् तथैव च हयान् लक्ष्मीपतिं पिङ्गलं
जाने सर्वमिदं रघुपते दत्त स्वयं हारिणा ॥ ४०९ ॥

इन्द्रः प्रधानं दिवि देवतेषु विप्रो मनुष्येषु नदीषु गङ्गा ।
गावः पशुष्वेषु धने च धान्यं सर्वत्र पात्रस्य शिरः प्रधानम् ॥ ४१० ॥

इयं पल्ली भिल्लैरनुचितसमारम्भरसिकै:
समन्तादाकीर्णा विषविषमबाणप्रणयिभिः ।
तरोरस्य स्कन्धे ग़मय समयं कीर निभृतं
न वाणी कल्याणी तदिह मुखमुद्रैव शरणम् ॥ ४११ ॥
इयत्येतस्मिन् वा निरवधिचमत्कृत्यतिशयो
वराहो वा राहुः प्रभवति चमत्कारविषयः ।
महीमेको मग्नां यदयमवहद् दन्तशल[क ?]लै:
शिरः शेषः शत्रुं निगिलति परं संत्यजति च ॥ ४१२ ॥

इयमुच्चधियामलौकिकी महती कापि कठोरचित्तता ।
उपकृत्य भवन्ति निःस्पृहाः परतः प्रत्युपकारभीरवः ॥ ४१३ ॥

इयमुदरदरी दुरन्तपूरा यदि न भवेदभिमानभङ्गभूमिः ।
कथमिह सा दशा सहन्ते कुटिलकटाक्षनिरीक्षणं नृपाणाम् ॥ ४१४ ॥

इह किं कुरङ्गशावक केदारे कलममञ्जरीं त्यजसि ।
तृणबाणस् तृणधन्वा तृणघटितः कपटपुरुषोऽयम् ॥ ४१५ ॥

इह तुरगशतैः प्रयान्तु मूर्खा धनरहिता विबुधाः प्रयान्तु पद्भ्याम् ।
गिरिशिखरगतापि काकपङ्क्तिः पुलिनगतैर्न समत्वमेति हंसैः ॥ ४१६ ॥

उच्चैरेष तरुः फलं च पृथुलं दृष्ट्वैव हृष्टः शुकः
पक्वं शालिवनं विहाय जडधीस् तां नालिकेरीं गतः ।
तामारुह्य बुभुक्षितेन मनसा बुद्धिः कृता भेदने
आशा तस्य न केवलं विगलिता चक्षुर्गता चूर्णताम् ॥ ४१७ ॥

उच्छिष्टं करखर्परं पथि गतं मूर्खैर्जडैधिक्कृतं
विप्रैस् तत्त्वविचिन्तकैर्मनसि त्तं स्वात्मप्रबोधे कृतम् ।
नृत्यन्तं च दिगम्बरं च जटिलं बालैश् च मुक्तं जडं
डिम्भाश् चोपहसन्ति चत्वरपथे दत्त्वा मुहुस् तालिकाः ॥ ४१८ ॥

उडुगणपरिवारो नायको यः सुधायाः
शतभिषगनुयातः शंभुमूर्धावतंसः ।
विरहयति न चैनं राजयक्ष्मा शशाङ्कं
हतविधिपरिपाकः केन वा लङ्घनीयः ॥ ४९९ ॥

उत्खातान् प्रतिरोपयन् कुसुमितांश् चिन्वन् लघून् वर्धयन्
कुञ्जात् कण्टकिनो बहिर्विरचयन् विश्लेषयन् संहतान् ।
अत्युच्चान् नमयञ् शनैरवनतान् संवर्धयन् भूतले
मालाकार इव प्रपञ्चचतुरो राजा चिरं नन्दति ॥ ४२० ॥

उत्तानोच्छूनमण्डूकपाटितोदरसंनिभे ।
क्लेदिनी स्त्रीसमासक्तिः किं मूढस्य न जायते ॥ ४२१ ॥

उत्तिष्ठ क्षणमेकमुद्वह सखे दारिद्र्यभारं मम
श्रान्तस् तावदहं क्षणान् मरणजं सेवे त्वदीयं सुखम् ।
इत्युक्तो धनवर्जितेन सहसा गत्वा श्मशाने शवो
दारिद्र्यान् भरणं वरं वरमिति ज्ञात्वैव तूष्णीं स्थितः ॥ ४२२ ॥
उत्पादिता स्वयमियं यदि तत्तनूजा
तातेन वा यदि तदा भगिनी खलु श्रीः ।
युद्यन्यसंगमवती च तदा परस्त्री
तत्त्यागबद्धमनसः सुधियो भवन्ति ॥ ४२३ ॥

उत्सवादपि नीचानां कलहोऽपि सुखायते ।
कपर्दकार्धलाभेन कुशलो बहु मन्यते ॥ ४२४ ॥

उदग्रा यौवनयोगाः कुरूपं रूपमाधत्ते ।
यथा तथाव्यये केलिंबा[?]अपि च माधुर्यम् ॥ ४२५ ॥

उदयति यदि भानुः पश्चिमे दिग्विभागे
प्रचलति यदि मेरुः शीततां याति वह्निः ।.
विकसति यदि पद्मं पर्वताग्रे शिलायां
न भवति पुनरुक्तं भाषणं सज्जनानाम् ॥ ४२६ ॥

उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश् च नागाश् च वहन्ति नोदिताः ।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥ ४२७ ॥

उदेति घनमण्डली नटति नीलकण्ठावली
तडिद् वलति सर्वतो वहति केतकीमारुतः ।
तथापि यदि नागतः स सखि तत्र मन्येऽधुना
दधाति मकरध्वजस् त्रुटितसिञ्जिनीकं धनुः ॥ ४२८ ॥

उद्यमं कुर्वतां पुंसां फलं मार्जारकर्मवत् ।
जन्मप्रभृति गौर्नास्ति पयः पिबति नित्यशः ॥ ४२९ ॥
उद्यानेषु विचित्रभोजनविधिस् तीव्रातितीव्रं तपः
कौपीनावरणं सुवस्त्रममितं भिक्षाटनं मण्डनम् ।
आसन्नं मरणं च मङ्गलसमं सत्यं समुत्पद्यते
तां काशीं परिहृत्य हन्त विबुधैरन्यत्र किं स्थीयते ॥ ४३० ॥

उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये ।
पयःपानं भुजंगानां केवलं विषवर्धनम् ॥ ४३१ ॥

उरो मासद्वये जाते त्रिभिर्मासैस् तथोदरम् ।
चतुर्मासैर्नितम्बं च हस्तपादाविव स्थितः ॥ ४३३ ॥

एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः ।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥ ४३३ ॥

एक एव सतां दोषो द्वितीयो नोपपद्यते ।
यदेनं क्षमया युक्तमशक्तं मन्यते जनः ॥ ४३४ ॥

एकान्तशीलस्य दृढव्रतस्य पञ्चेन्द्रियप्रीतिनिवर्तकस्य ।
अध्यात्मचिन्तागतमानसस्य मोक्षो ध्रुवं तस्य सहंसकस्य ॥ ४३५ ॥

एतस्मात् कथमिन्द्रजालमपरं स्त्रीगर्भवासोऽस्थिरं
रेतः श्वे[श्चयो ?]तति मस्तमस्तकपदाविर्भूतनानाङ्कुरम् ।
पर्यायेण शिशुत्वयौवनजरावेषैरशेषैर्वृतं
पश्यत्यत्ति शृणोति जिघ्रति मुहुर्निद्राति जागर्ति च ॥ ४३६ ॥
एतस्याः स्तनभारभङ्गुरमुरः कीर्णा नितम्बस्थली
मध्यं मध्यजनाभिगर्तपठितं नाशाचलं चुम्बति ।
धैर्यं धेहि मनःकुरङ्ग पुरतो रोमावलीवागुराम्
एतद्भ्रान्तिगतागतव्यसनिनः किं वा विधेयं विधे ॥ ४३७ ॥

एतानि तानि नवयौवनगर्हितानि मिष्टान्नपानशयनासनलालितानि ।
हारार्धहारमणिमण्डितभूषणानि भूमौ पतन्ति विलुठन्ति कलेवराणि ॥४३८ ॥

एता हसन्ति च रुदन्ति च कार्यहेतोर् विश्वासयन्ति च परं न च विश्वसन्ति ।
तस्मान् नरेण सुशीलसमन्वितेन नार्यः श्मशानघटिका इव वर्जनीयाः ॥४३९ ॥

एते ते दिवसास् त एव तरवस् ताश् च प्रगल्भस्त्रियस्
तचू चैवाम्रवनं सकोकिलरुतं सेयं सचन्द्रा निशा ।
वातः सोऽपि च दक्षिणो धृतिहरः सोऽयं वसन्तानिलो
हा तारुण्य विना त्वयाद्य सकलं पालालभारायते ॥ ४४० ॥

ॐकारे सत्प्रदीपे मृगय गृहपतिं सूक्ष्ममेकान्तरस्थं
संयम्य द्वारवाहं पवनमविरतं नायकं चेन्द्रियाणाम् ।
वाग्जालं कस्य हेतोर्वितरसि हि गिरां दृश्यते नैव किंचिद्
देहस्यं पश्य नाथं भ्रमसि किमपरे शास्त्रमोहान्धकारे ॥ ४४१ ॥

कदा भिक्षाभक्ष्यैः करगलितगङ्गाम्बुतरलैं:
शरीरं मे स्थास्यत्युपरतसमस्तेन्द्रियसुखम् ।
कदा ब्रह्माभ्यासस्थिरतनुतयारण्य विहगाः
पतिष्यन्ति स्थाणुभ्रमहतधियः स्कन्धशिरसि ॥ ४४२ ॥
कन्थासंचरणं कदन्नमशनं ताम्बूलहीनं मुखं
खट्वैका त्रुटिता विशीर्ण  जाया जरामर्कटी ।
वृत्तिः कायविशोषणेन शिशवो ********
मूढानां सुखलिप्सया ननु तथाप्यास्था गृहस्थाश्रमे ॥ ४४३ ॥

कपिकुलनखमुखविदलिततरुतलनिपतितफलाशिनेपि वरम् ।
न पुनर्धनमदगर्वितभ्रूभृङ्गविलासिनी दृष्टिः ॥ ४४४ ॥

कलिलं चैकरात्रेण पञ्चरात्रेन [ ०ण] बुद्बुदम् ।
पक्षैकेनाण्डकः सोऽथ मासपूर्णे शिरो कुरु ॥ ४४५ ॥

कल्पान्तपवना वान्तु यान्तु चैकत्वमर्णवाः ।
तपन्तु द्वादशादित्या नास्ति निर्मनसः क्षतिः ॥ ४४६ ॥

कः कालः कानि मित्राणि को देशः कौ व्ययागमौ ।
कश् चाहं का च मे शक्तिरिति चिन्त्यं मुहुर्मुहुः ॥ ४४७ ॥

काचिन् मृगाक्षी प्रियविप्रयोगे गन्तुं निशापारमपारयन्ती ।
उद्गातुमादाय करेण वीणामेणाङ्कमालोक्य शनैरहासीत् ॥ ४४८ ॥

कार्कश्यं स्तनयोर्दृशीस् तरलतालीकं मुखे श्लाघ्यते
कौटिल्यं कचसंचये च वंदने मान्द्यं त्रिके स्थूलता ।
भीरुत्वं हृदये सदैव कथितं मायाप्रयोगः प्रिये
यासां दोषगणो गुणा मृगदृशां ताः स्युः पशूनां प्रियाः ॥ ४४९ ॥

कावेरीतीरभूमीरुहभुजगवधूभुक्तमुक्तावशिष्टः
कर्णाटीचीनपीनस्तनवसनदशान्दोलनस्पन्दमन्दः ।
लोलल्लाटीललाटालकतिलकलतालास्यलीलाविलोलः
कष्टं भो दाक्षिणात्य प्रचलति पवनः पान्थ कान्ताकृतान्तः ॥४५०॥
किं कन्दाः कन्दरेभ्यः प्रलयमुपगताः पादपाः किं विशीर्णा:
किं वा शोषं गतास् ते गिरिकुहरगता निर्झरा वारिपूर्णाः ।
किं तद् वैराग्यमूलं सुचरितनिशितं ज्ञानखङ्गं प्रनष्टं
येन द्वारे नृपाणां धनमदमलिनाः सङ्गमायान्ति धीराः ॥ ४५१ ॥

किं कर्पूरैः किमु मलयजैरम्बुभिः किं हिमांशोः
किं ताम्बूलैः किमथ वसनैः किं नु भोज्यैर्दुरापैः ।
चिद्रूपाणां सरसवचसां सज्जनानां प्रियाणां
लीलागोष्ठी यदि सवयसां लभ्यते पुण्यलभ्या ॥ ४५२ ॥

किंचिदन्तर्हिते भानौ पद्मिनी वीतरागिणी ।
आलिङ्गय मधुपं शेते प्रियः को नाम योषिताम् ॥ ४५३ ॥

किं तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा वा यत्राश्रिताश् च तरवस् तरवस् त एव ।
मन्यामहे मलयमेव यदाश्रयेण कङ्कोलनिम्बकटुजान्यपि चन्दनानि ॥ ४५४ ॥

किं बाले तव सुव्रणोऽयमधरो गात्रं च किं ते श्लथं
रात्रावद्य विदग्धभोगपटुना दष्टां भुजंगेन वै ।
यद्येवं सहसा मृतो [ता] सि न कथं कालेन दष्टा सती
जप्तं तत्समयेऽप्यनन्यमनसा हाहेति मन्त्रो मया ॥ ४५५ ॥

किं यामि विक्रमपुरं किमु कामरूपं किं यामि दक्षिणापथं मथुरां व्रजामि ।
आराधयामि शिवनाथमनाथनाथं बिम्बायमानहृदयः किमहं करोमि ॥ ४५६ ॥

किं शाकानि न सन्ति भूधरसरित्कुञ्जेषु मूलानि वा
किं वा जीवनमेतदेव विहितं यद् वा वनं न क्वचित् ।
येन श्रीमदमोहमूढमनसां स्थित्वाग्रतो भूभृतां
श्वासोत्कम्पकदर्थिताक्षरपदं देहीति वागुच्यते ॥ ४५७ ॥
कियती पञ्चसहस्री कियती लक्षापि कोटिरपि कियती ।
औदार्योन्नतमनसां रत्नवती वसुमती कियती ॥ ४५८ ॥

कीर्तिस् ते धनिका धनं मधुरिमा तस्याधमर्णा सुधा
शीतांशुप्रतिभूस् तदर्थनमियं कर्तुं दिवं धावति ।
सा लीना तव वाचि भोजनृपते चन्द्रो निरङ्घ्रिध्वनिः
शङ्कार्तोकभृदंशुकावृततनुर्नक्तं परिभ्रामति ॥ ४५९ ॥

कुचशैलसंनिधाने त्रिवलिनदीतीरे तन्वा : कुचचत्वरे चपले ।
दृश्यं छलयति पिशाचः पुरुषाणां हि मनागपि शवलितम् ॥ ४६० ॥

कृत्वोंकारप्रदीपं मृगय गृहपतिं सूक्ष्मनाड्यन्तरस्थं
संयम्य द्वारवाहं पवनपटुतरं नायकं चेन्द्रियाणाम् ।
वाग्जालं कस्य हेतोः प्रलपसि बहुधा दृश्यते नैव किंचिद्
देहस्थं पश्य नाथं भ्रमसि किमपरे शास्त्रजाले विशाले ॥ ४६१ ॥

कृशोऽपि धन्यः सुजनः सुबुद्धिमान् परोपकारार्थमिहार्थसंपदः ।
महापथावस्थितपादपः शुभः कृशोऽपि काष्ठाय फलान्वितः किमु ॥ ४६२ ॥

कृशोऽपि सिंहो न समो गजेन्द्रैः सत्त्वं प्रधानं न च मांसराशिः ।
अनेकवृन्दानि वने गजानां सिंहस्य नादेन मदं त्यजन्ति ॥ ४६३ ॥

कृष्णः करोतु कल्याणं कंसकुंञ्जरकेसरी ।
कालिन्दीकूलकल्लोलकोलाहलकुतूहली ॥ ४६४ ॥

केषांचिन् निजवेश्मनि स्थितवतामालस्यवश्यात्मनां
दृश्यन्ते प[फ]लिता लता इंव चिरं संपन्नशाखाः श्रियः ।
अब्धिं लङ्वयतां खनीः खनयतां क्षोणीतलं क्षुन्दताम्
अन्येषां व्यवसायसाहसधियां तन् नास्ति यत् पच्यते ॥ ४६५ ॥

कैवर्तकर्कशरग्रहविच्युतोऽसौ जाले पुनर्निपतितः शफरो वराकः ।
जालात् पुनर्विगलितोऽपि धृतो बकेन दैवाहतो व्रजति यत्र विपत्पुरस्तात् ॥४६६ ॥
को न याति वशं लोके मुखपिण्डेन पूरितः ।
मृदङ्गो मुखलेपेन करोति मधुरध्वनिम् ॥ ४६७ ॥

को लाभो गुणिसंगमः किमसुखं प्राज्ञेतरैः संगमः
का हानि: समये च्युतिर्निपुणता का धर्मतत्वे रतिः ।
कः शूरो विजितेन्द्रियः प्रियतमा कानुव्रता किं धनं
विद्या किं सुखमप्रवासगमनं राज्यं किमाज्ञाफलम् ॥ ४६८ ॥

क्रीडां करिष्यति कियच्चिरमेकहंसः स्निग्धोल्लसत्कलखोऽपि शरीरवाचाम् ।
कालैरघट्टघटिकावलिपीयमानम् आयुर्जलं पिबति शोषमुपैति यत्र ॥ ४६९ ॥

क्वचिद्वीणानादः क्वचिदपि च हाहेति रुदितं
क्वचिद् विद्वद्गोष्ठी क्वचिदपि सुरामत्तकलहः ।
क्वचिद् रम्या रामा क्वचिदपि जराजर्जरंतनुर्
न जाने संसारः किममृतमयः किं विषमयः ॥ ४७०॥

क्षुद्राः सन्ति सहस्रशः स्वभरणव्यापारमात्रोद्यताः
स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेक: सतामग्रणीः ।
दुष्पूरोदरपूरणाय पिबति स्रोतःपतिं वाडवो
जीमृतस् तु निदाघसंभृतजगत्संतापविच्छित्तये ॥ ४७१ ॥
क्षोणीशाश्रयिणां परोपकरणाभावादवाप्तश्रियां
कार्पण्यात् सुधियामनध्ययनतो यूनां प्रवासाश्रयात् ।
ज्ञातृणां हरिपादभक्तिविरहादायुर्वृथा गच्छती-
त्येवं शासनमासनं प्रतिदिनं नादो भवत्युच्चकैः ॥ ४७२ ॥

क्षौमं वासो वनभुवि गुहातीरगङ्गा निपानं
भोज्यं भिक्षा तरुतलगता वीथिका दीर्घशय्या ।
भक्तिः कान्ता हरचरणयोः कीर्तनं क्रीडितानि
ध्यानं शंभोः सुरतिमनिशं त्वत्प्रसादान् ममास्तु ॥ ४७३ ॥

खद्योतो द्योतते तावद् यावन् नोदयते शशी ।
उदिते तु सहस्रांशौ न खद्योतो न चन्द्रमाः ॥ ४७४ ॥

गङ्गातरङ्गनिर्धूतशीतले वा शिलातले ।
सुप्यते सुरतश्रान्तकान्तकान्ताकुचस्थले ॥ ४७५ ॥

गङ्गा ता[पा ?]पं शशी तापं दैन्यं कल्पतरुस् तथा ।
पापं तापं च दैन्यं च हन्ति सङ्गो महात्मनाम् ॥ ४७६ ॥

गतं कर्णाभ्यर्णं प्रसरति तथाप्यक्षियुगलं
कुचौ कुम्भारम्भौ तदपि चुबुकोत्तम्भनरुची ।
नितम्बप्राग्भारो गुरुरपि गुरुत्वं मृगयते
कथंचिन् नोऽजैषीस् तरुणिमनि मन्ये मृगदृशः ॥ ४७७ ॥

गतं तत् तारुण्यं तरुणिहृदयाह्लादजनकं
विशीर्णा दन्तातिर्गतिरपि शनैर्यष्टिशरणा ।
शिरः शुक्लं चक्षुर्घनपटलसुच्छादितमहो
मनो मे निर्लज्जं तदपि विषयेभ्यः स्पृहयति ॥ ४७८ ॥
गतं तत् तारुण्यं युवतिहृदयाह्लादजनकं
व्यतीतः सौन्दर्यः समदकरिकुम्भौघदलनः ।
जरा निर्लज्जेयं शिरसि पदमुच्चैः कृतवती
परब्रह्मेदानीं जननमरणोच्छेदजनकम् ॥ ४७९ ॥

गंन्धाढ्यां नवमल्लिकां मधुकरस् त्यक्त्वा गतो यूथिकां
तां त्यक्त्वाशु गतः स चम्पकवनं तस्मात्सरोजं गतः ।
बद्धस् तत्र निशाकरेण सहसा रोदित्यसौ मन्दधीः
संतोषेण विना पराभवपदं पश्यन्ति सर्वे जनाः ॥ ४८० ॥

गर्भस्थं जातमात्रं शयनतलगतं मातुरुत्सङ्गसंस्थं
बालं वृद्धं युवानं परिणतवयसं विश्वमान्यं बलाढ्यम् ।
वृक्षाग्रे शैलशृङ्गे नभसि पथि जले कोटरे पञ्जरें वा
पाताले वा प्रविष्टं हरति च सततं दुर्विबाधः कृतान्तः ॥ ४८१ ॥

गर्व नोद्वहते न निन्दति परान् नो भाषते निष्ठुरं
प्रोक्तं केनचिदप्रियं च सहते क्रोधं न चालम्बते ।
श्रुत्वा काव्यमलक्षणं परकृतं संतिष्ठते मूकवद्
दोषांश् छादयते स्वयं न कुरुते ह्येतत् सतां लक्षणम् ॥ ४८२ ॥

गात्रं पात्रं प्रथमवयसि प्रेयसीनां स्तनानाम्
आश्लेषाणां तदिदमधुना वन्यमेतत् कृतार्थम् ।
येनासीने त्वयि गिरितटे श्लिष्टनासाग्रदृष्टौ
हर्षस्पर्श जहति हरिणश्रेणयः कायकण्डूः ॥ ४८३ ॥

गात्रैर्गिरा च विकलश् चटुमीश्वराणां कुर्वन्नयं प्रहसनस्य नटः कृतोऽसि ।
न त्वां पुनः पलितकर्णकभाजमेनं नाट्येन केन नटयिष्यति दीर्घमायुः ॥ ४८४ ॥
गान्धर्वं गन्धसंयुक्तं ताम्बूलं भारती कथा ।
इष्टा भार्या प्रियं मित्रमपूर्वाणि दिने दिने ॥ ४८५ ॥

गृहपदमिदं धर्मारण्यं किमत्र विचित्रता
भवति मनसो यत्रासङ्गः स एव निबन्धनम् ।
चरमवयसि त्यक्त्वा गेहं वने वसता मया-
प्यधिगत इवापत्यस्नेहो लतासु मृगीषु च ॥ ४८६ ॥

ग्रामे ग्रामे कुटी शून्या भैक्ष्यमन्नं गृहे गृहे ।
मार्गे मार्गे जरद्वस्त्रं वृथा दैन्यं नृपे नृपे ॥ ४८७ ॥

चक्रं सेव्यं नृपः सेव्यो न सेव्यः केवलो नृपः ।
चक्रस्यापि विरोधेन वासः प्रेतत्वमागतः ॥ ४८८ ॥

चक्षुः संवृणु वक्त वीक्ष करणं वृक्ष: समाच्छाद्यतां
हृद्य स्फूर्जमनेकभावचतुरं शृङ्गाररम्यं वचः ।
मन्ये ते नवनीतपिण्डसदृशा मूर्त्या भजन्ति स्त्रियं
मुग्धे किं परिवेदितेन वपुषा पाषाणकल्पा वयम् ॥ ४८९ ॥

चत्वारो धनदायादा धर्माग्निनृपतस्कराः ।
ज्येष्ठस्यापि विरोधेन त्रयं कूप्यंतनतिस ॥ ४९० ॥

[ चन्द्रः शो ] भति निर्मले च गगने तारा विचित्राम्बरे
हंस: शोभति पद्मपत्रसलिले वैडूर्यवर्णोदके ।
हार: शोभति कामिनीकुचतटे स्त्री चञ्चला यौवने
राजा शोभति मन्त्रिभिः परिवृते सिंहासने सुस्थितः ॥ ४९९ ॥

चपलतरतरङ्गैर्दूरमुत्सारितोऽपि
प्रथयति तव कीर्तिं दक्षिणावर्तशङ्खः ।
परिकलय पयोधे विष्णुपादार्घयोग्यस्
तव निकटनिषण्णैः क्षुल्लकैः श्लाध्यता का ॥ ४९२ ॥
चर्मखण्डं द्विधा भिन्नमपानोद्गारधूषितम् ।
ये रमन्ते तरास् तत्र कृमितुल्याः कथं न ते ॥ ४९३ ॥

चलन्ति मेरुप्रमुखा महाचलाश् चलन्ति ताराग्रहभास्करादयः ।
कल्पान्तकाले चलते महोदधिर्न साधुवाक्यं चलते कदाचित् ॥ ४९४ ॥

चला लक्ष्मीश् चलाः प्राणाश् चलं जीवितयौवनम् ।
चलाचले च संसारे धर्म एको हि निश्चलः ॥ ४९५ ॥

चिन्तायाश् च चितायाश् च विन्दुमात्रं विशेषतः ।
चिता दहति निर्जीवं चिन्ता जीवन्तमप्यहो ॥ ४९६ ॥

चीराणि किं पथि न सन्ति दिशान्ति भिक्षां
नैवाङ्क्घ्रिपाः फलभृतः सरितोऽप्यशुष्यन् ।
रुद्धा गुहापि यमिनो धनिनोपपन्नान्
कस्माद् भजन्ति कवयो धनदुर्मदान्धान् ॥ ४९७ ॥

चेतः प्रेतसमं [ समं - ] गलशतान्यासीदनस् तुप्यति
प्राय: कायकुटी घटीकु[व]लकुटी रोगैर्भवेज जर्जरः ।
गृध्री सिद्धिहरी दरीव तमसा चक्षुः परं मोहय-
त्यायुर्वायुचलं कलङ्कयति हा जीवं मुहुर्जन्मभिः ॥ ४९८ ॥

चेतोहरा युवतयः सुहृदोऽनुकूला:
सद्भान्धवाः प्रणयगर्भगिरश् च भृत्याः ।
वल्गन्ति दन्तिनिवहाश् चपलास् तुरूंगा:
संमीलने नयनयोर्न हि किंचिदस्ति ॥ ४९९ ॥

चेष्टा भवति पुंनार्योर्या रत्युत्पत्तिरक्तयोः ।
संभोगो विप्रलम्भश् च शृङ्गारो विविधो मतः । ५०० ॥
जवो हि सप्तेः परमं विभूषणं त्रपाङ्गनायाः कृशता तपस्विनः ।
द्विजस्य विद्यैव मुनेस् तथा क्षमा सर्वस्य शीलं हि परं विभूषणम् ॥५०१ ॥

जातस् त्वं भुवनाधिपो यदि ततः किं सिद्धमेतावता
प्राप्तो वा यदि निःस्वतां विधिवशात् तेनापि किं ते गतम् ।
तस्मात् तोषविषादबन्धनमिदं मत्वेति संचिन्त्यतां
ज्योतिर्यत्र लयं गते त्रिभुवनेऽष्यात्मा समालोक्यते ॥ ५०२ ॥

जिह्वा तृप्यति चुम्बनादधरजात् त्वग् देहसंस्पर्शमान्
नासा तृप्यति सौरभाधिकगुणा ताम्बूलनिःश्वासनात् ।
[चक्षुस् तृप्यति ] रूपदर्शनरतात् कर्णौ च शब्दग्रहात्
स्त्री सर्वेन्द्रियवर्गतृप्तिजननी खानि : (१) सुखानां ततः ॥ ५०३ ॥

जीर्यन्ति जीर्यतः केशा दन्ता जीर्यन्ति जीर्यतः ।
चक्षुःश्रोत्रे च जीर्येते तृष्णैका तरुणायते ॥ ५०४ ॥

ज्ञानात् सर्वपदार्थानां मद्वाक्यं(?) समुदत्यलम् ।
ततोऽङ्गवासनानाशाद् वियोगः प्राणचेतसोः ॥ ५०५ ॥

तत् पाण्डित्यं न पतति पुनर्येन संसारचक्रे
सा सत्प्रीतिर्न चलति पुनर्याशुभे वा शुभे वा ।
शुवांति (?) संभोगे रतिषु विषये येन वाच्याः परेपां
तत् कर्तव्यं विपुलमतिना यन् न भूयो न भूयात् ॥ ५०६ ॥

तन्वीकटाक्षशरसंधितसंहतानां
तेषां कि[ मौष ]धवरं <flag></flag>[ ] वैद्यराज । ।
तस्याधरोष्ठरसपानसदैवपेय
पि[ण्डी ]पयोधरमिदं भुजपादबन्धः ॥ ५०७ ॥

तपन्तु तापैः प्रपतन्तु पर्वतादटन्तु तीर्थानि पठन्तु चागमान् ।
यजन्तु यागै: प्रवदन्तु सांख्यैहरिं विना नैव मृतिं तरन्ति ॥ ५०८॥
तथा कवितया किं वा किं वा वनितया तया ।
पदविन्यासमात्रेण मनो नापहृतं यया ॥ ५०९ ॥

तरुणि संचर संवर लोचने त्रिनुलेवे सुकुमारपारिग्रहः ।
मम मनोभवनपिडितं न हि शलातामुच्यते मृतमारुणम् ॥ ५१० ॥

तस्यातिरेजे नवनीरजाक्ष्याः समुल्लसन्ती नवरोमराजी ।
मुखेन्दुभीतस्तनचक्रवाकचञ्चु[ क्ष ]ता शैवलवल्लरीव ॥ ५११ ॥

तानीन्द्रियाणि सकलानि तदेव कर्म
सा बुद्धिरप्रतिहता वचनं तदेव ।
अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव
त्वन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् ॥ ५१२ ॥

तावत् सत्यगुणालयः पटुमतिः साधुः सतां वल्लभः
शूरः सच्चरितः कलङ्करहितः कान्तः कुलीनः कविः ।
दक्षो धर्मरतः सदा स कुशलो विद्वत्सभामण्डनो
यावन् निष्ठुरवज्रपातसदृशं देहीति नो भाषते ॥ ५१३ ॥

तावत् स्नानसुरार्चनादिनियमस्वाध्यायदानव्रतस्तोत्रादीनि पुरा पठन्ति पुरुषा यावन् न लब्धं पदम् ।

दृष्ट्वा सर्वगते द्वितीयरहिते निर्नामदेवे वरे
किं कार्यं विधिना जपेन तपसा मंत्रेण तन्त्रेण वा ॥ ५१४ ॥

तीर्णं जीर्णं कुटीरं वृकनकुलकुलैराकुल धान्यशून्यं
कन्थावस्त्रं कदन्नं क्षितितलशयनं हंडिकाखंडनैका ।
काणी काली कुरूपा कटुरटनपरा गेहिनी स्नेहहीना
तिष्टत्येका विभूतिस् तदपि न गृहिणो गेहवासं त्यजन्ति ॥ ५१५ ॥
तृषार्थैः सारङ्गैः प्रतिजलधरं भूरि विरुतं
घनैर्मुक्ता धाराः सपदि पयसस् तान्प्रति मुहु: +
खगानां के मेघाः क इह विहगा वा जलमुचाम्
अयाच्यो नार्तानामनुपहरणीयो न महताम् ॥ ५१६ ॥

तोयैरल्यैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे
मालाकार व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः ।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन ॥ ५१७ ॥

त्यक्त्वा सङ्गमपारपर्वतगुहागर्भे रह: स्थीयतां
रे रे चित्त कुटुम्बपालनविधौ को वाधिकारस्तव ।
यस्यैते पुरतः प्रसारितदृशः प्राणप्रियाः पश्यतो
नीयन्ते यमकिंकरैः करतलादाच्छिद्य पुत्रादयः ॥ ५१८ ॥

त्यज दुर्जनसंसर्गं भज साधुसमागमम् ।
कुरु पुण्यमहोरात्रं स्मर नित्यमनित्यताः ॥ ५१९ ॥

त्रैलोक्यं मधुसूदनस्य जठरे सोऽप्येकदेशस्थितः
सोऽप्यर्धं हरकङ्कण: स च हरः कैलासकोणे स्थितः ।
कैलासोऽपि न लक्ष्यते क्षितितले सा यन् न मृद्बिन्दुवद्
दंष्ट्राग्रे विलसत्यसौ विजयते लीलावराहो हरिः ॥ ५२० ॥

त्वमेव चातकाध<flag></flag> ऽसीति केषां न गोचरः ।
किमम्भोदवरास्माकं का<flag></flag>क्तिः प्रतीक्ष्यते ॥ ५२१ ॥

ददति तावदमी विषयाः सुखं स्फुरति यावदियं हृदि मृढता।
मनसि तत्त्वविदस् तु विवेचके क्व विषयाः क्व सुखं क्व परिग्रहः ॥ ५२२ ॥
दद्यात् साधुर्यदि निजपदे दुर्जनाय प्रवेशं
तन्नाशाय प्रभवति ततो वाञ्छमानः क्रमेण ।
तस्माद् देयो विपुलमतिभिर्नावकाशोऽधमानां
जारोऽपि स्याद् गृहपतिरिति श्रूयते वाक्यतोत्र ॥ ५२३ ॥

दन्तैरुच्चलितं धिया तरलितं पाण्यंघ्रिणा कम्पितं
[ दृग्भ्यां कुद्मलितं बलेन गलितं रूपश्रिया प्रोषितम् ।]
प्राप्तायां यमभूपते नृषु जराधाट्यापि यं सर्वतो
लोभः केवलमेष एव सुभटो हृत्पत्तनं वलगते ॥ ५२४ ॥

दातव्यं भोक्तव्यं सति विभवे संग्रहो न कर्तव्यः ।
पश्येह मधुकरीणां संचितमर्थ हरन्त्यन्ये ॥ ५२५ ॥

दातारो यदि कल्पशाखिभिरलं यद्यर्थिनः किं तृणैः :
सन्तश्चेदमृतेन किं यदि खलास् तत्कालकूटेन किम् ।
किं कर्पूरशलाकया यदि दृशोः पन्थानमेति प्रियः
संसारे हि सतीन्द्रजालमपरं यद्यस्ति तेनापि किम् ॥ ५२६ ॥

दारिद्याद् ह्रियमेति ह्रीपरिगतः सत्त्चात् परिभ्रश्यते
निःसत्त्व: परिभूयते परिभवान् निर्वेदमापद्यते ।
निर्विण्णः शुचमेति शोकनिहतो बुद्ध्या परित्यज्यते
निर्बुद्धिः क्षयमेत्यहो निधनता सर्वापदामास्पदम् ॥ ५२७ ॥
दिग्गजकमठकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम् ।
प्रतिपन्नममलमनसां न चलति पुंसां युगान्तेऽपि ॥ ५२८ ॥

दुःखं स्त्रीकुक्षिमध्ये प्रथममिह भवेद् गर्भवासे नराणां
बालत्वे चातिदुःखं मललुलिततनुस्त्रीपयःपानमिश्रम् ।
तारुण्ये चातिदुःखं भवति विरहजं वृद्धभावोऽप्रसादः
संसारे रे मनुष्या वदत यदि सुखं स्वल्पमप्यस्ति किंचित् ॥ ५२९ ॥

दुरापूरेण कामेन मोहेन च बलीयसा ।
शेषं गृहेषु सक्तस्य प्रमत्तस्यापयाति हि ॥ ५३० ॥

दुर्जनवदनविनिर्गतवचनभुजंगेन सज्जनो दष्टः ।
तद्विषघातनिमित्तं सहसा शान्तिमौषधं पिबति ॥ ५३१ ॥

दृष्टा दृष्टिमधो ददाति कुरुते नालापमाभाषिता
शय्यायां परिवृत्य तिष्ठति बलादालिङ्गिता वेपते ।
निर्यान्तीषु सखीषु वासभवनान् निर्गन्तुमेवेहते
जाता वामतयैव संप्रति मम प्रीत्यै नवोढा प्रिया ॥ ५३२ ॥

देवं चन्द्रकलाधर फणिधरं ब्रह्माकपालाधरं
गौरीवामधरं त्रिलोचनधरं रुद्राक्षमालाधरम् ।
गङ्गोत्तुङ्गतरङ्गपिंङ्गलजटाचूडोत्तमां गह्वरं
नीलग्रीवमनाद्रिसिद्धसततं सोमोशृ[?] रक्षाकरम् ॥ ५३३ ॥

देशे देशे कलत्राणि देशे देशे च बान्धवाः ।
तं देशं नैव पश्यामि यत्र भ्रात्ता सहोदरः ॥ ५३४ ॥
देहीति वचनं श्रुत्वा देहस्थाः पञ्च देवताः ।
तत्क्षणादेव नश्यन्ति ह्रीधीश्रीधृतिकीर्तयः ॥ ५३५ ॥

द्यूतं मांस सुरां वेश्या खेटं चार्य पराङ्गनाः ।
महापापानि सप्तैव व्यसनानि त्यजेद्बुधः ॥ ५३६ ॥

द्विरष्टवर्षा योषित् [च] पञ्चविंशतिकः पुमान् ।
अनयोर्नितरां प्रीतिः स्वर्ग इत्यभिधीयते ॥ ५३७ ॥

द्वौ विप्रो विमग्निं वा दम्पत्योर्नृपनृत्तयोः ।
अन्तरे न हि गन्तव्यं हरस्य वृषभस्य च ॥ ५३८ ॥

धनतनयविपत्तिव्याधिदुःस्थो गृहस्थो यतिरपि नियमस्थो नीतिसुस्थो वनस्थः ।
गुरुपरवशकारी क्लिश्यते ब्रह्मचारी हरिचरणविहारी केवलै धन्यजन्मा ॥ ५३९ ॥

धन्यानां नवपूगपूरितमुखश्यामाङ्गनालिङ्गन-
त्रस्तानेकसुखप्रमोदमनसां स्वल्पायते शर्वरी ।
अस्माकं तु कुटुम्बशम्बलकथासंतापचिन्ताज्वर-
ज्वालाजागरजागरूकमनसां सैवातिदीर्घाय<flag></flag> ॥ ५४० ॥

धन्यास् तु ये भुवि विभोगकरा मनुष्या बिम्बाधरामृतनिषेवणतत्परा ये । अन्येऽपि संततिभवार्णवतोयदक्षा ये पाशमोहमवतीर्य पदं व्रजन्ति ॥ ५४१

धन्यास् ते वीतरागा गुरुवचनरतास् त्यक्तसंसारभोगा
योगाभ्यासेऽतिलीना गिरिवरगहने यौवनं ये नयन्ति ।
अन्ये प्रोत्तुङ्गपीनस्तनकलशभराक्रान्तकायां दिनान्ते
कान्तामालि<flag></flag> कण्ठे मृदुतलशयने शेरते तेऽपि वन्याः ॥ ५४२ ॥

धर्मः प्रज्वलितस् तपः प्रचलितं सत्यं च दूरे गतं
पृथ्वी मन्दफला नृपाश् च कुटिलाः शस्त्रापि [ ? ]धां ब्राह्मणाः ।
लोकाः स्त्रीषु रताः स्त्रियोऽपि चपला लौल्यं गतास् तापसाः
साधुः सीदति दुर्जनः प्रभवति प्रायः प्रविष्टे कलौ ॥ ५४३ ॥

धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैकोऽपि न विद्यते ।
अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ ५४४ ॥

धातस् तात तवैव दूषणमिदं यत् सापि कस्तूरिका
कान्तारान्तरचारिणोऽस्य पृषतो नाभौ कृता मृत्यवे ।
यद्येनां पिशुनस्य यस्य रसनाकन्देऽकरिष्यत्त[स्त] दा
क्लेशो नास्य वधोऽभविष्यदनिशं संतापकर्तुं [र्तुः ] सतः ॥ ५४५ ॥

धातस् तात विरुद्धोऽपि द्वितयं मा कृथा नृणाम्
भृत्यत्वमविवेकज्ञे <flag></flag>मन्यरते जने ॥ ५४६ ॥

धिरु<flag></flag>किं जीवितमापदेकनिलयं पित्राप्तबन्धूज्झितं
दीनानाथजनोपकारकरणव्यापारदूरीकृतम् ।
मन्दीभूतशशाङ्कशेखरपद्वंद्वारविन्दस्मृतिं
व्यालोलायतलोचनास्तनटप्रश्लेषविश्लेषितम् ॥ ५४७ ॥
घिग् धिक् तान् क्रिमिनिर्विशेषवपुषः स्फूर्जन्महासिद्धयो
निष्पन्दीकृतशान्तयोऽपि च तमःकारागृहेष्वासते ।
तं विद्वांसमिह स्तुम: करपुटीभिक्षाल्पशाकेऽपि वा
बालावक्त्रसरोजिनीमधुनि वा यस्याविशेषो रसः ॥ ५४८ ॥

धीरध्वनिभिरलं ते नीरद मयि मासिको गर्भः ।
उन्मदवारणबुद्ध्या मध्येजठरं समुच्छलति ॥ ५४९ ॥

धैर्यं यस्य पिता क्षमा च जननी क्षान्तिः प्रिया गेहिनी
सत्यं मित्रमिदं दया च भगिनी भ्राता मनःसंयमः ।
शय्या भूमितलं दिशोऽपि वसनं ज्ञानामृतं भोजनं
ह्येते यस्य कुटुम्बकं मम सखे कस्माद् भयं योगिनः ॥ ५५० ॥

न कुर्यात् पापपुत्रीयं न कुर्याद् वरंगोत्रिणी ।
न कुर्याद् विधवा नारी गर्भस्रावी च दुर्मुखी ॥ ५५१ ॥

न कुर्यादभिचारोग्रवश्यादिकुहकक्रियाम्
लक्ष्मणेनेन्द्रजित् कृत्याभिचारसमये हतः ॥ ५५२ ॥

न तादृक् कर्पूरे न च मलयजे नो मृगमुदे
फले वा पुष्पे वा तव भवति यादृक् परिमल<flag></flag>
परं त्वेको दोषस् त्वयि खलु रसाले यदुचितं
पिके वा काके वा लघुगुरुविचारो न हि कृतः ॥ ५५३ ॥
न दुर्जनः सज्जनतामुपैति बहुप्रकारैरपि सेव्यमानः ।
भूयोऽपि सिक्तः पयसा घृतेन न निम्बवृक्षो मधुरत्वमेति ॥ ५५४ ॥

न देवे देवत्वं कपटपटवस् तापसजना
जनो मिथ्यावादी विरलतरवृष्टिश् च जलदः ।
प्रसङ्गो नीचानामवनिपतयो दुष्टमनसो
जनः शिष्टा नष्टा अह ह कलिकालव्यतिकरः । ५५५ ॥

न निर्मिता केन च दृष्टपूर्वा न श्रूयते हेममयी कुरङ्गी ।
तथापि तृष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरीतबुद्धिः ॥ ५५६ ॥

न नाकपृष्ठं न च सार्वभौमं न पारमेष्ठ्यं न रसाधिपत्वम् ।
न योगसिद्धिं [न] पुनर्भवं वा वाञ्छन्ति पादं सुरजःप्रपन्नम् ॥ ५५७ ॥

न परिहरति मृत्युः पण्डितं श्रोत्रियं वा धनकनकसमृद्धं बाहुवीर्य नृपं वा ।
तपसि नियमयुक्तं सुस्थितं दुःस्थितं वा वनगत इव वह्निर्दुर्निवार्यः कृतान्तः ॥५५८॥

न भवति भवति च न चिरं भवति चिरं चेत् फले विसंवदति ।
कोपः सत्पुरुषाणां तु<flag></flag> स्नेहेन नीचानाम् ॥ ५५९ ॥

न भिक्षा दुष्प्रापा पथि पथि मठारामसरितः
फलैः संपूर्णा <flag></flag>टपिमृगचर्मापि वसनम् ।
सुखे वा दुःखे वा सदृशपरिपाकः खलु तदा
त्रिनेत्रं कस् त्यक्त्वा धनलवमदान्धं प्रणमति ॥ ५६० ॥
न भोगहार्या न च बन्धुहार्या न भ्रातृहार्या न च राजहार्या ।
स्वदेशमित्रं <flag></flag>देशबन्धुर्विद्यासुधां ये पुरुषाः पिबन्ति ॥ ५६१ ॥
नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके
जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन्द्रैः ।
इति महति विरोधे वर्तमाने समाने
नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ॥ ५६२ ॥

नवमेऽधोमुख विद्याद् दशमे जन्म च ध्रुवम् ।
एवं गर्भस्थितिः प्रोक्ता प्राणिनां भवजन्मनि ॥ ५६३ ॥

न विद्यया केवलया तपसा वापि पात्रता ।
यत्र वृत्तमिमे चोभे तद् हि पात्रं प्रचक्षते ॥ ५६४ ॥

न विषममृतं कर्तुं शक्यं प्रयत्नशतैरपि :
त्यजति कटुतां न स्वां निम्बः स्थितोऽपि पयोहृदे ।
गुणपरिचितामार्या वाणीं न जल्पति दुर्जनश्
चिरमपि बलाध्माते लोहे कुतः <flag></flag>कृतिः ॥ ५६५ ॥

न वैराग्यात् परं भाग्यं न बोधादपरैः सखा ।
न हरेरपरस् त्राता न संसारात् परो रिपुः ॥ ५६६ ॥

न स कश्चिदुपायोऽस्ति दैवो वा मानुषोऽपि वा ।
येन मृत्युवशं प्राप्य जन्तुः पुनरिहाव्रजेत् ॥ ५६७ ॥

न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् ।
धर्मः स नो यत्र न चास्ति सत्यं सत्यं तद् यत् कपटानुविद्धम् ॥५६८ ॥
न हि भवति यन् न भाव्यं भवति च भाव्यं विनापि यत्नेन ।
करतलगतमपि नश्यति यस्य हि भवितव्यता नाति ॥ ५६९ ॥

नागो भाति मदेन कं जलरुहै: पूर्णेन्दुना शर्वरी .
शीलेन प्रमदा जवेन तुरगो नित्योत्सवं मन्दिरम् ।
वाणी व्याकरणेन हंसमिथुनैर्नद्यः सभा पण्डितैः
सत्पुत्रेण कुलं नृपेण वसुधा लोकत्रयं धार्मिकैः ॥ ५७० ॥

नाग्निस् तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः ।
नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचनाः ॥ ५७१ ॥

नाथे श्रीपुरुषोत्तमे त्रिजगतामेकाधिपे चेतसा
सेव्ये स्वस्य पदस्य दातरि सुरे नारायणे तिष्ठति ।
यं कंचित्पुरुषाधिपं कतिपयग्रामेशमल्पार्थदं
सेवायै मृगयामहे नरमहो मुढा वराका वयम् ॥ ५७२ ॥

नाधीतं शब्दशास्त्रं स्फुटपदविमलं हेतुतत्त्वार्थयुक्तं
श्रोणीभारालसाङ्गी कुचभरनमिता लालिता नो मृगाक्षी ।
विप्रेभ्यो नैव दत्तं न व हुतमनले नार्चितः शंभुदेवो
हा कष्टं मन्दभाग्यो मरणवशगतः कं वरं प्रार्थयामि ॥ ५७३ ॥

नामाप्यन्यतसेर्निमीलितमभूत् तत् तावदुन्मीलितं
प्रस्थाने स्खलतः स्ववर्त्मनि विधेरन्यैर्गृहीतः करः ।
लोकशू चायमदृष्टदर्शनदशादृग्वैशसादुद्धृतो
युक्तं काष्ठिक लूनवान यदसि तामाम्रालिमाकालिकीम् ॥ ५७४ ॥
नायं जनो मे सुखदुःखहेतुर्न देवतात्मा गृहकर्मकालाः ।
मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्रं परिवर्तयेद् यत् ॥ ५७५ ॥

नालस्यप्रसरो जलेष्वपि कृतावासस्य कोशे रतिर्
दण्डे कर्कशता मुखे तु मृदुता मित्रे महान् प्रश्रयः ।
आमूलं गुणसंग्रहव्यसनिता द्वेषश्च दोषाकरे
यस्यैषा स्थितिरम्बुजस्य वसतिर्युक्तैव तत्र श्रियः ॥ ५७६ ॥

नासीत् कश्चित् परित्राता दाता वा वचसोऽपि च ।
शक्नोति कः परित्रातुं कालेन कवलीकृतम् ॥ ५७७ ॥

नित्यमक्लेशलभ्येन शीतलेनाविनाशिना ।
एकेनैवामृतेनैष बोधेन स्वेन पूज्यते ॥ ५७८ ॥

निद्रामुद्रितलोचनो मृगपतिर्यावद् गुहां सेवते
तावत् स्वैरममी चरन्तु हरिणा: स्वच्छन्दसंचारिणः ।
उन्निद्रस्य विधूतकेसरसटाभारेण निर्गच्छतो
नादे श्रोत्रपथ गते हतधियां सन्त्वेव दीर्घा दिशः ॥ ५७९ ॥

नीचा दुःखेन याच्यन्ते प्रयच्छन्ति न यांचिताः ।
अथ किंचित् प्रयच्छन्ति न गले न च तालुके ॥ ५८० ॥

नो खड्गप्रविदारिताः करिघटा नोद्वेजिता वैरिणस्
तन्वङ्ग्या विपुले नितम्बफलके नो क्रीडितं लीलया ।
नो जुष्टं गिरिराजनिर्झरझरे झांकारिगङ्गापयो
मातुर्यौवनहारिणा वद सखे जातेन तेनात्रं किम् ॥ ५८१ ॥

नो धर्माय यतो न धर्मनिरता नार्थाय यत्ने दशाः
कामोऽप्यर्थवतां तदर्थमपि नो मोक्षः क्वचित् कस्यचित् ।
तत् किं नाम वयं तदत्र घटिता ज्ञातं पुनः कारणं
जीवन्तोऽपि मृता इति प्रवदतां शब्दार्थसंसिद्धये ॥ ५८२ ।
नोपभोक्तुं न च त्यक्तुं शक्नोति विषयाञ् जरी ।
अस्थि निर्दशनः श्वेव जिह्वया लेढि केवलम् ॥ ५८३ ॥

नो पश्याम्यसतां मुखं न धनिनां वाचं शृणोम्यश्रवान्
नो मिथ्यागुणकीर्तनैरहरहः संस्तौमि कुस्वामिनम् ।
इत्यालोच्य कबन्ध उद्धृतभुजो वृत्तानुबन्धे स्थितो
दोषोपाश्रयसंग्रहव्यसनिनि छिन्तेऽधुना मूर्धनि ॥ ५८४ ॥

नो मेघायितमर्थवारिविरहक्लिष्टार्थिशस्ये मया
नोद्वृत्तप्रतिपक्षपर्वतकुले निर्घातवातायितम् ।
नो वा वामविलोचनामलमुखाम्भोजेषु भृङ्गायितं
मातुः केवलमेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ॥ ५८५ ॥

नो वक्तुं न विलोकितुं न हसितुं न क्रीडितुं नेरितुं
न स्थातुं न परीक्षितुं न पणितुं नो वा सुतं नोदितुम् ।
नो दातुं न विचेष्टितुं न पठितुं नानन्दितुं वैधितुं
नो जानाति जनः स जीवति कथं निर्लज्जचूडामणिः ॥ ५८६ ॥

नो विद्या न च भेषजं न वशता नो बान्धवं नो गुरुं
नो इष्टं [ न च  ] देवता न जननी न स्नेहबद्धा प्रिया ।
नार्थो न स्वजनेन किं न हि कृतं शारीरकं नो बलं
नो शान्त्या न सुते सुरासुरनरैः संधीतमायुर्ध्रुवम् ॥ ५८७ ॥

पश्चाननं परिभवत्युदरेण वेणीदुण्डेन पन्नगकुलं शशिनं मुखेन ।
या सा जगत्त्रयजयप्रथितानताङ्गी बुद्ध्या कया बत बुधैरबला बभाषे ॥५८८॥

पतङ्गमातङ्गकुरङ्गभुङ्गमीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एक: प्रमादी स कथं न हन्यते यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ॥ ५८९ ॥

पत्रं नैव यदा करीरविटपे दोषो वसन्तस्य किं
नोलूकोऽप्यवलोकते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम् ।
धारा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य किं दूषणं
यत् पूर्व विधिना ललाटलिखितं तन् मार्जितुं कः क्षमः ॥ ५९० ॥

पन्था खेदसिनो मुग्धे वक्रेणाधरपल्लवैः ।
खण्डिता एव शी[? शां ]तं ते शूराधरपयोधराः ॥ ५९१ ॥

परं स्वभाव एवैषो यत् परार्थविधित्सया । क्लेशाननुभवन्त्येव स्वयं छायाद्रुमा इव ॥ ५९२ ।

परदारपरद्रव्यपरद्रोहपराङ्ग्मुखः ।
गङ्गा ब्रूते कदागत्य मामयं पावयिष्यति ॥ ५९३ ॥

परापवादवादेन रमते दुर्जनो जनः ।
फाकः सर्वरसान् भुङ्क्ते विनामेध्यं न तृप्यति ॥ ५९४ ॥

परिग्रहोऽतिदुःखाय यद्यत् प्रियतमं नृणाम् ।
अनन्तं सुखमाप्नोति तद्विद्वान्यस्त[?] किंचन ॥ ५९५ ॥

परिचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नैकमुपदेशम् ।
यास् तेषां स्वैरकथास् ता एव भवन्ति शास्त्राणि ॥ ५९६ ॥

परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम् ।
वर्जयेत् तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् ॥ ५९७ ॥

परोऽपि हितवान्बन्धुर्बन्धुरप्यहितः परः ।
अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधम् ॥ ५९८ ॥
पातालान् न समुद्धृतो बत बलिर्मृत्युर्न नीतः क्षयं
नो मृष्टं शशिलाञ्छनं च मलिनं नोन्मूलिता व्याधयः ।
शेषस्यापि धरां विधृत्य न कृतो भारावतारः क्षणं
चेतः सत्पुरुषाभिमानगणना मिथ्या वहन् खिद्यसे ॥ ५९९ ॥

पात्रापात्रविशेषोऽस्ति धेनुपन्नगयोरिव ।
तृणात् संजायते क्षीरं क्षीरात् संजायते विषम् ॥ ६०० ॥

पुंसः स्त्रियां स्त्रियः पुंसां संयोगं प्रति यत् कृतम् ।
स शृङ्गार इति ख्यातो रतिक्रीडादिकारणम् ॥ ६०१ ॥

पुंसो वर्षशतं ह्यायुस् तदर्ध वाजितात्मनः ।
निष्फलं यदसौ रात्रौ शेतेऽधः प्रापितस्तमः [१] ६०२ ॥

पुण्यक्षेत्रं विषयविरतिः सत्तपः साधुसङ्गो
दानं वाक्यं कलुषरहितं प्राण्यहिंसा च यज्ञः ।
धर्मो जन्तुष्वगतिषु दया जाह्नवी भावशुद्धिः
सम्यग्ज्ञानं भवभयहरं तुष्टिरिष्टा विभूतिः ॥ ६०३ ॥

पुरो वा पश्चाद् वा क्वचिदपि वसामः क्षितितले
किमेवं नश् छिन्नं वचनविभवाक्रीतजगताम्
गृहे वारण्ये वा कुचकलशहारे मृगदृशां
मणेस् तुल्यं मौल्यं सहजसुभगस्य द्युतिमतः ॥ ६०४ ॥

प्रकाममभ्यस्यतु नामः विद्याः सौजन्यमभ्यासवशादलभ्यम् ।
कर्णौ सपत्न्यः प्रविसारयेयुः प्रसारयेदक्षियुगं न काचित् ॥ ६०५ ॥
प्रणमत्युन्नतिहेतोर्जीवनहेतोर्विमुञ्चति प्राणान् ।
सुखहेतुस्तव दुःखी सेवक अन्यस् तु मूर्ख एव ॥ ६०६ ॥

प्रतिदिनमयत्नसुलभे भिक्षुकजनजननि साधुकल्पलते ।
नृपनमनि नरकतारिणि भगवति भिक्षे नमस् तुभ्यम् ॥ ६०७ ॥

प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा नालिकेरा नराणाम् ।
सलिलममृतकल्पं दद्युजीवितान्तं न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥ ६०८ ॥

प्रशान्तशास्त्रार्थविचारचापलं निवृत्तनानारसकाव्यकौतुकम् ।
निरस्तनिःशेषविशेषविप्लवं प्रयातुमन्विच्छति शंकरं जनः ॥ ६०९ ॥

प्रातः स्नानमनःप्रसादजननं दुःखप्रविध्वंसनं
शौचस्यायतनं मलापहरणं संवर्धते तेजसाम्
रूपज्योतिकरं गदप्रशमनं सत्कर्म चाप्यापनां[?]
नारीणां च मनोहरं श्रमहरं स्नानाद् दशैते गुणाः ॥ ६१० ॥

प्राप्ता जरा यौवनमप्यतीतं बुधा यतध्वं परमार्थसिद्ध्यै ।
आयुर्गतप्रायमिदं यतोऽसौ विश्रम्य विश्रम्य न याति कालः ॥ ६११ ॥

बन्दी विन्दति पत्रपात्रपदवीं शिष्टैर्विशिष्टैरलं
पुम्भिश्चेदुपलभ्यते रतिसुखं क्वैणीदृणामादरः ।
उत्पन्ना यदि जागडीषु कविता किं नः कृतं संस्कृतैर्
भूपाले यवने समस्तभुवने वैदग्ध्यमस्तं गतम् ॥ ६१२ ॥
बन्धुर्वैरिजनायते गुणनिधिः कान्तापि सर्पायते
मित्रं चापि खलायतेऽति सहसा पुत्रोऽप्यमित्रायते ।
श्रीखण्डं दहनायते श्रवणयोः शास्त्रं च शस्त्रायते
जाते पुण्यनिवर्तनेऽतिमहतामर्थोऽप्यनर्थायते ॥ ६१३ ॥

बहवः फणिनः सन्ति भेकभक्षणतत्पराः ।
एष एव हि शेषोऽयं धरणीधरणक्षमः ॥ ६१४ ॥

बाले नीहारकाले मृगमदचरिते तुङ्गवक्षोजलिङ्ग-
त्ताराहारावलीनामभिनवकमलामोदसौगन्ध्यभाजाम् ।
श्रोणीभारालसानामनुदिनमपि ये गाढसंश्लेषवन्तः
सन्तस् ते पुण्यवन्तो जगति किमबलाः प्राणवन्तोऽप्रतीताः ॥ ६१५ ॥

बाले बालमृणालकोमलभुजे मंत्तालिमालालके
लीलान्दोलितलोललोचनयुगे तन्वङ्गि यामो वयम् ।
इत्याकर्ण्य वचांसि सा विरहिणी नेत्राम्बुधारानना
एणाक्षी परिपूर्णचन्द्रवदना निःश्वस्य मोहं गता ॥ ६१६ ॥

बाले बाले चकितहरिणीलोचने लोचने मां
दृष्ट्वा दृष्ट्वा क्षिपति च वृथा नाद्य लक्ष्यं तवाहम् ।
शान्तं चित्तं विषयरहितं ज्ञानतः सांप्रतं मे
छिन्ने मूले किमयि तरवे दीयते वारिसेकः ॥ ६१७ ॥

बाहू द्वौ च मृणालमास्यकमलं लावण्यलीलाजलं
श्रोणीतीर्थशिला च नेत्रशफरी धम्मिल्लशैवालकम् ।
कान्तायाः स्तनचक्रवाकयुगलं कन्दर्पबाणानलैर्
दग्धानामवगाहनाय विधिना रम्यं सरो निर्मितम् ॥ ६१८ ॥

बिम्बाकारं सुधाधारं कान्तावदनपङ्कजम् ।
अत्र क्रियापदं गुप्तं मर्यादा दशवार्षिकी ॥ ६१९ ॥
बीभत्सा विषया जुगुप्सिततमः कायो वयो गत्वरं
प्रायो बन्धुभिरध्वनीव पथिकैः सङ्गो वियोगावहः ।
हातव्योsयमसार एव विरसः संसार इत्यादिकं
सर्वस्यैव हि वाचि चेतसि पुनः पुण्यात्मनः कस्यचित् ॥ ६२० ॥

बुभुक्षितैर्व्याकरणं न भुज्यते पिपासितैः काव्यरसो न पीयते ।
न छन्दसां केनचिदुद्धृतं कुलं हिरण्यमेवार्जय निष्फलाः कलाः ॥ ६२१ ॥

ब्राह्मणो जन्मना श्रेयान् सर्वेषां प्राणिनामिह ।
तपसा विद्यया तुष्ट्या किमु मत्कलया [?] युता ॥ ६२२ ॥
भगवन्तौ जगन्नेत्रौ सूर्यचन्द्रमसावपि ।
काले गच्छत एवास्तं नियतिः केन लङ्घ्यते ॥ ६२३ ॥

भयप्रमत्तस्य गृहेष्वपि स्याद् अतः स <flag></flag>झास्ते संहषट्सपत्नः ।
जितेन्द्रियस्यात्मरतेर्बुधस्य गृहाश्रमः किं नु करोत्यवद्यम् ॥ ६२४ ॥

भर्ता यद्यपि नीतिशास्त्रनिपुणो विद्वान् कुलीनो युवा
दाता कर्णसमः प्रसिद्ध विभवः शृङ्गारदी [क्षागुरुः ।
स्वप्राणा] धिककल्पिता स्ववनिता स्नेहै: समं लालिता
तं कान्तं [ प्रविहाय सैव युवती जारं] पति वाञ्छति ॥ ६२५ ॥

भर्तृहरिभूमिपतिना रचितमिदं नीतिरीतिविज्ञेन ।
ज्ञाते यत्र न मुह्यति धीरोऽधीरः प्रमाणं स्यात् ॥ ६२६ ॥

भवद्भवनदेहलीविकटतुण्डदण्डाहत-
त्रुटन्मुकुटकोटिभिर्मघवदादिभिर्भूयते ।
व्रजेम भवदन्तिकं तनुमुपेत्य पैशाचिकीं
न तु त्रिदिवसंपदं त्रिदशनाथ नाथामहे ॥ ६२७ ॥
भारत्या वदनं श्रिया च सदनं गोविन्दकीर्त्या मनो
धर्मेण श्रवणं पैरस् तु तरणं शौर्येण बाहुद्वयम् ।
दानेनापि कर: [ समीक्ष्य सततं ] यस्याज्ञया भूतलं
स्थातुं चानवकाशतां कथयितुं कीर्तिस् तु दूरं गता ॥ ६२८ ॥

भास्वानू वेषः कलावान् वचनपरिचयो भ्रूविकारोऽतिवक्त्रः ।
स्पर्शः सौम्यो गुरुश्च स्तनकलशभरास्वेरतान्तश् च शुक्रः ।
मन्दो हासस्तम श्रीः कचनिचय इव सुभ्रूवा त्वं च केतुः
सेवामेवं ग्रहास्ते विदधति सुभगे मुञ्च मानग्रहोऽयम् ॥ ६२९ ॥

भिक्षा कामदुधा धेनुः कन्था शीतनिवारिणी ।
अचला च शिवे भक्तिर्विभवैः किं प्रयोजनम् ॥ ६३० ॥

भोगे रोगभयं जये रिपुभयं काये कृतान्ताद् भयं
हर्षे शोकभयं सुखे क्षयमयं वित्ते भयं सर्वतः ।
शास्त्रे वादभयं गुणे खलक्षयं रूपे जरातो भयं
सर्व नाम भयान्वितं भज सखे विष्णोः पदं निर्भयम् ॥ ६३१ ॥

भोगे रोगभयं सुखे क्षयभूयं वित्तेऽपि भूपाद् भयं
दास्यें स्वामिभयं जये रिपुभयं वंशे कुयोषिद्भयम् ।
माने म्लानिभय गुणे खलभयं काये कृतान्ताद् भयं
सर्वं नाम भयं भवेत् पुनरहो वैराग्यमेवाभयम् ॥ ६३२ ॥

भो भो बुद्धिविचारचारुमतयः पृच्छामि तद् भण्यतां
किं नारायणनामधेयमसमं पीयूषधाराः किरन् ।
किं वानन्दपरायणं नियमितं किं वा सुधागर्भितं
किं वा स्यूतसुधेव केवलमिदं किं वा परा निर्वृतिः ॥ ६३३ ॥
भो लोकाः शृणुत प्रसूतिमरणव्याधेश् चिकित्सामिमा
योगज्ञाः समुदाहरन्ति मुनयो यां याज्ञवल्क्यादयः ।
अन्तर्ज्योतिरमेयमेकममलं कृष्णाख्यमापीयतां
यत् पीतं परमामृतं वितनुते निर्वाणमात्यन्तिकम् ॥ ६३४ ॥

भ्रातश् चित्त सखे विवेक भगवन्नाचार सर्वे गुणाः
कौलीनत्वमपि क्षमे भगवति व्रीडे सखि श्रूयताम् ।
विद्याभिः परमश्रमेण हि मया नीताः परामुन्नतिं
तत् किं मामपहाय यौवनवने कुत्रापि यूयं गताः ॥ ६३५ ॥

भ्रान्तं याचनतत्परेण मनसा देहीति वाक् प्रेरिता
भुक्तं मानविवर्जितं परगृहे साशङ्कितैः काकवत् ।
साक्षेपं भृकुटीकटाक्षकुटिलं दृष्टं खलानां मुखं
यच् चान्नार्थकृतं तदेव कुरुते तत्रापि सज्जा वयम् ॥ ६३६ ॥

मत्तान् वित्तमदेन चित्तजनुषा संजातचित्तभ्रमान्
इन्द्रश् चन्द्र उपेन्द्र इत्यनुदिनं स्तुत्वा नरेन्द्राधमान् ।
द्राक्षातीतरसं दयामयतनुं दाक्षायणीवल्लभं
वीक्षाशिक्षितमन्मथं पशुपतिं साक्षादुपेक्षामहे ॥ ६३७ ॥

मत्तेभकुम्भनिर्भेदकठोरनखराशिभिः । मृगारिरिति नाम्नैव लघुतामेति केसरी ॥ ६३८ ।

मद्वंशजाः परमहापतिवंशजा वा ये भूमिपाः सततमुज्वलधर्मचित्ताः ।
मद्धर्ममेव परिपालनमाश्रयन्ति तत्पादुकाद्वयमहं शिरसा नमामि ॥ ६३९ ॥

मधुरमधुरस्निग्धं चाङ्गं सुचन्दनरूषितं
मृदुभुजलतापाशाश्चामी सुकङ्कणभूषिताः ।
प्रकृतिसुरभिस्वैरालापाः स्मरोदयदायिनो
विरहविधुरस्यैते चित्तं हरन्ति च सेन्द्रियम् ॥ ६४० ॥
मध्यत्रिवलीत्रिपथे पीने कुचचत्वरे च चपलदृशाम् ।
छलयति मदनपिशाचः पुरुषं हि मनागपि स्खलितम् । ६४१॥

मर्कटस्य गले बद्धा पुष्पाणामिव मालिका ।
अविनीतस्य या लक्ष्मीः सा चिरं नैव तिष्ठति ॥ ६४२ ॥

मर्यादाभङ्गभीतेरमृतमयतया धैर्यगाम्भीर्ययोगात्
न क्षुभ्यन्ते च तावन् नियमितसलिला: सर्वदैते समुद्राः ।
आहो क्षोभं व्रजेयुः क्वचिदपि समये दैवयोगात् तदानीम्
न क्षोणी नादिचक्रं न च रविशशिनौ सर्वमेकार्णवं स्यात् ॥ ६४३ ॥

महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः ।
पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम् ॥ ६४४॥

महेश्वराणां सिद्धानां जीवन्मुक्तशरीरिणाम् ।
न क्रियानियमोऽस्तीह स ह्यज्ञस्य प्रकल्पितः ॥ ६४५ ॥

मा गाः प्रत्युपकारकातरधिया वैवर्ण्यमाकर्णय
श्रीकर्णाटवसुंधराधिपुसुधासिक्तानि सूक्तानि नः ।
वर्ण्यन्ते कबिभिर्महार्णवसरिद्दावाग्निविन्ध्याटवी-
झञ्झाम<flag></flag>त र्झरप्रभृतयस्तेभ्यः किमात्तं फलम् ॥ ६४६ ॥

मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्ते
कान्तेव चा<flag></flag>रमयत्यपनीय खेदम् ।
कीर्तिं च दिक्षु वितनोति तनोति लक्ष्मीं
किं किं न साधयति कल्पलतेव विद्या ॥ ६४७ ॥
मानमुद्वहतां पुंसां वरमापत् पदे पदे ।
मानहीनं सुरैः सार्धं विमानमपि संत्यजेत् ६४८ ॥

माने नेच्छति वारयत्युपशमे क्ष्मामालिखन्त्यां ह्रिया
स्वातन्त्र्ये परिवृत्य तिष्ठति करौ व्याधूय धैर्ये गते ।
तृष्णे त्वामनुबध्नता फलमियत् प्राप्तं जनेनामुना
यः स्पृष्टो न पदा स एव चरणौ स्प्रष्टुं न संमन्यते ॥ ६४९ ॥

मालतीकुसुमस्येव द्वे गतीह मनस्विनः ।
मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा ॥ ६५० ॥

मासैरष्टभिरह्ना च पूर्वेण वयसा पुनः ।
नरस् तत् कर्म कुर्वीत येनान्ते सुखमेधते ॥ ६५१ ॥

मितमायुर्व्ययोऽनित्यं नैति यातं कदाचन ।
परामृशन्ति तदपि न भवं भोग्लोलुपाः ॥ ६५२ ॥

मित्रं स्वेच्छतया नृपं नयगुणैर्लुब्धं धनैरीश्वरं .
कार्येण द्विजमादरेण युवतिं प्रेम्णातिनीचं स्तवैः ।
बन्धुं च क्षमया गुरुं प्रणतिभिमूर्खं कथाभिर्बुधं
विद्याभी रसिकं रसेन सकलं शीलेन कुर्याद्वशम् ॥ ६५३ ॥

मुक्ताभि: शुक्तिजीवैः करगतवलयैः कच्छपैर्वा करीन्द्रेः
भूषासंबद्धहेमान्तरगतकलया लाक्षया वृक्षवर्गैः ।
कौशेयी कीटवृन्दैः सुरधुनि सततं प्राप्यते मुक्तिरेभिर्
एताभिः सुन्दरीभिः किमुत तनुभृतां ज्ञानभाजां वदामः ॥ ६५४ ॥

मुक्ताहार गुणीभूय नोपसर्प्यः स्तनस् त्वया ।
विभवे यस्य काठिन्यं व्यर्थं तदुपसर्पणम् ॥ ६५५ ॥
मुग्धस्य बाल्ये कौमारे क्रीडतो याति विंशतिः ।
जरया ग्रस्तदेहस्य यात्यल्पस्य च विंशतिः ॥ ६५६ ॥

मुण्डं शिरो वदनमेतदनिष्टगन्धं गात्रं मलेन मलिनं गतसर्वशोभम् ।
भिक्षाटनेन भरणं च हतोदरस्य कष्टं तथापि मनसो मदनेऽस्ति वाञ्छा ॥ ६५७ ॥

मुधा मुग्धे दृष्टिं तरलतरतारां वितनुषे
यथा वृत्तिः पूर्वं मम न मनसः संप्रति तथा ।
स एवाहं सैव त्वमसि पुनरन्तः सति शिवे
मनोभूतो भूयः प्रविशितुमलं दाहचकितः ॥ ६५८ ॥

मूर्खत्वं हि सखे ममातिरुचिरं मूर्खस्य चाष्टौ गुणा
आलस्यं बहुभोजनं मुखरता रात्रौ दिवा सुप्तता ।
कार्याकार्यविचारणैकबधिरो मानापमानौ समौ
विद्याशास्त्र विनोदगीतरहितो मूर्खः सुखं जीवति ॥ ६५९ ॥

मृत्योः सेनां किमेनां न कलयसि जरां वायुवाहाधिरूढां
प्रौछा [ढा ?]नू भोगान् पुरोगान् नगरमपि नवद्वारमार्गैः प्रविष्टान् ।
दन्तान् पातान् दिगन्तान् भूयचकितविपर्यस्तवेशांश् च केशान्
सुप्लोस्यद्यापि जीव स्मरासि ने चरणैस् त्वं कुतो माधवस्य ॥ ६६० ॥

मृदुत्व मृदुभिः श्लाघ्यं काठिन्यं कठिने जने !
भृङ्गः क्षिणोति काष्ठानि कमलानि दुनोति न ॥ ६६१ ॥

यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मेति वेदान्तिनो
बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्तेति नैयायिकाः ।
अर्हन्नित्यथ जैनशास्त्रनिरताः कर्मेति मीमांसकाः
सोऽयं नो विदधातु वाञ्छितफलं त्रैलोक्यनाथो हरिः ॥ ६६२ ॥

यत्नः कान्तासुखो श्लिष्टं यत्नः संस्कृतवाक्य ह ।
यत्र गीतरसौ भिन्नः तच्छत्रं वितरं विदुः ॥ ६६३ ॥
यत्नादपि कः पश्यति शिखिनामाहारनिर्गमस्थानम् ।
यदि जलदनिनदमुदितास् त एव मूढा न नृत्येयुः ॥ ६६४ ॥

यथा स्रग्वी तूर्यैर्जनपरिवृतो वध्यपुरुषः
प्रयातव्यस्थानं निपतति विषादे प्रतिपदम् ।
तथा हे भोगस्था दिवसदिवसे मृत्युनिकटं
व्रजन्तो मा यूयं भवत विभवैर्दृप्तमनसः ॥ ६६५ ॥

यदभावि न तद्भावि भावि चेन् न तदन्यथा ।
इति चिन्ताविषघ्नोऽयमगदः किं न पीयते ॥ ६६६ ॥

यदासौ दुर्वारः प्रसरति मदश् चित्तकरिणस्
तदा तस्योद्दामप्रसररसरूढैर्व्यवसितैः ।
क्व तद् धैर्यालानं क्व च निजकुलाचारनिगडः
क्व सा लज्जारज्जुः क्व विनयकठोरङ्कुशमपि ॥ ६६७ ॥

यदि धनिनः सत्पुरुषा यदि च सुरूपाणि परकलत्राणि ।
अनुपचितसुकृतसंचय तव हृदय किमाकुलीभावः ॥ ६६८ ॥

यदि सा प्रमदा ननु रम्यरता प्रमदा शुभदा सुखदा च सदा ।
यदि सा वनिता हृदये निहिता क्व जपः क्व तपः क्व समाधिविधिः ॥ ६६९ ॥

यदेते साधूनामुपरि मुखरा एव धनिनो
न सावज्ञैरेषामपि च निजवित्तव्ययभयम्
न वा क्लेशोऽमुष्मिन्नपरमनुकम्पैव भवति
स्वमांसत्रस्तेभ्यः क इह हरिणेभ्यः परिभवः ॥ ६७० ॥
यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलकुसुमवञ्चितो विहितः ।
निजवपुषैव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥ ६७१ ॥

यद्यपि न भवति हानिः परकीयां चरति रासमेद्राक्षाम् ।..
असमञ्जसं च दृष्ट्वा तथापि खलु खिद्यते चेतः ॥ ६७२ ॥

यद्यपि भवति कुरूपो वस्त्रालंकारवेषपरिहीनः ।
सञ्जनसभोपविष्टो राजति विद्याधिकः पुरुषः ॥ ६७३ ॥

यद्यपि रटति सरोषं मृगपतिपुरतोऽपि मत्तगोमायुः ।
तदपि न कुप्यति सिंहो विशेषपुरुषेषु कः कोपः ॥ ६७४ ॥

यद्यपि विधिवैगुण्यात् सिंह: पतितोऽपि दुस्तरे कूपे ।
तदपि हि वाञ्छति सततं करिकुम्भविदारणं मनसा ॥ ६७५ ॥

यद्येतत्प्रो<flag></flag>मदिन्दुयुतिनिचयभृतो न स्युरम्भोजनेत्राः
प्रेङ्खत्काञ्चीकलापाः स्तनभरविनमन्नामिताङ्गास्, तरुण्यः ।
तत् संसारादसारादुपरतमुनयः प्राप्नुवन्त्युत्तमां द्याम्
आयासैर्वजिताङ्गा विकसितहृदया मोक्षमार्गं व्रजन्ति ॥ ६७६ ॥

यद् वंशो विशदो यदङ्गमगदं यद् यावदिच्छं धनं
यत्सौजन्यमभङ्कुरं यदनघं शीलं यदर्घ्यं यशः ।
<flag></flag>त् पत्नीसुवरत्नसूर्यदमिता प्रज्ञा सभाचातुरी
<flag></flag>चायुर्विपुलं तदीश सकलं त्वद्भक्तिवहयाः फलम् ॥ ६७७ ॥

यद् वक्त्रं मुहुरीक्षसे न धनिनां ब्रूषे न चाटुं मृषा
नैषां गर्वगिरः शृणोषि न पुनः प्रत्याशया धावसि ।
काले बालतृणानि खादसि सुखं निद्रासि निद्रागमे
तन् मे ब्रूहि कुरङ्ग कुत्र भवता किं नाम तप्तं तपः ॥ ६७८ ॥

यस्माच् च येन च यदा च यथा च यच् च
यावच् च यत्र च शुभाशुभमात्मकर्म ।
तस्माच् च तेन च तदा च तथा च तच् च
तावच् च तत्र च विधातृवशादुपैति ॥ ६७९ ॥

यस्मिञ् जीवति जीवन्ति बहवः स तु जीवति ।
बकोऽपि किं न कुरुते हिंसास्वोदरपूरणम् ॥ ६८० ॥

यः षट् सपत्नान् विजिगीषमाणो गृहेषु निर्विश्य यतेत पूर्वम् ।
अत्येति दुर्गाश्रित ऊर्जितारीन् क्षीणेषु कामं विचरेद् विपश्चित् ॥ ६८१ ॥

याचते त्रिचतुरः पयःकणांश् <flag></flag>तको जलधरं पिपासया ।
सोऽपि पूरयति विश्वमम्भसा हन्त हन्त महतामुदारता ॥६८२ ॥

यातं यौवनमधुना वनमधुना शरणमस्माकम् ।
स्फुरदुरुहारमणीनां हा रमणीनां गतः कालः ॥ ६८३ ॥

यामः स्वस्ति तवास्तु रौहिणगिरे मत्तः स्थिति प्रच्युता
वर्तिष्यन्त इमे कथं कथमिति स्वप्नेऽपि मैवं कृथाः ।
भ्रातस् ते मणयो वयं यदि भवन्नामप्रसिद्धास् ततः
किं शृङ्गारपरायणाः क्षितिभुजो नाङ्गीकरिष्यन्ति नः ॥ ६८४ ॥

यामो दुश्चेष्टधारां स्वतनुविगलितां तां पिबामो न <flag></flag>
पञ्चानामिन्द्रियाणां विषयनिरसनं यत् तदद्मो न मांसम् ।
आलिङ्गामो वयं चेत् कुशकुटिलतनु सूक्ष्मणीतां न नारी
शून्ये चित्ता ( ? ) प्रवेशे रविशशिमिथुने मैथुनं तन् न योनौ ॥६८५॥
यावत् स्वस्थमिदं देहं यावन् मृत्युश् च दूरतः ।
तावदात्म हितं कुर्या: प्राणान्ते किं करिष्यसि ॥ ६८६ ॥

यासामंशुकवातेन दीपो निर्वाणतां गतः ।
तासामालिङ्गने पुंसां नरके पतनं कुतः ॥ ६८७ ॥

यास्यति जलधर समयस् तवापि वृत्तिर्लघीयसी भविता ।
तटिनि तटद्रुमपातनपातकमेकं चिरस्थायि ॥६८८ ॥

याः पश्यन्ति प्रियं स्वप्ने धन्यांस् ताः सखि योषितः ।
अस्माकं तु गते कान्ते गता निद्रापि वैरिणी ॥ ६८९ ॥

युवा युवत्या सार्धं यन् मुग्धभर्तृवदाचरेत् ।
अन्तर्विवृतसङ्गशू चेदसिधाराव्रत हि तत् ॥ ६९० ॥

यूनाममङ्गं जयतां विशाला: शीलाश् च लीलागृहचन्द्रशालाः ।
गात्राणि पात्राणि विलासिनीनां मध्यं च वेदी भणितं च मन्त्राः ॥६९१॥

येन यत्र च भोक्तव्यं सुखं वा दुःखमेव वा ।
स तत्र रज्ज्वा बद्धैव बलाद् दैवेन नीयते ॥ ६९२ ॥

ये नित्यं व्रतमन्त्रहोमनिरता ध्यानाग्निहोत्राकुला:
षट्कर्माभिहृतास् तपोधनधनाः साधुक्रियाः साधवः ।
शी</flag>ग्रावरणा गुणप्रवरणाश् चन्द्रार्कतेजोधिका
मोक्षद्वारकपाटपाटनभटास् ते यान्ति परमां [?] गतिम् ॥ ६९३ ॥

ये निन्दन्ति परान् स्तुवन्ति च तथा स्त्रीषु निदा कुर्वते
ये तस्यन्तरमामनन्ति यत मे सौमित्रिमित्रादिषु ।
ये भुञ्जन्ति च निरायवशतो भोज्यं तथा भुञ्जते
किं तैरुक्तमपत्रपैर्बत वचत्संन्यस्यते तद्वचः ॥ ६९४ ॥

ये प्राप्ते व्यसनेऽप्यनाकुलधिय: संपत्सु नैवोन्नता
प्राप्ते नैव पराङ्मुखाः प्रणयिनि प्राणोपयोगैरपि ।
ह्रीमन्तः स्वगुण प्रशंसन विधावन्यस्तुतावुन्सुका
घिग् धात्रा कृपणेन येन न कृताः कल्पान्तदीर्घायुषः ॥ ६९५ ॥

येऽमी कूर्मकचाः सकङ्कणरणत्कर्णाटसीमन्तिनी-
हस्ताकर्षणलालनैव सुभगा: प्राप्ताः परामुन्नतिम् ।
तेऽमी संप्रति पापिनापि न भुजभ्राम्यं निशातक्षुरं
क्षुण्णाः क्षोणितले लुठन्ति पतिताः प्राप्ताः परार्घ्या इव ॥ ६९६ ॥

येषां न विद्या न तपो न दानं ज्ञानं च शीलं न गुणो न धर्मः ।
ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता मनुष्यरूपेण मृगाश् चरन्ति ॥ ६९७ ॥

येषां वल्लभया समं क्षणमिव क्षिप्रं क्षपा क्षीयते
तेषां शीतकरः शशी विरहिणामुल्केव संतापकृत् ।
अस्माकं च न वल्लभा न विरहस् तेनोभयभ्रंशिनाम्
इन्दू राजति दर्पणाकृतिरसौ नोष्णो न वा शीतलः ॥ ६९८ ॥

येषामज्ञानमूढं प्रचरति न मनो गूढशास्त्रान्तराले
ते विद्वच्चक्रवाले परुषमपरुषं साट्टहासं हसन्तु ।
हंसानां वै हसन्तां मृदुसलिलतले कूजितं कृपकूले
भेकानां कारभाजः कति कति न वचो दुर्वचो व्याहरन्ति ॥ ६९९ ॥

योगेंद्रं [च] फलं ददातिमजरा राज्ञाय कस्मै पुनः
राज्ञेन दज एव भर्तुमु[म]नयः वंठायः कस्मै पुनः।
वंठेन दज हिण्य पु[प]ण्ययुवती विप्राय वारस्त्रिय
विप्रेण दज एव देव सततं राज्ञं प्रदत्तं पुनः ॥ ७०० ॥

योऽन्तस्तत्त्वपरार्थसिद्धिविधनं जानात्यसौ पण्डितस्
तत्त्वे शाश्वतमर्जितं निरुपमं यो वेत्त्यसौ पण्डितः ।
संसारोत्तरणे विवेकपटुता यस्यास्त्यसौ पण्डितः
शेषाः कायविडम्बिनो विषयिणः सर्वे जनाः पण्डिताः ॥ ७०१ ॥
रक्तत्वं कमलानां सत्पुरुषाणां परोपकारित्वम् ।
असतां च निर्दयत्वं स्वभावसिद्धं त्रिषु त्रितयम् ॥ ७०२ ॥

रतेरिव निधानानि सुखानामिव राशयः ।
अमृतस्येव कुण्डानि निर्मिताः केन योषितः ॥ ७०३ ॥

रत्नाकरं सकलगर्भमशेषसारं त्यक्ता प्रयाति सरितस्तटहंसराजः ॥ ७०४ ॥
रत्नाकरे परिहृता वसतिः किमन्यदङ्गीकृतः कठिनवेधनदुःखभारः ।
वृक्षोजकुम्भपरिरम्भणलोलुपेन किं किं न तेन विहितं बत मौक्तिकेन ॥७०५॥

रत्नाकरः किं कुरुते हि रत्नैर्विन्ध्याचलः किं करिभिः करोति ।
श्रीखण्डखण्डैर्मलयाचलः किं परोपकाराय सतां विभूतयः ॥ ७०६ ॥

रथ्यान्तश्चरतस् तथा घृतजरत्कन्थालवस्याध्वगैः
सत्रासं च सकौतुकं च सकृपं दृष्टस्य तैर्नागरैः ।
निर्जीवीकृतचित्सुधारसमुदा निद्रायमाणस्य मे
निःशङ्क: करटः कदा करपुटी भिक्षां विलुञ्चिष्यति ॥ ७०७ ॥

रम्यं हर्म्यतलं नवा सुनयना गुञ्जद्विरेफा लताः
प्रोन्मीलन्नवमालतीसुरभयो वाताः सचन्द्राः क्षपाः ।
यद्येतानि जयन्ति हन्त परितः शास्त्राण्यमोघानि मे
तद् भोः कीदृगसौ विवेकविभवः कीदृक् प्रबोधोदयः ॥ ७०८ ॥

राजते राजमानाया एष बिम्बाधरव्रणः ।
सुधां पीत्वेव कान्तेन तच्छेषोऽयं समुद्रितः ॥ ७०९ ॥

राजन्नमात्येषु पुरातनेषु चिरं स्थिरा तिष्ठति राज्यलक्ष्मीः ।
नूनं शरावेषु वनेषु चारि न्यस्तं समस्तं प्रलयं प्रयाति ॥ ७१० ॥

राजा दुर्जनसंपर्कात् सर्वं दहति तत्क्षणात् ।
सलिलं पतितं तप्ते तैले दन्दह्यते न किम् ॥ ७११ ॥
रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्रीः ।
इत्थं विचिन्तयति कोशगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार ॥ ७१२ ॥

रामस्य व्यसनं बलेर्नियमनं पाण्डोः सुतानां वनं
वृष्णीनां निधनं नलस्य विपदं भीष्मस्य शत्रोर्हतिम् ।
विष्णोर्वामनतां तथार्जुनवधं संचिन्त्य लङ्केश्वरं
सर्वं दैववशादुपैति पुरुषः कः कं परित्रायते ॥ ७१३ ॥

रामाणां रमणीयमूरुयुगलं स्वैरं नितम्बस्थली
पृथ्वीं चन्द्रविनिद्रमास्यमतुले नेत्रे स्तनौ प्रोन्नतौ ।
यद्येतानि जगत्रयीजयविधौ शस्त्राणि चेतोभुवः
सौख्यानि प्रलपन्तु हन्त कुधियः खेदासहिष्णून्यपि ॥ ७१४ ॥

रामोऽपि भर्ता गणको वशिष्ठः सूर्योऽभिषेकी शुभलग्नचन्द्रः ।
सुखं न भुक्तं परमेषु सीता न कर्मणः कोऽपि बली समर्थः ॥ ७१५ ॥

रामो येन विडम्बितोऽमृतमयश् चन्द्रः कलङ्कीकृतः
क्षाराम्भः सरितांपतिश् च नहुषः सर्पः कपाली हरः ।
माण्डव्यो वधशूलपीडिततनुर्भिक्षाभुजः पाण्डवा
नीतो येन रसातलं बलिरसौ तस्मै नमः कर्मणे ॥ ७१६ ॥

रुष्टे का परपुष्टे मन्दे का हन्त मारुते चर्चा ।
त्वयि गतवति हृदयेशे जीवनदातापि जीवनं हरति ॥ ७१७ ॥

रे दारिर्द्र्य नमस् तुभ्यं सिद्धोऽहं त्वत्प्रसादतः ।
अहं सर्वत्र पश्यामि न मां पश्यति कश्चन ॥ ७१८ ॥

रे रे कोकिल मा भज मौनं किंचिदुदञ्चय पञ्चमरागम् ।
नो चेत् त्वामिह को जानीते काककदम्बकपिहिते चूते ॥ ७१९ ॥
रे रे चञ्चललोचनाञ्चितरुचे चेतः प्रमुच्य स्थिर-
प्रेमाणं बहुमानमेणनयनामालोक्य किं नृत्यसि
किं मन्ये विहरिष्यसे बत हतां मुञ्चान्तराशामिमाम्
एषा कण्ठतटे कृता खलु शिला संसारवारांनिधौ ॥ ७२० ॥

रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः ।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥ ७२१ ॥

रे रे तत्रक मा रोदीः किं किं न भ्रामयत्यसौ ।
कटाक्षक्षेपमात्रेण करलग्ने तु का कथा ॥ ७२२ ॥

रोमन्थमारचय मन्थरमेत्य निद्रां
मुञ्च श्रमं तदनु संचर रे यथेच्छम् ।
दूरे स पामरजनो मुनयः किलैते
निष्कारणं हरिणपोत बिभेपि कस्मात् ॥ ७२३ ॥

लज्जा स्नेहः स्वरमधुरता बुद्धयः सौमनस्यं
प्राणा: स्वाङ्गे पवनसमता दुःखहानिर्विलासः ।
धर्मः शास्त्रं गुरुजननतिः शौचमाचारचिन्ताः
पूर्णा सस्यैर्जठरपिठरे देहिनां संभवन्ति ॥ ७२४ ॥

लज्जे नद्यां निमज्ज क्वचिदपि परतस् तिष्ठ तिष्ठ प्रतिष्ठ
याहि द्रोणीं हिमाद्रे: पुनरपि रसिके भारति स्वस्ति तुभ्यम् ।
सोऽहं पुण्यक्षयेऽद्य प्रचुरपरिभवातङ्क निर्नष्टशङ्कः
सेवापङ्के पतामि द्रविणकणधियां निष्कृपाणां नृपाणाम् ॥ ७२५ ॥
वक्तुं पूर्णशशी सुधाधरलता दन्ता मणिश्रेणयः
कान्तिः श्रीर्गमनं गजः परिमलस् ते पारिजातद्रुमाः ।
वाणी कामदुघा कटाक्षपटली तत् कालकूटं विषं
रे रे चारुरदे किमर्थममरैरामन्थि दुग्धोदधिः ॥ ७२६ ॥

वनभुवि तनुमात्रत्राणमाज्ञापितं मे सकलभुवनभारः स्थापितो वत्समूर्ध्नि ।
तदिह सुकरतायामावयोस् तर्कितायां मयि पतति गरीयानम्ब ते पक्षपातः ॥७२७ ॥

वनानि दहतो वह्नेः सखा भवति मारुतः ।
स एव दीपनाशाय कुतः क्षीणेषु सौहृदम् ॥ ७२८ ॥

वनेऽपि सिंहा मृगमांसभक्षणाद् बुभुक्षिता नव तृणं चरन्ति ।
एवं कुलीना व्यसनाभिभूता न नीचसङ्गात् सुखमाद्रियन्ते ॥ ७२९ ॥

वयं दरिद्राः कुशलाश्च च पण्डिता न चापि मूर्खा मणिरत्नमण्डिताः ।
सचक्षुषः शुद्धपटाभिशोभिता नान्यत्र हीनाः कनकैरलंकृताः ॥ ७३० ॥

वयमनिपुणाः कर्णप्रान्ते निवेशयितुं मुखं
कृतकमधुरं भर्तुर्भावं न भावयितुं क्षमाः ।,
प्रियमपि वचो मिथ्या वक्तुं जनैर्न च शिक्षिताः
क इह सगुणो येन स्याम क्षितीवरवल्लभाः ॥ ७३१ ॥

वयमेव पुरा यूयं यूयमेव पुरा व्रयम्
इदानीमर्थसंबन्धाद यूयं यूयं वयं वयम्॥ ७३२ ॥
वरं कार्यं मौनं न च वचनमुक्तं यदनृत
वरं क्लैब्यं पुंसां न च परकलत्राभिगमनम् ।
वरं प्राणत्यागो न च पिशुनवादेऽप्यभिरतिर्
वरं मिक्षाशित्वं न च परधनास्वादनसुखम् ॥ ७३३ ॥
वरं गृध्रो हंसैः सलिलपरितुष्टैः परिवृतो
न हंसः क्रव्यादैः पितृवन विहंगैरकरुणैः ।
परीवार: क्षुद्रो दहति गुणिनं चापि पुरुषं
सहायैरक्षुद्रैर्भवति गुणहीनोऽपि गुणवान् ॥ ७३४ ॥

वरं दरिद्रात् कुशलाश् च पण्डिताः न चापि मूर्खा मणिरत्नमण्डिताः ।
सचक्षुषः शुद्धपटाभिशोभिता नान्यत्र हीनाः कनकैरलंकृताः ॥ ७३५ ॥

वरं मृत्युर्बाल्ये न पुनरधनं जीवितमिदं
वरं वासोऽरण्ये न पुनरविवेके च नृपतौ ।
वरं भिक्षा भोज्यं न पुनरपमाने गृहगतं
वरं वेश्या भार्या न पुनरविनीता कुलवधूः ॥ ७३६ ॥

वरं वनं व्याघ्रगजेन्द्र सेवितं द्रुमालयं पत्रफलाम्बुभोजनम् ।
तृणेषु शय्या वरजीर्णवल्कलं न बन्धुमध्ये धनहीनजीवनम् ॥ ७३७ ॥

वरमहिमुखे क्रोधाध्माते करो विनिवेशितो
विषमपि वरं पीत्वा सुप्तं कृतान्तनिवेशने ।
गिरिवरतटान् मुक्तश् चात्मा वरं शतधा कृतो
न तु खलजनावाप्तैरर्थैः <flag></flag> हितमात्मनः ॥ ७३८ ॥

वाचो हि सत्यं परमं विभूषणं <flag></flag>ङ्गनानां तपसः कृशत्वम् ।
द्विजस्य विद्येव पुनस् तथा क्षमा शीलं हि सर्वस्य नरस्य भूषणम् ॥ ७३९ ॥

वासो बहूनां कलहो भवेद् वार्ता द्वयोरपि ।
एक एव चरेत् तस्मात् कुमार्या इव कङ्कणः ॥ ७४० ॥
विकीर्णहरिचन्दनद्रविणि यत्र लीलालसा
निपेतुरलिचञ्चलाश् चतुरकामिनीदृष्टयः ।
तदेतदुपरि भ्रमन् निबिडगृध्रजालं जडैर्
लुठत्कृमिकलेवरं पिहितनासिकैर्वीक्ष्यते ॥ ७४१ ॥

विद्या काचित् स्फुरति महती भास्वती चेतसोऽन्तर्
यन्माहात्म्यात् तृणवदियती मन्यतेऽपि त्रिलोकीम् ।
किं तेषां सा चणककणिकालेशमात्रे स्पृहासौ
या दैन्यस्य प्रथयति व[ भ? ]यं राजराजे मुहूर्तम् ॥ ७४२ ॥

विद्वत्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन ।
स्वदेशे पूजितो राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥ ७४३ ॥

विद्वांसः शतसंख्यशास्त्रपठनव्यापारशुद्धाशयाः
सन्त्येके मुनयोऽपि दुस्तरतपोनिर्दग्धकर्मेन्धनाः
ध्यानध्येयलवेन योगनिपुणास् तिष्ठन्ति ते योगिनो
दृश्यन्तेऽमलनिर्विकारमहसानन्दै कभाजो भुवि ॥ ७४४ ॥

विद्वांसो वसुधातले परगुणश्लाघासु वाचयमा
भूपालाः कमलाविलासमदिरामीलन्मदाघूर्णिताः ।
आस्ये धास्यति कस्य लास्यमधुना वन्यस्व कामालसत्-
स्वर्वामाधरमाधुरीमधरयन् वाचां प्रचारो मम ॥ ७४५ ॥

विद्वानेव विजानाति विद्वज्जनपरिश्रमम् ।
न हि वन्ध्या विजानाति गुर्वी प्रसववेदनाम् ॥ ७४६॥

विधिरेव विशेषगर्हणीयः करट त्वं रट किं तवापराधः ।
महकारतरौ चकार योऽसौ सहवासं सरलेन कोकिलेन ॥ ७४७ ॥
विधूतकेशा: परिलोलितस्रजः सुराङ्गनानां प्रविलुप्तचन्दनाः ।.
अतिप्रसङ्गाद् विहितागसो मुहुः प्रकम्पमीयुः सभया इवोर्मयः ॥ ७४८ ॥

विरुद्धस् तथ्यो वा भवतु वितथो वा यदि परं
प्रसिद्धः सर्वस्मिन् हरति महिमानं जनरवः ।
तुलोत्कीर्णस्यापि प्रकटनिहताशेषतमसो
रवेस् तादृक्तेजो न हि भवति कन्यां गत इति ॥ ७४९ ॥

विश्वासायतनं वि  दलनं देवैः कृताराधनं
मुक्तेः पथ्यदनं जलाग्निशमनं व्याघ्रोरगस्तम्भनम् ।
यः संवननं समृद्विजननं सौजन्यसंजीवनं
कीर्ते: केलिवनं प्रभावभवनं सत्यं वचः पावनम् ॥ ७५० ॥

विषस्य विषयाणां च दूरमत्यन्तमन्तरम् ।
उपभुक्तं विषं हन्ति विषयाः स्मरणादपि ॥ ७५१ ॥

वीतरागभयक्रोधो मुक्तः सर्वमदै रिह ।
कदा शंभो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः ॥ ७५२ ॥

वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगा: शुष्कं सर: सारसा:
पुष्पं पर्युषितं त्यजन्ति मधुपा दग्धं वनान्तं मृगाः ।
निद्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भ्रष्टं नृपं मन्त्रिणः
सर्वः कार्यवशंगतोऽभिरमते कस्यास्ति को वल्लभः ॥ ७५३ ॥

वृथाग्रे दशनो मुग्धे दष्टे वाधरपल्लवे ।
खण्डित ************पयोधरा ॥ ७५४ ॥

व्यङ्गं शरीरं सुभगं भटानां कपोलपाली मलिना गजानाम् ।
कुचेलता प्रोषितभर्तृकाणां दानाद् दरिद्रः सुभगत्वमेति ॥ ७५५ ॥
व्याधस्याचरणं ध्रुवस्य च वयो विद्या गजेन्द्रस्य का
कुब्जाया: किमु नाम रूपमधिकं किं तत् सुधाम्नो धनम् ।
वंशः को विदुरस्य यादवपतेरुग्रस्य किं पौरुषं
भक्त्या तुष्यति केवलं नवगुणैर्भक्तप्रियो माधवः ॥ ७५६ ॥

व्यालुम्पन्ति समाधिमाधिविधुरं वैता मनः कुर्वते
लोभाभावविशेषभूरिविरहे संप्राप्य चेतो यतः ।
एतासां न वयं न चम्पकरुचिष्वङ्गेष्वनङ्गीकृतं
प्रामाण्यो हरिणीदृशां तव दृशोरन्तः स्थिता ब्रह्मणि ॥ ७५७ ॥

व्योम्न्येकान्त विहारिणोऽपि विहगा: संप्राप्नुवन्ति क्षितिं
बध्यन्ते निपुणैरगाधसलिलान् मीना: समुद्रादपि ।
[ दुर्नीतं किमिहास्ति किं सुचरितं ] कः स्थानलाभे गुणः
कालो हि व्यसनप्रसारितकरी गृह्णाति दूरादपि ॥ ७५८ ॥

शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक् छत्रेण सूर्यातपो
नागेन्द्रो निशिताङ्कुशेन समदो दण्डेन गोमुर्दभौ ।
व्याधिर्भेषजसंग्रहैश् च विविधैर्मन्त्रप्रयोगर्विषं
सर्वस्यौषधमस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य नास्स्यौषधम् ॥ ७५९ ॥

शतं वा लक्षं वा नियुतमथ वा कोटिमथ वा
तृणायाहं मन्ये समयविपरीतं यदि भवेत् ।
शतं तल् लक्षं तन् नियुतमपि तत् कोटिरपि तद्
यदाप्तं सन्मानादपि तृणमनम्रेण शिरसा ॥ ७६० ॥

शरीरं सुरूपं तथा वा कलत्रं धनं मेरुतुल्यं वचश् चारु चित्रम् ।
हरेरङ्घ्रियुग्मे मनश् चेन्न लग्नं ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम् ॥७६१॥
शान्ते मन्मथसंगरे रणभृतां सत्कारमातन्वती
वासोऽदाज् जघनस्य पीनकुचयोर्हारं श्रुतेः कुण्डलम् ।
बिम्बोष्टस्य च वीटिकां सुनयना पाणौ रणत्कङ्कणं
पश्चाल् लम्बिनि केशपाशनिचये बन्धो हि युक्तक्रमः ॥ ७६२ ॥

शास्त्रं नाधिगतं व्रतं न चरितं दानं न दत्तं मया
गङ्गातीरतरङ्गनिर्मलजलैः स्नात्वा हरो नार्चितः ।
तन्वङ्गी नवयौवनस्तनतटी नालिङ्गिता कामिनी
इत्थं जन्म निरर्थकं गतमहोऽरण्ये यथा मालती ॥ ७६३ ॥

शिकतासु तैलं सुकृतं [ कृ ] तघ्नो शीतं हुताशे स्नपनं च [ तीर्थे ] ।
उत्पद्यते कालवशात् कदाचिद् वे [ सा] सुरापो न भवेत् कदाचित् ॥ ७६४ ॥

शिखिनि कूजति गर्जति तोयदे स्फुरति जातिलताकुसुमाकरे ।
अह ह पान्थ न जीवति सा प्रिया नभसि मासि न यासि गृहं यदि ॥ ७६५ ॥

शिशिरे निशासु बांदे वाते शीतयति कुन्दगन्धयते ।
कान्ताकुचान्तराले शीते लोके तु भाग्यवान् पुरुषः ॥ ७६६ ॥

शीताता इव संकुचन्ति दिवसा नैवाम्बरं शर्वरी
शीघ्रं मुश्चति तावदेव हुतभुक् कोणं गतो भास्करः ।
<flag></flag>ङ्गहुताश<flag></flag> हृदये त्वत्प्रेयसीभिर्भवान्
आस्ते किं करवाम धामरहिता शीतातिभीता वयम् ॥ ७६७ ॥

श्रुतिस्मृतिपुराणानां यदेकं वाच्यमव्ययम् ।
तस्मै विश्वेशमूलाय नमो मुग्धेन्दुमौलये ॥ ७६८ ॥
संकल्पमात्रमेवेदं जगन् मिथ्यासमुत्थितम् ।
असंकल्पनमात्रेण ब्रह्मन् क्वापि विलीयते ॥ ७६९ ॥

संगमविरहवितर्के वरमिह विरहो न संगमस् तस्याः ।
संगम एका भवती विरहे जगन्ति त्वन्मयानि स्युः ॥ ७७० ॥

संगीतभारतकथा गन्धताम्बूलचर्वणम् ।
सुस्त्रीसमागमे तानि सदा सर्वसुखानि च ॥ ७७१ ॥

संदष्टेऽधरपल्लवे सचकितं हस्ताग्रमाधुन्वती
मा मा मुञ्च शठेति कोपवचनैरानर्तितभ्रूलता ।
सीत्काराञ्चितलोचना सरभसं यैश् चुम्बिता मानिनी
प्राप्तं तैरमृतं श्रमाय मथितो मूढैः सुरै: सागरः ॥ ७७२ ॥

संपदो जलतरङ्गविलोला यौवनं त्रिचतुराणि दिनानि ।
शारदाभ्रमिव चञ्चलमायु: किं धनैः परहितानि कुरुध्वम् ॥ ७७३ ॥

स कोऽपि स्मर्यतां मन्त्रः स देवो वाप्युपास्यतास्
येन न स्त्रीपिशाचीयं ग्रसते शीतजीवितम् ॥ ७७४ ॥

सतां हृदि विनोदाय ज्ञानवार्तां विचिन्वताम् ।
परोपकरणे यत्नः साधूनां भवतिध्रुवः ॥ ७७५ ॥

सत्यं मनोहरा रामाः सत्यं रम्या विभूतयः ।
किंतु मत्ताङ्गनापाङ्गभङ्गिलोलं हि जीवितम् ॥ ७७६ ॥
सत्यां क्षितौ किं कशिपोः प्रयासैर् बाहौ स्वसिद्धे ह्युपबर्हणैः किम् ।..
सत्यञ्जलौ किं पुरुधान्नपात्र्या दिग्वल्कलादौ सति किं दुकूलैः ॥ ७७७ ॥

सदनमुपगतोऽहं पूर्वमम्भोजयोनेः सपदि मुनिभिरुच्चैरासने<flag></flag> ।
सशपथमनुनीय ब्रह्मणा गोमयाम्भःपरिमृजितनिजोरावाशु संवेशितोऽस्मि  ॥ ७७८ ॥

सन्त्येवात्र वने वनेऽपि बहवो निम्बा: क्वचिच् चन्दनः
क्रोशन्ते प्रतिदिक्षु केवलमिमे काका वसन्ते कुहू: ।
पाषाणैः परिपूरिता वसुमती जात्यो मणिर्दुर्लभस्
तन्मन्ये खलसंकुलं जगदिदं कुत्रापि ते सज्जनाः ॥ ७७९ ॥

समय एवं करोति बलाबलं प्रणिगदन्त इतीव शरीरिणाम् ।
शरदि हंसरवाः परुषीकृतस्वरमयूरमयूरमणीयताम् । ७८० ॥

समारम्भा भग्नाः कति न कति वारांस् तव पशो
पिपासोस् तुच्छेऽस्मिन् द्रविणमृगतृष्णार्णवजले ।
तथापि प्रत्याशा चिरमति न तेऽद्यापि शतधा
न दीर्ण यच् चेतो नियतमशनिग्रावघटितम् ॥ ७८१ ॥

समाश्लिष्यत्युच्चै<flag></flag> नपिशितपिण्डं स्तनधिया
मुखं<flag></flag>कालाक्लिन्नं पिबति चपकं सासवमिव ।
<flag></flag>अध्यक्ष<flag></flag> दाद्रे पथि च रमते स्पर्शरसिको
<flag></flag>मोहान्धानां किमिव रमणीयं न भवति ॥ ७८२ ॥

<flag></flag> सुपदन्यासा सालंकास सुवर्णमयमूर्तिः ।
आर्या तथा च भार्या न लभ्यते पुण्यहीनेन ॥ ७८३ ॥

सर्पदुर्जनयोर्मध्ये वरं सर्पो न दुर्जनः ।
सर्पो दशति कालेन दुर्जनस् तु पदे पदे ॥ ७८४ ॥
सर्पः क्रूरः खलः क्रूरः सर्पात् क्रूरतरः खलः ।
मन्त्रौषधिवशात् [? शः ] सर्पः खलः केनोपशाम्यते ॥ ७८५ ॥

सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास् ते
शुष्कैस् तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति ।
कन्दै: फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं
संतोष एव पुरुषस्य परं निदानम् ॥ ७८६ ॥

सर्व: प्रेप्सति यत्सुखाप्तिमतिता सा सर्वकर्मक्षयात्
सद्वृत्तात् स च तच् च बोधनियतं सोऽध्यागमात् स श्रुते ।
सावाप्तात् [१] स च सर्वदोषरहितो रोगादयस् ते व्यथस्
तद्युक्ता सुविचार्य सर्वसुखदं सन्तः श्रयन्तु श्रियैः ॥ ७८७ ॥

सर्वशक्तिमयो ह्यात्मा यद् यथा भावयत्यलम्
तत् तथा पश्यति तदा स संकल्पविजृम्भितम् ॥ ७८८ ॥

सर्वे लतान्तास् तरुमाश्रयन्ति सर्वे नदीं ते सागरमाश्रयन्ति ।
सर्वे तरुण्यां पतिमाश्रयन्ति सर्वे जनाः काञ्चन<flag></flag>यन्ति ॥ ७८९ ॥

सर्वे वयमिह स्वप्नपुरुषास् तव सुव्रत ।
अस्माकं त्वं * * * * सर्वे स्वप्ननरा वयम् ॥ ७९०॥

सहवर्धितयोर्नास्ति संबन्धः प्राणकायय्यैः ।
पुत्रमित्रकलत्रेषु संबन्धित्वकथैव का ॥ ७९१॥

साधुरेवार्थिभिर्याच्यः क्षीणवित्तोऽपि सर्वेदा ।
शुष्कोऽपि हि नदीमार्गः खन्यते सलिलार्थिभिः ॥ ७९३ ॥

सानन्दं सदनं सुताश् च सुधियः कान्ता न दुर्भाषिणी
सन्मित्रं सधनं स्वयोषिति रतिश् चाज्ञापराः सेवकाः ।
आतिथ्यं शिवपूजनं प्रतिदिनं मिष्टान्नपानं गृहे
साधोः सङ्गमुपासते हि सततं धन्यो गृहस्थाश्रमः ॥ ७९३ ॥

सारं सारङ्गरङ्गत्तरुणतृणशिखा खण्डवायेन खेदं
क्षोभं नीत्वा सलील सलिलमनुपिबेर्योषिता पीतशेषम्
धन्यस् त्वं यद् वनान्ते गमयसि समयं दारुणद्रव्यगर्वं
प्रध्मातोगीद्ग्रीवगृध्नु ग्रहिलखलखरक्ष्मायवक्राण्यंपश्यन् ॥ ७९४ ॥

सा हानिस् तन् महच् छिद्रं सा चान्धजडसूकता ।
यन् मुहूर्तं क्षणं वापि वासुदेवं न चिन्तयेत् ॥ ७९५ ॥

साहित्यसंगीतकलाविहीनः साक्षात् पशुः पुच्छविषाणहीनः ।
तृणं न खादन्नपि जीवमानस् तद् भागधेयं परमं पशूनाम् ॥ ७९६ ॥

सिंहो बली द्विरदशूकरमांसभोजी संवत्सरेण रतिमेति किलैकवारम् ।
पारावतः खरशिलाकणमात्रभोजी कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुः ॥७९७॥

सीत्कारं कारयति प्रणयत्यधरं तनोति रोमाञ्चम् ।
नागरिकः किं मिळितो न हि न हि सखि हैमनः पवनः ॥ ॥ ७९८ ॥

सुगन्धं <flag></flag>निता वस्त्रं गानं ताम्बूलभोजनम् ।
शय्या च भूषणं चैव अष्टौ भोगाः प्रकीर्तिताः ॥ ७९९ ॥

सुजनं <flag></flag> मन्ये महान वशसमुद्भवः ।
स्वपरिभ्रमणेनैव परतापं व्यपोहति ॥८०० ॥
सुजनो न याति वैरं परहितबुद्धिर्विनाशकालेऽपि ।
छेदेऽपि चन्दनतरुः सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥ ८०१ ॥

सुतारा विक्रीता स्वजनविरहः पुत्रमरणं
विनीतायास् त्यागो रिपुबहुलदेशे च गमनम् ।
हरिश्चन्द्रो राजा वहति शलिलं प्रेतसदने
ह्यवस्था तस्यैषाप्यह ह विषमाः कर्मगतयः ॥ ८०२ ॥

सुधामयोऽपि क्षयरोगशान्त्यै नासाग्रमुक्ताफलकच्छलेन ।
अनङ्गसंजीवनदृष्टिशक्तिर्मुखाम्बुजं ते पिबतीति चन्द्रः ॥ ८०३ ॥

सुवर्णपुष्पितां पृथ्वीं विचिन्वन्ति त्रयो जनाः ।
शूरश् च कृतविद्यश् च यस् तु जानाति सेवितम् ॥ ८०४ ॥

सुवृत्तस्यैकरूपस्य परप्रीत्यै धृतोन्नतेः ।
साधो: स्तनयुगस्येव पतनं कस्य तुष्टये ॥ ८०५ ॥

सुहास्यमुखपङ्कजे नयनचञ्चलालोचने
वदे मधुरभाषणे अतिविलासकामाञ्जने ।
गजेन्द्रगतिसंभ्रमे पदसरोरुहे कोमले
न होति न च यौवनीकषणभावरम्यस्थले ॥ ८०६ ॥

सूनुः सच्चरितः सती प्रियतमा स्वामी प्रसादोन्मुखः
स्निग्धं मित्रमवञ्चकः परिजनो निःक्लेशलेशं मनः ।
आकारो रुचिरः स्थिरश् च विभवो विद्यावदातं मुखं
तुष्टे विष्टपहारिणीष्टदहरौ संप्राप्यते देहिनाम् ॥ ८०७ ॥
स्तनशैलसंनिधाने त्रिवलिनदीतीरकोटरे तत्र ।
जगदपि नग्नीविहितं तथापि पञ्चेपुचौरेण ॥ ८०८ ॥

स्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः स्वरभङ्गोऽथ वेपथुः ।
वैवर्ण्यमश्रु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः ॥ ८०९ ॥

स्थगयति तमः शशाङ्कं चलति गिरिः पतति तारकाजालम् ।
कथयन्त्यमूनि मन्ये काञ्चीपदसीम्नि किमपि संक्षोभम् ॥ ८१० ॥

स्वगृहे पूजितो मूर्खः स्वग्रामे पूजितः प्रभुः ।
स्वदेशे पूजितो राजा विद्वान् सर्वत्र पूजितः ॥ ८११ ॥

स्वचित्तपरचिन्तयैव परितापमात्मन्यमी
न बिभ्रति मनस्विनो यदमुना न तावत् क्षतिः ।
अहर्निशमिहैव ये परमनोनुवृत्त्या पुनर्
वहन्ति विजिगीषुतां क्रिमिव तेऽनुकम्पास्पदम् ॥ ८१२ ॥

स्वदत्ता पुत्रिका धात्री अभ्यदत्ता सहोदरी ।
*                         *                           ॥ ८१३ ॥

स्वयं गुणपरित्यागादू<flag></flag>  र्णनासः पतत्यधः ।
तमेव <flag></flag> भूयः पदमुच्चैर्विगाहते ॥ ८१४ ॥

स्वयं हि <flag></flag> पाकं <flag></flag> यदि सेव्यते ।
पुत्रो हिपच्यते पाकं स्वयंपाकः स उच्यते ॥ ८१५ ॥

स्वाधीनेऽपि कलत्रे नीचः परदारलम्पटो भवति ।
संपूर्णेऽपि तडागे काकः कुम्भोदकं पिबति ॥ ८१६ ॥

हंहो पान्थ किमाकुल: श्रमवशादत्युत्सुकं धावसि
प्रायेणास्य महाद्रुमस्य भवता वार्तापि नाकर्णिता ।
मूलं सिंहसमाकुलं गिरिवरे प्रोत्तुण्डतुण्डा: खगा
मध्ये कोटरभाजिभीषणफणा: फूत्कुर्वते पन्नगाः ॥ ८१७ ॥
हत्वा नृपं पतिमवेक्ष्य भुजंगदष्टं देशान्तरे विधिवशाद् गणिकास्मि जाता ।
पुत्रं भुजंगमधिगम्य चितां प्रविष्टा शोचामि गोपगृहिणी कथमद्य तक्रम् ॥ ८१८ ॥

हरिद्रा गोरसं चूर्ण धान्यं कार्ष्णायसौषधम् ।
नैतेषां पाकदोषोऽस्ति तैलं लवणमैक्षवम् ॥ ८१९ ॥

हरेर्लीलावराहस्य दंष्ट्रादण्डः स पातु वः ।
हेमाद्रिकलसा यत्र धात्री छत्रश्रियं दधौ ॥ ८२० ॥

हासोऽस्थिसंदर्शनमक्षियुग्ममत्युज्ज्वलं तत् कलुषावसायाः ।
स्तनौ च पीनौ पिशितात्स्त्रपिण्डौ स्थानान्तरे किं नरकेन योषित् ॥ ८२१ ॥

हे कोकिल कुरु मौनं जलधरसमये हि पङ्किला भूमिः ।
विकसति कुटजकदम्बे वक्तार भेके क्व तेऽवसरः ॥ ८२२ ॥

हेमाम्भोरुहपत्तने परिमलस्तेयी वसन्तानिलस्
तत्रत्यैरिव यामिकैर्मधुकरैः प्रारब्धकोलाहलः ।
निर्यातस् त्वरितो व्रजन् निपतितः श्रीखण्डपङ्कद्रवैर्
लिप्तः केरलकामिनीकुचतटात् खञ्जः शनैर्गच्छति ॥ ८२३ ॥

{ SUPPLEMENT 1

अग्रे डम्ब करधृतडफः पार्श्वतो भण्डमाला
पृष्ठे वेश्या विलसतितरां कर्तरी धर्मतन्तो ।
इत्थं राजा प्रभवति यदा षिङ्गसंगानुरङ्गः
प्रत्यासन्नः प्रलपति गुणी किं विदध्मः क्व यामः ॥ ८२४ ॥

आमोदैस् ते दिशि दिशि गतैर्दूरमाकृष्यमाणा
साक्षाल् लक्ष्मीं तव मलयज द्रष्टुमभ्यागताः स्मः ।
किं पश्यामस् तव परिसरे नावकाशो द्विजिह्रैर्
व्याप्तोऽस्माकं भवतु भवतां स्वस्ति यामी वयं तु ॥ ८२५ ॥
इलिका भ्रमरीध्यानं ध्यायन्ती भ्रमरी भवेत् ।
वीतरागपदं ध्यायन् वीतरागो भवेद् ध्रुवम् ॥ ८२६ ॥

ऐश्वर्यतिमिरं चक्षुः पश्यतोऽपि न पश्यति ।
पुनर्निर्मलतां याति दरिद्राञ्जनमौषधम् ॥ ८२७ ॥

कुचैलागतभर्तारो शूरो सन्मुखखण्डना ।
दातारो वस्त्रहीनाशू च कुरूपा रूपचिन्तये ॥ ८२८ ॥

को धर्मो भूतदया किं सौख्यमारोग्यता जन्तोः ।
[क: ] स्नेह: सद्भावः किं पाण्डित्यं परिच्छेदः ॥ ८२९ ॥

क्षणं रटन्ती रुदती नृत्यन्ती याति विह्वला ।
निःसहत्वं तदा याति मुकुलीकृतलोचना ॥ ८३० ॥

जलमध्ये दीयते दानं प्रतिग्राही न जीवति ।
दातारो नरके यान्ति तस्याहं कुलबालिका ॥ ८३१ ॥

निरक्षरान् वीक्ष्य धनाधिनाथान् त्याज्या न विद्या कृतिभिः कदाचित् ।
आभुक्तमुक्तां कुलटां समीक्ष्य किमार्यनार्यः कुलटा भवन्ति ॥ ८३२॥

पत्रं न चित्रमपि निस्त्रप पान्थखेदछेदक्षमं विषसमं तव मुग्ध दुग्धम् ।
धूर्तप्रपश्चितमहातरुकीर्तनेन रे निःफलस् त्वमसि कण्टकितश् च नित्यम् ॥ ८३३ ॥

पर्वताग्रे रथो यस्य भूमौ तिष्ठति सारथिः ।
चलितं वायुवेगेन तस्याहं पुत्रबालिका ॥ ८३४ ॥

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् ।
मूढै: पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञाभिधीयते ॥ ८३५ ॥

मन्त्रिणां भिन्नसंधाने भिषजां सन्निपातके ।
कर्मणि व्यज्यते प्रज्ञा स्वस्थे को वा न पण्डितः ॥ ८३६ ॥
रदननि:पतिता वलिता गता वलिभिरावलितं पलितं वपुः ।
विषयकर्दमदुर्दमवाञ्छया तदपि नात्महितं विहितं जडैः ॥ ८३७ ॥

वाङ्मनःकायशुद्धानां संपदश् च पदे पदे ।
अन्तर्मलिनचित्ताय सुखं स्वप्नेऽपि दुर्लभम् ॥ ८३८ ॥

अलमतिचपलत्वात् स्वप्नमायोपमत्वात्
परिणतिविरसत्वात् सङ्गमेन प्रियायाः ।
इति यदि शतकृत्वस् तत्त्वमालोकयामि
तदपि न हरिणाक्षीं विस्मरत्यन्तरात्मा ॥ ८३९ ॥

उत्तुङ्गशैलशिखरे ननु पादपस्य काकोऽपि पक्वफलमालभते सपक्षः ।
सिंहो बली गजविदारणदारुणोऽपि सीदत्यहो तरुतले निजपक्षहीनः ॥ ८४० ॥

कक्षे किं मितपुस्तकं किमुदकं * काव्यसारोदकं
दीर्घं किं यदि ताडपत्रलिखितं किं चित्र गौडाक्षरं ।
गन्धे किं यदि रामरावणकथासङ्ग्रामगन्धो महत्
किं वारं बहु जल्पसे शृणु सखे नाम्ना पुराणो झषः ॥ ८४१ ॥

क्रियादौषधवत् काम: प्रभुत्वात् केवलश्रमः ।
करवन् निजदारेषु योऽन्यः ** स मन्मथः ॥ ८४२ ॥

गतं न शोचामि कृतं न मन्ये खादन् न गच्छामि हसन् न जल्पे ।
द्वाभ्यां तृतीयो न [भ]वामि राजन् किं कारणं भोज भवामि मूर्खः ॥८४३ ॥

जङ्घान्तराले विमले विशाले अधोमुखी रोमवने वसन्ती ।
सा पातदेवी भगनामधेयं दन्तैर्विना यान्ति गिरन्ति लिङ्गम् ॥ ८४४ ॥

नाहं कामो महाराज हंसोऽयं विमले जले ।
नीचहंसप्रसङ्गेन मृत्युरेव न संशयः ॥ ८४५ ॥

पूर्वे मांसमिदं न दूषणकृतं कर्णाट गोवाहनं
याम्ये मातुलजाविवाह बहवो भर्तार पञ्चालिके ।
कन्या विक्रय गुर्जरे गृहवधूः सौराष्ट्रमारुस्थले
धन्यो मालवमण्डलो क्षितितले लोकस्य धर्मे रतिः ॥ ८४६ ॥
मम सखि दहति वसन्तं दक्षिणे वा महन्तं
दहति गिरिलतायां कोकिलामध्यवाक्यम् ।
मम पति मतिहीनं दूरदेशो निवासं
दहति मदनबाणं छिन्नभिन्नं शरीरम् ॥ ८४७ ॥

मान्धाता सुमहीपतिः कृतयुगेऽलंकारभूतो गतः
सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्यान्तकृत् ।
अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो यावद् भवान् भूपते
नैकेनापि समं गता वसुमती मन्ये त्वया यास्यति ॥ ८४८ ॥

यदि वाञ्छसि मूर्खत्वं ग्रामे दिनत्रयं वस ।
अपूर्वस्यागमो नास्ति पूर्वाधीतं विनश्यति ॥ ८४९ ॥

रे पान्थ पुस्तकधर क्षणमात्रमेकं
वैद्योऽसि किं गणितशास्त्रविशारदोऽसि ।
कामी भवत्यनुदिनं वद कोऽत्र हेतुर्
धिक् तां च तं च मदनं च इमां च मां च ॥ ८५० ॥

सा बाला वयमप्रगल्भमनसः सा स्त्री वयं कातराः
सा पीनोन्नतिमत्प्रयोधरयुगं धत्ते सखेदा वयम् ।
सा क्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयं
दोषैरन्यजनाश्रितैरपटवो जाताः स्म इत्यद्भुतम् ॥ ८५१ ॥

उष्णमन्नं धृतं मद्यं तरुणी क्षीरभोजनम् । वापीकूपवटच्छाया षडेते बलवर्धनम् ॥ ८५२ ॥ Group IV: Apocrypha. 1. The Vitavrtta.

[DC 11970 ; the first stanza is SBH. 10, with the citation "Vitavrttasya.]

नितम्बालसगामिन्यः पीनोन्नतपयोधराः ।
मन्मथाय नमस् तस्मै यस्यायतनमङ्गनाः ॥ १ ॥

मुदितमनोभवहासो रमणोरसि मुष्टिघातजो जयति ।
श्रुतिसुखमणितविमिश्रो वलयावलिकलकलो विलासिन्याः ॥ २ ॥

यासामर्जनशीलत्वान् न द्वेष्योऽस्ति न च प्रियः ।
न कृतं न च सद्भावो वञ्चनाबद्धचेतसाम् ॥ ३॥

आकारवेषसौभाग्यैः कन्दर्पप्रतिमोऽपि सन् ।
यासां संगममासाद्य प्राप्तः को वा न वञ्चनाम् ॥ ४ ॥

आजीवोच्छित्तये यासां प्रीतिद्वेषावुभौ हि तौ ।
कथं नु खलु तौ तासां स्यातामुपरि कस्यचित् ॥ ५ ॥

पश्चात्तापकरो यासां सर्वनाशसमुद्भवः ।
सदावसानविरसः संगमो जायते नृणाम् ॥ ६ ॥

आसमस्ताक्षिविक्षेपसमर्पितमनोभुवाम् ।
मन्मथोद्दीपनं तासां विटवृत्तं विधास्यते ॥ ७॥

रमन्ते किं न पशवः प्राणिधर्मानुवर्तिनः ।
वैदग्ध्यं कीदृशं पुंसां विटवृत्तमजानताम् ॥ ८ ॥

विटवृत्तं पठन् नार्या नरो यद्यपि मुह्यति ।
तथाप्यत्र विशेषोऽस्ति संनद्धस्येतरस्य वा ॥ ९ ॥

यत्र तत्रावलग्नासु प्रतिक्षणनिवर्तिषु ।
संपत्स्विव विदग्धानां रतिर्वेश्यासु कीदृशी ॥ १० ॥

विनोदमात्रमेवेदमिति यस्यावधारणा ।
विटवृत्तं स जानाति स कामफलमश्नुते ॥ ११ ॥

उदयस्थः सहस्रांशुर्दृष्टेरायाति गम्यताम् ।
अतिरिक्तं कदा कं वा लङ्घयन्ति न योषितः ॥ १२ ॥
आकारसंवृतिः कार्या सुरक्तेनापि कामिना ।
रक्तः परिभवं याति परिभूतः कथं प्रियः ॥ १३ ॥

अरक्ते न सुखं वेत्ति नारक्तो दुःखमश्नुते ।
दुःखानां च सुखानां च रक्त एवास्पदं सदा ॥ १४ ॥
रक्तः श्वसिति दीर्घाणि रक्तो लज्जां विमुञ्चति ।
नाकार्यमीक्षते रक्तोऽरक्तो यात्यपहास्यताम् ॥ १५ ॥

परतन्त्रः सदा रक्तश् चरणौ पण्ययोषिताम् ।
नापिताङ्गुष्ठषत् कामी संस्पृष्टं लभते यदि ॥ १६ ॥

शेते मया यथा सार्ध सान्येनापि तथा यदि ।
हा हतोऽस्मीति संरक्तो ध्यायन्नित्थं न जीवति ॥ १७ ॥

क आलप्तः प्रियः कोऽस्याः कं ध्यायति कमीक्षते ।
इति चिन्ता न यस्यासीत् स पूज्य: पण्ययोषिताम् ॥ १८ ॥

सुप्तान्येन सहान्येयं श्वो मां संभावयिष्यति ।
न चेच् छ्वो विततं किं स्यादिति ध्यायन् प्रियो भवेत् ॥ १९ ॥

सेवतेऽवसरप्राप्तावप्राप्तौ यो न दुःखितः ।
न दुःखाभिभवस् तस्य पण्यनारीषु जायते ॥ २० ॥

सुखोपायमशक्यं च यस्य चेष्टितमीदृशम् ।
नासावपैति मनसः स्त्रीणामा मरणादपि ॥ २१ ॥

नाकाले नानवसरे या नुन्ना दूतपूर्वकम् ।
वेश्यावेश्मनि कर्तव्यं नान्यत् कामुकसंनिधौ ॥ २२ ॥

नात्यन्तं दर्शयेद् देयं न चात्यन्तमदर्शनम् ।
ईर्ष्याभावो न चात्यन्तं कोपो नात्यन्तमिष्यते ॥ २३ ॥

ईर्ष्याद्धि कुप्यते वेश्या प्रसङ्गाच् च विरज्यते ।
स्तब्धातिगमनाचू चापि दानादपि विलुप्यते ॥ २४ ॥

ग्राह्यं नाम न चान्यस्य कामुकस्य तदग्रतः ।
प्रसङ्गो नातिकर्तव्यं पूर्वं किंचिन् न सूचिते ॥ २५ ॥

द्वेष्य: स्यात् सूचिताभावे प्रयात्यन्यत्र कौतुकम् ।
अकामा चान्यकामा च निद्राक्रान्तेक्षणापि वा ।
असंजातरतेच्छा च नाभियोज्याबला बलात् ॥ २६ ॥

आविष्करोति न स्नेहं रागं बध्नाति नो रते ।
अभियुक्ता तु मन्देच्छा सान्यकामा तु कामिनी ॥ २७ ॥

आलापयत्यकार्याणि किंचिदाख्याति वा स्वयम् ।
या न प्रयाति शयनं साप्यनुत्पन्नसस्पृहा ॥ २८ ॥

संचिन्तिता किमन्यं कं को वान्यो हृदये स्थितः ।
ज्ञातमेव मया त्वेष यथाहं न प्रियस् तव ॥ २९ ॥
आगतोऽहं * * * * * * * ** * न चेक्षितः ।
गाढालिङ्गननिर्वाणं कदाहं प्रापितस् त्वया ॥ ३० ॥

कामिनश् चरितैरेभिः कुर्वन्तो निशि जागरम् ।
कुर्वन्त्यप्रियमात्मानं केचिन् मूढाः प्रिया अपि ॥ ३१ ॥

नीत्वात्मानं प्रकाशत्वमन्यया योषिता सह ।
कारयेत् कलहं कामी प्रीतिमिच्छन् सदात्मनः ॥ ३२ ॥

यत्र यत्र करोतीर्ष्यां कलहो वा यया सह ।
यया कामुकवैरं च निवारयति यां प्रति ॥ ३३ ॥

उक्तस् ते रुधिरेणाहं स्पृष्टं ते मस्तकं मया ।
इत्येताञ् शपथान् कृत्वा सा वै गम्या पुनः पुनः ॥ ३४ ॥

प्रतिकूलतमं यद्यदेकस्मिञ्शयने स्त्रियः ।
वामत्वात् पुष्पधनुषस् तत् तत् प्रेमनिबन्धनम् ॥ ३५ ॥

ग्राह्यं नाम विपक्षस्य मृपासुप्तेन कामिना ।
प्रतिभेदे कृतं शीघ्रं कर्तव्यो निह्नवः सदा ॥ ३६॥

रात्रौ सुरतसंभोगलालसा शयने [ र ]ता ।
विपक्षप्रेष्ययत्नानां मुक्तवाचानभिज्ञता ॥ ३७ ॥

तिष्ठ तावदयं कोऽपि बहि: किमपि जल्पति ।
इत्युक्त्वा निर्गतः शीघ्रमपि देवकुलं व्रजेत् ॥ ३८ ॥

त्यक्त्वा स मां कथं नाम गत्वा सुप्तस् तया सह ।
इति चिन्ताकृतोऽमर्षः प्रादुर्भवति चेतसि ॥ ३९ ॥

आमर्षान् मदनः सद्यो दीप्तश् चेतसि जायते ।
स वृद्धिं नीयते कामं तस्मिन् द्वेष्येऽपि योषिताम् ॥ ४० ॥

चिन्तितं यदनेनासीद् देयं बह्वल्पमेव वा ।
देयं तेनाधुना तस्यै कालेनेति न संशयः ॥ ४१ ॥

हस्ते कृता सुरूपा च फलेनापि सुयोजिता ।
वीटिकेवाङ्गना रागं न हि बध्नाति खण्डिता ॥ ४२ ॥

कुट्टिन्या सह कर्तव्यः कलहो निपुणस् तथा ।
समुपैति यथा द्वेषं तत्पुरं प्रोच्यतेऽपि यः ॥ ४३ ॥

किमस्माकमनेनेति कुट्टिन्या यत्र वार्यते ।
कामुके कामिनी तस्मिन् नितरामनुरज्यते ॥ ४४ ॥

गुरुबन्धुसुहृद्वर्गप्रतिषेधेन्धनेरितम् ।
मदनाग्निर्ज्वलत्युच्चैर्योषितः पुरुषस्य वा ॥ ४५ ॥
विटानां चरितैरेभिः कषायैस् तु कषायिता ।
सुतरां रज्यते नारी न च रागं विमुञ्चति ॥ ४६ ॥

नारी रक्तानुरक्ता चाप्यतिरक्ता तथापरा ।
संक्षेपात् कामतन्त्रज्ञैस् त्रिविधैव निगद्यते ॥ ४७ ॥

नाभिलाषो रते यस्याः पूर्वं समुपजायते ।
प्रयुक्ते च न चोद्वेगं सा रक्ता संप्रकीर्तिता ॥ ४८ ॥

रतिं प्रार्थयते या तु तत्र याति परां मुदम्
न च तेन विनैवास्ते सानुरक्ताभिधीयते ॥ ४९ ॥

प्राप्तापि रतिसंभोगं रतेच्छां या न मुञ्चति ।
अभियोक्त्री भवेद् भूयः सातिरक्ता प्रकीर्तिता ॥ ५० ॥

यथोक्तलक्षणैर्ज्ञेया यथायोगं विपर्ययात् ।
त्रिविधैव विरक्तोक्ता कामिनी कामपण्डितैः ॥ ५१ ॥

त्रिविधस् तु मतः कामी प्रियोऽनुप्रिय एव च ।
अतिप्रियस् तु विज्ञेयस् तृतीय : कामवेदिभिः ॥ ५२ ॥

प्रथमायाः प्रियो ज्ञेयो मध्यमायास् त्वनुप्रियः ।
अतिप्रियस् तृतीयायास् तथा योऽन्यो न सेवते ॥ ५३ ॥

प्रबोधयति या सुप्तं निद्रया नाभिभूयते ।
भूयः सुरतमप्राप्य नैचाप्तेनातिरागिणी । ५४ ॥

या तु पश्यत्यपश्यन्तं मदमायाति वीक्षिता ।
वीक्षितं चेक्षते नित्यं विज्ञेया सानुरागिणी ॥ ५५ ॥

रक्ताल्पमपि या दानं कामिनी बहु [म ]न्यते ।
अतोऽन्यथापि विज्ञेया विपरीता विचक्षणैः ॥ ५६ ॥

गत्वा वेश्यासु विश्वासं प्रियोऽस्मीति च कामिना ।
वेश्यागृहे न न्यस्तव्यं सारद्रव्यं कदाचन ॥ ५७ ॥

अनृजुत्वमसद्भावं कार्पण्यं चलचित्तता ।
पुंसां मित्रेषु ये दोषास् ते वेश्यासु गुणाः स्मृताः ॥ ५८ ॥

क्षीणठक्कुरदत्तस्य वेश्याहस्तगतस्य च ।
निक्षिप्तस्य किरातेन पुनर्मोक्षो न विद्यते ॥ ५९ ॥

मरुद्देशसमुत्पन्नशिलासलिलसंनिभम् ।
कामिना सर्वदा दाहं वेश्यास्त्रीषु प्रशस्यते ॥ ६० ॥

देशकालानतिक्रान्तमसूचितमयाचितम्
सोपयोगं तथाल्पं च दानं प्रेमनिबन्धनम् ॥ ६१ ॥
यावद् ददाति नाशेषमहार्यं पण्ययोषिताम् ।
तावदप्रियमप्येनं भुञ्जते प्रियवद् बलात् ॥ ६२ ॥

युगपद् बहु संप्राप्य वेश्या त्यजति कामिनम् ।
सपदि प्रियमप्येनं वैरं वा कुरुते ध्रुवम् ॥ ६३ ॥

दातव्यं मुखताम्बूलमप्रियेण प्रियेण वा ।
अवल्लभेन नात्यर्थं तदेवेष्टजनप्रियम् ॥ ६४ ॥

चयः शीतन्त्वचीमुस्तान्धूपोऽल्पो मुखवासकम् ।
पत्र खदिरसंयुक्तं तथा सर……………॥ ६५ ॥

विटैरेवं तु वामानामेतान्येवंविधानि तु ।
देशकालोपपन्नानि प्रीयते न च तद्वचः ॥ ६६ ॥

ताम्बूलं मदिरा माल्यं सुगन्धं च विलेपनम् ।
अतिव्ययेन दातव्यं रतिकालोपयोगतः ॥ ६७ ॥

विटैरनेकवेश्यानामेकान्येवंविधानि तु ।
देशकालोपपन्नानि प्रियाण्येव न चाप्रियम् ॥ ६८ ॥

इमानि प्रायशस् तानि वेश्यास्वेवं प्रदापयेत् ।
सा मुञ्चत्यचिरात् सर्वमुपभोगं तदात्मनः ॥ ६९ ॥

प्रत्यागतेन संपर्कं निर्विघ्नमभिवाञ्छता ।
न देयं गच्छताध्वानं योषितां पूर्वकल्पितम् ॥ ७० ॥

आलोकयति पन्थानं दास्यतीत्यागतः किल ।
रचयत्यादराद् वेणीं यदि नान्यैर्वशीकृता ॥ ७९ ॥

अपरित्यक्तमात्मानमिच्छता पण्ययोषिताम् ।
नित्यौपयोगिकं द्रव्यमात्मसारं प्रदर्शयेत् ॥ ७२ ॥

ग्राह्यं ग्रहणकं किंचिद् व्यपदेशेन केनचित् ।
हस्ते तिष्ठति तद्यावत् तावदन्यं न सेवते ॥ ७३ ॥

कुतश्चित् संप्रदर्श्यैव केयूरमकरादिकम् ।
कुट्टिन्या च सहोद्धारं तन्नाम्नैवाभिलेखयेत् ॥ ७४ ॥

वेश्यया सह संभोगं नीत्वा द्रव्यं तदात्मनः ।
कृत्वा तदवशिष्टेन [ देयं ] दत्त्वा प्रशस्यते ॥ ७५ ॥

यस्मिन् प्रार्थयते काले सुवर्णं पूर्वमर्पितम् ।
तद्विटस्यातिसंधातुं न्यायं तत्रेदमुत्तरम् ॥ ७६ ॥

स्वयं देयः स उद्धारस् तुल्यमत्राल्पयापि वा । सर्व च मातृनाम्नैव वणिजं किं न पृच्छसि ॥ ७७ ॥ विटवृत्तम् ।

यदि वा रक्तया दत्तं तथापि त्वं न शोभसे ।
अहं गोपायिता तस्य कस्योक्तं वा मया पुनः ॥ ७८ ॥

कोशात् तदप्यधिष्ठानं कर्तव्यं शुद्धचेतसा ।
शपथी हीनदोषाय कामिनीषूच्यते बुधैः ॥ ७९ ॥

<flag></flag>नां पुरो देयो व्यवहारस् तु कामिना ।
वेश्यां यो नातिसंधत्ते मूढोऽसाविति साध्यते ॥ ८० ॥

तदेवार्थयते येन पूर्वोक्तं नोत्तरं स्पृहा ।
यथार्थं व्यवहारज्ञा वेश्या भूयो न वञ्च्यते ॥ ८१ ॥

नासावा मरणादित्थं परित्यजति तं विटम् ।
उभयोस्त्यागजं दुःखं कः कुर्यादर्थमित्रयोः ॥ ८२ ॥

हितमिममुपदेशं कुर्वता लोकदृष्टिं मितमपरिमितार्थं यन्मयोपात्तमत्र ।
जनितयुवतिरागाः सन्तु पुण्येन तेन प्रतिहतरतिविघ्नाः प्राणिनः सौख्यभाज: ॥८३॥

जानकीवदनोल्लासहेतुं सेतुं बबन्ध यः ।
तत्पादसेविनालेखि विटवृत्तं द्विजन्मनाम् ॥ ८४ ॥

॥ इति विटवृत्तम् ॥ 2 The Vijñānasataka.

[In reporting variants, N refers to the Nagpur edition of 1897, B to the current Bombay edition; B sloka numbers are given in brackets or footnotes wherever they differ from N numbers.]

विगलदमलदानश्रेणिसौरभ्यलोभोपगतमधुपमालाव्याकुलाकाशदेशः ।
अवतु जगदशेषं शश्वदुग्रात्मजो यो विपुलपरिघदन्तोद्दण्डशुण्डो गणेशः ॥ १ ॥

यत्सत्तया शुचि विभाति यदात्मभासा प्रद्योतितं जगदशेषमपास्तदोषम् ।
तद् ब्रह्म निष्कलमसङ्गमपारसौख्यं प्रत्यग् भजे परममङ्गलम द्वितीयम् ॥ २ ॥

माता मृता जनयितापि जगाम शीघ्रं लोकान्तरं तव कलत्रसुतादयोऽपि ।
भ्रातस् तथापि न जहासि मृषाभिमानं दुःखात्मके वपुषि मूत्रकुदर्पकूपे ॥ ३ ॥

ब्रह्मामृतं भज सदा सहजप्रकाशं सर्वान्तरं निरवधि प्रथितप्रभावम् ।
यद्यस्ति ते जिगमिषा सहसा भवाब्धेः पारे परे परमशर्मणि निष्कलङ्के ॥ ४ ॥

आरभ्य गर्भवसतिं मरणावसानं यद्यस्ति जीवितुमदृष्टमनेककालम् ।
जन्तोस् तथापि न सुखं सुखविभ्रमोऽयं यद् बालया रतिरनेक विभूतिभाजः ॥ ५ ॥

सा रोगिणी यदि भवेदथ वा विवर्णा बाला प्रिया शशिमुखी रसिकस्य पुंसः ।
शल्यायते हृदि तथा मरणं कृशाङ्ग्यायत्तस्य सा विगतनिद्रसरोरुहाक्षी ॥ ६ ॥

त्वत्साक्षिकं सकलमेतदवोचमित्थं भ्रातर्विचार्य भवता करणीयमिष्टम् ।
येनेदृशं न भविता भवतोऽपि कष्टं शोकाकुलस्य भवसागरमग्नमूर्तेः ॥ ७ ॥

निष्कण्टकेऽपि न सुखं वसुधाधिपत्ये कस्यापि राजतिलकस्य यदेष देवः ।
विश्वेश्वरो भुजगराजविभूतिभूषो हित्वा तपस्यति चिरं सकला विभूतीः ॥ ८ ॥

भूमण्डलं लयमुपैति भवत्यबाधं लब्धात्मकं पुनरपि प्रलयं प्रयाति ।
आवर्तते सकलमेतदनन्तवारं ब्रह्मादिभिः सममहो न सुखं जनानाम् ॥ ९ ॥

यदा देवादीनामपि भवति जन्मादि नियतं महाहर्म्यस्थाने ललितललनालोलमनसाम् । तदा कामार्तानां सुगतिरिह संसारजलधौ निमग्नानामुच्चै रतिविषयशोकादिमकरे ॥ १० ॥ (४७)

स्वयं भोक्ता दाता वसु सुबहु संपाद्य भविता
कुटुम्बानां पोष्टा गुणनिधिरशेषेप्सितनरः ।
इति प्रत्याशस्य प्रबलदुरितानीतविधुरं
शिरस्यस्याकस्मात् पतति निधनं येन भवति ॥ ११ ॥ (७२)
विपश्चिद् देहादौ क्वचिदपि ममत्वं न कुरुते
परब्रह्मध्याता गगननगराकारसदृशे ।
निरस्ताहंकारः श्रुतिजनितविश्वासमुषितो
निरातङ्कोऽव्यग्रः प्रकृतिमधुरालापचतुरः ॥ १२ ॥

अरे चेतश् चित्रं भ्रमसि यदपास्य प्रियतमं मुकुन्दं पार्श्वस्थं पितरमपि मान्यं सुमनसाम् । बहि: शब्दाद्यर्थे प्रकृतिचपले क्लेशबहुले न ते संसारेऽस्मिन् भवति सुखदाद्यापि विरतिः ॥ १३ ॥ (७६)

न जानीषे मूर्ख क्वचिदपि हितं लोकमहितं भ्रमद्भोगाकाङ्क्षाकलुषिततया मोहबहुले । जगत्यत्रारण्ये प्रतिपदमनेकापदि सदा हरिध्याने व्यग्रं भव सकलतापैककदने ॥ १४ ॥ (४८)

वियद्भूतं भूतं यदवनलभं ( १ ) चाखिलमिदं महामायासङ्गाद् भुजग इव रज्ज्वां भ्रमकरम् । तदत्यन्ताह्लादं ह्यजरममरं चिन्तय मनः परब्रह्माव्यग्रं हरिहरसुराद्यैरवगतम् ॥ १५ ॥ (२३)

न चेत् ते सामर्थ्यं भवनमरणातङ्कहरणे
मनोऽनिर्दिष्टेऽस्मिन्नपगतगुणे ज्ञातुमकले ।
तदा मेघश्यामं कमलदलदीर्घाक्षममलं
भजस्व श्रीरङ्गं शरदमृतधामाधिकमुखम् ॥ १६ ॥

क्व यातः क्वायातो द्विज कलयसे रत्नमटवीम् अटन् व्याघ्राघ्रातो मरणमगमद् विश्वमहितः । अयं विद्यारामो मुनिरह ह केनापि विदुपा न खल्वात्मप्रायो भवतु सुकरो ज्ञातुमशिवः ॥ १७ ॥ (*)

अहं श्रान्तोऽध्वानं बहुविधमतिक्रम्य विषमं धनाकाङ्क्षाक्षिप्तः कुनृपतिमुखालोकनपरः । इदानीं केनापि स्थितिमुदरकूपस्य भरणे कदन्नेनारण्ये क्वचिदपि समीहे स्थिरमतिः ॥ १८ ॥ (७७) यमाराध्याराध्यं त्रिभुवनगुरोराप्तवसतिर् ध्रुवो ज्योतिश्चक्रे सुचिरमनवद्यं शिशुरपि । अवाप प्रह्लादः परमपदमाराध्य यमितः स कस्यालं क्लेशो हरति न हरिः कीर्तितगुणः ॥ १९ ॥ (८)

कदाचित् कष्टेन द्रविणमधमाराधनवशान् मया लब्धं स्तोकं निहितमवनौ तस्करभयात् । ततो नित्ये कश्चित् क्वचिदपि तदाखुर्बिलगृहेऽनयल्लब्धोऽप्यर्थो न भवति यदा कर्म विपमम् ॥ २० ॥ (७१)

जगाम व्यर्थं मे बहुदिनमथार्थार्थिततया कुभूमीपालानां निकटगतिदोषाकुलमतेः । हरिध्यानव्यग्रं भवितुमधुना वाञ्छति मनः क्वचिद् गङ्गातीरे तरुणतुलसीसौरभभरे ॥ २१ ॥ (५६)

कदा भागीरथ्या भवजलधिसंतारतरणेः स्खलद्वीचीमालाचपलतलविस्तारितमुदः । तमःस्थाने कुञ्जे क्वचिदपि निविश्याहृतमना भविष्याम्येकाकी नरकमथने ध्यानरसिकः ॥ २२ ॥ ( ८५ )

कदा गोविन्देति प्रतिदिवसमुल्लासमिलिताः सुधाधाराप्रायास् त्रिदशतटिनीवीचिमुखरे । भविष्यन्त्येकान्ते क्वचिदपि निकुञ्जे मम गिरो मरालीचक्राणां स्थितिसुखरवाक्रान्तपुलिने ॥ २३ ॥ ( ८६ )

यदध्यस्तं सर्वं स्रजि भुजगवद् भाति पुरतो महामायोद्गीर्णं गगनपवनाद्यं तनुभृताम् । भवेत् तस्या भ्रान्तेर्मुररिपुरधिष्ठानमुदये यतो न स्याद् भ्रान्तिर्निरधिकरणा क्वापि जगति ॥ २४ ॥ ( २२ )

चिदेव ध्यातव्या सततमनवद्या सुखतनुर् निराधारा नित्या निरवधिरविद्यादिरहिता । अनास्थामास्थाय भ्रमवपुषि सर्वत्र विषये सदा शेषव्याख्यानिपुणमतिभिः ख्यातयतिभिः ॥ २५ ॥ (३०) अहोऽत्यर्थेऽप्यर्थे श्रुतिशतगुरुभ्यामवगते निषिद्धत्वेनापि प्रतिदिवसमाधावति मनः । पिशाचस् तत्रैव स्थिररतिरसारेऽपि चपलो न जाने केनास्य प्रतिकृतिरनार्यस्य भविता ॥ २६ ॥ ( ७५ )

नित्यानित्यपदार्थतत्त्व विषये नित्यं विचारः सतां संसर्गे मितभाषिता हितमिताहारोऽनहंकारिता । कारुण्यं कृपणे जने सुखिजने प्रीतिः सदा यस्य स प्रायेणैव तपः करोति सुकृती चेतोमुकुन्दप्रियः ॥ २७ ॥ (१३)

सा गोष्ठी सुहृदां निवारितसुधास्वादाधुना क्वागमत् ते धीरा धरणीधरोपकरणीभूता ययुः क्वापरे । ते भूषा भवभीरवो भवरता: क्वागुर्निरस्तारयो हा कष्टं क्व च गम्यते न हि सुखं क्वाप्यस्ति लोकत्रये ॥२८॥ (७८)

भानुर्भुवलयप्रदक्षिणगतिः क्रीडारतिः सर्वदा चन्द्रोऽप्येष कलानिधिः कवलितः स्वर्भानुना दुःखितः । ह्रासं गच्छति वर्धते च सततं गीर्वाणविश्रामभूस् तत् स्थानं खलु यत्र नास्त्यपहति: क्लेशस्य संसारिणाम् ॥२९॥ (७३)

संसारेऽपि परोपकारकरणख्यातव्रता मानवा ये संपत्तिगृहा विचारचतुरा विश्वेश्वराराधकाः । तेऽप्येनं भवसागरं जनिमृतिग्राहाकुलं दुस्तरं गम्भीरं सुतरां तरन्ति विविधव्याध्याधिवीचीमयम् ॥ ३० ॥ (१४)

रे रे चित्त मदान्ध मोहबधिरा मिथ्याभिमानोद्धता व्यर्थेयं भवतां धनावनरतिः संसारकारागृहे। बद्धानां निगडेन गात्रममतासंज्ञेन यत्कर्हिचिंद् देवब्राह्मणभिक्षुकादिषु धनं स्वप्नेऽपि न व्येति वः ॥ ३१ ॥ (५२)

यावत् ते यमकिंकराः करतलक्रूरासिपाशादयो दुर्दान्ता: सृणिराजदीर्घसुनखादंष्ट्राकरालाननाः । नाकर्षन्ति नरान् धनादिरहितान् यत् तावदिष्टेच्छया युष्माभिः क्रियतां धनस्य कृपणास् त्यागः सुपर्वादिषु ॥३२॥ ( ६ ) देहाद्यात्ममतानुसारि भवतां यद्यस्ति मुग्धं मतं वेदव्यासविनिन्दितं कथमहो पित्राद्यपत्ये तदा । दाहादिः क्रियते विशुद्धफलको युष्माभिरुद्वेजितैः शोकेनार्थपरायणैरपसदैर्दृष्टार्थमात्रार्थिभिः ॥ ३३ ॥ (११)

अद्य श्वो वा मरणमशिवं प्राणिनां कालपाशैर् आकृष्टानां जगतिं भवतो नान्यथात्वं कदाचित् । यद्यप्येवं न खलु कुरुते हा तथाप्यर्थलोभं हित्वा प्राणी हितमवहितो देवलोकानुकूलम् ॥ ३४ ॥ (५१)

दृष्टप्रायं विकलमखिलं कालसर्पेण विश्वं क्रूरेणेदं शिव शिव मुने ब्रूहि रक्षाप्रकारम् ।... अस्यास्त्येकं शृणु मुररिपोर्ध्यानपीयूषपानं त्यक्त्वा नान्यत् किमपि भुवने दृश्यते शास्त्रदृष्ट्या ॥ ३५ ॥ (६७)

ध्यानव्यग्रं भवतु तत्र हृत्तिष्ठतो यत्र तत्र श्रीमद्विष्णोस् त्रिभुवनपतेर्नित्यमानन्दमूर्तेः । लक्ष्मीचेतः कुमुदविपुलानन्दपीयूषधाम्नो. मेघच्छायाप्रतिभटतनो: क्लेशसिन्धुं तितीर्षोः ॥ ३६ ॥ (१९ )

कामव्याघ्रे कुमतिफणिनि खान्तदुर्वारनीडे मायासिंहीविहरणमहीलोभभल्लूकभीमे जन्मारण्ये न भवति रतिः सज्जनानां कदाचित् तत्त्वज्ञानां विषयतुपिताकण्टकाकीर्णपार्श्वे ॥ ३७॥ (६२)

यामासाद्य त्रिलोकीजनमहितशिवावल्लभारामभूमिं ब्रह्मादीनां सुराणां सुखवसतिभुवो मण्डलं मण्डयन्तीम् । नो गर्भे व्यालुठन्ति क्वचिदपि मनुजा मातुरुत्क्रान्तिभाजस् तां काशीं नो भजन्ते किमिति सुमतयो दुःखभारं वहन्ते ॥ ३८॥ (९३)

किं कुर्मः कं भजामः किमिह समुदितं साधनं भो वयस्याः संसारोन्मूलनाय प्रतिदिवसमिहानर्थशङ्कावतारः । भ्रातर्ज्ञातं निदानं भवभयदलने संगतं सज्जनानां तां काशीमाश्रयामो निरुपमयशसः स्वः स्रवन्त्या वयस्याम् ॥३९॥ (९७) भुक्ति: क्वापि न मुक्तिरस्त्यभिमता क्वाप्यस्ति मुक्तिर्न सा काश्यामस्ति विशेष एव सुतरां श्लाघ्यं यदेतद् द्वयम् । सर्वैरुत्तममध्यमाधमजनैरासाद्यतेऽनुग्रहाद् देवस्य त्रिपुरद्विषः सुरधुनीस्नानावदातव्ययैः ॥ ४० ॥ (९८)

विद्यन्ते द्वारकाद्या जगति बहुविधा देवताराजधान्यो यद्यप्यन्यास् तथापि स्खलदमलजलावर्तगङ्गातरङ्गा । काश्येवारामकूजत्पिकशुकचटकाक्रान्तदिक्कामिनीनां क्रीडाकासारशाला जयति मुनिजनानन्दकन्दैकभूमिः ॥ ४१ ॥ (९४)

काशीयं समलंकृता निरुपमस्वर्गापगासंभवस्थूलोत्तारतरङ्गबिन्दुविलसन्मुक्ताफलश्रेणिभिः । चञ्चच्चञ्चलचञ्चरीकनिकरश्यामाम्बरा राजते कासारस्थविनिद्रपद्मनयना विश्वेश्वरप्रेयसी ॥ ४२ ॥ (९५)

वह्निप्राकारबुद्धिं जनयति वलभीवासिनां नागराणां गन्धारण्यप्रसूतस्फुटकुसुमचयः किंशुकानां शुकानाम् । च<flag></flag>कारो वसन्ते परमपदपदं राजधानी पुरारे: सा काश्यारामरम्या जयति मुनिजनानन्दकन्दैकभूमिः ॥ ४३ ॥ (९६)

भजत विबुधसिन्धुं साधवो लोकबन्धुं <flag></flag> शंकराशीर्षसङ्गम् । दलितभवभुजंगं ख्यातमायाविभङ्गं निखिलभुवनवन्द्यं सर्वतीर्थानवद्यम् ॥ ४४ ॥ (८७)

यदमृतममृतानां भङ्गरङ्गप्रसङ्गप्रकटितरसवत्तावैभवं पीतमुच्चैः । दलयति कलिदन्तांस् तां सुपर्वस्रवन्तीं किमिति न भजतार्ता ब्रह्मलोकावतीर्णाम् ॥ ४५ ॥ (८८)

स्वाधीने निकटस्थितेऽपि विमलज्ञानामृते मानसे विख्याते मुनिसेवितेsपि कुधियो न स्नान्ति तीर्थे द्विजाः । यत्तत्कष्टमहो विवेकरहितास् तीर्थार्थिनो दुःखिता यत्र क्वाप्यटवीमटन्ति जलधौ मज्जन्ति दुःखाकरे ॥ ४६ ॥ ( ६३ ) नाभ्यस्तो धातुवादो न च युवतिवशीकारकः कोऽप्युपायो नो वा पौराणिकत्वं न सरसकविता नापि नीतिर्न गीतिः । तस्मादर्थार्थिनां या न भवति भवतश् चातुरी कापि विद्वञ् ज्ञात्वेत्थं चक्रपाणेरनुसर चरणाम्भोजयुग्मं बिभूत्यै ॥ ४७ ॥ (५३)

अर्थेभ्योऽनर्थजातं भवति तनुभृतां यौवनादिष्ववश्यं पित्राद्यैरर्जितेभ्योऽनुपकृतिमतिभिः स्वात्मनैवार्जितेभ्यः । यस्माद् दुःखाकरेभ्यस् तमनुसर सदा भद्र लक्ष्मीविलासं गोपालं गोपकान्ताकुचकलशतटीकुङ्कुमासङ्गरङ्गम् ॥ ४८ ॥ (५४)

भ्रातः शान्तं प्रशान्ते क्वचिदपि निपतन् मित्र रे भूधराग्रे ग्रीष्मे ध्यानाय विष्णोः स्पृहयसि सुतरां निर्विशङ्के गुहायाम् । अन्विष्यंस् तादृगत्र क्षितिवलयतले स्थानमुन्मूल यावत् संसारानर्थवृक्षं प्रथिततममहामोहमूलं विशालम् ॥ ४९ ॥ (१७)

केदारस्थानमेकं रुचिरतरमुमानाट्यलीलावनीकं प्रालेयाद्रिप्रदेशे प्रथितमतितरामस्ति गङ्गानिवेशे । ख्यातं नारायणस्य त्रिजगति बदरीनाम सिद्धाश्रमस्य तत्रैवानादिमूर्तेर्मुनिजनमनसामन्यदानन्दमूर्तेः ॥ ५०॥(१००)

सन्त्यन्ये त्रिदशापगादिपतनादेव प्रयागादयः प्रालेयाचलसंभवा बहुफलाः सिद्धाश्रमाः सिद्धयः यत्राघौघसहा भवन्ति सुधियां ध्यानेश्वराणां चिरं मुक्ताशेषभियां विनिद्रमनसां कन्दाम्बुपर्णाशिनाम् ॥ ५१ ॥ (९९)

किं स्थानस्य निरीक्षणेन मुरजिद्ध्यानाय भूमण्डले भ्रातश्चेद् विरतिर्भवेद् दृढतरा यस्य स्रगादौ सदा । तस्यैषा यदि नास्ति हन्त सुतरां व्यर्थं तदन्वेषणं स्थानस्यानधिकारिणः सुरधुनीतीराद्रिकुञ्जादिषु ॥ ५२ ॥ (४४)

स्वान्तव्योनि निरस्तकल्मषघने सद्बुद्धितारावली-
संदीप्ते समुदेति चेन् निरुपमानन्दप्रभामण्डलः ।
ब्रह्मज्ञानसुधाकरः कवलिताविद्यान्धकारस् तदा
क्व व्योमक्व सदागतिः क्व हुतभुक् क्वाम्भः क्व सर्वंसहा ॥ ५३ ॥ (२५)
विश्वेश्वरे भवति विश्वजनीनजन्मविश्वंभरे भगवति प्रथितप्रभावे ।
यो दत्तचित्तविषयः सुकृती कृतार्थो यत्र क्वचित् प्रतिदिनं निवसन् गृहादौ ॥ ५४ ॥

चिद्रलमत्र पतितं वपुरन्धकूपे पुंसो भ्रमादनुपमं सहनीयतेजः ।
उद्धृत्य यो जगति तद् भविता कृतार्थो मन्ये स एव समुपासित विश्वनाथः ॥ ५५ ॥

यद्येता मदनेषवो मृगदृशश् चेतःकुरङ्गारयो धीराणामपि नो भवेयुरबलाः संसारमायापुरे । को नामामृतसागरे न रमते धीरः सदा निर्मले पूर्णानन्दमहोर्मिरम्यनिकरे रागादिनक्रोज्झिते ॥ ५६ ॥ (४१ )

बालेयं बालभावं त्यजति न सुदती यत्कटाक्षैर्विशालैर् अस्मान्विभ्रामयन्ती लसदधरदलाक्षिप्तचूतप्रवाला । नेतुं वाञ्छत्यकामान् स्वसदनमधुना क्रीडितुं दत्तचित्तान् पुष्यन्नीलो<flag></flag> लाभे मुरजिति कमलावल्लभे गोपलीले ॥ ५७ ॥ (४२)

शिव शिव महाभ्रान्तिस्थानं सतां विदुषामपि प्रकृतिचपला धात्रा सृष्टाः स्त्रियो हरिणीदृशः । विजहति धनं प्राणैः साकं यतस् तदवाप्तये जयति मनुजा रागाकृष्टास् तदेकपरायणाः ॥ ५८ ॥ (३८)

हरति वपुषः कान्तिं पुंसः करोति बलक्षतिं जनयति भृशं भ्रान्तिं नारी सुखाय निषेविता । विरतिविरसा भुक्ता यस्मात् ततो न विवेकिभिर् विषयविरसैः सेव्या मायासमाश्रितविग्रहा ॥ ५९ ॥ (३९ )

कमलवदना पीनोत्तुङ्गं घटाकृति बिभ्रती स्तनयुगमियं तन्वी श्यामा विशालदृगञ्चला । विशददशना मध्यक्षामा वृथेति जनाः श्रमं विदधति मुधा रागादुच्चैरनीदृशवर्णने ॥ ६० ॥ (४०)

जनयति सुतं कंचिन् नारी सती कुलभूषणं निरुपमगुणै: पुण्यात्मानं जगत्परिपालकम् । कथमपि न सा निन्द्या वन्द्या भवेन् महतां यतः सुरसरिदिव ख्याता लोके पवित्रितभूतला ॥ ६१ ॥ (४३) धन्या एते पुमांसो यदयमहमिति त्यक्तचेतोविकल्पा निःशङ्क संचरन्तो विदधति मलिनं कर्म कामप्रयुक्ताः । जानन्तोऽप्यर्थहीनं जगदिदमखिलं भ्रान्तवद् द्वैतजालं रागद्वेषादिमन्तो वयमयमिति हा न त्यजन्तेऽभिमानम् ॥६२॥ (१५)

प्रज्ञावन्तोऽपि केचिच् चिरमुपनिषदाद्यर्थकारा यतन्तो व्याकुर्वन्तोऽपि केचिद् दलितपरमता यद्यपि ज्ञाततत्त्वाः । तीर्थे तीर्थे तथापि भ्रमणरसिकतां नो जहत्यध्वखेदा यत् तत् कष्टं विधत्ते मम मनसि सदा पश्यतस् तत्र कृत्यम् ॥६३॥ (५)

तीर्थावस्थानजन्यं न भवति सुकृतं दुष्कृतोन्मूलनं वा यस्मादाभ्यां विहीनः श्रुतिसमधिगतः प्रत्यगात्मा जनानाम् । सर्वेषामद्वितीयो निरतिशयसुखं यद्यपि स्वप्रकाशास् तीर्थे विद्यास् तथापि स्पृहयति तपसे यत् तदाश्चर्यहेतुः ॥ ६४ ॥ (४)

उदासीनो देवो मदनमथनः सज्जनकुले कलिक्रीडासक्तः कृतपरिजनः प्राकृतजनः इयं म्लेच्छाक्रान्ता त्रिदशतटिनी चोभयतटे कथं भ्रातः स्थाता कथय सुकृतिन् कुत्र विभयः ॥ ६५ ( ७९ )

निःसारा वसुधाधुना समजनि प्रौढप्रतापानलज्वालाजालसमाकुला द्विपघटासंघट्टविक्षोभिता । म्लेच्छानां रथवाजिपत्तिनिवहैरुन्मूलिता कीदृशीयं विद्या भवितेति हन्त न सखे जानीमहे मोहिताः ॥ ६६ ॥ (८० )

वेदो निर्वेदमागादिह नमनभिया ब्राह्मणानां वियोगाद् वैयासिक्यो गिरोऽपि क्वचिदपि विरलाः सांप्रतं सन्ति देशे । इत्थं धर्मे विलीने यवनकुलपतौ शासति क्षोणिबिम्बं नित्यं गङ्गावगाहाद् भवति गतिरितः संसृतेरर्थसिद्धौ ॥ ६७ ॥ (८१)

गङ्गा गङ्गेति यस्याः श्रुतमपि पठितं केनचिन् नाममात्रं दूरस्थस्यापि पुंसो दलयति दुरितं प्रौढमित्याहुरेके । सा गङ्गा कस्य सेव्या न भवति भुवने सज्जनस्यातिभव्या ब्रह्माण्डं प्लावयन्ती त्रिपुरहरजटामण्डलं मण्डयन्ती ॥ ६८ ॥ (८२) यत्तीरे वसतां सतामपि जलैर्मूलैः फलैर्जीवतां मुक्ताहंममभावशुद्धमनसामाचारविद्यावताम् । कैवल्यं करबिल्वतुल्यममलं संपद्यते हेलया सा गङ्गा ह्यतुलाऽमलोर्मिपटला सद्भिः कुतो नेक्ष्यते ॥ ६९ ॥ ( ८९ )

तीर्थानामवलोकने सुमनसामुत्कण्ठते मानसं तावद् भूवलये सतां पुररिपुध्यानामृतास्वादिनाम् । यावत् ते न विलोकयन्ति सरितां रोचिष्णुमुक्तावलीं श्रीमन्नाकतरङ्गिणीं हरजटाजूटाटवीविभ्रमाम् ॥ ७० ॥ ( ९० )

संसारो विविधाधिबाधविधुरः सारायते मानसे निःसारोऽपि वपुष्मतां कलिवृकग्रासीकृतानां चिरम् । दृष्टायां घनसारपाथसि महापुण्येन यस्यां सतां सा सेव्या न कुतो भवेत् सुरधुनी स्वर्गापवर्गोदया ॥ ७१ ॥ (९१)

यस्याः संगतिरुन्नतिं वितनुते वाराममीषां जनैर् उद्गीता कविभिर्महेश्वरमनोभीष्टा महीमण्डले । सा सन्तः शरदिन्दुसोदरपयःपूराभिरामा नदत्कोकश्रेणिमनोज्ञपुण्यपुलिना भागीरथी सेव्यताम् ॥ ७२ ॥ (८४)

क्वचिद्धंसश्रेणी सुखयति रिरंसुः श्रुतिसुखं नदन्ती चेतो नो विपुलपुलिने मन्थरगतिः । तदेतस्यां योऽर्थी सुरतरुलता नाकतटिनी सदा सद्भिः सेव्या सकलपुरुषार्थाय कृतिभिः ॥ ७३ ॥ (९२)

कलौ गङ्गा काशयां त्रिपुरहरपुर्यां भगवती प्रशस्ता देवानामपि भवति सेव्यानुदिवसम् । इति व्यासो ब्रूते मुनिजनधुरीणो हरिकथासुधापानस्वस्थो गलितभवबन्धोऽतुलमतिः ॥ ७४ (८३)

यावज्जागर्ति चित्ते दुरितकलुषिते प्राणिनो वित्तपुत्रक्षेत्राद्यर्थेषु चिन्ता तदतिपरतया भ्राम्यमाणस्य नित्यम् । तावन्नार्थस्य सिद्धिर्भवति कथमपि प्रार्थितस्यार्तिभाजा कैवल्याख्यस्य लोके रमणसुखभुवो मुक्तदोषानुषक्तेः ॥ ७५ ॥ (२७)

सन्त्यर्था मम संचिताश् च बहुधा पित्रादिभिः सांप्रतं वाणिज्यैः कृषिभिः कलाभिरपि तान् विस्तारयिष्यामि वः । हे पुत्रा इति भावयन्ननुदिनं संसारपाशावलिं छेत्तायं नु कथं मनोरथमयीं जीवो निरालम्बनः ॥ ७६ ॥ (६०) जानन्नेव करोति कर्म बहुलं दुःखात्मकं प्रेरितः केनाप्यप्रतिवाच्यशक्तिमहिमा देवेन मुक्तात्मना । सर्वज्ञेन हृदिस्थितेन तनुमत्संसाररङ्गाङ्गणे माद्यद्बुद्धिनटीविनोदनिपुणो नृत्यन्ननङ्गप्रियः ॥ ७७ ॥ (४५)

को देवो भवनोदयावनकरो विश्वेश्वरो विद्यते यस्याज्ञावशवर्तिनो जलधयो नाप्लावयन्ति क्षितिम् । इत्याम्नातमपीश्वरं सुरशिरोरत्नं जगत्साक्षिणं सर्वज्ञं धनयौवनोद्धतमना नो मन्यते बालिशः ॥ ७८ ॥ (९)

कस्येमौ पितरौ मनोभववता तापेन संयोजितावन्योन्यं तनयादिकं जनयतो भूम्यादिभूतात्मभिः । इत्थं दुःस्थमतिर्मनोभवरतिर्यो मन्यते नास्तिकः शान्तिस् तस्य कथं भवेद् धनवतो दुष्कर्मधर्माश्चमात् ॥ ७९ ॥ (१०)

हिक्काकासभगंदरोदरमहामेदज्वरै राकुलः श्लेष्माद्यैरपि निद्रया विरहितो मन्दानलोऽल्पाशनः । तारुण्येऽपि विलोक्यते बहुविधो जीवो दरिद्रेश्वरो हा कष्टं कथमीदृशं भगवतः संसारदुःसागरे ॥ ८० ॥ (५८)

माद्यत्तार्किकतान्त्रिकद्विपघटासंघट्टपञ्चाननस् तद्वद्दृप्तकृतान्तवैद्यककलाकल्पोऽपि निष्किंचनः । यत्र क्वापि धनाशया कृशतनुर्भूपालसेवापरो जीवन्नेव मृतायते किमवरं संसार दुःसागरे॥ ८१ ॥ (५५)

आढ्यः कश्चिदपण्डितोऽपि विदुषां सेव्यः सदा धार्मिको विश्वेषामुपजारको मृगदृशामानन्दकन्दाकरः । कर्पूरद्युतिकीर्तिभूषितहरिद्भूमण्डले गीयते शश्वद्बन्दिजनैर्महीतनुभृतः पुण्यैर्न कस्योदयः ॥ ८२ ॥ (७)

कर्तव्यं न करोति बन्धुभिरपि स्नेहात्मभिर्बोधितः कामित्वादवमन्यते हितमतं धीरोऽप्यभीष्टं नरः । निष्कामस्य न विक्रिया तनुभृतो लोके क्वचिद् दृश्यते यत्तस्मादिदमेव मूलमखिलानर्थस्य निर्धारितम् ॥ ८३ ॥ (४६) निष्कामा मुनयः परावरदृशो निर्धूतपापोदया निःसङ्गा निरहंकृता निरुपमानन्दं परं लेभिरे । यद्गत्वा न लुठन्ति मातृजठरे दुःखाकरे मानवा दुर्गन्धे पुनरेत्य काममकरे संसारपाथोनिधौ ॥ ८४ ॥ (२८)

कामस्यापि निदानमाहुरपरे मायां महाशासनां निश्चित्कां सकलप्रपञ्चरचनाचातुर्यलीलावतीम् । यत्सङ्गाद् भगवानपि प्रभवति प्रत्यङ्महामोहहा श्रीरङ्गो भवनोदयावनलयव्यापारचक्रेऽक्रियः ॥ ८५ ॥ (२१ )

तुल्यार्थेन त्वमैक्यं त्रिभुवनजनकस् तत्पदार्थः प्रपद्य प्रत्यक्षं मोहजन्म त्यजति भगवति त्वपदार्थोऽपि जीवः । श्रुत्याचार्यप्रसादान् निरुपमविलसद्ब्रह्मविद्यस्तदैक्यं प्राप्यानन्दप्रतिष्ठो भवति विगलितानाद्यविद्योपरीहः ॥ ८६ ॥ (३२)

संन्यासो विहितस् केशवपदद्वन्द्वे व्यधायि श्रुता वेदान्ता निस्वद्यनिष्कलपरानन्दाः सुनिष्ठाश्चिरम् । संसारे वधबन्धदुःखबहुले मायाविलासेऽव्ययं ब्रह्मास्मीति विहाय नान्यदधुना कर्तव्यमास्ते क्वचित् ॥ ८७ ॥ (३५)

हित्वा विश्वाद्यवस्थाः प्रकृतिविलसिता जाग्रदाद्यैर्विशेषैः सार्धं चैतन्यधातौ प्रकृतिमपि समं कार्यजातैरशेषैः । "ज्ञानानन्दं तुरीयं विगलितगुणकं देशकालाद्यतीतं स्वात्मानं वीतनिद्रः सततमधिकृतश् चिन्तयेदद्वितीयम् ॥८८॥ (३४)

अग्रे पश्चादधस्तादुपरि च परितो दिक्षु चान्यास्वनादिः कूटस्था संविदेका सकलतनुभृतामन्तरात्मानियन्त्री । यस्यानन्दस्वभावा स्फुरति शुभधियः प्रत्यहं निष्प्रपञ्चा जीवन्मुक्तः स लोके जयति गतमहामोहविश्वप्रपञ्चः ॥ ९० ॥ ( ३६ )

क्वाहं ब्रह्मेति विद्या निरतिशयसुखं दर्शयन्ती विशुद्धं कूटस्थं स्वप्रकाशं प्रकृतिसुचरिता खण्डयन्ती च मायाम् । क्वाविद्याहं ममेति स्थगितपरसुखा चित्तभित्तौ लिखन्ती सर्वानर्थाननर्थान् विषयगिरिभुवा वासनागैरिकेण ॥ ९१ ॥ (२६) अहं ब्रह्मास्मीति स्फुरदमलबोधो यदि भवेत् पुमान्पुण्योद्रेकादुपचितपरानर्थविरतिः । तदानीं क्वाविद्या भृशमसहमानौपनिषदं विचारं संसारः क्व च विविधदुःखैकवसतिः ॥ ९२ ॥ (३३)

कश्चित् क्रन्दति कालकर्कशकराकृष्टं विनष्टं हठाद् उत्कृष्टं तनयं विलोक्य पुरतः पुत्रेति हा हा क्वचित् । कश्चिन् नर्तकनर्तकीपरिवृतो नृत्यत्यहो कुत्रचिच् चित्रं संसृतिपद्धतिः प्रथयति प्रीतिं च कष्टं च नः ॥ ९३ ॥ (६८)

नान्नं जीर्यति किंचिदौषधबलं नालं स्वकार्योदये शक्तिश् चङ्क्रमणे न हन्त जरया जीर्णीकृतायां तनौ । अस्माकं त्वधुना न लोचनबलं पुत्रेति चिन्ताकुलो ग्लायत्यर्थपरायणोऽतिकृपणो मिथ्याभिमानो गृही ॥ ९४ ॥ ( ५० )

अन्नाशाय सदा रटन्ति पृथुका: क्षुत्क्षामकण्ठाः स्त्रियो वासोभी रहिता बहिर्व्यवहृतौ निर्यान्ति नो लज्जया । गेहादङ्गणमार्जनेऽपि गृहिणो यस्येति दुर्जीवितं यद्यप्यस्ति तथापि तस्य विरतिर्नेदेति चित्रं गृहे ॥ ९५ ॥ (७७)

सद्वंशो गुणवानहं सुचरितः श्लाघां करोत्यात्मनो नीचानां विदधाति च प्रतिदिनं सेवां जनानां द्विजः । योषित् तस्य जिघृक्षया स च कुतो नो लज्जते सज्जनाल् लोभान्धस्य नरस्य नो खलु सतां दृष्टं हि लज्जाभयम् ॥ ९६ ॥ ( ४९ )

कामादित्रिकमेव मूलमखिलक्लेशस्य मायोद्भवं मर्त्यानामिति देव मौलिविलसद्भ्रजिष्णुचूडामणिः । श्रीकृष्णो भगवानवोचदखिलप्राणिप्रियो मत्प्रभुर् यस्मात् तत्रिकमुद्यतेन मनसा हेयं पुमर्थार्थिना ॥ ९७ ॥ (२० )

यत्प्रीत्यर्थमनेकधामनि मया कष्टेन वस्तु प्रियं स्वस्याशाकवलीकृतेन विकलीभावं दधानेन मे । तत्सर्वं विलयं निनाय भगवान् यो लीलया निर्जरो मां हित्वा जरयाकुलीकृततनुं कालाय तस्मै नमः । ९८ । ( ६५ ) आयुर्वेदविदां रसाशनवतां पथ्याशिनां यत्नतो वैद्यानामपि रोगजन्म वपुषो ह्यन्तर्यतो दृश्यते । दुश्चक्षुःकवलीकृतत्रिभुवनो लीलाविहारस्थितः सर्वोपायविनाशनैकचतुरः कालाय तस्मै नमः ॥ ९९ ॥ ( ६६ )

ते धन्या भुवने सुशिक्षितपरब्रह्मात्मविद्या जना लोकानामनुरञ्जका हरिकथापीयूषपानप्रियाः । येषां नाकतरङ्गिणीतटशिलाबद्धासनानां सतां प्राणा यान्ति लयं सुखेन मनसा श्रीरङ्गचिन्ताभृताम् ॥ १०० ॥ (३७)

हे पुत्रा व्रजताभयं यत इतो गेहं जनन्या समं रागद्वेषमदादयो भवतु वः पन्थाः शिवोऽमायया । काशीं सांप्रतमागतोऽहमह ह क्लेशेन हातुं वपुः सर्वानर्थगृहं सुपर्वतटिनीवीचिश्रिया मण्डितम् ॥ १०१ ॥ ( ३ )

यत्साक्षादभिधातुमक्षमतया शब्दाद्यनालिङ्गितं कूटस्थं प्रतिपादयन्ति विलयद्वारा प्रपञ्चस्रजः । मोक्षाय श्रुतयो निरस्तविधयो ध्यानस्य चोच्छित्तये तत्राद्वैतवने सदा विचरताच् चेतःकुरंगः सताम् ॥ १०२ ॥ ( ३१ )

बुधानां वैराग्यं सुघटयतु वैराग्यशतकं
गृहस्थानामेकं हरिपदसरोजप्रणयिनाम् ।
जनानामानन्दं वितरतु नितान्तं सुविशद-
त्रयं शेषव्याख्यागलिततमसां शुद्धमनसाम् ॥ १०३ ॥

॥ इति श्रीभर्तृहरिविरचितं विज्ञानशतकं चतुर्थम् ॥ २२६

मतृहरिसुभाषितसंग्रहस्य

Alphabetical Index of Slokas

Parentheses enclose a beginning found only in the critical apparatus.

Stanza

अकरुणत्वमकारण

अकिंचनस्य दान्तस्य

अक्रोधवैराग्यजितेंद्रिय( अगम्यो मन्त्राणां न )

( अग्राह्यं हृदयं यथैव ) अंग्रे गीतं सरसक

अंग्रे डुम्ब करत अग्रे पश्चादधस्तादु अङ्गुल्यः पञ्चमे मासे अवन गात्रं नयनेन

अच्छाच्छचन्दनरसाअज्ञानमृतमूर्खेभ्यो अजानन्माहात्म्यं

अशं कर्माणि लिम्ब

अशः मुखमाराध्यः

अज्ञानामवनीभुजा अज्ञेष्वज्ञो गुणिपु अतिक्रान्तः कालो

अत्र यत्पतितं वर्णअदर्शने दर्शनमात्र

अद्य श्वो वा मरण

अद्यापि नोज्झति हरः

अधरामृतेन पित्तं अधिगतपरमार्थान् अधीत्य सकलं श्रुतं अध्यात्मन्यवधीयतां

अनन्तविभवभ्रष्टा अनर्धमकरागाराअनल्पं जल्पन्तः कति

अनाघ्रातं पुष्पं किसअनावर्ती कालो अनुजुत्वमसद्भावं अनृतं साहसं माया

अन्तर्विषमता होता

अन्नाशाय सदा रन्ति अपरित्यक्तमात्मानअपसर सखे दूरा अपि सर्वविदो न अपूर्वी दृश्यते वह्निः अपेक्षन्ते न पात्राणि अप्रियवचनदरिद्रैः अफलस्यापि वृक्षस्य अभित्तावुत्थिते चित्रे (अभिनवमदलेखा)

.

No.

६१

३५३

३५४

१२६

२५९

१८३

८२४

%,0

३५५

३५६

९८

३५७

१६०

३५८

३५९

३६०

२०१

३६१

१२२

३४

२०२

३६२

१६

३६३

३६४

३६५

३६६

३६७

२०३

२०४

५८

३६८

३६९

९५

७२

२०५

३७०

३७१

३७२

२०६

३७३

३७४

१६

Page

Stanza

अभिमतमहामान२५ १३८ । अभिमुखनिहतस्य १३८ । अभुक्तायां यस्यां अमीषां प्राणानां

५०

१०१ । अमेध्यपूर्ण क्रिमि७३ । अम्भोजिनीवनविलास २०२ । अयं निजः परो वेति २२३ । अयममृतनिधानं

१३८ । अये दिष्टया नष्टो मम

१३८ । अरक्ते न सुग्वं वेत्ति

अरक्षितं तिष्ठति

अरण्यं सारजैगिरि३९

१३८

६२

१३८

अरण्यरुदितं कृतं

(अरिमुखनिहतस्य )

४

१३८

१३८

८१ । अर्था हसंत्युचितंद्वान

१३८ । अर्था: पादूरजःसमा अर्थेभ्योऽनर्थजातं

४८

२१६ । अर्ध नीत्वा निशायाः ८२. । अलमति चपलत्वात् १३९ ।( अल्पस्नायुवसावि )

७ अवचनं वचनं प्रिय.

अरुणांशुरुचं नवो

अरे चेतश्चित्रं भ्रमसिं

अर्थानामीशिषे त्वं

१३९ अवज्ञानाद्राशां

१३९ । अवश्यं यातारश्चिर१३९ । अविदितशपसवि:

१३९ । अविरलमदजलनि१३९ । अव्याधिंगात्रमनुकू

८१ । अशीमहि वयं भिक्षा

८२ ( अशूची संचारे )

२०९ (अनीमहि वयं भिक्षा )

१४० । असत्यमप्रत्ययमूल१४० ( असन्तो नाभ्यर्थ्या: )

२२४

असार: संसार सर२१० अमाराः सन्त्येते विर

८२ । असारे खलु संसारे १४० असितात्मा सुसंनद्धः

१४० असीव्यदेहे स्व

१४० असूची संचारे तम

८२ ( अस्थिरात्मा समुन्नद्धः )

१४० । ( अस्याः स्तनौ यदि ) १४० अहं ब्रह्मास्मीति स्फुर७ । अहं श्रान्तोऽध्वानं

No.

२०७

२०८

१६४

१६८

३७५

३८

३७६

२०९

३७७

१४

३७८

★ ३७९

३८०

२०८

३८१

२३

१६६

३८२

३८३

४८.

१४३

८३९

३५०

३८४

३८५

१५७

३८६

३८७

३८८

२१०

२१२

२१०

३८९

१८

३९०

८३

३९१

२११

३९२

२१२

२११

१३६

९२

१८

Page

८३

८३

६४

६६

१४०

१७

१४१

८३

१४१

२०६

१४१

१४१

१४१

८३

१४१

२१३

६५

१४२

१४२

२१८

५६

२०४

१३६

१४२

१४२

१४२

१४२

१४२

८४

८४

१४३

6

१४३

३३

१४३

८४

१४३

८४

८४

५३

२२४

२१३ Stanza

अहरिव जनयोगं

अहो अहीनामपि

अहोऽत्यर्थेऽप्यर्थे

( अहो धन्याः केचित् ) अहौ वा हारे वा

आकारवेषसौभाग्यैः आकारसंवृतिः कार्या

आकाशमुत्पततु

( आक्रान्तं मरणेन जन्म ) आगतोहं

*

*

आघ्रातं मरणेन जन्म आघ्राय पुस्तकं धन्याः (आच्छाधचन्दनरसा ) आजीवोच्छित्तये आशा कीर्तिः पालनं आढ्यः कश्चिदपण्डितो आत्मान धर्मकृत्यं च आदानस्य प्रदानस्य

( आदाय पुस्तकं धन्याः) आदित्यस्य गतागतै ( आदीर्घेन चलेन)

( आदेयस्य प्रदेयस्य )

: आदौ मजन चीरहार आधिव्याधिशतैर्वय(आन्ध्यं धियो हरति )

आपन्मूलं खलु युव आमर्षान्मदनः सद्यो

आमीलितनयनानां

आमोस्ते दिशि दिशि

(आयातेति मनोरमं)

आयासशतलब्ध स्य

आयुलेखा पवनचआयुर्वेदविदां रसाआयुर्वर्षशतं नृणां आयु: कल्लोललोलं आरभ्य गर्भवसति

( आरभ्यते न खलु ) आरम्भगुर्वी क्षयिणी ( आरोहणं समभिवी-)

(आद्रोच्छचन्दनरसा )

आलस्यं हि मनुष्याणां आलापयत्यकार्याणि आलिङ्गत्यन्यमन्यं आलोकय पन्थानं

आलोड्य सर्वशास्त्राणि

आवर्तः संशयानामNo.

३९३

३९४

२६

३३७

२१३

४

१३

३९५

१९७

३०

१९७

२१४

९८

८२

३९७

२१४

१५५

१२९

३९७

३९८

१९८

४२

३०९

४०

२१५

८२५

१२४

४००

४०१

९९

२००

१९२

५

२७७

६२

३२३

९८

२१६

२८

४०२

७१

४०३

लोकानुक्रमणिका ।

Page

१४३

१४३

२१५ ( आवासः संशयानाम )

१३२

आविष्करोति न स्नेहूं

न

८५

Stanza

२२२

१४३

आवास: किलकिश्चितआवासः क्रियतां गांगे

आशया ये कृता दा

आशा नाम नदी मनो२०६

२०६

१४३

७९

२०८

७९

८५

३९

इतः स्वपिति केशवः

२०६ इतो विद्युदल्लीविल

२७

इदं नासीन चोत्पन्नं

आशा नाम मनुष्याणां

आसंसारं त्रिभुवन आसमस्ता क्षिविक्षेप

आसारेण न हर्म्यतः

आस्तां सकण्टकमिदं आहारनिद्राभयमैइदमनुचितमक्रमश्च

इन्द्रं यक्षधरं अमंथ

१४४

इन्द्रः प्रधानं दिवि ८५ इमानि प्रायशस्तानि ५९ । इमे तारुण्यश्रीनव५१ । इयं पल्ली भिल्लैरनुचित

१४४ इयं बाला मां प्रत्यनवर १४४ इयत्येतस्मिन्वा निर७९ इयमुच्चधियामलौकिकी

१८

( इयमुन्नत सत्वशालि ) १४४ । इयमुदरदरी दुरन्त

२०८ । इलिका भ्रमरी ध्यानं

इह किं कुरङ्गशावक

इह तुरगशतैः प्रयान्तु

( इह हि बहुभिरुक्तै:)

इह हि मधुरगीतं

->

२०२

४९

१४४

१४४

२२५ ईर्ष्याद्धि कुप्यते वेश्या

८०

७६ । उक्तस्ते रुधिरेणाह २१२ । ( उचितमनुचितं वा )

१०८ । उच्चैरेष तरुः फलं २५ उच्छिष्टं करखपरं १२६ । उडुगणपरिवारो ३९

उत्खातं निधिशङ्कया ८६ । उत्खातान्प्रतिरोपयन्

२०७ उत्तानोच्छूनमण्डूक

१४४ उत्तिष्ठ क्षणमेकमुद्रह

२१० । उत्तुङ्ग शैलशिखरे

१४४ । उत्पादिता स्वयमियं

३७ उत्सवादपि नीचानां

No.

१३८

१३५

९४

२७

४०४:

१७३

४०५

१७६

७

१४२

४०६

४०७

१३७

४०८

१२८

४०९

४१०

६९

२१७

४११

२१८

४१२

४१३

४१३

४१४

८२६

४१५

४१६

८५

१०२

२४

३४

४५

४१७

४१८

४१९

१४९

४२०

४२१

४२२

८४०

४२३

४२४

२२७

› Page

५४

५३

३७

२०७

१४५

६८

१४५

६९

२०६

१४५

१४५

९

५३

१४५

५०

१४५

१४५

२१०

८६

१४५

८६

१४६

१४६

१४६

१४६

२०३

१४६

१४६

३३

४१

२०७

२०८

૨૮

१४६

१४६

१४७

५९

१४७

१४७

१४७

२०४

१४८

१४८ २२८

Stanza

उदग्रा यौवनयोगाः

उदन्वच्छन्नाभूः स

उदयति यदि भानुः उदयस्थः सहस्रांशुर्दृष्टे उदासीनो देवो मंदनउदीरितोऽर्थः पशुना उदेति घनमण्डली (उद्गादप्रेमसंरम्भा ) (उद्घाटिना खिलखल- ) उद्भासिता खिलखल उद्यमं कुर्वतां पुंसां उद्यानेषु विचित्रभोज

उद्वृत्तस्तनभार एप उन्मत्तप्रेमसंरम्भादाउन्मील त्रिवलीतरङ्ग( उन्मीलितनयनानां )

( उपचरितव्याः मन्तो )

उपदेशो हि मूर्खाणां उपरि घनं घनपटलं

( उपरि निपतितानां )

( उपाया: सन्त्येते विर) उरभि निपतितानां उगे मासदये जाते उष्णमन्नं घृतं मद्यं

एक एव वगो मानी

एक एवं सतां दोषो

( एकस्मादिर मेन्द्रियार्थ )

एकाकी निःस्पृहः शान्तः

एकान्त शीलस्य दृढव्रत(एकाश्चलद्वलयसंहनि-) एकेनापि हि शूरेण एके सत्पुरुषाः परार्थ एकैव काचिन्महतां एको देवः केशवो वा

शको रागिषु राजते ( ए को वासः पत्तने वा ) एतत्कामफलं लोके एतस्मात्कथमिन्द्रजाल एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थ एतस्याः स्तनभारभद्गुर एताश्चलद्वलय संहति एतानि तानि नवयौ

एता हसन्ति च रुद् एते ते दिवसास्त एव

( एते सत्पुरुषाः परा )

ऐश्वर्य तिमिरं चक्षुः

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य

No.

४२५

२१९

४२६

१२

६५

४२७

४२८

११५

६९

६९

४२९

४३०

११९

११५

१०१

२१५

५९६

४३१

>

१२३

८३

१२३

४३२

८५२

४३३

४३४

१८०

१८५

४३५

Co

२२०

२२१

२२२

२२३

२२४

२२२

२२५

४३६

१८०

४२७

८०

४३८

४३९

४४०

२२१

८२७

Stanza

ऐश्वर्यस्य विभूषणं

१४८

ॐकारे सत्प्रवीपे

२०६ (, , )

२२०

१४८

१४८

४६

२८

Page

१४८

८७

२८

१४८

१४९

४५

४६

८५

१७२

१४०

४८

३३

४८

१४९

२०५

क आलप्तः प्रिया:

कक्षे किं मिनपुस्तकं

कस्यापि हि

कदा गोविन्देति प्रति

कदाचित्कष्टेन द्रविण

कद्रा भागीरथ्या भव

कदा मिक्षाभक्षैः

कढा वाराणस्याममर१४९

७१

१५०

३२

१५०

१५०

१५०

८७

कन्थासंचरणं कदन्न

कपिकुलन खमुख

( कमठकुलाचल दिग्गज )

कमलवदना पीनजङ्ग

( करिणांवेधा दर्दीपित ) :

करे लाव्यस्त्यागः

कर्तव्यं न करोति

कर्मायत्तं फलं पुंसा

कलिलं चैकसत्रेण

कलौं गङ्गा काइयां

कल्पान्तपवना वान्तु

कश्चित्कन्दति काल१४९ । कुश्चम्बंति कुलपुरुषो १४९ ६ स्ये माँ पितरों

७१

कः कालः कानि मित्रा७८ काचिन्मृगाक्षी प्रिय१४९

। कान्ताकटाक्षविशिखा

३२ कान्तेत्युत्पललोचनेति

८७ । कामव्याघ्रे कुमति

८७

कामस्यापि निधान

८८ । कामादित्रिकमेव

८८

८८

८८

M

कामिनश्चरितैरेभिः

कामिनीकायकान्तारे

( कारणत्वमकारण )

कार्कश्यं स्तनयोदृशो कावेरीतीरभूमीरुहकाशीयं समलंकृता

(कति विद्या)

( किं कन्दर्प करं कदर्थ-)

किं कन्दाः कन्दरेभ्यः

किं कन्दा कन्दरेभ्यः

किं कर्पूरः किमु मलयकिं कुर्म: किं भजामः

२०३ । किं कुर्मस्य भरव्यथा

No.

४१

४४१

४६१

१८

८४१

२२६

२३

२०

२२

४४२

२२७

४४३

४४४

५२८

६०

१४१

७२

८३

२२८

४४५

७४

४४६

९३

२२९

७९

४४७

४४८

२३०

२३१

३७

८५

९७

१०४

४४९

४५०

४२

३१७

१८४

४५१

४५२

३९

२३२

Page

१८

१५०

१५३

२०७

१०४

८९

२१४

२१४

२१४

१५०

८९

१५१

१५१

१६३

२१९

५५

२९

२२२

९०

१५१

२२१

.१५१

९०

२२२

१५१

१५१

९०

९१

२१६

२२३

२२४

२०८

४२

२५

१५१

१५१

२१७

२२३

१२४

७३

२५२

१५२

२१६

९१ Stanza

किं गतेन यदि सा न

किंचिदन्तर्हिते भानौ किं तेन हेमगिरिणा

( किं दाराः कन्दराभ्यः )

किं बाले तव सुव्रणो

किं यामि विक्रमपुरं

( किं वासाः कन्दरेभ्य: ) किं वेदैः स्मृतिभिः किं शाकानि न सन्ति

किं स्थानस्य निरीक्षकिमस्माकमनेनेति किमिह बहुभिरुचैः

किती पञ्चसहस्री

कीर्तिस्ते धनिका

कुचशैलसंनिधाने

कुवैलागतभर्तारो

+

कुङ्कुमपककलङ्कितदेहा

कुट्टिनीनां पुरो देयो

कुट्टिन्या सह कर्तव्यः

कुतश्चित्संप्रदश्र्यैव कुसुमस्तव कस्येव

कृत्वोंकारप्रदीप

"

)

कृमिळवितं लालाऋश: काण: खञ्जः श्रवणकृशोऽपि धन्यः सुजनः

कृशोऽपि सिंहों न समो कृष्ण: करोतु कल्याणं केदारस्थानमेकं रुकेयूरा न विभूषयन्ति

केशानाकुलयन्दृशौ केशा: संयमिनः श्रुतेकेषांचिनिजवेश्मनि कवर्तकर्कशकरग्रहको देवो भवनोदयाको धमा भूतदया किं

को न याति वशं लोके

( कोपीनं शतखंड ) को लाभो गुणिसंकोशात्तदप्यधिष्ठानं

( कौपीनं वा ततः किं ) कौपीनं शतखंड(क्रिमिकुलचितं ) क्रियादौ वत्कामः क्रीडां करिष्यति कि क्वचित्सुभ्रभङ्गैः कचि

No.

२३३

४५३

४५४

४५१

४५५

४५६

१८४

१९१

४५७

કર્

८५

४५८

४५९

४६०

८२८

११७

८०

४३

१२३४

४६१

४४१

२०

४६२

४६३

४६४

५०

७६

१४५

१३९

४६५

४६६

७८

८२९

४६७

२३४

४६८

७९

२८८

२३४

३०

८४२

४६९

लोकानुक्रमणिका ।

Stanza

९२ क्वचिद्धंसश्रेणी मुख१५२ । कचिद्भूमौ शय्या क.

१५२

१५२

Page

१५२

१५२

कचिद्वीणानाद: क

व यातः कायानो द्विज

काहं ब्रह्मति विद्या

क्षणं वालो भूत्वा

क्षणं रटन्ती रुती

७३

७६ क्षान्तं न क्षमया

१५२ क्षान्तिश्चेत्कवचेन

२१८ क्षीणठकुरदत्तस्य २०८ श्रीरेणात्मगतोदका

३३ । क्षुत्क्षामोऽपि जराकृ

१५३ क्षुद्राः सन्ति सहस्रशः

१५३ क्षोणीशाश्रयणां परो

१५३ श्रीगं बासो वनभुवि

२०३

४६ (खानविदारिता)

२११ । सद्योतो द्योतते तावत्

२०८ । खलोलापा: सोटाः कथ

२१० । खल्वाटो दिवसेश्वरस्य

१५

८०

गङ्गा गङ्गेति यस्याः

१५३ गङ्गातरङ्गकणशीकरतरङ्गनिर्धूत

गङ्गा पापं शशी तापं गातीरे हिमगिरिशिला गजभुजंगविहंगम२५०

१२

• १५३

१५३ गतं कर्णाम्यर्ण

१५३ । गतं नत्तारुण्यं तरुणि

२१८ गतं तत्तारुण्यं युवति

गतं न शोचामि कृतं

३० ५७ गत्वा वेश्यासु विश्वासं

गन्वाढ्यां नवमलकां

५४ १५३ गर्भस्थं जातमात्रं

१५३ । गर्भावासे शायित्वा

२२२ । गर्व

हते न

२०३ (तीरेहिमगिरि- )

१५४ गात्रं पात्रं प्रथम९२ गात्रं संकुचितं गति१५४ । गागरा च विकलश्च२११ गान्धवें गन्धसंयुक्तं

११३ गुणवदगुणवद्वा

९२ गुरुणा स्तनभारेण

१३ गुरुबन्धुसुहृद्वर्ग२०४ । गृहपद मिदं धर्मारण्यं

१५४ । ग्रामे ग्रामे कुटी शून्या ३५ ग्राह्यं ग्रहणक

No.

७३

२१

४११०

१७

९१

२३५

८३०

२३६

२३७

५९

२८

४७१

४७२

४७३

५८१

१५०

३९

६८

२३८

४७५

४७६

२४०

४७७

४७८

४७९

८४३

५७

४८०

४८१

२४१

४८२

२३९

४८३

२४२

४८४

४८५

४५

१३२

४५

४८६

४८७

७३

૨૨

Page

२२१

९

१५४

२१३

२२३

९२

२०३

९३

९३

२०९

१२

"

१५४

१५५

१७०

१५५

५९

१७

२२०

९४

१५५

१५५

९४

९४

१५५

१५५

१५६

२०४

२०९

१५६

१५६

९५

१५६

९४

१५६

9,4

१५६

१५७

२०

५२

२०८

१५७

१५७

२१० २३०

Stanza

ग्राझं नाम न चान्य

ग्राह्यं नाम विषक्षस्य

चक्रं सेव्यं नृपः सेन्यो चक्षुः संवृणु वक्र चण्टाल: किमयं द्विजा

चत्वारो धनदायादा

चन्द्रः शोभति निर्मले

चपलतरतर मै दूरमुत्सा चर्मखण्डं द्विधा भिन्नं चलन्ति मेरुप्रमुखा चला लक्ष्मीश्वलाः प्रा( चाण्डाल : किमयं ) चिदेव ध्यातव्या संतत चिद्रत्नमत्र पतितं चिन्तायाश्च चिनाचिन्तितं यदनेनासीद्

चीराणि किं पथि न

चुम्बन्तो गण्डभित्तीर् चूडोत्तं सितचारुचन्द्रचेतश्चिन्तय मा रमां चेतः प्रेतसमं समंचेतोहरा युवतयः चेष्टा भवति पुंनार्यो

छिन्नोऽपि रोहति तरुः

जगाम व्यर्थ मे बहु जङ्घान्तराले विमले जनयति सुतं कंचि( जनावर्ती कल्ये ) जयन्ति ते सुकृतिनो जलमध्ये दीयते दानं जल्पन्ति सार्धमन्येन जवो हि सप्तेः परमं जाड्यं धियो हरति

जाड्यं ह्रीमति गण्यते

जातस्त्वं भुवनाधिपो

जातः कूर्मः स एकः

जातियतु रसातलं जात्यन्धाय च दुर्मु जानकीवदनोल्लासजानन्नेव करोति

जिह्वा तृप्यति चुंबना

जीर्णा एव मनोरथाः

( जीर्णा कन्था ततः किं ) जीर्यन्ति जीर्थतः केशा ज्ञानं सतां मानमभर्तृहरिसुभाषितसभहस्य

No.

२५

३६

४८८

४८९

२४३

४९०

४९१

४९२

४९३

४९४

४९५

२४३

५५

४९६

४१

४९७

२४४

५.

२४५

४९८

४९९

५००

२४६

२१

८४४

६१

२०४

५५

८३१

२४७

५०१

४२

५०२

२४८

२५

१०९

८४

৩৩

५०३

२४९

२८८

५०४

२५०

Page

Stanza

२०७ शानात्सर्वपदार्थानां

२०८

१५७

१५७

९५

१५७

१५७

१५७

१५८

१५८

१५८

९५

२१४

२१९

१५८

२०८

१५८

९६

( ज्यादीर्घेण चलेन )

( ज्वलन्त सार्धमन्येन )

ततो विधुद्वलीविलतत्पाण्डित्यं न पतति

(तत्त्वज्ञान विवेकिनो)

(तदन्तच्छन्ना भू )

तदेवार्थयते येन

१५९

१८

१०

तन्वीकटाक्षशरसंधिततपन्तु तामै: प्रपतन्तु

तपस्यन्तः सन्तः किम

तथा कवितया किंवा

तरुणि संचर संवर्

तरुणीवेपा दीपित

तस्मादनन्तमजरं

तस्यानिरेजे नवनीरजा

तस्याः स्तनौ यदि तानीन्द्रियाणि सकला

ताम्बूलं मदिरा माय

९६

१५८

१५८ तावदेव कृतिनामपि

१५८

तावत्सत्यगुणालयः तावत्स्नानमुरार्चनादि

तावदेवामृतमयी

९७९ तावन्महत्त्वं पाण्डित्यं

तितावदयं कोऽपि

२१४

तीर्णे जीर्ण कुटीरं २०४ तीर्थानामवलोकने

२१९ तीर्थावस्थानजन्यं

८२ । तु वेश्म सुताः सता२३

तुल्यार्थेन त्वमेक्यं

२०३

तृषार्ते: सारनैः प्रति९७

तृषा शुष्यत्यास्ये

तृष्णां छिन्धि भज क्ष( तृष्णा न जीर्णा वय-)

ते धन्या भुवने सुशि

१५९ ( ते धन्या ये विरागा)

९७ । तोयैरल्पैरपि करुणया

११

त्यत्तवा सङ्गमपारपर्वत

४३

२११

२२२ । विविधस्तु मतः कामी

१५९

त्रैलोक्यं मधुसूदनस्य

९८ । त्रैलोक्याधिपतित्वमेव

त्यत्तवा स मां कथं

त्यज दुर्जनसंसर्ग

११३ । त्वं राजा वयमप्युपा१५९ । त्वत्साक्षिकं सकल९८ त्वमेव चातकाधारो

No.

५०५

१२९

२४७

१३७

५०६

२८३

२१९

८१

५०७

५०८

१७२

५०९

५१०

१४१

१८८

५११

१३६

५१२

६७

५५३

५१४

७७

१२५

२५१

३८

५१५:

७०

६४

२५२

८६

५१६

२५३

१५५

१००

५४२

५१७

५१८

३९

५१९

५२

५२०

२५४

१६३

७

५२१

Page

१५०

५१

९७

५३

१५९

१११

८७

२११

१५९

१५९

६८

१६०

१६०

५५

७५

१६०

५३

१६०

२१०

१६०

१६०

३१

४९

९८

२०८

१६०

२२१

२२०

९९

२२३

१६१

९९

१९

६१

२२५

१६४

१६१

१६१

२०८

१६१

२०९

१६१

०९९

६४

२१२

१६१ Stanza

ददति तावदमी विषयाः

ददलु ददतु गालीर्गादद्यात्साधुर्यदि निजदन्तैरुच्चलितं धिया ( दयित: प्रणयवतीनां ) (दष्टं प्रायो विकल) दाक्षिण्यं स्वजने दया दातव्यं भोक्तव्यं दातव्यं मुखताम्बूलदातारो यदि कल्पदानं भोगो नाशस्ति( दानेन पाणिर्न तु ) दारिद्र्याद् हियमेति दिक्क लायनवच्छिन्नादिग्गजकमठकुलांचं दिश वनहरिणीभ्यो दीना दीनमुखेः सदैव दुर पूरेण का मेन दुराराध्य स्वामी दुग्रह्यं हृदयं यथैव

न

दुर्जनवदन विनिर्गत दुर्जनः परिहर्तव्यों ( दुर्मचान्नृपतिविन) दुःखं स्त्रीकुक्षिमध्ये दूरादर्थं घटयति नवं ( दशा सर्वस्वे ) दृष्टप्रायं विकल दृष्टा दृष्टिमधो ददाति

देवं चन्द्रकलाधरं

( देवेन प्रभुणा स्वयं )

देशकालानतिक्रान्तं देशे देशे कलत्राणि

देह। यात्ममतानुसारि

देहीति वचनं श्रुत्वा (दैवात्कन्दुकपातेन ) दैवेन प्रभुणा स्वयं दोर्मध्यान्नृपतिर्विनद्रष्टव्येषु किमुत्तमं धूतं मांसं सुरा वेश्या द्विरष्टवर्पा योषित द्वेष्य: स्यात्सूचिताभावे द्वौ विौ विप्रमाि

बनतनय विपत्तिव्याधि धन्या एते पुमांसो धन्यानां गिरिकन्दरे भन्यानां नवपूगपूरिन

No.

५२२

२५५

५२३

५२४

२७४

३५

७१

५२५

६४

५२६

५०

५४

५२७

२५६

५२८

२५७

५२०

२५८

२५९

२७

२३

५२९

२६०

३२५

३५

५३२

५३३

२६१

५३४

५३५

२७६

२६१

२३

१०७

५३६

५३७

२६

५३८

५३९

६२

१९६

५४०

लोकानुक्रमणिका ।

Page

१६१

१०० । धन्यास्तु ये भुवि

१६२ । ( धन्यास्ते गिरिकंद )

१६२ धन्यास्ते वीतरागा

१०७ धर्मः प्रज्वलितः तपः

२१६ धर्मार्थकाममोक्षाणां २८ । धातस्तात तत्रैव १६२ । धातस्तात विरुद्धोऽपि

२१० । धिक्किं जीवितमापदेक१६२ धिक्तस्य मन्दमनसः

२२

२३

Stanza

धन्यास्त एव चपला१६२ । धैर्य यस्य पिता

१०० । ध्यानव्यग्रं भवतु

१६३ ( ध्यानानां गिरिकन्दरे )

१०१

१०१

१६३

घिधिरतान्किमिनिर्वि। धीरध्वनिभिरलं ते

१०१

६० न कश्चिच्चण्डकोपाना

न कुर्यात्मापपुत्रीयं

न कुर्यादभिचारोग्र

न गयो मन्त्राणां न च

१२

१०

न चेत्तं सामथ्य

न जानीषे मूर्ख

न तादृकर्पूरे न च

न दुर्जनः सज्जनतामु

न देवे देवत्वं कपटन ध्यातं पदमीश्वरस्य

१६३

१०२

१९७

२१६ । न नटा न विटा न

१६३ । न नाकपृष्ठं न च

न निर्मिता केन च

१६३

१०२ । नमस्यामो देवान्ननु

२०९

१६३

२१६

न भवति भवति च

१६४ न भिक्षा दुष्प्रापा पथिन भोगहार्या न च

नम्रत्वेनोन्नमंतः पर

न परिहरति मृत्युः

१०८

१०२ । नरपतिहितकर्ता

१० नवमेऽधोमुख विद्याद्

४३ न विद्यया केवलया

१६४ । न विषममृतं कर्तुं

१६४

न वैराग्यात्परं भाग्यं

न संसारोत्पन्नं चरि२०७

१६४ न स कश्चिदुपायो

न सा सभा यत्र न

१६४ । न हि भवति यन्न भाव्यं

२२० नाकाले नानवसरे

७८ (नागं बालमृणाल )

१६४ । नागो भाति मदेन

No.

७८

५४१

१९६

.५४२.

५४३

५४४

५४५

५४६

५४७

५४८

५४९

५५०

३६

१९६

६०

५५१

५५२

१२६

१६

५५३

५५४

५५५

१५४

१६५

५५७

५५६

२२

३६

५५८

५५९

५६०

५६१

५६२

५६३

५६४

५६५

५६६

२६३

५६७

५६८

५६९

२२

६७

५७०

२३१

Page

३१

१६४

७८

१६४

१६५

१६५

१६५

१६५

१६५

१०२

१६६

१६६

१६६

२१६

७८

२५

१६६

१६६

५०

२१३

२१३

१६६

१६७

१६७

६१

६५

१६७

१६७

१०

१६

१६७

१६७

१६७

१६८

१६८

१६८

१६८

१६८

१६८

१०३

१६८

१६८

१६९

२०७

२७

१६९ २३२

Stanza

नाम्निस्तृप्यति काष्ठानां नात्यन्तं दर्शयेद्देयं नाथे श्रीपुरुषोत्तमे नाधीतं शब्दशास्त्रं नान्नं जीर्थंति किंचि

नाभिलाषे रते यस्याः

नाभ्यस्ता भुवि वादिनाभ्यस्तो धातुवादो नामाप्यन्यतरोर्निगीनामृतं न विषं किंचि

नायं जनो मे सुखनायं ते समयो रहस्य

नारी रक्तानुरक्ता नालस्यप्रसरो नासावा मरणदित्थं

नासीत्कश्चित्परित्राता

नाहं कामो महाराज नितम्बालसुगामिन्यः नित्यमक्लेशलभ्येन नित्यानित्यपदार्थनिद्रामुद्रितलोचनो

निन्दन्तु नीतिनिपुणा

निरक्षरान्वीक्ष्य धना(निद्रव्योमेत )

निवृत्ता भोगेच्छा पुरुष

निष्कण्ट केऽपि न सुग्गं निष्कामा मुनयः परानिःसारा वसुधाधुना नीचा दुःखेन याच्यन्ते नीत्वात्मानं प्रकाशत्वनूनं हि ते कविवरा नूनमाशाकरस्तस्याः नेता यस्य बृहस्पतिः नैवाकृतिः फलति नो खड्गप्रविदारिता नो चिन्तामणयोन नो धर्माय यतो न नोपभोक्तुं नच व्यक्तुं

नो पश्याम्यसतां मुखं

नो मेघायितमर्थवा

नो वक्तुं न विलोकितुं

नो विद्या न च भेषजं नो सत्येन मृगाक ( न्यूनमाशाक रस्तस्याः)

पञ्चाननं परिभवत्यु

( पतितः प्रणयवतीनां )

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य

No.

५७१

२३

५७२

५७३

४८

१९५

५७४

९१

५७,

२६४

४५

५७६

८२

५७७

८४५

१

با

२७

५७९

२६५

८३२

५२७

१५२

८

८४

५८०

११८

१२७

४९

४०

५८१

२६६

५८२

५८३

५८४

५८५

५८६

५८७

१०८

१२७

५८८

२७४

Page

Stanza

१६९ पत्रं न चित्रमपि न

२०७ । पत्रं नैव यदा करीर१६९ । पद्माकरं दिनकरो

१६९

पन्था वेदसिनो मुग्धे २२४ । परं स्वभाव एवैषो

२१८ परतन्त्रः सदा रक्तश्

७८

पारपरद्रव्यपरद्रोह २१८ परापवादवादन १६९ । परिक्षणः कश्चित् ३६ । परिग्रहोऽतिदुःखाय परिवरितव्याः सन्तो

१७०

१०३ । परिश्रमसि किं वृथा

२०९ । परिमलभृतो वाताः

परिवर्तिनि संसारे

१७०

२११ । ( परे वने शत्रुजलाग्नि ) १७० परेषां चेतांसि प्रति२०४ परोक्षे कार्यहन्तारं प्र

२०६ । परोष हितवान्बन्धु पर्यना स्थो यस्य

१७०

पश्चात्तापकरो यासां

२१५

१७०

पाणि पात्रयतां नि

१०३ । पाणि: पात्रं पवित्रं

२०३ । पानालमाक्शिसि

१६२

६०

२१२ । पात्रापात्रविशेषोऽस्ति २९३ । पान्थस्त्रीविरहानला २२५० पापान्निवारयति यो

१७० ( पिनाकिनी प्राणभृतां ) २०८ (पिपासुश्चेत्कश्चित् )

पातालान समुद्धृतो पातितोऽपि कराधाने४७ पुंसः स्त्रियां स्त्रियः पुंसां

५० पुंसो वर्षशतं ह्यायुस्

२१ । पुण्यक्षेत्रं विषयविर१८ । पुण्ये ग्रामे वने वा

१७० ( पुण्यैर्मूलफलै: प्रिये )

१०८ पुरा विद्वत्तासीदुपशम पुगे वा पश्चाद्वा क

१७०

१७१ पुष्पैर्मूलफल: प्रिये

१७१

१७१

४३

M

१७१ । ( पूर्णे ग्रामे वने वा )

१७१ । पूर्व मांसमिदं न दूपणपृथिव्यां त्रीणि रत्नानि

५०

प्रकाममभ्यस्यतु नाम

( प्रशामेति मनागनाग- )

प्रशावन्तोऽपि केचिच प्रणमत्युन्नतिहेतोजी१७१ । प्रणयमधुरा: प्रमोगाढा

१०७ । प्रतिकूलतमं यद्यदेक

No.

८३३

५९०

५९१

५९२

१६

५९३

५९४

१२

५९५

५९६

२६७

९S

७४

४६

१६७

५९७

५९८

८३४

६

२६८

२६९

१८९

५९९

२७०

६००

२७१

३१

३००

२५२

६०१

६०२

६०३

१७९

१८१

२७२

६०४

१८१

१७९

८४६

८३५

६०५

१२४

६३

६०६

२७३

३५

Page

२०३

१७१

२६

१७२

१७२

२०७

१७२

१७२

६

१७२

१७२

१०४

३०

३०

२०

६५

.१७२

१७२

२०३

२०६

१०५

१०५

७५

१७२

१०५

१७३

१०६

१४

११८

९९

१७३

१७३

१७३

७१

७२

१०६

१७३

७२

७१

२०४

२०३

१७३

४९

२२०

१७४

१०६

२०८ १

Stanza

प्रतिदिनमयलसुलभ

प्रत्यागतेन संपर्क प्रथमवयसि पीतं प्रथमायाः प्रियो ज्ञेयः

प्रथितः प्रणयवतीनां

प्रदानं प्रच्छन्नं गृहप्रबोधयसि या सुप्तं ( प्रयत: प्रणयवतीनां ) प्रशान्तशास्त्रार्थविचार ( प्रसक्ते संसारे ) प्रसय मणिमुद्धरेन्म( प्रसादं प्रच्छन्नं )

( प्रसूते संसारे )

( प्राक्प्राप्तेति मना )

प्राइमामेति मनोरमा ( प्राग्वामेति )

( प्राग्जाताल्पमना-) प्राणाघातान्निवृत्तिः प्रातः स्नानमनःप्रसाद

प्राप्ता जरा यौवनप्राप्तापि रतिसंभोगं

प्राप्ताः श्रियः सकल

प्रायः कन्दुकपातेन

( प्राय: प्रणयवतीनां )

( प्रारम्भगुर्वी क्षयिणी ) प्रारम्यते न खलु (प्रियपुरतो युवतीनां ) प्रियसखि विपद्दण्डाप्रिया न्याय्या वृत्तिर्मप्रीणाति यः सुचरितैः प्रोद्यत्प्रौढप्रियङ्गुफलं स्वेच्छालभ्यं प्रति

फलमलमशनाय स्वा

बन्दी विन्दति पत्रपात्र बन्धुर्वैरिजनायते गुण(बलिभिमुखमाकान्तं )

बहवः फणिनः सन्ति बाले नीहारकाले बाले बालमृणालकोबाले बाले चकित बालेयं बालभावं त्यज

बाले लीला मुकुलितबाहू द्वौ च मृणालबिम्बाको सुधाधारं बीभत्सा विषया जुगु बुधानां पैराग्यं सुधा३० भ. सु.

No.

६०७

७०

६०८

५३

२७४

२७५

५४

२७४

६०९

२१२

९

२७५

२२२

१२४

१२४

१२४

१२४

३

६१०

६११

५०

१८६

२७६

२७४

६२

२७७

२७४

२७८

२७९

२८०

२८१

१६१

६१२

६१३

१५६

६१४

६१५

६१६

६१७

५७

૮૨

६१८

६१९

६२०

१०३

लोकानुक्रमणिका ।

Page Stanza

१७४ बुभुक्षितैर्व्याकरणं न २१० । बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः

१७४ ब्रह्मज्ञानविवेकिनो

२०९ ब्रह्माण्डमण्डलीमात्रं

१०७ ब्रह्मामृतं भज सदा

१०७ ब्रह्मा येन कुलालवन् २०९ (मौलिहरयो )

१०७

ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणांस्तृण१७४ । ब्राह्मणो जन्मना श्रेयान्

८४

( भक्तं भुक्तं ततः किं ) भक्तिर्भवे मरणजन्म८४ भगवन्तौ जगन्नेत्रों

भग्नाशस्य करण्डपिभजत विबुधसिंधु

४

१०७

४९

४९

भयप्रमत्तस्य गृहेष्वपि

४९ भर्ता यद्यपि नीतिशास्त्र

भर्तृहरिभूमिपतिना

१७४

१७४

२०९

( भवति वचसि सङ्ग - )

भवद्भवनदेहली विकटभवन्ति नम्रास्तरव

भवन्तो वेदान्तप्र७४

१०८ भव्यं भुक्तं ततः किं

१०७

भानुर्भुवलयप्रदक्षिभारत्या वदनं श्रिया११०

६३

२५

१०८

भास्वान्वेषः कलावान् १०७ । भिक्षा कामदुघा धेनुः १०९ । भिक्षाशनं तदपि नी८ । मिक्षाशी जनमध्य१०९ भिक्षाहारमदैन्यमप्र१०९ भीमं वनं भवति त

( भुंजीमहे वयं भिक्षा )

भुक्तिः कापि न मुक्ति भूमण्डलं लयमुपैति

भूः पर्यको निजभुज१७४

१७५ । भोगा न भुक्ता वयमेव

६१ भोगा भरवृत्तयो

१७५ भोगा मेघवितान१७५ । भोगास्तुङ्गतरङ्गभङ्ग

१७५ भोगे रोगभयं

१७५ भोगे रोगभयं

२१९ । ( भो पान्थ पुस्तक)

११० । भो भो बुद्धिविचार

१७५ । भो मयां: शृणुत

१७५ । भो लोकाः शृणुत

१७६ भ्रातश्चित्तसखे

२२५ भ्रातः कष्टमहो महान्

No.

६२१

४

२८३

२८४

२८५

११२

२८६

६२२

२८८

१८७

६२३

२६

४४

६२४

६२५

६२६

१४७

६२७

६३

२८७

૨૮૮

२९

६२८

६२९

६३०

१५८

२८९

२९०

४७

२१०

४०

९

२९१

१५५

२९२

१७८

२९३

२९४

६३१-२

८५०

६३३

२९५

६३४

६३५

१६९

२३३

Page

१७६

२

१११

१११

२१२

११२

४४

११२

१७६

११३

७४

१७६

११

२१७

१७६

१७६

१७६

५८

१७६

२६

११२

११३

२१५

१७७

१७७

१७७

६२

११३

११४

२०

८४

२१७

२१२

११४

६१

११५

५०

११५

११६

१७७

२०५

१७७

११६

१७८

१७८ २३४

Stanza

भ्रातः शान्तं प्रशान्ते

भ्रान्तं याचनतत्परेण भ्रान्त्वा देशमनेकदुर्गभूंचातुर्योकुश्चिताक्षा (भ्रूदीर्घेण चलेन )

मज्जत्वम्भसि यातु मणिः शाणोलीढ: मत्तान्वित्तमदेन चित्तमत्तेभकुम्भदलने मत्तभकुम्भनिर्भेद मत्तेभकुम्भपरिणामद्वंशजा: परमहा • मधु तिष्ठति वाचि मधुरमधुरस्निग्धं मधुरयं मधुरैरपि मध्यत्रिवली त्रिपथे मनसि वचसि का ये मन्त्रिणां भिन्नसंधाने

( मन्दान्मूक: प्रवचन) मम सखि दहति मरुद्देशसमुत्पन्न

मर्कटस्य गले बद्धा

मर्यादाभङ्गभीतेर महाजनस्य संसर्गः महादेवो देवः महीशय्या शय्या महेश्वराणां सिद्धानां

महेश्वरे वा जगताम

मा गाः प्रत्युपकारमातर्मेदिनि तात मातर्लक्ष्मि भजस्व माता मृताजनयिता मातेव रक्षति पितेव मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य माद्यत्तार्किकतान्त्रिक मानमुद्रहतां पुंसां माने नेच्छति वारयमाने म्लायिनि खंडिते

मान्धाता सुमहीपतिः ( मारोत्तंसितचारु ) मालती कुसुमस्येव मालती शिरसि जृम्भ( मा संचर मनःपान्थ )

मासैरष्टभिरहा च मितमा युर्व्ययोऽनित्यं

मित्रं स्वेच्छतया नृपं

No.

४९

४८

११

६३७

२९६

६३८

२९७

६३९

२९८

६४०

१११

६४१

१९

८३६

३५

८४७

६०

६४२

६४३

६४४

२९९

१९०

६४५

३

६४७

८४

८१

६४८

६४९

३०३

८४८

१

६५०

११६

१०४

६११

६५२

६५३

६३६

१४८

९२

१२९

३००

६४६

३०१

३०२

भर्तृहरिसुभाषितसंग्रहस्य

Page

Stanza

२१८ । मुक्ताभिः शुक्तिजी वैः १७८ मुक्ताहारगुणीभूय

५८

३६

( मुखं लेष्मागारं )

मुखेन चन्द्रकान्तेन

५१ मुग्धस्य बाल्ये कौ

मुग्धे धानुष्कता केय२१ । मुण्डं शिरो वदनमेत ५ मुदितमनोभवहासो मुधा मुग्धे दृष्टि ११६ । मूर्खत्वं हि सखे १७८ । मृगमीनसज्जनानां ११७ । मृत्पिण्डो जलरेखया

१७८

१७८ मृत्योः सेना किमेनां

११७ । मृदुत्वं मृदुभिः श्लाघ्यं

१७८

४४

( मृषा शुष्यत्यास्ये ) मोह मार्जयतामुपार्जय मौनान्मूकः प्रवचन१७९

८

२०३ ।यं शैवाः समुपासते

१५ । ( यतो मेरुः श्रीमान् )

२०५ यत्तीरे वसतां सताम

२०९

१७९

१७९ यत्प्रीत्यर्थमनेकधा१७९

यलः कान्तासुखो

यत्लादपि कः पश्यति

यत्र तत्रावलग्नासु

११७ । यत्र यत्र करोतीष्यों

७५ यत्रानेकः क्वचिद्रपि

१७९ यत्सत्तया शुचिवि

११८ । यत्साक्षादभिधातुम.

१७९ ( यथा कन्दुकपातेन )

११८ यथातुरः पथ्यमरोच११८ ( यथा मेरुः श्रीमान् )

२१२ यथा स्रग्वी तूर्यैर् १७९ । यथोक्तलक्षणैर्ज्ञेया

३३ । यदचेतनोऽपि पादैः

२२२ । यदध्यस्तं सर्व

४२

१८०

१८० । यदद्भावि न तद्भावि

१८० यदा किंचिज्शोऽहं गज

११९ । यदा देवादीनामपि

२०५ ।यदा मेरुः श्रीमानिप

१

( यदा योगाभ्यास )

१८०

यदासीदशानं स्मर

४६ यदासौ दुर्वारः प्रस( यदाहं स्वच्छन्द्रं )

यदि धनिनः सत्पुरुषा

१८० यदि नाम दैवगत्या

१८० । ( यदि वनहरिणीभ्यो )

No.

६६१

२५३

. १८२

६५५

१५९

१३१

६५६

१३३

६५७

२

६५८

६५९

३२

३०४

६६०

१०

६६२

३०६

६९

६६३

६६४

१८

१४६

६

६६७

३०८

६६८

३०७

२५७

३५.

१०

३३

१७१

२

१०२

२७६

३०५

३०६

६६५

५१

६५

२४

६६६

५

Page

१८०

१८०

६२

५१

१८१

५२

१८१

२०६

१८१

१८१

१४

११९

१८१

१८१

७२

१५

१८१

१२०

२२०

१८१

१८२

१८२

१२१

१८२

१२०

१०१

२२४

२०६

२०८

६७

२१२

२२५

१०८

१२०

१२०

१८२

२०९

२६

२१४

१८२

३

२१२

१२०

५७ Stanza

यदि वाञ्छसि मूर्खत्वं

यदि वा रक्तया दत्तं

यदि सा प्रमदा ननु यदेतत्पूर्णेन्दुपुतिहर यदेतत्स्वाच्छन्द्यं विह

यदेते साधूनामुपरि

यद्धात्रा निजभालपट्टयद्यपि चन्दनविटपी

यद्यपि न भवति हानिः

यद्यपि भवति कुरूपो

यद्यपि रटति सरोषं

यद्यपि विधिवैगुण्यात्

यद्यस्य नाभिरुचितं

यद्येतत्प्रोद्यदिन्दश्रुति

यथेता मदनेषवो

यद्वंशो विशंदो यदन

यद मुदुरीक्षसे न

( यत्तस्तनभार एष ).

P

यन्त्रागा मदवारि

( यन्मिष्टं मधुनो ) यममृतममृतानां यमाराध्यांराध्यं यस्माच येन च यदा ( यस्मादनन्तमजरं ) यस्मिञ्जीवति जीवन्ति यस्मिन्प्रार्थयते काले यस्याः सङ्गतिरुन्नति ( यस्याः स्तनौ यदि धनौ ) यस्यास्ति वित्तं सं

( यः प्रीणयेत्सुचरितैः )

यः षट्सपलान्विजियां चिन्तयामि सततं याचते त्रिचतुरः यातं यौवनमधुना या तु पश्यत्यपश्यन्तं यामः स्वस्ति तवास्ति यामासाद्य त्रिलोकी यामो दुश्चेष्टधारां यावज्जागर्ति चित्ते

यावत्ते यमकिंकरा:

यावत्स्व स्थमिदं देहं यावत्स्वस्थमिदं शरीरयवदाति नाशेषं या साझ खलान् यासामंशुकवातेन यासामर्जनशीलत्वान

No.

८४९

७८

६६९

९६

३०८

६७०

५६

६७१

६७२

६७३

६७४

६७५

३०९

६७६

५६

६७७

६७८

११९

३१०

३५१

४५

१९

६७९

१८८

६८०

७६

७२

१३६

५१

२७९

६८१

३११

६८२

६८३

५५

६८४

३८

६८५

७५

३२

६८६

१९४

६२.

२९

६८७

३

लोकानुक्रमणिका ।

Page

Stanza

२०५

यास्यति जलधर

२११ याः पश्यन्ति प्रियं

१८२

युगपद्वहु संप्राप्य

३८

युवा युवत्या सार्ध

१२१ यूनामनङ्गं जयतां

१८२

२३

यूयं वयं वयं यूयं

( ये ते सत्पुरुषा: )

१८३ । येन यत्र च भोक्तव्यं

ये नित्यं व्रतमन्त्रहोम

१८३

ये निन्दन्ति परान्

१८३

१८३ । येनैवाम्बरखण्डेन

१८३ । ये प्राप्ते व्यसने

१२१.

येऽमी कूर्मकचा:

१८३

ये वर्धन्ते धनपति२१९ येपां न विद्या न

१८३ येषां वल्लभया समं

१८३ येषामशानमूढं

४७

१२१

१३७

२१७

२१८

१८४

७५

१८४

ये संतोषसुखप्रमो

योगेंद्रं च फलं

( योगो नाभ्यसितो )

योऽन्तस्तत्त्वपरार्थरक्तत्वं कमलानां

रक्तः श्वसिति दीर्घाणि

रक्ताल्पमपि या दानं

रतिं प्रार्थयते या तु

रतेरिव निधानानि

रलाकरं सकलगर्भ२१०

२२१

५३

२२

१०९

१८४

रथ्यान्तश्चरतस्तथा

१२२ रदननिःपतिता बलि१८४ । रमन्ते किं न पशव:

१८४ रम्यं हर्म्यतलं न किं

२०९ रम्यं हर्म्यतलं नवा

१८४ ।रम्याश्चन्द्रमरीचयः

२१६ ( रयात्कन्तुकतः पाता )

१८४ रागस्यागारमेकं

२२१ । ( रागो नलिन्या हि )

२१५ । राजंस्तृष्णाम्बुराशेर्न

१८५

राजते राजमानायाः ७७ । राजन्दुधुक्षसि यदि

२२०

राजन्नमात्येषु पुरा

रत्नाकरः किं कुरुते

रत्नाकरे परिहता

रलैर्महा पैस्तुतुषुर्न

१३ । राजा दुर्जनसंपर्काद

१८५ । रात्रिर्गमिष्यति भवि

२०६ । रात्रिः सैव पुनः स

No.

६८८

६८९

६९०.

६९१

३१२

२२१

६९२

६९३

६९४

३१३

६९५

६९६

१७४

६९७

६९८

६९९

३१४

७००

७६३

७०१

७०२

१५

५६

४९

७०३

७०४

७०६

७०५

५२

७०७

८३७

C

३१५

७०८

१९३

२७६

१०६

८२

८६

७०९

५८

७१०

७११

७१२

३१६

२३५

Page

१८५

१८५

२१०

१८५

१८५

१२२

€19

१८५

१८५

१८५

१२२

१८५

१८६

६५

१८६

१८६

१८६

१२३

१८६

१९५

१८६

१८७

२०७

२०९

२०९

१८७

१८७

१८७

१८७

२२

१८७

२०४

२०६

१२३

१८७

७७

१०८

४२

३२

३४

१८७

२४

१८७

१८७

१८८

१२४ २३६

Stanza

रात्री सुरतसंभोगरामस्य व्यसनं बलेरामाणां रमणीयमूरुरामोऽपि भर्ता गणको रामो येन विम्बितो

रुष्टे का परपुष्टे मन्दे रे कंदर्प करं कदर्थरे दारिद्र्य नमस्तुभ्यं

रे पान्थ पुस्तकधर

रे रे कोकिल मा

रे रे चञ्चललोचना

रे रे चानक सावधान रे रे चित्तमदान्ध रे रे तन्त्रक मा रोदीः रे (रोगस्यागार मेकं ) रोमन्थमारचय

( लक्ष्मीरम्ब भजस्व ) लज्जां गुणौधजननीलज्जा स्नेहः स्वरलज्जे नद्यां निमज्ज लमेत सिकतासु लाङ्गूलचालनमधलीलावतीनां सहजा लोभश्चेदगुणेन किं

वक्तं चन्द्रविडम्बि वक्तं पूर्णशशी सुधावचसि भवति सङ्ग( वनफलमशनाय ) वनभुवितनुमात्रत्राणवनानि दहतो वः सखा वनेsपि सिंहा मृगबने रणे शत्रुजलाभि

(वयं दरिद्राः कुशलाश्च ) वयं येभ्यो जाताश्चिरवयमनिपुणाः कर्णवयमिह परितुष्टा

वयमेव पुरा यूयं वयः शीतंत्वचीमुस्तान् वरं कार्य मौनं न च

वरं गृध्रो हंसैः सलिल

वरं दरिद्रात्कुशलाश्च

वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्तं

वरं प्राणच्छेद: समदवरं मृत्युवल्ये न च

वरं वनं व्याघ्रगजेन्द्रमतृहरिसुभाषितसंग्रहस्य

No.

३७

७१३

७१४

७१५

७१६

७१७

३१७

७१८

८५०

७१९

७२०

७२१

३१

७२२

१०६

७२३

३०२

३१८

७२४

७२५

३१९

५७

८२

३७

९०

७२६

१४७

१६१

७२७

७२८

७२९

४६

७३०

१७०

७३१

१७७

७३२

६५

७३३

७३४

७३५

३२०

३२१

७३६

७३७

Page

Stanza

२०८ वरं शृङ्गतुङ्गगुरु१८८ । वरमहिमुखे क्रोधाध्मातो

१८८ वर्ण सितं झटिति वीक्ष्य

१८८ (वर्णान्वितं जगति) १८८ वलिभिर्मुखमाकान्तं वहति भुवनश्रेणीं

१८८

१२४ । वह्निप्राकारबुद्धिं

१८८

वह्निस्तस्य जलायते

२०५ । वाङ्मनः कायशुद्धानां

१८८ वाचो हि सत्यं परमं

१८९

वाच्छा सज्जनसंगमे

१८९ । वासो बहूनां कलहो २१५ विकीर्णहरिचन्दन१८९ विगलदमलदान४२ विटवृत्तं पठन्नार्या १८९ । विटानां चरितैरेभिः

विटैरनेकवेश्यानां

११८ । विटैरेवं तु वामाना१२५ । (विण्मूत्रा मेध्यमध्ये )

१८९

वितीर्णे सर्वस्त्रे तरुण१८९ । विद्यन्ते द्वारकाद्या

१२५ विद्या काचित्स्फुरति

२४

विद्या नाधिगता कलंक

३२ विद्या नाम नरस्य रूप

१६ विद्वत्त्वं च नृपत्वं च

विद्वांसः शतसंख्य

। विद्वांसो वसुधातले

विद्वानेव विजानाति

विधिरेव विशेषगई३६

१९०

५८

६३ विधूतकेशा: परिलोलि१९०

( विनामृतं विषं) १९० विनोदमात्रमेवेदं १९० विपश्चिद्देदादौ

२० विपदि धैर्यमथाभ्युदये

१९०

६७ । विपुलहृदयै धन्यैः

१९०

( वियत्पृथ्वी वायु-)

( विपधुच्चैः स्थेयं पदम- )

७०

वियदुपरि समेघं

१९० वियद्भूतं भूतं यदवन२५० विरमत बुधा योषित्स१९० विरम विरमायासाद१९१ विरहेऽपि संगमः खलु

१९१ । विरुद्धस्तथ्यो वा

१२५ । ( विलासिनीनां सहजा )

१२६ विवेकव्याकोशे

१९१ ( विशीर्णे सर्वस्वे )

१९१ । विश्रम्य विश्रम्य वनNo.

३२२

७३८

३२३

३२३

१५६

७३

४३

३२४

८३८

७३९

४३

७४०

७४१

९

४६ :

६८

६६

१९९

३२५

४१

७४२

१७५

७०

७४३

७४४

७४५

७४६

७४७

७४८

९१

१२

१४

१८

१६२

१५

१४०

१५

३२६

३२७

३२८

७४९

८२

३२९

३२५

१२१

१८

Page

१२६

१९१

१२६

१२६

६१

२९

२१७

१२७

२०४

१९१

१९

१९१

१९२

२१२

२०६

२०९

२१०

२१०

८०

१२७

२१७

१९२

६९

२८

१९२

१९२

१९२

१९२

१९२

१९३

३६

२०६

२१३

६

८

६३

२१३

५५

२१३

१२८

१२८

१२९

१९३

३२

१२९

१२७

४८ F

2,

Stanza

विश्वामित्रपराशरप्र विश्वासायतनं बिविश्वेश्वरे भवति

( विषमलमशनाय )

विषस्य विषयाणां च

विस्तारितं मकरकेतन( विस्तीर्णे सर्वस्वे ) वीतरागभयक्रोधो वृक्षं क्षीणफलं त्यजंति

वृथाग्रे दशनो मुग्धे

( वेदा नाभ्यसिता )

वेदो निर्वेदमागादिह

वेश्यया सह संभोग वेश्यासौ मदनज्वाला वैराग्यं संश्रयत्येको व्यङ्गं शरीरं सुभगं

व्याघ्रीव तिष्ठति व्यादीर्घेण चलेन व्याधस्याचरणं ध्रुवव्यालं बालमृणालतंतुव्यालुम्पन्ति समाधिव्योम्नकान्तविहारिणो

शंभुस्वयंभुहरयो शक्यो वारयितुं जलेन शतं वा लक्षं वा नियुत ( शरच्चंद्रज्योत्ला ) शरीरं कुरूपं तथा

( शशिदिवाकरयोग्रह )

शशी दिवसधूसरो

( शस्त्रं नाधिगतं ) शय्या शैलशिला शान्ते मन्मथसंगरे

शास्त्रं नाधिगतं व्रतं

शास्त्रज्ञोऽपि प्रगुणितशास्त्रोपस्कृतशब्दशिकतासु तैलं सुकृतं

शिखिनि कूजति गर्जति शिरः शावै स्वर्गात्पशुशिव शिव महाभ्रान्ति शिशिरे निशासु बाते शीतार्ता इव संकुचन्ति शुभ्रं सद्म सविभ्रमा तरदुमनीरदे प्रस ( शृङ्गारेश्मतेकश्चित् ) शेते मया यथा साधे ( श्रुतं श्रुतेनैवन )

No.

३३०

७५०

१६१

७५१

११४

३२५

७५२

७५३

७५४

७६३

६७

७५

११०

३३१

७५५

३३२

१२९

७५६

६७

७५७

७५८

११२

७५९

७६०

३४७

७६१

२४०

१०

७६३

३३३

७६२

७६३

१००

१३

७६४

७६५

३३४

५८

७६६

७६७

७

१०५

३३१

१७

५४

लोकानुक्रमणिका

Page Stanza

१२९ । ( श्रुता भवति तापाय )

१९३ श्रुतिस्मृतिपुराणानां

२१९

६३

( श्रुत्वा भवति)

श्रोत्रं श्रुतेनैव न

१९३ (तं पदं शिरसि )

४५

१२७ संकल्पमात्रमेवेदं

१९३ संगमविरहवितक

१९३ संगीतभारतकथा

१९३ । संचिन्तिता किमन्यं

१९५

२२० । संदष्टेऽघरपल्लवे स

२१०

संतप्तायसि संस्थितस्य

संन्यासो विहितस्य संपदो जलतरंग४४

१२० । संपत्सु महतां चित्तं

१९३ । संमोहयन्ति मदयन्ति

१३० । संसार तव पर्यन्त

५१ ( संसारमनीरदे)

१९४

संसारेऽपि परोपकार

२७

संसारेऽस्मिन्नसारे कुनृसंसारेऽस्मिन्नसारे परि१९४

१९४ संसारो विविधाधिबा

सकोऽपि स्मर्यतां

४४ । सखे धन्याः केचित्

१९४ ( सगुणभपगुणं वा)

१९४ । स जातः कोप्यासीन्

१३५ । ( स जातो येन जातेन )

१९४ स तां हृदि विनोदाय

९४

सति प्रदीपे सत्यग्नो

( मुत्यं चेत्तपसा च )

५ १९५ । सत्यं जना वच्मि

१३० ( सत्यं नैव बृहस्पति )

१९५ सत्यं मनोहरा रामा

१९५

४०

( सत्यत्वेन मृगाङ्क )

सत्यां क्षितौ किं कशि

६ सत्यानृता च परुपा १९५ । सत्यामेव त्रिलोकी

१९५ सहनमुपगतोऽहं

१३१ ( सदा मेरु: श्रीमान् )

२१९ सदा योगाभ्यास

१९५ सदंशो गुणवानहं

१९५ सन्त्यन्ये त्रिदशापगा

३

सन्त्यन्येऽपि बृहस्पतिसन्त्यर्था मम संचिता

४२

१३० । सन्त्येवात्र वने वनेऽपि

२०७ । सन्मार्गे तावदास्ते

२३ ( स परप्रतारकोऽसौ )

No.

३४८

७६८

३४८

५४

३२३

७६९

७७०

७७१

२९

३३

७७२

८७

७७३

३३५

३३६

१०३

१०५

३०

९७

८८

७१

७७४

३३७

४५

३३८

७४

७७५

१३०

३७

८१

५३

७७६

१०८

७७७

५९

३३९

७७८

३०६

१४६

९६

५१

५३

७६

७७९

९५

१२०

२३७

Page

१३६

१९५

१३६

२३

१२६

१९६

१९६

१९६

२०७

१४

१९६

२२३

१९६

१३१

१३१

४१

४२

२१५

३९

३५

२२१

१९६

१३२

२०

१३२

३०

१९६

५१

१६

३२

૨૨

१९६

४३

१९७

२४

१३२

१९७

१२०

५७

२२४

२१८

२२

२२१

१९७

३८

४७ २३८

Stanza

( समधुरं मधुरैरपि ) समय एवं करोति समारम्भा भग्नाः कति समाश्लिष्यत्युच्चैर्वन

सरसा सुपदन्यासा सर्पदर्जनयोर्मध्ये

सर्पः करः खलः करः सर्पाः पिबन्ति पवनं सर्व प्रेप्सति यत्सुखासर्वशक्तिमयो ह्यात्मा

सर्वे लतान्तास्तरुमासर्वे वयमिह स्वप्नसहकारकुसुमकेसरसहवर्धितयोर्नास्ति सा गोष्ठी सुहृदां निवासाधुरेवार्थिभियीच्यः सानन्दं सदनं सुता सा बाला वयमप्रगसारं सारभरङ्गतरुण( सा रम्या नगरी ) सा रोगिणी यदि भवेदसा हानिस्तन्महच्छिद्रं साहित्यसंगीतकलासिंह: शिशुरपि निप सिंहो बली द्विरदशूकरसिद्धाध्यासितकन्दरे ( सिलमलमशनाय ) सीत्कारं कारयति सुखोपायमशक्यं च सुगन्धं वनिता वस्त्र सुजनं कुजनं मन्ये सुजनो न याति वैरं

सुतारा विक्रीता स्वसुधामयोऽपि क्षयरोगसुधाशुभ्रं धाम स्फुरद सुप्ता न्येन सहान्येऽयं सुवर्णपुष्पितां पृथ्वी सुवृत्तस्यैकरूपस्य सुहास्य मुखपङ्कजे सूनुः सञ्चरितः सठी

सृजति तावदशेषसेवतेऽवसरप्राप्तास्तनशैलसंनिधाने

स्तनौ मांसग्रन्थी कनकस्तम्भः स्वेदोऽथ रोमाञ्चः

( स्त्रीणां स्तनौ यदि धनौ)

स्त्री मुद्रां झषकेतनस्य

भतृहारसुभाषितसग्रहस्य

No.

७८०

७८१

७८२

७८३

७८४

७८५

७८६

७८७

७८८

७८९

७९०

३४०

७९१

२८

७९२

७९३

८५१

७९४

१६९

६

७९५

७९६

७५

७९७

३४१

१६१

७९८

२१

७९९

८००

८०१

८०२

८०३

१३४

१९

८०४

८०५

८०६

८०७

३४२

२०

८०८

१५९

८०९

१३६

११३

Page

Stanza

स्थगयति तमः शशाङ्कं

१९७ । स्थाल्यां वैडूर्यमय्यां ( स्थितं किंचिद्वक्ते )

१९७

१९७ स्थिति: पुण्येऽरण्ये सह

१९७ स्नात्वा गा: पयोभिः

१९७ । स्पृहयति भुजयोरंतर१९८ स्फुरत्स्फारज्योत्स्ना स्मितं किंचिद्वक्तं सर १९८ । स्मितेन भावेन च ल१९८

१९८

स्मृता भवति तापाय

१९८ । स्रजो हृद्यामोदा १९८ स्वगृहे पूजितो मूर्खो

१३२

म्वचित्तपरचिन्तयैव

१९८

२१५

१९८

१९८

२०५

१९९

( स्वजनबन्धुजनेष्व )

स्वदत्ता पुत्रिका धात्री

स्वपरमतारकोऽसौ

( स्वप्नस्ना युवसा-)

स्वयं गुणपरित्यागाद्

स्वयं देहः स उद्धारस्

स्वयं भोक्ता दाता वसु

२१२

स्वयं हि पच्यते पार्क

१९९

१९९ । ( स्वयममृतनिधानं ) ३० स्वल्पस्नायुवसाव १९९ ( स्वर्गद्वारकपाटपाट )

१३३ । स्वादिष्टं मधुनो घृता ६३ । स्वाधीने निकटस्थिते

१९९ स्वाधीनेऽपि कलत्रे

२०७ । स्वान्तव्यनि निरस्त

१९९ स्वायत्तमेकान्त हितं

१९९

२०० हंहो पान्थ किमाकुल

२०० हत्वा नृपं पतिमवेक्ष्य

२०० हरति वपुषः कान्ति ५२ । हरिद्रा गोरसं चूर्ण २०७ हरेललावराहस्य

२०० हर्तुर्याति न गोचरं

२०० । हस्ते कृता सुरूपा च

२०० हासोऽस्थिसंदर्शनमक्षि२०० हिंसा शून्यमयल

१३३ हिक्काकासभगंदरोदर२०७ । हितमिममुपदेशं

२०१

हित्वा विश्वाद्यवस्था:

६२ । हे कोकिल कुरु मौन

हे पुत्रा व्रजताभयं

२०१

५३ हेमन्ते दधिदुग्धसर्पि४५ हेमाम्भोरुहपत्तने

No.

८१०

३४३

९३

३४४

३४५

३४६

३४७

९३

७९

३४८

३४९

८११

८१२

६१

८१३

१२०

३५०

८१४

७७

८१५

२०९

३५०

१५४

३५१

४६

८१६

५३

६८

८१७

८१८

५९

८१९

८२०

१५

૪૨

८२१

३५२

८०

८३

८८

८२२

१०१

१४४

८२३

Page

२०१

१३४

३७

१३४

१३४

१३५

१३५

३७

३१

१३६

१३६

२०१

२०१

२५

२०१

819

१३६

२०१

२१०

२१२

२०१

८३

१३६

६१

१३७

२१७

२०१

२१८

२७

२०१

२०२

२१९

२०२

२०२

७

૨૦૮

२०२

१३७

૨૨૨

२११

२२३

२०२

२२५

५६

२०२ •

Addenda And Corrigenda.

Special attention is again called to supplementary information about MSS in the Introduction; also to extra variants and corrections under versions Q, H, T1.

Sanskrit Text: Read on p. 10, 22 किमपरैः for किमपरैः; p. 65, 1664 सुतराम् for 167¹ सुतराम्; हृदय for हृदय; p. 67, 171" यत्राप्येकस् for यत्राप्येकस; p. 97, 2474 सार्धमन्येन for सार्धमन्यने; p. 112, 286° जृम्भते for जम्भते; p. 120, 305 चित्तः for 'चित्तः; p. 149, number of 432 misprinted 433; p. 150, 441 should be combined with p. 153, 461; p. 153, 466a read 'कर्कशकर for 'कर्कशर-; p. 160, 510 is found in all anonymous fragment of & printed anthology as तरुणि संहर संहर लोचने तृणलवेषु कुठारपरिग्रहः । मयि मनोभवमार्गणपीडिते न हि सतामुचितं मृतमारणम् ॥p. 167, 556-557 are in inverted alphabetical order; p. 185, 6896 read धन्यास for धन्यांस; p. 186, 700 is more correctly reported in one of the unnumbered H&m MSS as N1 = योगेन्द्रेण फलं प्रदत्तमजरामृत्याय यस्मै पुनः राज्यै भर्तृहरेण दत्तमनया वंठाय तस्मै ददे । वैठेनादित हीनपुण्ययुवती विप्राय वारस्त्रिया विप्रेणापि तदेव दैववशतो राज्ञे प्रदत्तं पुनः ॥ p. 187, 705-706 in inverted alphabetical order; 7100 emend वनेषु to नवेषु; p. 190, 730 is the unemended form of p. 191, 735, printed inadvertently; p. 193, 754 might be खण्डिता एव शोभन्ते वीराधरपयोधराः ॥ cf. SR.B. p. 328. 3; p. 205, 852 read घृतं for घृतं ; p. 225, 1014 Lanread for मण्डितम् [ to qualify काश ].

ed

२३९

Critical Apparatus: ntus: Y means Y T G Mon p. 2, 4 and p. 3, 6; p. 4, 7t variants झटति etc. should be rl be read झटति etc.; p. 44, 112 Harilal's lith ed. is dated 1860; p. 59, 149t MS CMS C reads संप्राप्तोपि वराटकोहि; p. 79, 1974 version A, not B, reads कांत्युज्वलं; Pालं; P, 117, 298 seems to have been constructed rom two consecutive stanza stanzas as for example in the Pañcatantra, ed. Bomb.1.188-189 by adding ab ng ab of the second to cd of the first.

The critical apparatus doess does not cite Q numbers, which will be found in the synoptic chart. MS C containontains stanza 501, but not the alternative form 739, as N46. The following numl numbers of group III slokas in codex I have not been cited in the critical appare pparatus: 378 = N105 (106 ) ; 528 = N101 (102); 642 = N107 (108);

W

596 – N106 (107), beginning अनुगन अनुगन्तव्याः; 648 = N28; 726 – Ś94(105); 772=S9

599

V65 (71) ;

= $93(98).

equired Gokhale

A MS in the newly acquir collection at the BORI is complete but for the first 3 - 1 / 2 sta. stanzas, and seems to to be derived froun the same parent version as Ham 874, 174, which is shorter. The omissions common to these are 278, 282, 283, 342; com common inclusions 291, 520, 544, 599804 816. The following additional stanzas nzas from the BORI MS should be taken into group 1II, &s numbers 853-6 : NE: N 5 = अयश्वणकचर्वणं फणिफणामणेः कर्षणं करेण गिरितोलनं जलनिधेः पदालंघनम् । प्रसुप्तहरिबोधनं बोधनं निशितखद्गसंस्पर्शनं भवेदिष्ठ न तु क्वचित् कृपणतो धनस्पर्शनम् ॥ ८५३ ॥ SRB. P, 72. 58.58 891 - प्रियतः प्रभावपदमन्तोऽपि हृदयमान् भवति । न यावच् चन्दनतरुसुरभिनिर्मलमलयपवम यपवमानः ॥ ८५४ ॥ ( followed by 274 ). V 3 = मनः कुत्रोद्योगः सपदि वद मे गम्यपदवीं नरे* नरे वा नाय वा गमनमुभयत्रापि च मृषा । यतस् ते लीबत्वं प्रतिपदमहो हास्यपदवीं जनस्तोके मारके मागास्त्वमनुसरहि ब्रह्म परमम् ॥ ८५३ ॥ सान्तमतुर्विवेकात् पितुरपि कृपणा मंक्षु कृत्वा कृत्वा पृथङ्यामाशा योषा स्वतन्त्रा व्रजति

परगृहान्सर्वदा वीतलजा । पुष्ट्वा दम्भं स्वबन्धुं मम यमन यमनियमौ भ्रातरौ भसंयन्तीं खिन्नामेनां कुमार्या तदपि कथमहं हन्त वन्ध्यां श्रयामि ॥ ८५६ ॥. – S - SRB. p. 77.56.

v 2२४०

From a recently aoquired MS at the BVB, N104 = कोऽर्थान्प्राप्य न गर्वितो विषयिणः कस्यापदोऽस्तं गतः स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः को नामा राज्ञां प्रियः । कः कालस्य न गोचरान्तरगतः [ कोऽर्थी गतो गौरवं को वा दुर्जनवागुरासु पतितः ] क्षेमेण यातः पुमान् ॥ ८५७ ॥ - BIS. 1942 (754). Pañc. ed. Koseg. I. 162. ed. orn. 115 ed. Bomb 146 Hit. ed. Schl. II. 144. ed. Johns. 151. Suk. Pet. MS. 22. Vikramaca. 40. Sadratna 2

( Haeb p. 4) Vrddha Cāp. 164. Subhash. 69; Sp. 1534; SBH. 3470 ( Pañc. ); SDK 5. 362 (p. 302 ); SRB. p. 1781011 ( Paiic.). Copied Samvat 1667

at Burhāņpūr by Sāha Nemīdāsa's son, rosident of Sarangpür; complete, with an old Gujarati translation differing from that of version B; N parallels Uda 1486 as also the middie half of Ś while V follows the long-vairägya group. The scribe's carelessness, with the likelihood of this being a misch-codex, reduces the importance of onissions, among which are 43, 112, 143, 174*, 216, 231, 280,297. Stanza 75, omitted in Uda 1486 is included though the two are concordant for this portion of the text. Other inclusions are 367, 412, 436, 440, 683 [mf], 550, 250, 528, 542, 262, 560, 582, 596, 599, 609, 264, 266, 272, 288, 295, 636, 724, 736, 739, 741, 337, 339, 344. MSS. no. 47-15 and 47 - 16 of the N. R. Mățe collection at Satãrã are the W version N and V respectively, adding nothing except to the total number of codices examined which is now 381.

Introduction p. 23, 1. 20, read Jodhpur for Jaipur.

भो भो पुस्तकवाचका बुधवरा युष्मानहं प्रार्थये
यद्धस्तत्वरया प्रमादजनितं बिन्द्वक्षरभ्रंशनम् ।
तदृष्ट्वा न शपेत मन्युवराग । स्त्वत्पादपङ्केरुह-
द्वन्द्वे मे प्रणतस्य मस्तकमिदं भृङ्गायते क्षम्यताम् ॥

(From the Colophon to SSD. skandlia V ). लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमा, पुस्तकालय

L.B.S. National Academy of Administration, Library

मसूरी

MUSSOORIE

यह पुस्तक निम्नांकित तारीख तक वापिस करनी है। This book is to be ret rned on the date last stamped

दिनांक

Date

उधारकर्त्ता

की संख्या

Borrower's No.

दनांक

Date

GL SANS891.21 ВНА

AAUDAINIK

125548 LBSNAA

उध

को संख्या Borrower's No. Sam

** 821.21

भनुह

वर्ग सं.

Class No..........

लेखक

starfcato 15163

ACC. No........

पुस्तक सं.

Book No.......

ITETT

Author.......

शीर्षक शतकत्रया दि-तभा तिसंग्रह:

Title.......

निर्गम दिनांक उधारकर्ता की सं.

Date of Issue

Borrower's No.

Sans

हस्ताक्षर Signature

891-21

LIBRARY

Hraf

LAL BAHADUR SHASTRI

National Academy of Administration

MUSSOORIE

KITES

Accession No. 125548

1. Books are issued for 15 days only but may have to be recalled earlier if urgently required.

2. An over-due charge of 25 Paise per day per volume will be charged.

3. Books may be renewed on request, at the discretion of the Librarian.

4. Periodicals, Rare and Reference books may not be issued and may be consulted only in the Library.

5. Books lost, defaced or injured in any way shall have to be replaced or its double price shall be paid by the borrower.

Help to keep this book fresh, clean & moving