॥ मलयमारुतः ॥

॥ प्रथमः स्पन्दः ।

निसी

ज्योतिर्गमय

whuli

केन्द्रीय संस्कृत विद्यापीठ निरुपति,

केन्द्रीय-संकृत विद्यापीठम् तिरुप्पति

१९६६ MALAYAMARUTA

A collection of minor works in Sanskrit poems, plays, hymns, anthologies etc.

Part one

Edited by

Dr. V. RAGHAVAN

Chairman, Central Sanskrit Institute, Tirupati

FAIRE

न्ट्रीय संस्कृत विद्यापीठ लिला

Published by

THE CENTRAL SANSKRIT INSTITUTE,

TIRUPATI

1966

c Copyright: Kendriya Samskrita Vidya Pitha, Tirupati सर्वेऽधिकाराः स्वायत्तीकृता!

Price: Rupees Five

मूल्यम् पञ्च रूप्यकाणि

-
॥ मलयमारुतः ॥

संस्कृतसाहित्ये विद्यमानानाममुद्रितानां काव्य-रूपक - स्तोत्र - शतक - सुभाषितादीनां लघुग्रन्थानां संग्रहः ।

प्रथमः स्पन्दः

तिरुप्पतिस्थ-केन्द्रीयसंस्कृतविद्यापीठाध्यक्षैः डाक्टर् वे. राघवार्यै: संपादितः

तिरुप्पति- केन्द्रीय संस्कृतविद्यापीठेन

प्रकाशितः

१९६६ PREFACE

As early as the study of the greater productions in Sanskrit began, interest in the minor works also arose. Side by side with editing and translating the major texts, early Indologis's thought of bringing to light the short poems, plays, lyrics of love and devotion etc., the laghu kavyas which were in abundance in Sanskrit literature, through collections of these published periodically.

The earliest effort in this line seems to be "The Neeti Sunkhulun a collection of minor Niti works, in Bengali script (Serampore Press, 1831). The next is the well-known Kavyasamgraha, a Sanskrit anthology being a collection of best smaller poems in Sanskrit language" brought out by the missionary Dr John Hæberlin (W. Thacker & Co., Calcutta, 1847). In 1850, Giriscandra Vidyaratna brought out the Satakavali (Samkrita Press, Calcutta). In 1869, Dinanatha Nyayaratna re-published Hæberlin's anthologies; and based on the same and with some additions, Jivananda Vidyasagar brought out his Kāvyasaṁgraha in 1872 (2nd edition 1886; 3rd, 1888). Bholanatha Mukhopadhyaya compiled the Kāvyaratnasārasamgraha in 1876 (Kavitāratnākara Press, Calcutta).

>

(6

The above ventures were from Calcutta. In Bombay, the first efiort in this direction was the Kavyakalāpa (Ganpat Krishnaji's Press, 1864). From the Gopal Narayan Co.'s Press, Bombay, appeared in 1887-1891 the series of minor works called the Grantharatnamālā. But the best known of all such serial publications of collections of minor works is the Kavyamālā Gucchakas of the Nirnaya Sagar Press, Bombay, of which fourteen parts appeared, offering in all 131 works.

The Pandit (Käsi-vidyā-sudhānidhi), Banaras, started in 1866, presented some shorter texts but it concentrated on Sastraic works and longer treatises. Serial publications of critical editions of larger treatises were started in many centres in India and in fact that was one of the main forms that Sanskrit studies and research took at the turn of the present century and during its early decades. After the last part of the Kavyamala Gucchakas in 1906, no sustained attention was bestowed on this line of work. This was also the time when new collections of Sanskrit manuscripts were being organised in Universities and Oriental Institutes, all of which threw up an enormous amount of minor poems, playlets, hymns, centuries of lyrics and reflective verses, short texts on poetics, prosody etc. Histories of Sanskrit literature which were written could not know all this continuous output in Sanskrit through the centuries and most of them confined their accounts to the period before the 12th or 13th century, with brief mention of stray or select works of the later centuries.

I had been advocating for long that Sanskrit manuscript libraries, in addition to their series of major Text-editions, should run their own Bulletins and publish therein the minor works in their collections. The Trivandrum (now Kerala) University Manuscripts Library, with which I had some association, adopted the suggestion and upto this day, the journal of this Library, the only one to keep to this plan so far, has been able to bring to light a considerable number of poems, plays, hymns etc. written by authors who flourished in Kerala or were patronised by the different royal houses in Kerala.

The Sanskrit Commission appointed by the Government of India devoted much attention to the question of manuscripts and their publication. The Central Sanskrit Institute (Kendriya Samskrita Vidyapitha), Tirupati, which is born out of the Commission's Repo:t, has naturally the responsibility to carry out as many as possible of the Commission's recommendations coming within the purview of its work. This need to bring to light the large mass of short works lying in manuscripts was mentioned in the outline of work I presented at the first Convocation of the Vidyapeetha, which was addressed by the then Union Education Minister, Dr. K. Shrimali, and later my proposal to the Research Committee of the Institute to edit and bring out for the Institute, for this purpose, a periodical called Malayamāruta was endorsed by the members.

The plan of the Malayamãruta is the same as that of the Kavyamālā Gucchakas. Short unpublished works, in the same fields covered by the latter, will be issued here. When more than (vi)

one manuscript of a short work, suitable for publishing here, is available, attempts will be made to present a collated, critical text. Bibliographical and historical data on the works and authors will be given very briefly in the footnotes, which may, where needed, include some explanatory notes also on the textual passages.

Each issue of the Malayamaruta is appropriately called a Spanda and in this, the inaugural number, nine short works have been offered. The volume opens with a Stotra on Ganapati in one of his rare forms considered especially efficacious. The second is a hymn from Kashmir to the supreme Mother Goddess, Mahārajñi, who is also the presiding deity of art and letters. The Dasaśloki, a poem on the state of Śivādvaita-realisation, is by Vidyacakravarttin, the well-known Saiva teacher, poet and critic of the 14th century; it is from a manuscript in the Madras Government Oriental Manuscripts Library. The Upadeśašikhāmaņi of Tyagaraja, in the manner of Sankara's Bhaja Govindam, is included next; it is found in the Adyar Library and the Tanjore Maharaja Sarfoji Sarasvati Mahal Library, Tanjore, (Tanjore Descriptive Catalogue, Vol. XIII, No. 1745). The anonymous description of the six seasons Şaḍrutuvarṇana is from the Sarasvati Mahal Library, Tanjore. The Kavitāmṛtakupa of Gauramohana is based on a manuscript in the Madras Government Oriental Manuscripts Library; this compilation is reported to have been printed in Calcutta in 1826. The anonymous anthology of Subhāṣitas called Narabharaṇa is also taken from a manuscript in the Madras Government Oriental Manuscripts Library; the manuscript is defective but the collection contains many popular verses, and shows that, as in certain other branches of Sanskrit literature, in Subhāşita also, which throve on the common man's tongue, a popular form of Sanskrit was in vogue. The Somanāthasataka is by a well-known poet-musicologist; it is full of Ślesa most of which I have explained in the footnotes. The concluding piece based on an unsatisfactory manuscript from Bikaner is the Vibudhamohana, depicting the Vidvad-goşthis held in royal courts, by Harijivana Miśra of the 17th century who specialised in composing Prahasanas; some more of these Prahasanas, the condition of their manuscripts permitting, will be offered in the subsequent issues. (vii)

Of these texts, the Mahārājñistava and the Upadesasikhāmaņt are based on more than one manuscript.

I would appeal to scholars, especially those who possess private manuscript collections or are working in manuscript libraries, to co-operate in this undertaking and send manuscripts or press-copies of short works for publication in the future numbers of the Malayamāruta.

May the fresh vivifying breath of the Malayamāruta bring to light and life the countless creations of the Sanskrit Muse slumbering in the corners of the manuscript libraries and contribute to the fuller appreciation and enjoyment of her endless expressions of beauty and profundity.

Sivaratri

V. RAGHAVAN संस्कृतसरखत्याः समुन्मेषो विकासः प्रभावश्च न केवलं उद्ग्रन्थेषु, महाकाव्यादिषु, अन्यासु विस्तृतासु रचनासु, किन्तु लघुषु ग्रन्थेषु, खण्डकाव्येषु, शतकेषु, स्तुतिषु, सुभाषितेषु, भाणप्रहसनप्रेक्षणकादिषु च दृश्यते । प्राचीनेऽपि काले महाकविप्रतिभाभिः खण्डकाव्येष्वपि लीलायितम् । भर्तृहर्यमरुमयूरादीनां शतकानि प्रसिद्धान्येव । अर्वाचीने तु काले कवीनां संरम्भः विशिष्य खण्डकाव्येषु बहुधा प्रचक्राम। अद्यतने काले संस्कृतपरिशीलकानां महाग्रन्थानां प्रकाशने यावान् संरम्भ आदितो बभूव, तावान् आदित एव जजागार लघुकाव्यानां संकलने समाखादने च । हेबर्लिन्-विद्यासागरप्रभृतिभिः संपादिताः काव्यसङ्ग्रहाः गतशताब्द्या मध्ये उत्तरार्धे च कलकत्तानगरीतः प्रकाशिताः । पश्चान्मुम्बापुर्या प्रादुर्बभूवतुः ग्रन्थरत्नमाला, काव्यमाला गुच्छकरूपा च । संस्कृतविदुषां साहित्यरसिकानां च सुपरिचिता एव काव्यमालागुच्छकाः यत्र १३१ लघुग्रन्था मुद्रिताः । काव्यमालागुच्छकानां चतुर्दशो भाग: १९०६ - तमे वर्षे प्रकटितः। तदनन्तरमेतादृशं लघुग्रन्थप्रकाशनकार्यं विच्छिन्नमेव बभूव, तत्र कस्यापि श्रद्धा नोदियाय । अस्मिन्नेव समये हस्तलिखितमातृकानां मार्गणं, सञ्चयश्च भारते तत्र तत्र केन्द्रे प्रावर्तित । बृहतां ग्रन्थानां बहुकोशसंवादसंशोधनपूर्व संस्करणं प्रकाशनं च संस्कृतोद्योगिनां मुख्यप्रवृत्तितया स्त्यायते स्म । किन्तु लघवो ग्रन्थाः परःशतमगणिता मातृकास्वेव शेरते स्म । कचित् हस्तलिखितकोशागारनिर्वाहकैः कैश्चित् लघुग्रन्थप्रकाशनार्थं प्रयत्न उपात्तः, यथा केरलेषु अनन्तशयनक्षेत्रे ।

केन्द्रशासननियोजितेन संस्कृतायोगेन विचारितेषु विषयेषु अयमप्यन्यतमः यदस्य महतो हस्तलिखितग्रन्थराशेः प्रकाशनार्थं प्रयत्नविशेषः कार्य इति । आयोगापत्यभूतेन तिरुप्पति-केन्द्रीय-संस्कृत-विद्यापीठेन आयोगनिर्दिष्टानि संस्कृताभिवृद्धिकार्याणि यावत्संभवं यावच्छवयं निर्वर्तनीयानि । एवं च विद्यापीठस्य यः प्रथमः समावर्तनसहोत्सवोऽभूत्, यत्र तदानींतनकेन्द्रीयशिक्षामन्त्रिणः डा० श्री-श्रीमालिमहोदयाः सन्निहिताः, तदा विद्यापीठकार्यकलापरूपरेखानिर्देशावसरे इदमपि लघुग्रन्थप्रकाशनकार्यं सूचितम् । तदर्थं 'मलयमारुत' - नामा कश्चन काव्यमालागुच्छकानुसारी तदातदा प्रकाश्यमानः संग्रहो मया केन्द्रीय-विद्या-पीठद्वारा संपिपादयिषित इति सदस्येभ्यो निवेदितं, तच्च तैरनुमोदितम् । तस्य 'मलयमारुतस्य' अयं प्रथम: स्पन्दः विदुषां रसिकानां च हृदयस्पर्शी नूनं तानुत्पुलकयिष्यतीति विश्वसिमि ।

काव्यमालागुच्छकेषु या रीतिरनुसृता सैव अस्मिन् मलयमारुतेऽनुसरिप्यते । खण्डकाव्य-लघुरूपक-शतक-स्तोत्र-सुभाषितप्रायं संस्कृतसाहित्यजातमत्र प्रकाशयिष्यते । यत्र कस्यापि लघुग्रन्थस्य एकाधिका: मातृका: सुलभाः, तत्र मातृकासंवादपुरस्सरं स लघुग्रन्थः सम्यक्संशोध्य मुद्रापयिष्यते । ग्रन्थतत्कर्तृविषये ज्ञायते चेद्वृतान्त:, सः अत्यन्तं संग्रहेण दास्यते । एवमेव च तत्र तत्र ग्रन्थपङ्क्तिवैशद्यार्थमपेक्षिता लघ्व्यः टिप्पण्यश्च ।

अस्मिन् प्रथमे स्पन्दे नव लघुग्रन्था उपहृताः । यथोचितं वरप्रसादिनः 'उच्छिष्टगणपतेः' 'स्तवेन' समारम्भः । तदनन्तरं वागधिष्ठात्र्या 'महाराज्या: ' काश्मीरककृष्णकविकृतं 'स्तोत्रम्' । शिवाद्वैतानुभवशालिनी 'दशश्लोकी' १४-शतकीयस्य होय्सलास्थानविदुषो विद्याचक्रवर्तिनः कृतिस्तदनन्तरम् । पश्चात् श्रीशङ्कराचार्यकृतभजगोविन्दप्रतिरूपकतया त्यागराजकविना कृत 'उपदेशशिखामणिः'। 'षडृतुवर्णन'मज्ञातकर्तृकं तञ्जापुरस्थ-सरस्वतीमहाल-पुस्तकालयात् । गौरमोहनसङ्कलितः 'कवितामृतकूप:' मद्रपुरराजकीयहस्तलिखितकोशागारस्थां 'मातृकामालम्ब्य मुद्रितः; अयं सार्धशतकवर्षेभ्यः पूर्वं कलकत्तानगरे मुद्रित इति श्रूयते । 'नराभरण'-नामा सुभाषितसंग्रहः पूर्वोद्दिष्टपुस्तकालयस्थमातृकातः उद्धृतः । 'सोमनाथशतकं' सङ्गीतलक्षणविदा कविना सोमनाथेन विरचितं सदुपदेशपरमन्ते भगवद्भक्तिपरं च । अन्ते सप्तदशशतकीयेन जयपुरास्थानकविना हरिजीवनमिश्रेण विरचितेषु पञ्चषेषु प्रहसनप्रायेषु एकाङ्करूपकेषु एकं 'विबुधमोहनं' नाम, यत्र तत्तच्छास्त्रसिद्धान्तचर्चापूर्वे साहित्यविद्यायाः पारम्यं प्रतिपाद्यते । एषु महाराज्ञीस्तोत्रस्य, उपदेशशिखामणेश्च आघारतया मातृकात्रयं मातृकाद्वयं चोपात्तम् ।
मलयमारुतस्य भाविषु स्पन्देषु प्रकाशनार्थं विदुषां रसिकानां हस्तलिखितमातृकालयस्थानां च सुहृदां सहयोगः प्रार्थ्यते । खण्डकाव्यादिलघुग्रन्थानद्यावध्यमुद्रितान् प्रेष्य समारम्भमिममविच्छिन्नाभिवृद्धिसंपादनेन सफलयन्तु ते । मलयमारुतस्य स्पन्दैरुत्प्राणिता संस्कृतसाहिती अप्रकाशशिशिरजडीभावमुत्सृज्य, मन्ये, स्वीयैः अपर्याप्तैरासेचनकैः विभ्रमैः भावैश्च सहृदयानानन्दयिष्यति ॥

महाशिवरात्रिः १८-२-६६

वे. राघवः अनुक्रमणिका

१.

श्री-उच्छिष्टगणपतिमन्त्रमातृका स्तव:

२. पण्डित कृष्णकेन विरचितं श्री महाराशीस्तोत्रम्

३. श्रीविद्याचक्रवत्तिविरचिता दशश्लोकी

४. श्रीत्यागराजविरचितः उपदेश शिखामणिः

५. षडृतवर्णनम्

६. श्रीगौरमोहनेन संकलितं कवितामृतकूपम्

नराभरणम्

८. सोमनाथकृतं सोमनाथशतकम्

९. हरिजीवनमिश्रकृतं विबुधमोहनं प्रहसनम्

...

...

...

...

...

पृष्ठम्

९-२१

२२-२४

२५-२७

२८-३३

३४-४६

४७-८३

८४-११२

११३-१२७
आर्यासूनुसमानं प्रणम्यमानं धरासुरैः प्रवरैः ।
[^१]झापाम्बया तयालं मुद्गल[^२]मालम्बदं कलये ॥ १ ॥

[^३]वृत्ताभिख्या[^४]हृतार्यां[^५] श्रुतविविधगणां[^६] छन्दसां[^७] वर्णनीयां
यातां सर्वादिमत्वं[^८] सुरगण[^९]कलितां भासमत्वं[^१०] दधानाम् ।
[^११]युक्तं स्थानं नयन्तीं लघुमपि सकलं बिभ्रतीं मालयायां (मात्रयालं)
वन्दे [^१२]वार्धीभवर्णां भृतमुनियतिकां स्रग्धरां शम्भुमूर्तिम् ॥ २ ॥

* नागपुरस्थभोसलसंस्कृतमहाविद्यालये दृष्टा मया ग्रन्थस्यास्य मातृका । विद्यालयाध्यक्षैः श्रीशङ्करशास्त्रि-आर्वीकर-महोदयैः प्रतिलिपिरस्याः सदयं प्रेषिता ॥ + अस्य शतकस्य प्रणेता मौद्गलि: सोमनाथ: सकलकलेत्युपनामभाक् जाति-माला-अन्योक्तिमालयो: कर्ता, रागविबोधो नाम प्रसिद्धः सङ्गीतशास्त्रग्रन्थश्चानेनैव १६०९ क्रिस्तवषें व्यरचि ।

[^१] ज्ञाता-इति मातृकायाम् । 'झम्पा' 'झापा' इति कवेरन्यासु कृतिषु । कवेर्मातुरियं नामेति भाति ।

[^२] मुद्गलः कवे: पिता ।

[^३] अत्र शम्भुमूर्तिस्रग्धरावृत्तयो श्लेषः ।

[^४] मातृकायां '०ख्यां' इति व्यस्तं दृश्यते ।

[^५] आर्या तन्नामकः जातिरिति ख्यातः छन्दोविशेषः । पार्वती ।

[^६] गणा: वृत्तेऽक्षरगणाः, शिवानुचरा भूतगणाश्च ।

[^७] छन्दः पद्यं वेदश्च ।

[^८] सर्वादिमत्वं सर्वादौ मुखे मगणः स्रग्धरायाम् ।

[^९] देवसमूहा: देवतावाचक-अक्षरगणाश्च ।

[^१०] भा ४; चतुस्समत्वमिति यावत् । समवृत्तं हि स्रग्धरा । अन्यत्र भायां कान्त्यामसमत्वमसमानत्वं दधानाम् ।

[^११] युक्तं संयुक्ताक्षरयुतं योगिनं च । लघु लघ्वक्षरं, लघुभूतं जनं च । मात्रया गुरुलघुन्यायेनेति वृत्ते । शम्भुमूर्तिपक्षे मात्रया शक्त्येकदेशेन सकलम् अलं बिभ्रतीम् ।

[^१२] वार्धीभवर्णामिति । वार्धि : ४, इभः ८, प्रतिपादं स्रग्धरायां २१ वर्णाः, आहत्य ८४ भवन्ति । शिवमूर्तिपक्षे वार्धीभ: समुद्रोत्थो गज ऐरावत: तद्वर्णां धवलामिति यावत् । भृतमुनियतिकाम् मुनि: ७; प्रतिसप्तमाक्षरं स्त्रग्धरायां यतिः, भृता मुनयो यतयश्च ययेति अन्यन्त्र । स्रग्धरा तन्नाम वृत्तं, मालाधारिणी च ॥
शान्तेर्मातुर्विवेकात्पितुरपि कृपणं मङ्क्षु कृत्वा पृथङ्खाम्
आशायोषा स्वतन्त्रा व्रजति परगृहान् सर्वदा वीतलज्जा ।
संधत्ते मत्कृशत्वं मम यमनियमौ भ्रातरौ भर्त्सयन्ती
पुष्ट्वा दम्भं स्वबन्धुं तदपि कथमहं हन्त वन्ध्यां श्रयामि ॥ ३ ॥

आशा सैषाऽवलोकच प्रचुरपरवसु प्रैषयन्मां तदर्थे
नानादेशानटित्वार्जयमथ तदहं लोभपुत्रानुयातः ।
दम्भं संगम्य मित्रं तदनु मदमहास्तेननिःस्वीकृतत्वात्
खिन्नोऽप्येनां कुनाथः कथमहह पुनः प्रेरयन्तीं भजेयम् ॥ ४ ॥

द्वारेद्वारे परेषां तमसि विलसिते रत्यवाप्त्यै भ्रमन्त्या
स्वस्त्रीसक्त्याऽन्यदीयां रतिमविदधतम्तान्मृषा विद्विषन्त्या |
मुञ्चन्त्या लोकलजामहह कुलटयेवाशया दूषितो ना१
प्रायश्चित्तं गृहीतुं किमपि न यतते संगयोग्यो हि नो ना[^१] ॥ ५ ॥

आविर्भूतप्रदोषां प्रवितततमसा निर्मितां भूरिजन्तु-
प्रागल्भ्यं दारयन्तीं द्युतिनिधनकरीं भानिधेरप्यतीव |
आलम्ब्याशानिशां यो विचरति परितः किं न स स्यात्पिशाच-
श्चित्रं त्वेतच्चितायां न वसति लभते नाप्यदृश्यत्वमेषः ॥ ६ ॥

आशा निष्ठा प्रतिष्ठा किल मम महिलास्तासु सौख्यं कदाचित्
या प्रान्त्या सा प्रदद्यादिह किमपि तथा मध्यमा सा परत्र ।
आद्या सा नोभयत्राप्यहह तदपि किं सक्ततां यामि तस्यां
या प्रौढ्यादप्रगल्भे प्रतिदिवसमुभे ते कदर्थीकरोति ॥ ७ ॥

[^१] नरः ।
त्वं चेन्नीचत्वभीतः किमपि सुखमिह स्थातुकामोऽसि तद्भो
विद्वन् ! मुञ्चापराशा[^१] मसदृशमुचितां हन्त पत्युर्जडानाम्[^२] ।
एतामालम्ब्य दीनामनुदिनमिनवत्प्राग[^३] वात्यो(प्तो)दयत्वेऽ-
प्यत्युच्चत्वेऽपि के के न हि बहुविंपदं दीप्तिमन्तोऽपि यान्ति ॥ ८ ॥

विद्याभ्यासाख्यमाद्ये वयसि गुरुगृहे भूरि दुःखं मयाप्तं
वित्तप्राप्त्याशया च प्रचुरधरणिभृत्सेवनाह्वं द्वितीये ।
तार्तीयीके सकामव्रतयजनजपध्यानरूपं परं तु
प्रापि कापीप्सितं नो तदपि न चरमे मुच्यते हा दुराशा ॥ ९ ॥

मातस्तात प्रभो भो नयनविषयिते पादुके यन्मया ते
तत्पुण्यं पूर्वजानामिति रचितवचा: शौचमाचारमुज्झन् ।
जात्युच्चो नीचभूपानुपचरति तथाप्यौदरीं नैति पूर्ति
सत्येवं हन्त जन्तुर्भजति न तु कथं विश्वदं विश्वनाथम् ॥ १० ॥

भीतिव्रीडाविहीनो गहनगिरिदरीरन्यदीयान्गृहान्वा
सेवेतापास्य धर्मं नयमपि सपदि प्रायशो यद्वशो ना ।
आशा सैषा मनोजा रतिपतिभगिनी कामशत्रो![^४] ततस्तां
जन्तुक्लेशैकहेतुं तमिव[^५] बहुकृते किन्न भस्मीकरोषि ॥ ११ ॥

श्रेयस्वी यत्र मानं व्रजति दुरितकृत् चापमानं मनुष्यै-
रज्ञेयं तत्र दूतैः प्रभुमनु मनुजो नीयते चानपेक्षः ।
मृत्योर्गेहं वरं तन्न तु कुधनवतो यत्र सर्वापमानो
लोकैर्विज्ञायमानः स्वयमतिथितया यत्र चार्थी प्रयाति ॥ १२ ॥

[^१] अपराशा, एकत्र अपरा अश्लाघ्या आशा तन्नामा मनोभावः । अन्यत्र अपरा आशा पाश्चात्या दिक् ।

[^२] जडानां पति: महाजड, जलानां पति: वरुणश्च, यस्य अपरा वारुणी आशा दिक् उचिता ।

[^३] प्राक् पूर्व प्राची च ।

[^४] हे शिव ।

[^५] काममिव ।
द्वारेद्वारे परेषामविरतमटति द्वारपालैः करालैः
दृष्ट्वा यष्ट्याहतम्सन् रणति गणयति स्वापमानं तु नैव ।
क्षन्तुं शक्नोति नान्यं स्वसदृशमितरागारमप्याश्रयन्तं
श्राम्यत्यात्मोदरार्थे कथमहह शुना नो समो याचकस्सः ॥ १३ ॥

पङ्गोर्भावं वरं न त्वणुतरमनसां याचनायाङ्घ्रियानं
मूकत्वं वा वरं न त्वपलपितगुणं देहिदेहीति वाणी ।
जन्मान्धत्वं वरं न त्वधमधनवतामास्यभङ्गस्य वीक्षा
बाधिर्ये वा वरं न त्वतिपरुषगिरः संश्रुतिः प्रार्थितानाम् ॥ १४ ॥

स्वैर्लोकैर्योऽनुगम्य: प्रथममसदपि प्राप्नुयाद्यो गुणित्वं
पश्चाद्विन्द्याद्गुरुत्वं ध्रुवमुदयति यः प्राणहीनो[^१] वरं सः ।
न त्वर्थी योऽतिहेयो द्रुतमुचितजनैर्यश्च सिद्धं गुणित्वं
मुञ्चेद्योचे(दञ्चे?)लघुत्वं महदहह न वा याति जातूदयं यः ॥ १५ ॥

धन्यं वन्यं हि मन्ये तृणमतनुगुणग्राहिकः कोऽपि लोको
मूर्धन्याधाय धाम स्वमभिनयति यत्सर्वदा[^२]नन्ददायि ।
धिग्व्यर्थं त्वर्थिनं तं पृथुगुणमपि यं वीक्षतेऽपि क्षणं नो
दूरोद्विग्नो जनो न प्रणमति न नयत्यात्मगेहं च तत्किम् ॥ १६ ॥

चौर्य कार्यं तदा यैर्निजमुदरदरीपूरणं नो भवेच्चेद्
उच्चैर्नीचत्वहेतुं न तु विदधतु ते याचनं यातनार्थम् ।
यस्माच्चोरा: सुराजानुमतविधिवशाच्छूलपीठोपवेशाद्
उच्चत्वं तत्प्रयान्ति स्फुरति करतलोत्तानता[^३] नैव तत्र ॥ १७ ॥

[^१] प्राणहीन: प्रेतः, शवः, य : श्मशानयात्रायां स्वीयैरनुगम्यते; गुणित्वं, गुणैः पाशै : बद्धुत्वं याति; क्रमेण गुरुर्भवति वाहकानां; मरणानन्तरं च उदयति पुनर्जन्मनि । अर्थी याचकस्तु शवादपि निकृष्टः ।

[^२] सर्वदा धेनुः, गौणं नामेदम् ।

[^३] याचनकर्मप्रयुक्तमुत्तानितकरप्रसारणम् ।
यं कंचित्सञ्चितस्वं कुवचनरचनं नैव याचस्व किंचित्
त्वामित्थं चित्त ! याचे तव रुचिरथ चेद्याचने याच्य ईशः ।
[^१]भिक्षार्थित्वेन जानन्व्यसनमिव पृथु प्रार्थितव्यर्थतोत्थं
सामर्थ्याद्विश्वनाथः कथमपि वृथयत्यर्थनामर्थिनां न ॥ १८ ॥

याचन्तां केचिदाढ्यं पुरपतिमितरे देशनाथं तथान्ये
दिग्रक्षं केचनैके क्षितिपतिमपरे स्वर्पति स्वल्पचि(वि?)त्तम् ।
याचेऽहं तु त्रिलोकीपदसदधिकृतब्रह्मवाणीत्रिवेणी[^२]-
प्रावीण्यावर्णनीयागणितगुणगणं श्रीमहादेवमेव ॥ १९ ॥

इति याचकनिन्दा ॥

लक्ष्मीरेषा विषादप्यतिशयविषमा सेवमानोऽनिश यां
तं मोहं याति जन्तुः कथमपि विरतिंर्मन्त्रतन्त्रैर्न यस्य ।
व्यामोहं तत्तु[^३] सात्म्येन जनयति भवन्सो[^४] ऽपि तै[^५]स्ति जय्यः
[^६]सर्वज्ञोऽधत्त निःखोऽप्यत इव बंत तत्तां[^७]विहायाब्धितीरे[^८] ॥ २० ॥

[^९]सुज्ञाऽकस्माद्भवन्त्या दृशमथ रजसा पश्यतां दूषयन्त्या
यत्किंचित्कम्पयन्त्या निकटगत(म)[^१०]मृदुं शब्दमाश्रावयन्त्या ।
उन्मार्गेणोच्चलन्त्या सपदि कमलया वात्ययेवाभिभूताः
के के भ्रान्त्या पतेयुर्न जगति तृणवत्तूर्णमुड्डीय पूर्वम् ॥ २१ ॥

[^१] स्वयमिति शेषः ।

[^२] त्रिवेणी लक्षणया नदीत्रयप्रवाह: । तादृशवाग्धाव्याप्यवर्णनीयेत्यादि ।

[^३] विषम् ।

[^४] व्यामोहः ।

[^५] मन्त्रतन्त्रैः ।

[^६] शिवः

[^७] तत् विषम्, ताम् लक्ष्मीम् ।

[^८] समुद्रमथने समुत्थितयोः विषलक्ष्म्योर्मध्ये सर्वज्ञः शिवो लक्ष्मीं विहाय विषमधत्त ।

[^९] 'सुझ' इति मातृकास्थं पदं दुरन्वयम्; 'शून्ये' इति स्यात्समीचीन: पाठोऽत्र, यतः शून्ये पूर्वं दरिद्रे पुरुषे अकस्माद्धनं भवति, वात्या च तथा शून्ये आकाशे अकाण्डे भवति ।

[^१०] निकटगं यत्किञ्चित्, अमृदुं शब्दमित्यन्वयः ।
लक्ष्मीश्चेल्लोकमाता किमवति न जनं प्रत्युतायासहेतुः
लोको मातेव यस्या इति भवतु पुनर्योगतः सा कथञ्चित् ।
यत्प्राप्यापत्यवत् तां[^१] वहति निजतनौ स[^२] व्ययात्पाति भीतः
पुष्णाति प्रत्यहं च त्यजति न मनसाप्यन्तकालेऽतिरागात् ॥ २२ ॥

नृभ्योऽग्नौ स्वस्य धातुद्रवणमथ जले मज्जनं छेदनं तः (तैः ?)
शस्त्रैः संदंशयोगोऽनलमिलनमयस्ताडनं जन्मनीति ।
दीनाराद्यर्थसार्थो व्यथनकृदखिलं संस्मरन् किं समर्थ-
स्तज्जातीयांस्तथैव व्यथयति धनिनो बन्धभूक्षेपखिन्नः ॥ २३ ॥

आः किं भुङ्क्षे त्वमाशीविषविषवदिमां मारयन्तीं जनानां
कार्ता(?)पस्वादुतैव (ऽस्मारतैव?) स्फुरति भवति वा यद्वशात्कण्ठरोधः ।
किंतु श्रेयोऽधिगन्तुं भज भवभिषजं तं विषादं[^३] विषादं[^४]
त्यक्त्वा त्वां तत्र सक्तं कृपणमपि कृपा यस्य पायादपायात् ॥ २४ ॥

इति लक्ष्मीनिन्दा

कारागारं बत स्त्री विसहगि[^५]ति पतिः सापराधं यदन्यं
बघ्नात्यस्मिन्करार्थी न किमपि यतते रक्षणे चास्य बद्धः ।
अस्यां तूदेति बन्धः क्षरदवधि[^६] करग्राहिणः पत्युरेव
प्रायोऽस्याः पालनादौ वहति च नितरां तादृशोऽप्येष चिन्ताम् ॥ २५ ॥

[^१] लक्ष्मीम् ।

[^२] लोकः ।

[^३] विषमन्तीति विषादः शिवः तम् ।

[^४] दुःखम् ।

[^५] अन्यादृशम् । सामान्ये कारागारे पतिः राजादिक: अपराधिनं तथा अन्यमेव नरं, स्वयं ततः करार्थी वा बध्नाति; बन्धनानन्तरं कारागारस्य रक्षणार्थं न बतते । विशिष्टे स्त्रीनामके कारागारे तु करार्थी पाणिं गृह्णाति पतिः, स्वयमात्मानमेव झाति; स च बन्धो निरवधिकः; स्त्रीरूपकारागृहस्य पालनार्थं च सदा चिन्तासुरी भवति ।

[^६] निरवधि ।
सेयं हेया सुधीभिः कथमपि तरुणी वारुणीतोऽपि भीमा
यामालोक्यैव दूरात्सपदि बत नरो माद्यति भ्रान्तिमेति ।
लज्जां मुञ्चत्यवश्यं रचयति वचनं किंचिदुच्चावचं च
प्रायो हाला तु कालाद्गतिमिति कुरुते सेविता सत्यतीव[^१] ॥ २६ ॥

बाला ज्वाला विचित्रा सखिवरशिखिनः स्नेहतो नैव योज्या
दाहं या हन्त दृष्टा वितरति नितरां भूतिनाशं तनोति ।
[^२]पोषं दोषं जडत्वं नयति च दहति प्रायशोऽत्यन्तदग्धं
कम्पं संपन्नभावं गमयति तमसोऽतीव वृद्धिं करोति ॥ २७ ॥

नाशे हेतुर्वसूनामहह वसुमतः स्वप्रवेशस्य काले[^३]
स्वाधीनत्वात्कलानां निधिमपि गमयत्येव दोषाकरत्वम् ।
उच्चैर्माराङ्गभूता[^४] प्रतिभयतमसो भूर्निसर्गेण योषा
याति प्राप्नोति [^५]तस्योद्वहनकृत उषा रात्रिरित्थं स्फुटार्था ॥ २८ ॥

हन्त स्त्री मारशस्त्री सुखहृदपि कथं हृद्यभावेन कान्ता
किं तु प्रायः सुखात्तं कुरुत इति बुधैः कर्तृवत्सा निरुक्ता ।
शत्रौ मित्रोक्तिवद्वा कथमपि गदिता वैपरीत्येन यद्वा
संज्ञात्वेनात्र वैद्यैरमृतमिव विषे कैश्चिदेवं प्रयुक्ता ॥ २९ ॥

[^१] हाला तु कालात् बहो:, अतीव च सेविता विकारानेतान् कुरुते, तरुणी तु रष्टमात्रैव ।

[^२] दोषं पोषं नयति, बहुलीकरोति । जडत्वं च नयति; सामान्या ज्वाला औष्ण्यात् जडत्वं व्यपोहति, इयं तु विपरीतम् । दग्धमेव दहति, विदग्धं चतुरं पुरुषं दहति इति उभयथा योज्यम् । ज्वालाग्रे कम्पः शीतादिप्रयुक्तो हीयते, अस्यास्तु पुरः स वर्धते ।

[^३] स्वस्मिन् रात्रौ प्रवेशः, तत्समये ।

[^४] मन्मथाङ्गभूता ।

[^५] तस्य वसुमतः सूर्यस्य रात्रिभूताया योषाया अपगमानन्तरं तस्य उद्वहनकृते तया तिरस्कृतस्य उद्धारार्थं विवाहार्थं च उषा सा, तद्पा अन्या साध्वी नायिका व प्राप्नोति ।
कान्ताकान्तारभूमिं परिहर सर रे चित्तमातङ्ग दूरं
शूरो मध्यो (मृत्यु: ?) मृगारिः सततमदयुतं मर्दयेत्तत्र तु त्वाम् ।
सत्येवं च त्वदन्तर्मिलितमपहरेन्मारभिल्लो विवेकं
मुक्ता सङ्घ महार्घ्यं सुजनसमुचितं रागगुञ्जैकयोग्यः ॥ ३० ॥

दृक्पातेनान्नपानाभिलषणविरतिं कान्तिशान्ति तनुत्वं
स्वापान्तं भ्रान्ततां ह्रीहतिमथ वचनोच्चावचत्वं ददत्या ।
मायाविन्या स्वभावाद्गलितशुचितया निर्दयत्वं दधत्या
श्लिष्टे योषापिशाच्या निजरसवशतः पुंसि सौख्यं कथं स्यात् ॥ ३१ ॥

नार्यङ्गानां [^१]यदङ्गोपमितिरधिगता ते कुरङ्गादयो यां
पुष्यत्यन्यं फलैर्या हरति परमलं या च नद्या खतोत्था (तो या?) ।
तामुन्मुच्याटवीं किं श्रयसि मृगदृशं पोषणीयां प्रयत्नैः
क्लिन्नामन्तर्बहिश्च प्रबलमलशतैर्वञ्चितः काव्यगोष्ठया ॥ ३२ ॥

श्वश्रूः साधित्यकैव श्वशुर उहरगः (उटजक:?) श्यालका भूरुहोऽर्हाः
श्याल्यो वल्लयो विचित्राः सखि कुलममलं श्वापदानां कदम्बम् ।
भार्या [^२]दर्यार्ययोग्या सुतततिरपि सत्कर्मणां पङ्क्तिरग्रे
मुञ्चन्ती प्रीतये मे फलनिकरमिति प्रार्थित कर्हि सिध्येत् ॥ ३३ ॥

भोगा रोगास्त्वपूर्वा गुणविषमतया देहिनं व्याप्नुवन्तो
निघ्नन्तो विप्रयोगे दिनकरभजनादौषधाच्चानिवार्याः ।
प्राप्य प्रायो युवानं विहितविकृतयः प्राणिभिः काङ्क्षणीयाः
सत्येवं हन्त जानन्नपि भजति कथं स्वापदेरीति (ऽरीनि)वामून् ॥ ३४ ॥

[^१] यदङ्गोपमितिः कुरङ्गाद्यङ्गोपमितिः । ते यामटवीमधिगताः । परमलं नद्या या अटवी हरति, या च स्वतः सर्वमिदं करोति ।

[^२] दरी आर्ययोग्या इति च्छेदः ।
दुष्टेऽस्मिन्भोगिभावे[^१] श्रवणरहितता विष्णुसेविद्विषत्ता
द्वैजिह्यं जिह्यगत्वं परहतिपटुताऽध:स्थलोके निवासः ।
भोगच्छेदे विपत्तिः सपदि च तदिदं सर्वमर्ह पर तत्
चित्रं वाताशनत्वं न यदिह न हि वा भोगसंकोचिता यत् ॥ ३५ ॥

श्रीरामापुत्रधामाद्यधिगत(ति?)विषयां सुज्ञ चिन्तां त्यजैतां
प्राचीनं कर्म शर्म प्रवितरति विना प्रार्थनेन व्यथावत्[^२] ।
चिन्तामात्रेण वित्ताद्यधिगतिरिति चेकिं न सर्वे समृद्धाः
किंतु स्यादङ्गसादो धुतिनिघनमपि प्रत्युतास्याप्रसादात् ॥ ३६॥

सारं सारङ्गनेत्रा जगति न हि भवेदन्तवैरस्यदात्री
[^३]मा वामावास्यकाया रजनिरिव तमोदूषिता नैव सारम् ।
नो [^४]वीनोऽपीष्टपुत्रादिकविषयचयः सारमस्थैर्यपात्रं
[^५]सन्नासन्नाय गोप्यं स्वहितमुपदिशन्नेक एवास्ति सारम् ॥ ३७ ॥

नेहे गेहेषु सौख्यं धनतनयहयप्रेष्यदासीपशुभ्यो
भोगान् रोगानमुख्यान्न तु रतचतुरा नो नवाः कान्तकान्ताः ।
प्राज्यं राज्यं न भूमेररिपु न बत वा शेवधीन् दीनबन्धो
शम्भो दम्भोलिपाणेर्न पदमपि चलं किन्तु देहि स्वदास्यम् ॥ ३८ ॥

[^१] भोगिभावः भोगशालिता, सर्पभावः । श्रवणम् ईश्वरगुणसस्कथादिश्रवणं श्रवणेन्द्रियं च । विष्णुसेवी गरुडः, अन्यत्र भागवतः । अध:स्थलोकः पाताकः, अन्यत्र निकृष्टगोष्ठी ।

[^२] "अप्रार्थितानि दुःखानि यथायान्तीह देहिनाम् । सुखान्यपि तथा" इत्युक्तिरनुस्मार्यात्र ।

[^३] मा वा लक्ष्मीर्वा । अमावास्यकाया अमावास्याया: रजनिरिव ।

[^४] पीनोऽपि स्थूलोऽपि इष्टपुत्रादिकविषयचयः ।

[^५] सबा सन् ना साधुः गुरुरूपः पुमान् । आसन्नाय शिष्यभावेनोपसन्नाय गोप्यं मन्त्रादिकम् । स एक एव सारभूतः ।
क्षुद्रैरन्तर्बहिर्यन्निचितमनुचितैर्जन्तुभिः कालगत्या
विस्रं प्रस्रावि जीर्णं क्षणमपि रुचिरं मार्जनाद्यैर्विना न ।
देहं गेहं च तुल्यं परमिह निघने गेहमन्योपयुक्तं
स्यान्नो देहं; सतीत्थं न तदुपकृतये जीवतो यस्य तं धिक्[^१] ॥ ३९ ॥

मूकत्वान्नग्नभाषान्मललुलिततनोरुक्तयोगाच्च दुःखाद्
बाल्यं पैशाच्यमुच्चैः कथमपि शनकैर्यावदेतद्वयपेतम् ।
बिभ्रद्दोषप्रकोपं करचरणमपीतस्ततो भ्रान्तनेत्र-
स्वान्तं निक्षेपयन् हा सपदि तरुणिमोरुज्वरोऽलम्भि तावत् ॥ ४० ॥

तारुण्यारण्ययातोऽप्यहह किमु न रे सावधानोऽसि जन्मिन्[^२]
हन्युस्त्वां व्यग्रमुग्राः प्रचलितमभितो व्यापकाः पञ्च चैकम् ।
कोपो द्वीपी प्रपञ्चोऽहिरपि मद इभो मत्सरः सूकरेशो
दम्भो भल्लूक एषोऽसमशरशरणो मन्मथश्चोरनाथः ॥ ४१ ॥
॥

यातायातं विधत्ते सुखमसुशफरी कायकासारदेशे
यावत्संफुल्लचक्षुर्मुरवकरचरणाम्भोजराजीविराजि ।
स्फूर्जद्वानीरपूरे बहिरमलतरे तावदत्तुं स्थितस्तां
कुर्वन् मन्दं पदं स्वं बत पलितबको वञ्चकः कुञ्चिताङ्गः ॥ ४२ ॥

संशीर्णा हन्त दन्ता नवयुवतिरदाच्छादन[^३]च्छेददक्षा-
श्चक्षुर्नोद्वीक्षणेऽपि क्षण(म)महह रह: स्त्रीकटाक्षानुभावि ।
कर्णौ बाधिर्यपूर्णौ बत निपुणवधूचाटु संश्रुत्य फुल्लौ
निर्लज्जो जन्तुरेवं सति वहति रतिं योषिति त्यक्तरत्याम् ॥ ४३ ॥

[^१] यस्य जीवतः पुंसः तत् देहं न उपकृतये, परोपकृतये न भवति, तं पुमांसं धिक् ।

[^२] जन्तो ।

[^३] रदाच्छादनम् अधरः ।
अक्ष्णोरश्रुप्लुतत्वं स्वरविकृतिरतिस्तब्धभावश्च गत्या
वैवर्ण्यं गात्रकम्पः प्रलय इति दशा यद्वशेनाभिगम्याः ।
प्राप्तावज्ञां जरास्त्रीं समधिकवलितां मौलिना तां भजन्तं
कान्ता स्वं वीक्ष्य नाथं प्रथममनुरताऽप्यन्तिकं नोपयाति ॥ ४४ ॥

पादौ संस्तम्भयन्ती मुखमपि नमयत्यङ्गमाकुञ्चयन्ती
हस्तावुत्कम्पयन्ती प्रणयिजनवचो न श्रुती श्रावयन्ती ।
रत्यामुद्वेजयन्ती वलिततनुमतो नूतनोढा जरा वा
तुल्या पूर्वा तु पुंसस्त्रसति बत परा भीतिहेतुर्नरस्य ॥ ४५ ॥

[^१]बालं कृष्णं प्रसूनार्चितमनवरतं यः पुरासाद्य मूर्ध्ना
युक्तः पङ्क्त्या द्विजानां शुचितरवपुषाभीप्सितान्नान्यभुङ्क्त ।
सोऽयं तन्नो दृशाप्याकलयति बिभृते चापि नैकं द्विजं हा
वृद्धत्वे किंतु जन्तु: स्वजठरपिठरं कष्टरूपं बिभर्ति ॥ ४६ ॥

वालैरात्तं सितत्वं निजमिति गलिता लज्जयेव द्विजालिः
तस्या दृष्टैव दैन्यं नयनयुगमगादन्धतां खिन्नमन्तः ।
वार्ती श्रुत्वेति दुःखांकुलमिव बधिरं कर्णयुग्मं च जातं
ज्ञात्वापि स्वाप्तङ्क्तेर्विपदमिति कथं जीवितं स्थातुमीष्टे ॥ ४७ ॥

आसीत् पूर्वे सुहृत्ताद्यलस उपचितोऽप्यज्ञ सत्सु द्विजेषु
क्षीणत्वे तु द्विजेषु व्यसनिषु पतितेष्वद्य प(य)द्यादरस्ते ।
किं स्यादस्यां दशायां तव हितमुचितं किंचिदाख्यामि संख्यात्
मन्त्रं सप्ताक्षरं त्वं जप सुगमममुं-'पाहि भो मामुमाप' ॥ ४८ ॥

[^१] बालकृष्णं नाम देवं पुष्पैः पूजयित्वा प्रणम्य च । अन्यत्र कृष्णं तद्वर्ण वालं केशभारं प्रसूनालङ्कतं शिरसि लब्ध्वा । द्विजा: दन्ताः, भोजनोपविष्टा ब्राह्मणाश्च । शुचि शुद्धमुज्ज्वलं च । एवं यौवनं वर्णितं भवति ।
केशा: शेषाहिवर्णा वदनमपि वलीघारि दन्ताः समन्तात्
जाता: पाताददृश्या वचनमवशगं हन्त दोषाः सपोषाः ।
श्रोत्रं गोत्रं[^१] शृणोति स्वमपि न नयनं क्लिन्नमङ्गं सभङ्गं
स्वान्तं भ्रान्तं मुहुस्ते स्मरसि न किमु रे मारहन्तुः परं तु ॥ ४९ ॥

आयुर्दायं प्रभावाद्विपुलमथ मितं जन्तुजाताय दद्युः
घुस्थानस्था ग्रहा ये विविधगतियुता जीव[^२]मुख्यास्तथापि ।
वृद्धत्वं प्राप्य तेऽस्तं कतिपयदिवसैरेव यान्तीति बुद्ध्वा
वृद्धा भूस्था(त्वा)पि जीवाः स्वहितमहह नो कुर्वते
ते(ऽन्तेऽ)न्तिकस्थे[^३] ॥ ५० ॥

[^४]दोषोपद्रुत्यनूनं भवगदमशितुं यस्य केऽप्युद्यता नो
वृद्धस्यापथ्यवृत्तेः किमपि न धनिनस्तेन काशीष्ववाप्य ।
[^५]विश्वेशादेर्गणस्याङ्घ्रिदशकयुगलं स्वौषधं सिद्धबुद्धं
सन्मात्रं त्रासहीनं प्रतिदिनमरुणार्काङ्घ्रियोगेन सेव्यम् ॥ ५१ ॥

सत्सङ्गः सर्वकालं सललितवचनं सादरत्वं स्वधर्मे
संकष्टे खन्तदाढर्यै सुतयुवतिसुखे स्तोकसंसक्तभावः ।
संतोष: स्वल्पलाभात्सकलजनहिताशंसिता स्वामिसेवा
सामर्थ्ये सौम्यवृत्तिः सदयहृदयता संसृतेः [^६]सादहेतुः ॥ ५२ ॥

[^१] गोत्रं नाम ।

[^२] जीवो बृहस्पति: । उपरि जीवा : प्राणिनः ।

[^३] अन्ते मरणे अन्तिकस्थेऽपि ।

[^४] दोषोपद्रुति-अनूनमिति च्छेदः । यस्य धनिनोऽपि वृद्धस्य गदनाशनाय केsपि नो उद्यता इत्यन्वयः ।

[^५] 'विश्वेशं माधवं दुपिंढ दण्डपाणिं च भैरवम् । वन्दे काशीं गुहां गङ्गां भवानीं मणिकर्णिकाम् ॥' इति काशीस्थदैवतदशकं विश्वेशादेर्गणस्येत्यनेनोच्यते । दशानां पदयुगलमिति । क्वचित्काशीस्थदैवतदशकस्य निर्देशो मनागन्यथापि दृश्यते ।

[^६] साद: अवसादः ।
भीतामेतां कृतान्ता[^१]दवसि (न) जनतामानतां सर्ववेत्तां (त्ता)
त्वं चेत्तन्मुञ्च मुञ्च त्रिजगति गदितं नामजातं स्वकीयम् ।
भूतेशो विश्वनाथस्त्रिपुरहरशरः श्रीमहादेव ईशः
स्थाणुर्मृत्योर्विजेता गरभुगथ शिवः शङ्करः शम्भुरेतत् ॥ ५३ ॥

[^२]सोमः कामोऽभिलाषो मम च समतमाश्चित्त(ज)त्वाद्रतेर्वा
योग्यत्वात्त्वद्गतत्वाद्वहुतरसुमनःसंमतत्वात्सतोत्थं (समोऽहम्?) ।
सख्यं द्वेषोऽप्युपेक्षा यदिह भवतु तत्ते महेश प्रभुत्वात्
दृग्वैषम्यादपि त्रीक्षण[^३]मपि तु न किं शङ्करः शं करोषि ॥ ५४ ॥

[^४]म्लानेनेत(न)स्य गेहे स्थितमधिकवसोः पर्वकाले मयोच्चै-
रभ्यस्तं भ्राम्यता च प्रसरणमहह प्रत्यनन्तं करस्य ।
दत्तांशेनाऽमराणां भजनमधिकृतं नामतः कर्मतश्च
प्राप्तं सोमत्वमित्थं तदपि मदुदयो देव राजाशया न ॥ ५५ ॥

इति प्रथमपञ्चाशिका ॥

[^१] अवसि न, न रक्षसि । आनतां त्वामुद्दिश्य प्रणताम् । त्वं सर्ववेत्ता न रक्षसि चेत् उपरि निर्दिश्यमानं दीनावनार्थकं सर्वं ते नाम मुञ्च ।

[^२] सोमश्चन्द्रः, ग्रन्थकृञ्च । एतत्त्रयं शिवग्रन्थकृतोस्समतमम् । चित्तजत्वात्, सोमस्य, 'चन्द्रमा मनसो जातः' इति ऋचः । रतेर्वा योग्यत्वादित्ययं काम इत्यनेन अन्वेति । स्वद्गतत्वादिति अमिलाष इत्यमुं परामृशति । शिवविषयकामिलाषस्य भक्तानां सत्त्वात् । ग्रन्थकृद्विषये सोम इति नाम; कामाभिलाषौ च स्वरसतः स्तः । अन्यच्च ग्रन्थकृत् शिवेन स्वसमस्वमाह बहुतर इति । सुमनसो देवाः, पण्डिताश्च ।

[^३] ईक्षणत्रयवत्तवात् दृष्टिप्रकारत्रयं सख्यं, द्वेषः, उपेक्षा वा भगवत उपपद्यते ।

[^४] अत्र ग्रन्थकृतः नामतः सोमत्वात्, स्वस्य च चन्द्रस्य च श्लेषद्वारा साम्यं व्यतिरेकश्च वर्ण्येते। म्लानेन, कलाक्षीणेन दुर्गतेन । इनस्य सूर्यस्य प्रभोश्च । अधिकवसोः प्रभूतकिरणस्य तथाविधवित्तस्य च । भ्रान्तिरुभयस्य समाना । करस्य प्रसरणं किरणविस्तार :, याच्जया हस्तप्रसरणं च । अनन्तं प्रति, आकाशे; अन्यत्र अनन्तान् जनान्प्रति । चन्द्रः कलाभिः अमराणां पोषणं करोति, कवि: भक्तस्सन् तत्तत्समर्प्य देवानां भजनं करोति । एतावतापि हे देव ! शम्भो मदुदयो राजाशया न । राजा चन्द्रः प्रभुश्च ।
गौरीयुक्ताङ्कभागां वलयितभुजगां भूरिभस्माङ्गरागां
मौलिव्यालीनगङ्गां श्रिततुहिननगां क्लृप्तकन्दर्पभङ्गाम् ।
मुण्डोरुस्रग्धरां तां मुनियतिनिरतां वेदबृन्दानुगीतां
नौमि ब्रह्माद्या(द्वयां?) तां गगननिवसितां[^१] शंभुमूर्तिं प्रशान्ताम् ॥ ५६ ॥

द्वारे द्वारे परेषां प्रगटगुणगलो[^२] भ्रामितो नामितास्थो
वेषाद्यैर्हास्यदोऽहं प्लवग इव युवा दण्डवत्या युवत्या ।
तत्त्वास्तामस्तशक्तिं सजरसमरसं मां तथा नर्तयन्ती
तृष्णे कृष्णानने किं न कलयसि कृपां किंचिदद्याप्यवद्ये ॥ ५७ ॥

नानादानानि मानाग्रसर[^३]मकरवं हेतुहीनानि[^४] नाहं
दीनानां चाशनायामशमयमुचितेनान्नपानादिना न ।
आसन्नानां जनानामभिमतमपि नापूरयं निर्धनाना-
मन्नान्येवांघमानामघस[^५]मणुमन[^६] हा धनाढ्योऽप्यनर्थः[^७] ॥ ५८ ॥

श्यामा दृश्यापि रामा यदपि तदपि सा हन्त लाभातिवामा[^८]
यामालोक्याभिरामाननुसरति नरो नैव धामादिकामान् ।
क्षामात्मा हीनघामा क्षणमपि विकलो न त्रियामासु शेते
मा मा याहीति गामालपति च वितथं तेन तामाश्रयेन्न ॥ ५९ ॥

[^१] दिगम्बराम् ।

[^२] याचकत्वात् स्तुतियाच्यादिव्यञ्जककण्ठगुणा:, प्लवगपक्षे कण्ठबद्धरज्जुः । प्रगटः प्रकटः ।

[^३] मानपूर्वाणि दानानीत्यर्थः ।

[^४] निर्व्याजानि ।

[^५] अभक्षयम् ।

[^६] फल्गुहृदयः ।

[^७] धनाढ्योऽपि दरिद्र इव ।

[^७] लाभादनन्तरमत्यन्तं वामतां गता ।
[^१]आराकाराणुवेणी शिरसि, कृशतरा मध्यमुष्टौ, परत्र
स्फाराभ्यन्तःकठोरा बहिरपि मलिना वस्त्रकोशे विलीना ।
वाग्धारायां सिता या दृशि परिपतिता मोहकारी नराणां
[^२]स्मारी नारी कृपाणी यदि लगति गले[^३] जीवहारी परं सा ॥ ६० ॥

[^४]बाला: शीलप्रलोला विहितमदमला हन्त हालाविलासा:
कालाद्धातानुकूला:[^५] कथमपि कमला:[^६] स्वादुहालाहलाभाः ।
खालापा नालमाता(?)[^७] प्रण(णि)हतकुशलाः व्याधजालालिलीला[^८]
[^९]व्यालान्यद्वच्छृगाला(:) किमु भजथ बलात्तत्किलामू: कुशीलाः ॥ ६१ ॥

सौधा: [^१°]संपत्त्यगाधाः किल मम बहुधाऽह्लादभाजोऽवरोधाः
योधाः क्लृप्तारिरोधाः पृथुरपि वसुधा वाहिनी दुर्निबोधा ।
भो धात्रीशेत्यसाधारणमदमबुधाधीश चित्तेऽत्र मा धाः
वेधाः स्वप्नाभमाधात्त्वयि तदिति मुधा किं विधत्सेऽपराधान् ॥ ६२ ॥

कामान्क्षेमाशयेमान्परिणतिविषमान् हा समाधाय चित्ते
क्षामाचारा भ्रमामोऽनुदिवसमधमा नीचधामाजिरेषु ।
किंतूमाधार चर्माम्बर हर पुरजिन्मारमारेति[^११] शंभो-
र्नामालीमालपन्तः क्षणमपि सशमास्तं नमामो न नान्यम्[^१२] ॥ ६३ ॥

[^१] आरम् अयोनिर्मितम् शितम् आयुधं तद्रूपा । शिरसि अन्तिमभागे अणुवेणीरूपा वेणीव अणुप्रमाणतां बिभ्रती । स्त्रीपक्षे च तादृशाकारं वेणीभूतं केशं बिभ्रती ।

[^२] स्मरसम्बन्धिनी कृपाणी ।

[^३] यद्यालिङ्गति गले; कृपाणीपक्षेऽपि स्पष्टोऽर्थः ।

[^४] युवत्यः ।

[^५] कालेन मारणशीला: ।

[^६] सशरीरमला:

[^७] अशुद्धात्र पङ्क्तिः ; स्वालापानालपन्त्य इति स्यात् ।

[^८] व्याधविस्तारितजालसमूहसदृशाः

[^९] शृगाला यद्वत् स्वनाशाय व्यालान् सर्पान्, व्याघ्रान्, दुष्टगजान् वा भजेयुः, तथा किमु एताः कुशीला भजथ इत्यन्वय: ।

[^१०] अगाधसम्पत्तिमन्तः ।

[^११] मारमारक इति ।

[^१२] नान्यम् यथा तथां, अनन्यत्वेन न नमामः ।
सारासाराविचाराद् वयमहितपरा हन्त दारान्भजामः
[^१]कारागाराणि मारावनिपवशतरास्तज्जजीवानुरागा:[^२] ।
आरादाराघनीयं न तु मदनरिपुं जन्ममाराम्बुधारा-
पारावारावतारानुगुण[^३]मनुचराराम[^४]माराधयामः ॥ ६४ ॥

अङ्गासङ्गादनङ्गाल्पविषयसुखदात्कामिनीनां प्रसङ्गात्
[^५]पञ्चाभ्यङ्गांस्तरङ्गानिव पलसमयेनाकलय्याशुस(भ?)ङ्गान् ।
[^६]गङ्गाभङ्गात्तरङ्गामभयवरकुठारान्तिकोद्यत्कुरङ्गा-
मङ्गाव्यङ्गामनङ्गारितनुमनुदिनं चिन्तयाञ्चद्भुजङ्गाम् ॥ ६५ ॥

[^७]पाखण्डाचारिदण्डार्हण उपसरता दानशौण्डान्वितण्डा-
वादैरिद्धेन रण्डार्जव(न?)पटुवचसा[^८] हा मयाऽनाय्यनेहा[^९] ।
ध्याता न विन्दुखण्डाकलितसदलिका मूर्तिरानद्धमुण्डा
गण्डालोलाहितुण्डा निजभजनकृते दत्तपण्डा[^१०] प्रचण्डा ॥ ६६ ॥

सारङ्गाक्षीं सहारं रहसि न कलये चारुतारङ्गवर्णो नोदारं सानुकारं ललितमपि भजे गानमिष्टाङ्गहारम्[^११] ।

[^१] दारा एव कारागाराणि ।

[^२] तज्जजीवा दारजाः पुत्राः ।

[^३] जननमरणरूपा अम्बुप्रवाहा: पारावारेऽवतीर्णा इव यस्मिन् विलयमाप्नुवन्ति ।

[^४] अनुचराणामारामभूतम् ।

[^५] पञ्चाभ्यङ्गान् पञ्चेन्द्रियविषयलेपान् तरङ्गानिव अल्पकालेन आशुभङ्गान्  क्षिप्रनाशिन आकलय्य ।

[^६] द्वितीयार्धेन अनङ्गारितनोर्वर्णनम् । गङ्गाभङ्गैस्तत्तरङ्गैरात्तः रङ्गः वर्णः शोभा यया ताम् । अथवा गङ्गाभङ्गोत्तरङ्गाम् इति पाठ: स्यात् ।

[^७] पाखण्डाचारिदण्डाहणे तादृशे दण्डथे जने दानशौण्डान् उपसरता इत्यन्वयः ।

[^८] रण्डाया: तादृश्या: स्त्रिय: आर्जने पटु वचो यस्य तेन ।

[^९] अनेहा दिवस: मया अनायि इत्यन्वयः ।

[^१०] निजभजनकृते जनाय दत्तपुण्या ।

[^११] अङ्गहार: गात्रविक्षेपरूपं नृत्तमुपलक्षयति ।
संसारं निर्विचारं प्रशमयितुमहं दुःखभारं ह्यपारं
वारंवारं तु सारं जटिलमतिसितं दग्धमारं स्मरामि ॥ ६७ ॥

नाशापाशातु पाशावदपि....(?)कृशा यद्भृशाकृष्यमाणा
यातायातानि जाताभ्यधिकविकलताः कुर्वते तावदेते ।
मायानायादपायादवितजनचया तद्व्ययार्थं मयाऽसौ
[^१]तारा ताराद्यताराधिपशकलधरा मूर्तिराराधनीया ॥ ६८ ॥

योषासङ्गाः प्रदोषा इव कृतमनस:[^२] प्रीतिपोषाय नामी कोषाश्चोरोत्थमोषाञ्चिरतरमवतो मे वतृष्णापहन्त(?)[^३] । [^४]कामस्येर्षाहरोषामनुसरणकृत:[^५] क्लृप्तमायाधिशोषामीडे तोषाय दोषाकरलसदलिकां व्यक्तिमेकामदोषाम् ।। ६९ ।।

पुत्रा मे सच्चरित्राधिकविहितमुद्रः प्रेमपात्राणि मित्रा-
ण्यापन्नत्रासगोत्रा[^६] यदपि युवतयः पद्मनेत्रार्थचित्रा:[^७] ।
कोऽपि त्राता बतात्रास्ति न यमभयतो नन्दिपत्रा[^८] पवित्रा
मूर्ति: पित्रा च मात्रा सहगिह तु जयत्यन्तकत्रासिगोत्रा[^९] ॥ ७० ॥

[^१] उच्चता | तारायाः तदाद्यानां नक्षत्राणां चाधिपः चन्द्रः, तच्छुकलधरा ईश्वरमूर्तिः।

[^२] कृतधिय: पुरुषस्य।

[^३] 'मे न तृष्णापहत्यै' इति शुद्धः पाठः स्यात् ।

[^४] कामेर्ष्याहारिरोषाम् ।

[^५] भजनविधायिनः ।

[^६] आपन्नत्रासं पापाद् भयशील गोत्रं वंशः, तद्भवा युवतयः, शिष्टा इति यावत् ।

[^७] पद्मनेत्राश्च अर्थचित्राश्चेति योजनीयम् |

[^८] नन्दिवाहना |

[^९] गौत्रशब्दोऽत्र नामवाची । यन्नामकीर्तनेन अन्तकस्त्रस्तोऽपगच्छति ।
संपत्ति: कम्पयन्ती तरलमतिचला शम्पया[^१] तुल्यरूपा
संपर्क लम्पटोऽस्या इति सति[^२] कुरुषे त्वं परं स्वाहिताय ।
अङ्कप्राप्तेष्ववङ्क[^३]स्थितिमधिकदयं दत्तसङ्कल्पितार्थ
[^४]पध्वान्तांशुमन्तं किमिति न भजसे रङ्क[^५] रे शङ्करं तम् ॥ ७१ ॥

कारावन्ना[^६] कुदारानयमशुचितरानर्पितोद्वेगभारा-
नर्थाक्षेपानसारानवनपरनरान्नेत्य(नेत्य?)दैवात्सुसारान्[^७] ।
आहारान्वा विहारान्परिहरतु वरान् स्वान्ततो यावदारात्
मुक्त्यै तु स्मारहारान्[^८] जपतु सुखकरान् नाममन्त्रानुदारान् ॥ ७२ ॥

[^९]अर्वाणः सन्त्यपूर्वा मम बत करिणः शैलतर्वाद्यखर्वा
गीर्वाणांश्चानुपर्वासुखयमहमहो श्रीपतिर्वासनाभि:[^१०] ।
[^११]भगार्वान्मुञ्चेति सर्वानखिलमपि चलं स्वर्णमर्वाद्यतोऽर्वाक्
शर्वाणीकान्तमुर्वाश्रयमभयधिया मित्र ! कुर्वात्तभावः ॥ ७३ ॥

किं गर्वी जन्तुरुर्वीस्थपतिरहमिति स्वानुपूर्वीप्रवृत्त्या
स्वर्वीथ्यन्तं तु सर्वे परिणतिविरसं[^१२] चेत्तदुर्वीशतेष्टा ।
अङ्गीकुर्वीत दर्वीकरकरवलयं तर्ह्यखर्वीकृतार्थि
स्वान्तान्तर्वीतरागैः सततमधिगतं धाम चार्वीशनाम ॥ ७४ ॥

[^१] विधुता ।

[^२] एवं सति इत्यर्थ: ।

[^३] अवङ्का अवक्रा स्थितिः यस्य तम् ।

[^४] पङ्क: लक्षणया अविद्या ।

[^५] रङ्क कृपणेति मनुष्य प्रति संबुद्धिः ।

[^६]कारावत् कारागृहवत् । ना मनुष्यः । कुदारान् कुत्सिता : भार्या:, तान् ।

[^७]भोजनादिदानेन अवनपरनरान् प्रभून् दैवात् एत्य । सुसारानाहारानित्युपर्यन्वयः ।

[^८] स्मरहरस्येमान् स्मारहारान् नामरूपान् मन्त्रान् ।

[^९] अश्वा: । शैल-तरु-आदि इति च्छेदः । देवांश्च अनुपर्व असुखयमतपेयम् । श्रीपतिः तादृशसंपत्तिमानहम् ।

[^१०] अविद्यावासनामि: गार्वानित्युपरि अन्वयः ।

[^११] गर्वमयान् सर्वान् । अर्वादि अश्वादिकम् ।

[^१२] आस्वर्ग सर्वस्य 'क्षीणे पुण्ये' इत्युक्तरीत्या पुनरावृत्तिग्रस्तत्वात् ।
[^१]आशाशाली न्यपाली(?) विचरसि परितः किं नृपालीरपाली-[^२]
[^३]र्भालीया वर्णपाली फलति यदुचितं मन्द[^४] नालीकतात्र[^५] ।
आलीनो गोमचाली(?)[^६] विमलहृदयखे[^७] चित्प्रभालीढमूर्तिः
कालीशाली[^८] कपाली भवतिमिरहतावंशुमाली विधेयः ॥ ७५ ॥

संसारेऽस्मिन्नसारे घनविपिनसमे पन्नगीभूतदारे
गर्ताकारोवगारे[^९] किमु रजथ[^१०] वृकप्रायमारे जड़ा रे ।
दीनान्पान्तं सुशान्तं शिशिरहिमरुचाऽतीव भान्तं न भान्तं[^११]
गौरीकान्तं तु कान्तं प्रभजत भजतां वारितान्तं[^१२]नितान्तम् ॥ ७६ ॥

अन्योन्यारब्धवादैरभिलषितधना मान्यमप्यूनयन्तो[^१३]
धन्यंमन्या यदान्यान्वशयितुमनसोऽनेहसं हा नयामः ।
[^१४]वन्यान्नेनाशनायामवनिधरझरेणाप्युदन्यां हरन्तो
धन्यास्तेऽनन्यभावा मह उचितहिमान्यद्रिकन्यं मनन्ति[^१५] ॥ ७७ ॥

[^१] आशाशाली सन् । 'न्यपाली'इत्यत्र पङ्क्तिर्न शुद्धा । अपालीशब्दोऽत्र पालकरहित: अनाथ इत्यर्थे स्यात् ।

[^२] अपाली: नृपाली: दुष्टसखा नृपगोष्ठी: ।

[^३] भालीया वर्णपाली ललाटे विधिलिखिता रेखा ।

[^४] हे मन्देति संबुद्धिः ।

[^५] न अलीकता अत्रेति छेदः ।

[^६] गोप्रचाली वृषभेन चलनशीलः, अथवा गौत्रचाली पर्वते चलनशील इति वा स्यात् ।

[^७] विमलहृदयाकाशे ।

[^८] कालीदेवीसनाथ इत्यर्थ: ।

[^९] उरु-अगारं गर्तरूपम् यस्मिन् ।

[^१०] भ्वादिः रन्ज्-धातुरन्त्र ग्राय: ।

[^११] भाया: प्रकाशस्य अन्तो यस्मिन्नास्ति, तम्; ज्योतिर्मयमित्यर्थ: ।

[^१२] भजतां वारितान्त: मृत्युनिवारकः, तम् ।

[^१३] मान्यं मानार्हमपि ऊनयन्तः हीनं कुर्वन्त: ।

[^१४] वन्यमन्नमभन्तो गिरिनदीजलं पिबन्तश्च ।

[^१५] उचितहिमान्यद्रिकन्यं पार्वतीसहितं महः तेज: येऽनन्यभावा: मनन्ति आमनन्ति ।
पीयूषाभं सुशान्तं तुहिनकरकरासङ्गतः शीतलाङ्गं
रिङ्गद्गङ्गातरङ्गं हिमगिरितनयालिङ्गितं शङ्करं तम् ।
सन्तः सञ्चिन्तयन्ते भजनरसमयं शैत्यमन्तर्वहन्तो
मोदस्वेदार्द्रदेहाः सपदि भवदवव्याप(प)तापोपशान्त्यै ॥ ७८ ॥

हास: कामानुसारी[^१] गतरसमशनं हास्यसन्दायि वासो
[^२]रासोऽप्यात्मावसायी वसतिरशरणा यस्य दासः खपाणि: ।
आयासोऽन्यानुपोषी[^३] वच उचितरसं दुःखनाशोऽनुशासो[^४]
विश्वासः शास्त्रवासी[^५] मम भवतु सता[^६] तेन साकं निवासः ॥ ७९ ॥

दूनानानन्दयन्तो मृदुपदवचनैः सान्द्रमानैश्च दानैः
विन्दन्तो मोदमिद्धं परगुणकथने नान्यनिन्दां वदन्तः ।
भिन्दन्तो नावधिं स्वं न च मदपदतामुद्वहन्तो धनाद्यैः
कीर्येन्दुं मन्दयन्तो दममतिदधतः सन्तु सन्तो हृदन्तः ॥ ८० ॥

सन्तो भालेन्दुनामावलिलपनभवाह्लादकल्लोललीनाः
सोल्लासं शीलपाला बलिकलिकलुषक्षालिनो लीलयैव ।
उल्लोलैरप्रचाल्याः सुललितललनालापबालप्रलापैः
संपल्लाभेऽप्यलोभाः सकलविकलतोन्मूलिन: शीलनीयाः ॥ ८१ ॥

बोधाधारोऽनधीनो विषयपरिषदः प्रान्तबाधाविधात्र्या:[^७]
दीनोद्धारानुबन्धी गुरुविबुधमुदे संविधासंविधायी ।
अक्रोधोऽन्यापराधश्रुतिविधिविधुरा धीरधीराधिरोधी
संघासार्थ(?)व्युपाधि[^८]र्मधुमधुरवचाः साधुराराधनीयः ॥ ८२ ॥

[^१] स्वेच्छयेत्यर्थः ।

[^२] रसानुभवः ।

[^३] अन्यानुग्रहार्था प्रवृत्तिरित्यर्थः ।

[^४] अनुशासनम् ।

[^५] शास्त्रे श्रद्धा ।

[^६] गुरुरूपेण साधुना सह ।

[^७] अवसानविरसाया इत्यर्थः ।

[^८] विगतोपाधिः ।
कायस्थैर्याय चर्यामृतुषु समुचितां हन्त कुर्वन्त्यनार्या :
कस्मै कार्याय गिर्यादिवदविचलता देहिनां हा कदर्या[^१] ।
तार्यस्तर्या ययाऽसावुरुभवजलधिर्भावव(च)र्यानिलात्ये(धै)-[^२]
रार्याभार्यात्मकस्य[^३] प्रविदधति गुरोस्तां तदार्याः सपर्याम् ॥ ८३ ॥

वामा: कामादयोऽमी हृदयबिलगता दूरतो यान्ति भीमा
मर्माण्याबाधमानाः पृथुमहिमगुरोर्नाममन्त्रोक्तिमात्रात् ।
आदायायव्ययायाभिरति[^४]मुरुभयामत्मनेऽपायदायी
भूयोभूयो जडाये[^५] किमु न भजसि तं निर्भयायाश्रयाय ॥ ८४ ॥

सेवामेवानु देवा ददति बत न वा साधु वा साध्वभीष्टं
नैते दावाग्निवाम्यं[^६] भवमुपशमयन्त्यत्र सौवानुभावात्[^७] ।
कर्णे वाक्यप्रवाची[^८] स तु जयति गुरुः सर्वदेवाभिधान्वा (वान् ?[^९])
दैवावाप्तः सुनिर्वापयति भवदवं यो दयावा:प्रवाहैः ॥ ८५ ॥

॥ अथ शङ्करः ॥

हेतेभीतेर्भवो[^१०] मे बत गहनतया दाव एवेति मन्ये [^११]कर्मेधैस्त्रिप्रभेदैर्यदयमनुगतोऽनूनजीर्णातिजीर्णैः ।

[^१] देहिनां गिरिवदचलता कदर्या कष्टा ।

[^२] भावो भक्तिः, चय चर्यां क्रियायोग:, अनुष्ठानम्; ते एव प्रेरकीभूतः अनिल:; आद्यशब्देन कूपदण्डः, अरित्रमित्यादि तरी-अङ्गानि ग्राह्यानि ।

[^३] पार्वतीपतिस्वरूपस्य ।

[^४] आयव्ययाय उरुभयामभिरतिमादाय आत्मनेऽपायदायी स्वमित्यन्वयः ।

[^५] जड अये इति च्छेदः ।

[^६] दावाग्नेर्वाम्यं वैपरीत्यं यस्य तं भवम्।

[^७] सौवः स्वीयः अनुभावः, तस्मात्।

[^८] कर्णे मन्त्रोपदेशकर्ता ।

[^९] सर्वदेवात्मक इति यावत् ।

[^१०] भवः संसारः ।

[^११] कर्मेन्धनैः ।
नानाकारैरसारैर्विषयतृणचयैश्चान्वितो यत्तदेनं
शंभो भो मारदाहिन् पुरमथन गुरो त्वं दहेरग्निमृंर्तिः ॥ ८६ ॥

भ्राम्यन् दीनं रुवन् नृभ्रमर[^१] भववने लेक्षि किं भिक्षयाल्पं
[^२]पक्षादक्षो रसं दुर्विषयकुसुमजं कालसंज्ञानिलार्त: ।
गत्वा त्वानन्दवत्यां(न्यां)[^३] पिब शिवमुकुटाम्भोजजातं प्रभूतं
गङ्गाम्भोमध्वरुद्धभ्रमणकृतततक्लन्तिशान्त्येकहेतुम्[^४] ॥ ८७ ॥

योगाद्भोगाच्च जातां क्षणमपि सुखितां यो न यातोऽर्थतातो[^५]
माता भ्राताप्ययासीद्यदुरुधनगुणैर्नैव पोषं च तोषम् ।
सारासारार्थचिन्ताशिथिलितममताकण्ठनाहं[^६] तदाहं
मा(या)यां मायान्तकारित्रिपुरहरपुरीं[^७] सत्पुरीणां धुरीणाम् ॥ ८८ ॥

यातस्तातस्त्वकृत्वा मम हितमहितास्तावदेते समस्ताः
कामास्तान् कस्त्वदन्योऽस्तमधिगमयितुं वस्तुतः शक्त आस्ते ।
[^८]दृङ्न्यस्त्या [^९]कामशास्तस्त्वमनुपमदय स्तुत्य पूतप्रशस्ते
सच्छास्त्रोपास्तिवस्तू[^१०]पदिश किमपि मन्मस्तकन्यस्तहस्तः ॥ ८९ ॥

[^११]अस्यामानंवदान्या (नन्दवन्या)मतुलफलभरैः सद्द्द्विजालीपरीतैः रम्यायां हर्म्यवृक्षैर्मृदुलसुरनदीस्नातवातानुयातैः ।

[^१] हे नरभ्रमर इति संबुद्धिः ।

[^२] पक्षयोरदक्षः । नरपक्षे असमर्थमतावलम्बी।

[^३] आनन्दवन्यां काश्याम् ।

[^४] अरुद्धम् अविरतं भ्रमणं तत्कृता तता बहला क्लान्ति:, तच्छान्त्येकहेतुः, तम् ।

[^५] अर्थरूपः पिता ।

[^६] कण्ठनाहः कण्ठपाशः ।

[^७] काशीम् ।

[^८] दृङ्-न्यस्त्या दृष्टिन्यासेन ।

[^९] कामशास्त इत्यारभ्य शिवसम्बोधनानि ।

[^१०] उपास्तिवस्तु उपासनाविषयम् ।

[^११] आनन्दवन्यां काश्याम् । फलानि वृक्षजानि, ऐहिकामुष्मिकाणि । द्विजाः पक्षिणी ब्राह्मणाश्च ।
खेदच्छेदः कदा स्यात्प्रभ[^१] भव भवतोन्नामितावामकर्णी[^२]
लम्बस्वापावलम्बात् सततभवपथभ्रान्तितः श्रान्तिभाजः ॥ ९० ॥

शंभो किं मां विभो हा तयितु[^३]मिह न भो भावमालम्बसे त्वं
नो याचे भोगिभोगोपमितिसह[^४]महं भोगमत्रेष्टभोगः ।
नो वा रम्भोरुकुम्भोपमकुचभजनं योगिदम्भोलिपाणे[^५]
किं त्वम्भो मुक्तदम्भोऽर्थय उपरतये भो नभोनिम्नगायाः[^६] ॥ ९१ ॥

या गङ्गाऽपास्य गङ्गाधरमुकुटमगाद्गां तदाज्ञाप्रसङ्गात्[^७]
कर्तुं जीवाननङ्गान्[^८] रतिगतइयतान्( ? )[^९] दुःखभङ्गानुषङ्गात् ।
[^१°]अङ्गाभूदै(है)वभङ्गात्यजथ बत वनीवायुसङ्गाद्विहङ्गा (?)
यद्वत्किं भक्तिगङ्गा कथमपि सहते बहनङ्गान् रतिर्नः ॥ ९२ ॥

[^११]रङ्कश्चेद्यान्ति शङ्कामिह बहुमृतितस्तैरलं काय एषोऽ-
लङ्कार्यो गाङ्गपङ्कादिभिरमृतपुरे[^१२] भीतिरेवं ध्रुवं का ।
आतङ्कानर्हि(ई)मङ्काधिगतगिरिसुतं यातु तं कालजेतुः
भाव[^१३] कालात्कलङ्काविषयमपि नतं बाणलङ्काधिपाद्यै:[^१४] ॥ ९३ ॥

[^१] 'मम' इति अत्र शुद्धः पाठः स्यात् ।

[^२] भवता शिवेन उन्नामितः अवामो दक्षिणः कर्णः यथा तथा । लम्बो दीर्घ: स्वाप : मरणमित्यर्थः । काश्यां म्रियतो नरस्य दक्षिणकर्णे शिवेन राममन्त्रोपदेशः क्रियते हि ।

[^३] तय रक्षणे इति धातुः ।

[^४] सर्पालिङ्गनसदृशम् ।

[^५] योगीन्द्र इति यावत् ।

[^६] दिव्यसरित: गङ्गायाः अम्भः अर्थये ।

[^७] शिवाझाप्रसङ्गात् ।

[^८] मुक्तान् । अत्र काम इत्यर्थान्तरेग श्लेषः । एवं रतिशब्दें च भक्तिगतोऽनुरागभावः कामपत्नी चेति श्लेष: ।

[^९] उपरि अशुद्धा मातृका । रतिगतहृदयान् इति स्यात् ।

[^१०] तृतीयपादोऽशुद्ध:, तुरीयः शुद्धोऽपि दुरन्वयः ।

[^११] कृपणाः ।

[^१२] काश्याम् ।

[^१३] कालात् क्रमेण कालजेतु: भावं शिवस्वरूपं यातु इत्यन्वयः । अन्यत्सर्व शिवस्वरूपविशेषणम्:

[^१४] बाणरावणाघैर्नतम्।
भुञ्जन्दायं[^१] स कायं भृतजर[^२]मवयन् भाव्यपायं[^३] बतायं
तत्रोपायं स्थिरायं[^४] सपदि वितनुतामेतमायंस्तु[^५] काशीम् ।
[^६]रायं दत्वान्तरायं गिरिशगुणगणं साधु गायन्नमायं
पायंपायं द्युनद्याः सलिलमनुसरेतं सदम्बासहायम्[^७] ॥ ९४ ॥

[^८]भूरीभूतार्तिधारी क्षितिभृदनुचरीभावतः पुत्रनारी-
पोषायोद्योगकारी गहनगिरिदरीवार्धिवारिप्रचारी ।
[^९]दूरीकर्तुे शरीरी भ्रममिममुररीकर्तुमन्ते स्मरारी-
भावं चार्यानुसारी[^१०] पिबतु शिवपुरीसिन्धु[^११]वारीण्यवैरी[^१२] ॥ ९५ ॥

यातायातानि कामं महति भववने कर्मशक्तैः क्रियन्तां
कान्तासन्तानवित्तादितरुफलरसं पातुमापातरम्यम् ।
किंतूमाकान्तकल्पद्रुममुकुटफलश्च्योतदानन्दवन्यां
[^१३]स्थाता पातास्मि दत्तामृतममृतमहं क्लान्तिशान्त्यै नितान्तम् ॥ ९६ ॥

[^१४]शस्तायस्तात्मचिन्ताविरहितमनसस्तामतस्तापजाताज्जन्तोस्तावन्निरस्तापरणु[^१५]मजनतस्तारणः स्तावकानाम्[^१६] ।

[^१] स्वं भागम् ।

[^२] भृता जरा यस्मिन् तादृशं कायम् ।

[^३] भाव्यपायम् अवयन् जानन् ।

[^४] स्थिर: अय: शुभावही विधिः यस्य तम् । अथवा स्थिर: आय: लाभः यस्य तम् ।

[^५] आयन् तु काशीम् ।

[^६] अन्तरायभूतं रायं धनं परेभ्यो दत्त्वा ।

[^७] 'सदम्बा' इत्यत्र 'सदाम्बा' इत्यपि स्यात्पाठः ।

[^८] बह्वार्तिधरः । क्षितिभृदनुचरीभावः राजसेवा, ततः ।

[^९] इमं भ्रमं दूरीकर्तुम् । अन्ते शिवभावमुररीकर्तुं च ।

[^१०] आर्यानुसारी सज्जनानुसारी ।

[^११] शिवपुरी काशी, तत्रस्था सिन्धुः गङ्गा ।

[^१२] अवैरी सन्न्यस्तवैरभावस्सन् ।

[^१३] आनन्दवन्यां काश्यां स्थाता, दत्तामृतम् अमृतत्वदायि । अमृतं जलं गाङ्गं पातास्मि पिबन् अस्मि ।

[^१४] एतावत्पर्यन्तं काशीस्थगङ्गाविषयकाः श्लोकाः । इतः परं तत्रत्यक्षिवपरा: श्लोका: । शस्तः हिंसित: आयस्तः तादृश: आत्मचिन्ताविरहितमनाश्च तस्य । तापजातात् तापत्रयजातात् तामतः खेदतः ।

[^१५] अत्र अशुद्धा मातृका ।

[^१६] स्तावकानां स्तोतॄणां तारणम् ।
मृत्योः शास्ता समस्तार्थिजनसुरतरूस्तारभा:(क्) तारकारे:[^१]
स्तावन्ते (वान्ते)[^२]मे पुरस्ताच्छिवपुरि वसतस्तारकाख्यातये स्तात् ॥ ९७ ॥

लोभात्त्वां वासयित्वा स्ववदनसदने [^३]गीर्मयापा(या)सितासि
त्वं नित्यं [^४]चित्तबन्धोचितविविधगुणान् गुम्फयित्वा भवत्या ।
नृभ्यो विक्रेतुमिष्टान् [^५]कदुदरभृतये प्लान(?)[^६] तन्मे शयाना
जिह्वामञ्चे विमुञ्च श्रममसममुमाखामिनामोपधाना[^७] ॥ ९८ ॥

[^८]गौरीकान्तार्थिपालिन् भव गर(ल)गरलिन् भर्ग हेरम्बबालिन्
शंभो भालाग्निशालिन् मृड मृतिकबलिन् कृत्तिवासः कपालिन् ।
शूलिन् घोसिन्धुधारिन् गिरिश हतकरिन् उम्र सर्गापहारिन्
भीम प्रेतानुसारिन् शिव वसतिहरिन् मारजिद्भूतिभारिन् ॥ ९९ ॥

[^९]शर्व प्रोद्यत्कुमार प्रहतमख हर व्योमकेशाहिहार स्थाणो वेदान्तसार त्रिपुरजिंदपर श्रीकपर्दिन्नपार ।

[^१] तारकारे: स्वपुत्रात् स्कन्दात् तारभाक् प्रणवार्थोपदेशभाक् ।

[^२] स्तावान्ते अस्य स्तोत्रस्य अवसाने तारकाख्यातये तारकमन्त्रोपदेशाय । काश्तामन्त्यकाले सर्वस्यापि जन्तोः कर्णे शिवस्तारकमन्त्रमुपदिशतीप्र प्रसिद्धिः ।

[^३] हे गी: वाणि !

[^४] चित्तबन्धोचितान् नरस्तुतिरूपान् नृभ्यो विक्रेतुमिष्टान् विविधगुणान् भवत्या गुम्फयित्वा ।

[^५] कदुदरभृतये कुत्सितजठरपोषणाय ।

[^६] अत्राशुद्धा मातृका ।

[^७] उमानाथनामैव उपधानं कृत्वा जिह्वामञ्चे शयाना असमं श्रमं विमुञ्च ।

[^८] अत आरभ्य पञ्च श्लोकाः शिवसम्बोधनपराः, यत्र अष्टोत्तरशतं शिवनामानि दत्तानि । अर्थिपालक । हेरम्बरूपो बालो यस्य। मृतिकबलिन् अन्तकान्तक । इतकरिन् गजान्तक । सर्गापहारिन् संहारमूर्ते। वसतिः वास: हरितः दिश एव यस्य । अथवा 'वसनहरित्' इति पाठः, दिगम्बर इत्यर्थ: ।

[^९] अत्रापि तथैव । प्रोद्यत्कुमार कुमारजनक । प्रहतमख मखध्वंसिन् । अपर पररहित ।
[^१]आत्मारामाविकारेश्वर जननहरेशान्त(त्त)लीलावतारे-
शाण(न) प्रौढाङ्गहारेडित दयितगिरेऽर्धाङ्गदारान्धकारे ॥ १०० ॥

विश्वादे विष्णुबाण[^२] त्रिगुण गतगुण[^३] श्रीदमित्र[^४] प्रमाण-
व्यापिन् [^५]नन्दिप्रयाण क्षितिरथ शरण त्र्यक्ष गायत्पुराण ।
मल्लारेऽन्यानधीन [^६]द्रुहिणकहृतिकृत्स्थूलविश्वात्मलीन
श्रीकण्ठाद्यन्तहीन प्रणवसुवदन प्रेष्ठ दीनप्ररेक[^७] ॥ १०१ ॥

सर्वज्ञ ख्यातदानोच्चपद मृदुमनो भैरवाध्यस्तसानो[^८]
भाखन्हस्तत्तजानो भव धवलतनो शङ्कराक्षीन्दुभानो ।
ज्ञानाब्धे हृद्यगीते वरद गणपते विश्वनाथास्तभीते
भूतेशालोकरीते मुनिमत सुगते रुद्र नागोपवीते ॥ १०२ ॥

[^९]नीलारक्ताग्निरेतोऽजगवभृदजितोदारलीलोक्षकेतो गुर्वात्मन् धर्मसेतो पशुप चितिरतोपात्तसोमात्महेतो ।

[^१] अविकार; ईश्वर; जननहर; ईश; आत्तलीलावतार; ईशान; प्रौढ: अङ्गहारः तदाख्यं नृत्तकर्म यस्य सः ; ईडित; गिरिप्रिय; अर्धाङ्गकृतदार ।

[^२] त्रिपुरवधसमये सायकीकृतविष्णो;

[^३] गुणत्रयमय; निर्गुण;

[^४] कुबेरसख ।

[^५] प्रमाणभूत; अथवा प्रमाणव्यापिन् आगमादिप्रमाणानि व्याप्य तिष्ठन् । ५. नन्दिवाहन । क्षिति: त्रिपुरवधसमये रथो यस्य । गायन्ति पुराणानि यस्य सः ; पुराणस्तूयमानमहिमन्नित्यर्थ: ।

[^६] द्रुहिणस्य ब्रह्मणः कं शिरः तस्य हृतिकृत् अपहारक।

[^७] दीनवदान्य; प्ररेक: दानशीलवाचको वैदिकः शब्दः ।

[^८] अध्यस्तसानो कैलाससानुवासिन् । हस्तात्तजानो इति आसनविशेषं निर्दिशति । हृद्यगीते इति शिक्ख गानागममूलत्वं सूचितम् । अलोकरीते लोकातीतस्वभाव । नागयज्ञोपवीतधारिन् ।

[^९] नीलारक्त नीललोहित; अग्निरेत: ; अजगवं शिवधनुः, तद्विभर्तीति; उक्षकेतो वृषध्वज; पशुप पशुपते ; चितिरिति श्मशानमुपलक्षयति, तन्त्र रत; उपात्तसोम; आत्महेतो स्वयंभो ।
एवं संबोधनीयाष्टसहितशतया[^१] नामपङ्क्तचाच्छकाया
दुर्वारस्फारमायाश्रमहरणधिया [^२]व्यक्तिरेषाऽनपाया ॥ १०३ ॥

[^३]गोपोदारप्रचारे ललिततरतनौ प्राप्तभामे कदाचित्
भिन्दाने नागदेहं विषमविषसखे भूतिपात्रेऽतिमात्रम् ।
अब्जेन भ्राजमाने सततधृतशिवे चित्तजन्मान्तहेतौ
चेतः सर्वे विमुच्यानुरज समतया त्वं मुरारौ पुरौवा (पुरारौ ) ॥१०४ ॥

क्षीराब्ध्यम्भोविहारप्रिय निगमचर प्रस्फुरच्छङ्खमार[^४]
श्रीकूर्मागाधसार स्थिरघरणिधर स्वाश्रयाकृत्युदार[^५] ।
[^६]पोत्रिन् दंष्ट्राकरालोद्धृतधर सबलोद्वेलसिन्धो दयालो
[^७]पुंसिंह प्रेष्ठबालोत्कटसट घवलोद्भिन्नदैत्याशयालो ॥ १०५ ॥

[^८]बल्यर्थिन् छद्मभारिन् द्विज पदजसरिन्नाकिपोच्चत्वधारिन् [^९]वीर क्षत्रान्तकारिन् भृगुसुत समरिन् मातृभेदिन् कुठारिन् ।

[^१] अष्टसहितशतया अष्टोत्तरशतसंख्यया ।

[^२] व्यक्तिरेषा, शिवस्येति शेषः ।

[^३] अत्रत्यानि पदानि श्लेषेण मुरारिपुरार्युभयपराणि । गोपो गवांपतिर्वृषभः, तेन यानभूतेन उदारप्रचार इति पुरारिपरमिदम् । मुरारिपक्षे गोपा व्रजवासिनः । प्राप्तो भामः कोपः येनेति रुद्रपक्षे ; कृष्णपक्षे प्राप्तसत्यभाम इति । नागदेहं मिन्दान इति उभयत्र हस्तिनाशकत्वं समम् । विषसखत्वं नीलकण्ठे तत्पायित्वात् । विषमविषे आदिशेषे इति शेषशायिनि, तत्सखत्वम् । भूतिर्भस्म, समृद्धिश्च । अब्जः सोमः, अब्जं कौस्तुभाख्यमपां रत्नम् । सततं धृता शिवा अङ्गे येनेति अर्धनारीश्वरपक्षे । विष्णो: शिरसि शिवलिङ्गधारणं पाण्डुरङ्गक्षेत्रे प्रसिद्धम् । चित्तजन्मन: अन्तहेतुरिति मदनान्तकपक्षे; चित्तस्य जन्मनश्च अन्तहेतुरिति मोक्षदायिनि विष्णौ । अनुरज इत्यत्र भ्वादिर्घातुः ।

[^४] शङ्खासुरमारक ।

[^५] स्वाश्रय स्वप्रतिष्ठ। आकृत्युदार इतिच्छेदः ।

[^६] वराह। उद्धृता धरा येन । तुतीयपादे सर्व वराहावतारविशेषणतया नेयम् ।

[^७] अस्मिन् पादे सर्व नृसिंहावतारपरतया ग्राह्यम् । प्रेष्ठबालेत्यत्र बाल: प्रह्लादः । मित्रं दैत्यस्य हिरण्यकशिपोराशय एवालु हृदयमेव कन्दं येन ।

[^८] वामनत्रिविक्रमावतारपराण्यत्र सम्बोधनानि । नाकिप देवनायक। उच्चत्वधारिन् त्रिविक्रम ।

[^९] सर्वमत्र परशुरामपरम् ।
[^१]सीतेशाभ्राभिराम श्रितवन [^२]सशमन्नातताता(त्रात आत्ता ?)र्थिकाम
[^३]च्छन्नाब्धे वालिवान(?)श्रितभृतहनुमन् ग्रस्तलङ्केश राम ॥ १०६ ॥

[^४]आपाण्डो कामपाल प्रधृतहल बल श्यामवासो विशाल
[^५]श्रीबुद्ध श्रुत्यपाल प्रदय दशबल म्लेच्छभित् कल्किता(का?)ल‍[^६] ।
[^७]कृष्णाभीरच्छचेतः सुरभिप ललित श्याम गोपीसमेत
[^८]व्यालारे कंसजेतर्नर मदनपितर्वासुदेव प्रणेतः ॥ १०७ ॥

[^९]पद्मिन् राजत्कृपाणेतगद धृतमणे कम्बुभृच्चक्रपाणे
सूर्यात्मन् देव बाणेज्यतम इभशृणे श्रीपते शार्ङ्गपाणे ।
विष्णो पक्षीन्द्रकेतोऽच्युत गजप हितोदात्त लोकेश हेतो
पीतक्षौमानिकेतोदरजगदभि(मि?)तोदस्तभीर्लोकसेतो ॥ १०८ ॥

वैकुण्ठाम्भोधिशायिन् विधिप मधुजयिन् पुण्डरीकाक्ष मायिन्
चिन्मूर्ते वित्तदायिन्नविषम विषयिन् यज्ञभूः सोमपायिन् ।
भूयः शान्त्यै विशोकाष्टसहितशतकाख्याभिरालीनलोका
संबोध्यैवं [^१०]हृदोका विदलितकलिका मूर्तिरध्यस्तगोका ॥ १०९ ॥

[^१] रामावतारवर्णनम् ।

[^२] अशुद्धा मातृका । शमिनां त्रातृत्वं अर्थिकामपूरकत्वं च विवक्षितम् ।

[^३] छन्नाब्धे सेतुबन्धनेनेत्यर्थ: । उपरि वालिहन् आश्रित इति स्यात् ।

[^४] बलरामस्य वर्णनमत्र ।

[^५] श्रीबुद्ध श्रुतेरपाल अपालक ।

[^६] म्लेच्छेत्यारभ्य कल्की प्रस्तूयते । कल्किन: पापिन: कलियुगीयाः तेषां काल:।

[^७] कृष्णावतारोऽत्र । कृष्ण अभी: अच्छचेतः इति पदच्छेदः ।

[^८] व्यालारे कालियसर्पदमन । प्रकृष्टनेतः । अतः परं सामान्येन विष्णुः सम्बोध्यते ।

[^९] पद्मिन् पद्मनाभ । इता प्राप्ता गदायेन । देवबाण त्रिपुरवघे महादेवस्थ बाणभूत । इज्यतम । इभश्रृणे हस्तिशिक्षक। गजप गजेन्द्ररक्षक ] अथवा गजपहित गजेन्द्रानुकूल । हेतो सर्वस्येति शेष: । पीतक्षौम, अनिकेत, उदरजगत् ।

[^१०] हृन्निवासा । कलिका, गोका, इत्युभयत्र कलिः, गौः इति शब्दयो: स्वार्थे कप्रत्ययः ।
ज्ञातुर्दातुर्दयालोः सकलकलकुलालंकृतेर्मुद्गलाद् यः
प्राभूज्झापाम्बिकायां सुललितयमलग्रामधामा स सोमः ।
वैराग्यं प्राप्तुकामः स्वमृदुमतिलताजातया जाड्यचुञ्चु:
पञ्चाशत्पद्यपुष्पा (ष्प्या) [^१]द्विरकृत गिरिजाजानिपादाब्जपूजाम् ॥ ११० ॥

[^२]मेनामादी मुरारे रणकृदमिततां सङ्गतो युक्तरामो
भीरेप्रीतीभ(?)[^३]मेयामितिविभवकरोऽतीव सौख्यं प्रपन्नः ।
[^४]भीमोरुर्मारमारो बहुमुख(ध)रताविश्रुतो दामिताहिः
शंभुर्भाग्याय भूयाद् हरिरिव भजतामत्र सोमस्य पद्ये ॥ १११ ॥

इति श्रीसकलकलोपनामककविवरसोमनाथविरचितं
शतकं समाप्तम् ॥

[^१] द्वि: अकृत । पद्यशतकेनेत्यर्थः ।

[^२] अस्मिन्नन्त्ये पद्ये शम्भुहर्योस्समानि विशेषणानि । मेना श्वश्रू: तया माघति पुत्रीतोरिति शिवपक्षे । माया: लक्ष्म्या इनः पतिः, स चासौ अमादी मदरहितश्चेति विष्णुपक्षे । मुरारें रणकृद् विष्ण्वादिदेवकार्यार्थे त्रिपुराचसुरै रणकृत् इति शिवपक्षे । मुररूपस्य अरे: रणकृदिति विष्णुपक्षे । युक्तराम: बलरामसहित:; शिवपक्षे युक्ता रामा अर्धाङ्गे पत्नी यस्य सः ।

[^३] अशुद्धा मातृका ।

[^४] भीमश्वासावुरुश्च । भारमारः मन्मथमन्मथ: सौन्दर्ये; इदं कृष्णपक्षे । अन्यन्त्र मारस्य मारकः । एकस्य सहस्रशीर्षप्रसिद्धया, अन्यस्य पञ्चवक्त्रत्वाच्चोभयत्र बहुमुखधरताप्रसिद्धिः समाना । दामित: शामित: अहि: कालिय: येन । अन्यत्र दामित: मालीकृत: अहि: येन । भजतां भाग्याय भूयात् ।