40 af 重 It is a reproduction of the earlier edition of "Nirnaya Sagar Press Bombay. ŚĀRNGADHARA PADDHATI BEING AN ANTHOLOGY OF SANSKRIT VERSES COMPILED BY ŚĀRNGADHARA EDITED BY DR PETER PETERSON ने सर्व प्रतिष्ठितम् 1987 Chaukhamba Sanskrit Pratishthan Delhi (India) CHAUKHAMBA SANSKRIT PRATISHTHAN (Oriental Publishers & Distributors) 38 U.A., Jawaharnagar, Bungalow Road P.B. No. 2113 DELHI 110007 Phone: 236391 Reprint Edition 1987 This Publication has been brought out with the financial assistance from Ministry of Education & Culture, Govt. of India . If any defect is found in this book, please return the copy by V.P.P. for the cost of postage to the publishers for free exchange. Printed in India Published by Nevanita Dass Gupta for Chaukhamba Sanskrit Pratishthan, 38 U.A., Jawahar Nagar, Bungalow Road, Delhi-110 007 and printed at Shriji Mudranalaya, K-37/117, Gopal Mandir Lane, Varanasi. श्री शार्ङ्गधरविद्वत्संकलिता शार्ङ्गधरपद्धतिः सुभाषितसंग्रहरूपा संस्कृत डॉ. पीटर पीटर्सन इत्येतैर्विद्वदग्रेसरैः सुनिपुणं संशोधिता ज्ञाने सर्व प्रतिष्ठितम् १९८७ चौखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान दिल्ली 1 चौखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान (प्राच्यभारती के प्रकाशक एवं वितरक) श्री ३८ यू.ए.. जवाहरनगर, बंगलो रोड पोस्ट बॉक्स नं. २११३ दिल्ली ११०००७ पुनमंद्रित संस्करण १९८७ अन्य प्राप्तिस्थान चौखम्बा सुरभारती प्रकाशन के० ३७/११७, गोपालमन्दिर लेन पो० बा० नं० ११२९, वाराणसी २२१००१ प्रमुख वितरक चौखम्बा विद्याभवन चौक (बनारस स्टेट बैंक भवन के पीछे), पो० बा० नं० १०६९, वाराणसी २२१००१ दूरभाष : ६३०७६ मुद्रकजी मुद्रणालय वाराणसी PREFATORY NOTE TO THE TEXT This Edition of the Anthology of Sarngadhara is based upon the following manuscripts: A. An incomplete manuscript procured by me for the Government of Bombay in the year 1886-7. Leaves 1 to 253, stopping in the middle of our No. 4153. There is therefore no date: and it can only be conjectured from the appearance of the manuscript that it belongs to the 16th century. It is, so far as I can judge, very correct. B. A complete copy also procured by me in 1886-7 for the Government of Bombay. Leaves 1 to 295, containing the book up to our No. 4620, the proper end. Very beautifully written by a Jain scribe: but neither so old nor so correct as A. C. A manuscript belonging to my friend Pandit Durgaprasad. Samvat 1776. Complete, and containing the Khadgapariksha chapter (placed by me at the end of the book as an appendix) after the Turangaprasansa chapter, as in Aufrecht's MS. C. D. An incomplete copy lent to me by Mr. Jyeshtaram Mukundji. Leaves 1 to 144, stopping in the middle of our No. 1558. E. A manuscript lent to me, through Mr. Jyeshtaram Mukundji, our enterprising Sanskrit bookseller, by Seth Dhanaji Mahayaji. Samyat 1819. Complete. 2 F. A copy kindly lent to me from the Palace Library at Jodhpore, by H. H. the Maharaja, through His Excellency Col. Sir Pertab Singh. Samvat 1877. This man anuscript was used for the last part of the book, where A was wanting. A full critical apparatus, with notes to the book, and an Introductory Sketch of the Literature embraced in it, will appear in a second volume, which I hope to put out next year. PETER PETERSON. परिच्छेदसंख्या १ २ 19 ८ ९ १२ १२ १४ १८ २० २१ २२ २३ २४ २५ २६ २७ २४ २९ ३० ३२ शार्ङ्गधरपद्धतिपरिच्छेद सूचीपत्त्रम् आरम्भश्लोकाङ्कः परिच्छेदनामानि कविवंशवर्णनम् अनुक्रमणिका नमस्कृति : आशिष : सुभाषितप्रशंसा काव्यप्रशंसा. सामान्यकविप्रशंसा विशिष्टकविप्रशंसा कुक विनिन्दा पण्डितप्रशंसा कुपण्डितनिन्दा महतां प्रशंसा ....... धीरप्रशंसा सज्जनप्रशंसा मनस्विप्रशंसा उदारप्रशंसा तेजस्विप्रशंसा गुणप्रशंसा संतोषप्रशंसा. संसर्गप्रशंसा धनप्रशंसा दुर्जननिन्दा कृपण निन्दा याचकनिन्दा वरिद्रनिश मूर्खनिन्दा तृष्णानिन्दा लोभनिन्दा दैवाख्यानम् उद्यमाख्यानम् प्रकीर्णकाख्यानम् समस्याख्यानम् प्रहेलिकापह्नुतिकूदाख्यानम् २ ५७ 49 १३९ १५५ १७२ १९९ १९७ २०५ २०९ २२४ २३१ २५२ २६८ २८२ २९० ३०७ ३२१ ३३२ ३४५ ३७८ ३९२ ४०१ ४१३ ४१९ ४२८ ४३५ ४५४ ४६३ ४९४ पृष्ठाङ्कः of १३ २३ २४ २५ ३२ ३७ ४० ४२ ४५ ४७ ४९ ५२ ५६ ५८ ६० ६२ ६३ ६४ ६७ ७२ ७६ परिच्छेदसंख्या * * * * * * ३८ ४० ४१ ४२ ४३ ५२ ५३ ५४ ५५ परिच्छेदनामानि ४६ ४७ चातक्रान्योक्तयः ४८ ४९ क्रियागुप्त-कर्तृगुप्त-कर्मगुप्त-संधि गुप्त - चिन्दुमती - चित्र - भाषाचि त्राख्यानम्... प्रश्नोत्तराख्यानम् जातिः सवाचारः धर्मविवृतिः पातऋविवृतिः खेचरभूचरेषु पूर्व सूर्यान्योक्तयः चन्द्रान्योक्तयः मेघान्योक्तयः वायोरन्योक्तयः हंसान्योक्तयः मधुकरान्योक्तयः कोकिलान्योक्तयः ५८ मयूसन्योक्तयः शुक्रान्योक्तयः काका न्योक्तयः बकान्योक्तयः खद्योतान्योक्तयः सिंहान्योक्तयः गजान्योक्त यः हरिणान्योक्तयः. करभान्योक्तयः.. वृषभान्योक्तय: सामान्यवृक्षान्योक्तयः वृक्षविशेषान्योक्तयः पर्वतान्योक्तयः अगस्त्यान्योक्तयः समुद्रान्योक्तयः ६३ रत्नान्योक्तयः ६४ शङ्खान्योक्तयः आरम्म लोकाङ्क: ५९८ ७३७ ७४८ ७९० ७९६ ८१५ ८३८ ८५२ ८६७ ८७४ ८८० ८८९ ८९६ ९०० ९१८ ९३७ ९५० ९६१ ९८७ २०६४ १०७४ १०७७ १९९४ १ष्ठाङ्कः ८२ २२४ १९८ १२२ १२३ १२७ २३१ १३५ १३७ १३८ १४२ १४५ १४८ १५४ १७२ १७४ १७५ १७९ १८५ परिच्छेदसंख्या ६७ ७० ७१ ७२ ७३ ७४ ७५ ७६ ७७ ७८ ७९ ८० ८१ ८२ ८३ ८४ ९५ परिच्छेदनामानि नद्यन्योक्तयः. तटाकान्योक्तयः कमलान्योक्तयः कूपान्योक्तयः मरुस्थलान्योक्तयः दावानलान्योक्तयः संकीर्णान्योक्तयः ९७ सामान्यराजप्रशंसा विशिष्टराजवर्णनम् अरिपलायनम् राजनीतिः नीतिः ८५ विषापहरणम् . 60 ८८ कौतुकानि. ८९ ९० ९१ ९२ मिश्रकनीतिः गजप्रशंसा. तुरगप्रशंसा धनुर्वेदः गর্নम वृक्षायुर्वेदः - उपवन विनोदः शकुनज्ञानम् पशूनां लक्षणानि चिकित्सा च भूत विद्या बालग्रहोपशमनम्, ........ कल्पस्थानम् केशरञ्जनम् 5 सामान्यशृङ्गाररसनिर्देशः स्त्रीपुरुषजातिभेद: स्त्रीपुरुषसंयोगविवृतिः स्त्रीसेवाप्रकारः संकेताख्यानभाव-हाव-विवृतिः. बालावर्णनम् वयःसंधिवर्णनम् . आरम्भ. श्लोकाङ्कः ११२१ १९२६ ११४५ १९६० १२९८ १२४७ १२६७ १२८१ १४२० १५२९ १५६० १५९४ १७१४ १९४२ २०८२ २३१९ २८१७ २८५९ २९६६ २९७४ २९७८ ३०२७ ३०५५ ३०७३ ३०९१ ३१२२ ३१४४ ३२६४ ३२७० पृष्ठाङ्क: १८२ १८३ १८६ १८७ १८८ १८९ १९९ २०४ २०८ २१० २२७ २३९ २४४ २४९ २६३ २९० ३०९ ३४० ४०९ ४१४ ४२८ ४३० ४३१ ४३७ ४४१ ४४३ ४४६ ४५० ४५१ ४५२ ४६९ ४७० परिच्छेदसंख्या परिच्छेदनामानि ९८ तरुणीपृथगवयववर्णनम् ९९ समग्रस्त्रीस्वरूपवर्णनम् 6 १०० विमलम्भारे प्रियप्रस्थानवर्णनम् १०२ नायकं प्रति नायिकोक्तिः २०२ । विरहिण्यवस्थावर्णनम्... १०३ नायिकां प्रति सखीवचनम् १०४ वियोगिनीमलापा: १०५ नायकं प्रति तृतीप्रेषणम् १०६ वियोग्यवस्थाप्रलापवर्णनम् १०७ नायकस्याये वृत्युक्तिः १०८ नायिकां प्रति नायकावस्थावर्णनम् १०९ वृत्युपहासप्रम ११० संभोगशृङ्गारे परस्परावलोकनम् १११ प्रियातिथ्यादिकम् ११२ मानिनीमानाख्यानम् ११३ कलहान्तरिताप्रलापाविकम् ११४ नायक योरुक्तिप्रत्युक्ती ११५ नायक शिक्षानायकानुनयी १९६ परस्परप्रसादः ११७ सूर्यास्तवर्णनचक्रवाकावस्थाने ११८ तमोवर्णनम् अभिसारिकासंचारः ९२० चन्द्रोदयवर्णनम् १२१ । पानगोष्ठीवर्णनम्...... १२२ । चाटुद्यूतक्रीडासुरतप्रशंसाः १२३ नववधूसंगमः १२४ सुरतकलिकथनम् १२५ । विपरीतरतम् १२६ सुरतानिवृत्तिः १२७ निशीथकीडनाविकम् १२८ प्रभातवर्णनम्... १२२ । प्रभातवायुसूर्योदयवर्णनम् १३० संभोगाविष्करणम् १३१ सतीवर्णनकुलवधूवृत्ते आरम्भलोकाङ्कः ३२८६ ३३९३ ३३९८ ३४१४ ३४२४ ३४३८ ३४७३ ३४९७ ३५०५ ३५४१ ३५५४ ३५७५ ३५८३ ३६०१ ३६२९ ३६४७ ३६७९ ३६९४ ३७०३ ३७१० ३७१७ ३७२९ ३७३९ ३७५० पृष्ठाङ्क: ४७३ ४९७ ५०३ ५१७ ५२० ५२२ ५२४ ५२७ ५२९ ५३० ५३८ ५४३ ५४४ ५४७ ५४९ परिच्छेदसंख्या परिच्छेदनामानि २३२ । असतीचरितम् १३३ । ऋतुवर्णने वसन्त स्वभावाख्यानम् १३४ मीष्मस्वभावाख्यानम् १३५ । वर्षास्वभावाख्यानम् २३६ । शरत्स्वभावाख्यानम् १३७ हेमन्तस्वभावा १३८ शिशिरस्वभावा १३९ । संमिश्राख्यानम् १४० वीररसनिर्देशः १४१ करुणरसनिर्देश: १४२ । अद्भुतरसनि० १४३ । हास्यरसनिर्देशः १४४ भयानकरसनिर्देशः १४५ चीभत्सरसनिर्देशः रौद्ररस निर्देश: १४६ १४७ शान्तरसनिर्देशः १४८ अनित्यतानिरूपणम् १४९ विषयोपहासः १५० पश्चात्तापः १५९ कालचरितम् . १५२ विवेकः उपदेशः काल संख्यानम् शारीरम् योगः 7 ... 300 आरम्भलोकाङ्क: ३७६१ ३७८३ ३८२४ ३८६२ ३९०२ ३९९९ ३९४९ ३९९७ ४०१६ ४०२६ ४०६५ ४०७५ ४०८० ४०८९ १५४ १५५ १५६ १५७ । हठयोगः ४३७२ १५८ । मार्कण्डेयारिसाधितो द्वितीयो हठयोगः ४४२० १५९ मनःस्थिरीकरणप्रभावः योगिमहिमा ४४९७ १६० ४५०५ १६९ योगिचर्या ४५४७ १६२ अरिष्टज्ञानम् १६३ विदेहमुक्तिकथनम् ग्रन्थप्रशंसा खड्ड परीक्षा ४१३४ ४१५० ४१६३ ४१७१ ४१७९ ४२५८ ४२७९ ४३४७ ४५९१ ४६१७ { ४६२९ ४६४९ पृष्ठाङ्कः ५६५ ५६९ ५७७ ५९२ ५९९ ૬૨ ६०४ ६१० ६१३ ६१५ ६२० ६२२ ६२३ ६२५ ६२९ ६३७ ६४९ ६७८ ६७९ ६८४ ६८६ ६८९ ७०३ 6 शार्ङ्गधरपद्धतिः ----------अथ कविवंशवर्णनम् ॥ १ ॥ 1 यस्मिन्बुद्बुदसंकरा इव बहुब्रह्माण्डखण्डाः क्वचिद्भान्ति क्वापि च सीकरा इव विरिञ्च्याद्याः स्फुरन्ति भ्रमात् । चिद्रूपा लहरीव विश्वजननी शक्तिः क्वचिद्द्योतते स्वानन्दामृतनिर्भरं शिवमहापाथोनिधिं तं नुमः ॥ १ ॥ 2 पुरा शाकंभरीदेशे श्रीमान्हम्मीरभूपतिः | चाहुवाणान्वये जातः ख्यातः शौर्य इवार्जुनः ॥ २ ॥ 3 तस्याभवत्सभ्यजनेषु मुख्यः परोपकारव्यसनैकनिष्ठः । पुरंदरस्येव गुरुर्गरीयान्द्विजाग्रणी राघवदेवनामा || ३ || 4 गोपालदामोदरदेवदाससंज्ञा बभूवुस्तनयास्तदीयाः | नेत्रावतारा इव चन्द्रमौलेरपाकृतध्वान्तगणास्त्रयोपि || ४ || 5 तेषां मध्ये यस्तु दामोदरोभूदुत्पाद्य त्रीनात्मजान्वीतरागः | भागीरथ्यां शुद्धदेहं विधाय ज्ञानादात्मन्येव निष्ठां जगाम ॥ ५ ॥ 6 ज्येष्ठः शार्ङ्गधरस्तेषां लघुर्लक्ष्मीधरस्ततः । कृष्णोनुजस्ततस्तेषां त्रयस्त्रेताग्नितेजसः ॥ ६ ॥ 7 जयति शार्ङ्गधरस्त्रिपुरापदद्वयकुशेशयकोशमधुव्रतः । सरससूक्तिसुधौघकलानिधिः कविकरीन्द्रकदम्बमृगाधिपः ॥ ७ ॥ 8 यद्यपि गुणौघनिलयः खलशैलध्वंसने जिष्णुः । तदपि विमलहृदयान्तरसज्जनलोकस्य दासोसौ ॥ ८ ॥ 9 ते सज्जनाः सुकविशाखिकवित्वपुष्पाण्यादाय गुम्फितवतः सुगुणैर्ममैतत् । संधारयन्तु कुसुमोज्ज्वलहाररूपं कण्ठे सुभाषितमपास्तसमस्तदोषम् ॥ ९ ॥ 10 न शार्ङ्गधरपद्धतिः खलजनस्य योग्या भवेत्सुभाषितरसोर्मयः सुकृतिलोकपेया यतः । सुधामदितिनन्दना दिवि पिबन्ति हृष्टान्तरास्तयैव तमसः शिरो झटिति खण्डितं श्रूयते ॥ १० । 11 आनन्दाय सतां भूयात्सुभाषितमिदं मम । पृथक्पद्धतिसंमिश्रपरिच्छेदैर्मनोरमम् ॥ ११ ॥ 12 आद्यैर्मद्विहितैः पद्यैः कियद्भिरपरैरपि । युता पद्धतिरेषास्तु सज्जनानन्ददायिनी ॥ १२ ॥ ---------अथानुक्रमणिका ॥ २ ॥ 13 क्रियतेनुक्रमः स्पष्ट: सुबोधार्थं सुभाषिते । अत्र तु प्रथमं ज्ञेयं कविवंशस्य वर्णनम् ॥ १ ॥ 14 ततोप्यनुक्रमो ज्ञेयो नमस्कृत्याशिषौ तथा । सुभाषिते च काव्ये च शंसा सामान्यवर्णके ॥ २ ॥ 15 विशिष्टकविशंसा च निन्दा व कुकवेस्ततः । प्रशंसा पण्डितस्यापि निन्दा स्याच्च कुपण्डिते ॥ ३ ॥ 16 प्रशंसा महतां ज्ञेया धीराणां च प्रशंसनम् । प्रशंसा सज्जनस्यापि प्रशंसा च मनस्विनः ॥ ४ ॥ 17 अथोदारप्रशंसा स्याच्छंसा तेजस्विनस्ततः। गुणप्रशंसा संतोषे प्रशंसा संगतौ तथा ॥ ५ ॥ 18 धनप्रशंसा विज्ञेया निन्दा दुर्जनजा तथा । ततः कृपणनिन्दा स्यान्निन्दा याचकजा तथा ॥ ६ ॥ 19 दरिद्रनिन्दा विज्ञेया मूर्खनिन्दा ततः परम् । तृष्णानिन्दा लोभनिन्दा दैवाख्यानं ततः परम् ॥ ७ ॥ 20 उद्यमाख्यानमपरं प्रकीर्णाख्यानकं तथा । समस्याख्यानमपरं प्रहेल्यादिप्रशंसनम् ॥ ८ ॥ 21 क्रियागुप्तादिकं तद्वत्प्रश्नोत्तरमतः परम्। अथ जाति: समाख्याता सदाचारस्ततः परम्॥ ९ ॥ 22 धर्मस्य विवृतिर्ज्ञेया पापस्य विवृतिस्तथा । अथान्योक्तिषु विज्ञेयं रवेः पूर्वं प्रशंसनम् ॥ १० ॥ 23 चन्द्रस्यान्योक्तयो ज्ञेया मेघस्यान्योक्तयस्तथा । वायोरन्योक्तिरपरा हंसान्योक्तिस्ततः परा ॥ ११ ॥ 24 भ्रमरान्योक्तयस्तद्वत्कोकिलान्योक्तयस्ततः । चातकान्योक्तयस्तद्वन्मयूरान्योक्तयस्ततः ॥ १२ ॥ 25 शुकान्योक्तिस्ततो ज्ञेया काकान्योक्तिस्ततः स्मृता। बकान्योक्तिः स्मृता तद्वत्खद्योतान्योक्तयस्ततः ॥ १३ ॥ 26 सिंहान्योक्तिर्गजान्योक्तिर्मृगान्योक्तिस्ततः परम् । करभान्योक्तयो ज्ञेया वृषभान्योक्तयस्ततः ॥ १४ ॥ 27 तथा सामान्यवृक्षोक्तिर्विशिष्टतरुपद्धतिः । पर्वतान्योक्तयः ख्याता अगस्त्यान्योक्तयस्ततः ॥ १५ ॥ 28 समुद्रान्योक्तयस्तद्वद्रत्नान्योक्तिस्ततः परम् । शङ्खस्यान्योक्तयस्तद्वन्नद्यन्योक्तिस्ततः परम् ॥ १६ ॥ 29 तटाकान्योक्तयस्तद्वत्कमलान्योक्तयस्ततः । कूपस्यान्योक्तयस्तद्वन्मरुस्थलभवोक्तयः ॥ १७ ॥ 30 ततो दावानलान्योक्तिः संकीर्णान्योक्तयस्ततः । अथ सर्वनृपाशंसा विशिष्टनृपवर्णनम् ॥ १८ ॥ 31 पलायनमरीणां च राजनीतिस्ततः परम् । नीतिर्मित्रकनीतिश्च प्रशंसा करिणां तथा ॥ १९ ॥ 32 अश्वप्रशंसा विख्याता धनुर्वेदस्ततः परम् । गान्धर्वशास्त्रमपरं वृक्षायुर्वेद एव च ॥ २० ॥ 33 तथैव शकुनज्ञानं पशूनां लक्षणानि च । विषापहरणं तद्वद्भूतविद्या ततः परम् ॥ २१ ॥ 34 बालग्रहोपशमनं कौतुकानि ततः परम् । कल्पस्थानानि केशानां रञ्जनानि ततः परम् ॥ २२ ॥ 35 अथ सामान्यशृङ्गारे युवतीनां प्रशंसनम् । स्त्रीपुंसजातिकथनं तयोः संयोगवर्णनम् ॥ २३ ॥ 36 स्त्री सेवाकथनं तद्वत्संकेतादिप्रशंसनम् । बालाया वर्णनं त तद्वद्वयः संघेश्च वर्णनम् ॥ २४ ॥ 37 तरुणीवर्णनं तद्वत्समग्रस्त्रीप्रशंसनम् । विप्रलम्भकशृङ्गारे प्रियप्रस्थानवर्णनम् ॥ २५ ॥ 38 नायिकावचनं तद्वद्वियुक्तायाः स्थितिस्तथा । सखीवाक्यं वियुक्तायां वियोगिन्याः प्रभाषणम् ॥२६॥ 39 दूतिकाप्रेषणं कान्ते प्रलापश्च वियोगिनः । दूत्युक्तिर्नायकस्याग्रे नायिकायां तदुक्तयः ॥ २७ ॥ 40 उपहासादिकं दूत्या नायिकायास्ततः परम् । अथ संभोगशृङ्गारे परस्परविलोकनम् ॥ २८ ॥ 41 प्रियातिथ्यादिकं तद्वन्मानिनीमानवर्णनम् । कलहोक्त्यादिकथनं मिथुनस्योक्तयस्तथा ॥ २९ ॥ 42 प्रियस्य शिक्षानुनयौ प्रसादश्च परस्परम् । सूर्यास्ते चक्रदुःखं च तमसो वर्णनं तथा ॥ ३० ॥ 43 संचारश्चाभिसारीणां शशाङ्कोदयवर्णनम् । पानगोष्ठी ततः प्रोक्ता चाटुप्रभृतिवर्णनम् ॥ ३१ ॥ 44 सखीवाक्यं नववधूक्रीडायां तदनन्तरम् । सुरतक्रीडिताख्यानं विपरीतरतं तथा ॥ ३२ ॥ 45 निवृत्तिः सुरतस्याथ निशीथे क्रीडनादिकम् । प्रभातवर्णनं वायुसूर्ययोर्वर्णनं तथा ॥ ३३ ॥ 46 रात्रिसंभोगचेष्टायाः प्रातःप्रकटनं ततः । अथ मिश्रकशृङ्गारे सतीकुलवधूस्थितिः ॥ ३४ ॥ 47 असतीचरितं तद्वद्वसन्तादेश्च वर्णनम् । ग्रीष्मादेर्वर्णनं तद्वद्वर्षादेरपि वर्णनम् ॥ ३५ ॥ 48 शरत्स्वभावव्याख्यानं हेमन्तादेश्च वर्णनम् । शिशिरादेस्तथाख्यानं संमिश्राख्यानकं ततः ॥ ३६ ॥ 49 ततो वीररसोक्तिः स्यात्करुणारसवर्णनम् । अद्भुतस्य रसभ्योक्तिरथ हास्यरसोक्तयः ॥ ३७ ॥ 50 भयानकश्च बीभत्सस्ततो रौद्ररसोक्तयः । अथ शान्तरसे पूर्वं वैराग्यस्य प्रशंसम् ॥ ३८ ॥ 51 अनित्यतासमाख्यानं विषयादिविडम्बनम् । पश्चात्तापस्य कथनं कालस्य चरितं तथा ॥ ३९ ॥ 52 ततो विवेककथनमुपदेशस्ततः परम् । कालसंख्या ततः प्रोक्ता शाक्तेरं तदनन्तरम् ॥ ४० ॥ 53 ततश्चतुर्विधे योगे योगत्रयनिरूपणम् । ततस्तु हठयोगः स्याद्गोरक्षादिसुसाधितः ॥ ४१ ॥ 54 द्वितीयो हठयोगश्च मार्कण्डेयादिसाधितः । मनः स्थैर्यप्रभावश्च महिमाद्याश्च योगिनः ॥ ४२ ॥ 55 योगिचर्या ततः प्रोक्ता ज्ञानं चारिष्टजं तथा । विदेहमुक्तिकथनं कालवञ्चनसंयुतम् ॥ ४३ ॥ 56 सुभाषितवरस्येति कथितोयमनुक्रमः । शतं त्रिषष्ट्यभ्यधिकं परिच्छेदेषु कीर्तितम् । गणितं पद्यसंख्याभिः षट्सहस्रं शतत्रयम् ॥ ४४ ॥ -------अथ नमस्कृतिः ॥ ३ ॥ तत्रादौ गणेशः । 57 चलत्कर्णानिलोद्धूतसिन्दूरारुणिताम्बरः । जयत्यकालेपि सृजन्संध्यामिव गजाननः ॥ १ ॥ कस्यापि । 58 उच्चैर्ब्रह्माण्डखण्डद्वितयसहचरं कुम्भयुग्मं दधानः प्रेङ्खन्नागारिपक्षप्रतिभटविकट श्रोत्रतालाभिरामः । देवः शंभोरपत्यं भुजगपतितनुस्पर्धिवर्धिष्णुहस्तस्त्रैलोक्याश्चर्यमूर्तिः स जयति जगतामीश्वरः कुञ्जरास्यः ॥ २ ॥ भेरीभांकारस्य । अथ सरस्वती । 59 करबदरसदृशमखिलं भुवनतलं यत्प्रसादतः कवयः । पश्यन्ति सूक्ष्ममतयः सा जयति सरस्वती देवी ॥ ३ । सुबन्धोः । अथ शिवः । 60 नमस्तुङ्गशिरश्रुम्बिचन्द्रचामरचारवे । त्रैलोक्यनगरारम्भमूलस्तम्भाय शंभवे ॥ ४ ॥ बाणभट्टस्य । 61 मौनादस्तमितैव चाटुभणितिः स्रस्तैकहस्ताद्गतं दूरेप्यञ्जलिबन्धनं प्रणमनं स्तब्धार्धमूर्ध्नः कुतः । इत्थं संघटितैकविग्रहतया व्यग्रो गिरिग्रामणीर्जायां जातरुपं जयत्यनुनयन्देवस्त्रिलोकीगुरुः ॥ ५॥ कस्यापि । 62 वामाङ्गीकृतवामाङ्गि कुण्डलीकृतकुण्डलि । आविरस्तु पुरो वस्तु भूतिभूत्यम्बराम्बरम् ॥ ६ ॥ सार्वभौमस्य । 63 पिनाकफणिबालेन्दुभस्ममन्दाकिनीयुता । तथापि भव ते मूर्तिरपवर्गानुसारिणी ॥ ७ ॥ देवेश्वरस्य । 64 उदरद्वयभरणभयादर्धाङ्गाहितदारः । यदि नैवं तस्यैकसुतः कथमद्यापि कुमारः ॥ ८ ॥ सार्वभौमस्य । 65 संध्यानतौ नरपुरंघ्रितनोः सरोषमुत्सारिते गिरिजया निजपाणिपद्मे । उत्सर्पिकङ्कणफणीन्द्रफणार्पणेन पूर्णोञ्जलिर्जयति बालमृगाङ्कमौलेः ॥ ९ ॥ कस्यापि । 66 उच्चैरुत्तालखेलद्भुजवनपवनोद्धूतशैलौघपातस्फारोदञ्चत्पयोधिप्रकटितमुकुटस्वर्धुनीसंगमानि । जीयासुस्ताण्डवानि स्फुटविकटजटाकोटिसंघट्टभूरिभ्रश्यन्नक्षत्रचक्रव्यवसितसुमनोवृष्टिपातानि शंभोः ॥ १० ॥ भेरीभांकारस्य । 67 मन्दारमालालुलितालकायै कपालमालाङ्कितशेखराय । दिव्याम्बरायै च दिगम्बराय नमः शिवायै च नमः शिवाय ॥ ११ ॥ कस्यापि । अथ गौरी । 68 हर कण्ठग्रहानन्दमीलिताक्षीं नमाम्युमाम् । कालकूटविषस्पर्शजातमूर्छागमामिव ॥ १२ ॥ बाणभट्टस्य । अथ कृष्णः । 69 मेधैर्मेदुरमम्बरं वनभुवः श्यामास्तमालद्रुमै र्नक्तं भीरुरयं त्वमेव तदिमं राधे गृहं प्रापय । इत्थं नन्दनिदेशतश्चलितयोः प्रत्यध्वकुञ्जद्रुमं राधामाधवयोर्जयन्ति यमुनाकूले रहःकेलयः ॥१३॥ जयदेवस्य । 70 आनन्दमादधतमायतलोचनानामानीलमावलितकंधरमात्तवंशम् । आपादमा मुकुटमाकलितामृतौघमाकारमाकलयताममुमन्तरं नः ॥ १४ ॥ 71 पुञ्जीभूतं प्रेम गोपाङ्गनानां मूर्तीभूतं भागधेयं यदूनाम् । एकीभूतं गुप्तवित्तं श्रुतीनां श्यामीभूतं ब्रह्म मे संनिधत्ताम् ॥ १५ ॥ एतौ राघवचैतन्यश्रीचरणानाम् 72 परमिममुपदेशमाद्रियध्वं निगमवनेषु नितान्तखेदखिन्नाः । विचिनुत भवनेषु बल्लवीनामुपनिषदर्थमुलूखले निबद्धम् ॥ १६ ॥ 73 नवनीलमेघरुचिरः परः पुमानवनीमवाप्य धृतगोपविग्रहः । नवनीय कीर्तिरमरैरपि स्वयं नवनीतभिक्षुरघुना स चिन्त्यते ॥ १७ ॥ एतौ बिल्वमङ्गलश्रीचरणानाम् । 74 क्व यासि खलु चौरिके प्रमुषितं स्फुटं दृश्यते द्वितीयमिह मामकं वहसि कन्दुकं कञ्चुके । त्यजेति नवगोपिकाकुचयुगं प्रमथ्नन्बलाल्लसत्पुलकपञ्जरो जयति गोकुले केशवः ॥ १८ ॥ दीपकस्य । 75 दृक्पात: कमलासनेस्तु भवतो ज्ञानं मनाङ्गमारुते श्रीकण्ठोयमितः सुरानिति नतांस्तार्क्ष्येण विज्ञापितः । प्रेयस्याः क्व तदासनं क्व च रुतं कण्ठः क्व चेत्युल्लसल्लक्ष्म्यावासितमानसो विजयते सुप्तप्रबुद्धो हरिः ॥ १९ ॥ कस्यापि । 76 अतिविपुलं कुचयुगलं रहसि करैरामृशन्मुहुर्लक्ष्म्याः । तदपहृतं निजहृदयं जयति हरिर्मृगयमाण इव ॥ २० ॥ अरसीठक्कुरस्य । 77 मकरीविरचनभङ्ग्या राधाकुचकलशपीडनव्यसनी । ऋजुमपि रेखां लुम्पन्बल्लववेषो हरिर्जयति ॥ २१ ॥ हरिहरस्य । 78 खिन्नोसि मुञ्च शैलं बिभृमो वयमिति वदत्सु शिथिलभुजः भरमुग्रविततबाहुषु गोपेषु हसन्हरिर्जयति ॥ २२ ॥ सुबन्धोः । 79 शिरश्छायां कृष्णः क्षणमकृत राधाचरणयोर्भुजावल्लिच्छायामियमपि तदीयप्रतिकृतौ । इति क्रीडाकोपे निभृतमुभयोरप्यनुनयप्रसादौ जीयास्तामपि गुरुसमक्षं स्थितवतोः ॥ २३ ॥ कस्यापि । 80 वेदानुद्धरते जगन्निवहते भूगोलमुद्बिभ्रते दैत्यं दारयते बलिं छलयते क्षत्त्रक्षयं कुर्वते । पौलस्त्यं जयते हलं कलयते कारुण्यमातन्वते म्लेच्छान्मूर्च्छयते दशाकृतिकृते कृष्णाय तुभ्यं नमः ॥ २४ ॥ जयदेवस्य । 81 जीयासुः शकुलाकृतेर्भगवतः पुच्छच्छटाच्छोटनादुद्यन्तः शतचन्द्रिताम्बरतलं ते बिन्दवः सैन्धवाः । यैर्व्यावृत्य पतद्भिरौर्वशिखिनस्तेजोजटीलं वपुः पानाध्मानवशादरोचकरुजां चक्रे चिरायास्पदम् ॥ २५ ॥ 82 वियत्पुच्छाच्छोटोच्छलितजलगर्भं निधिरपामपां नाथः पाथः पृषतलवशून्यो वियदभूत् । अभूद्भास्वानौर्वो दिनपतिरभूदौर्वदहनश्चलत्काये यस्मिन्स जयति हरिर्मीनवपुषा ॥ २६ ॥ कस्याप्येतौ । 83 न पङ्कैरालेपं कलयति धरित्रीव्ययभयान्न मुस्तामादत्तेप्युरगनगरभ्रंशभयतः । न धत्ते ब्रह्माण्डस्फुटनभयतो घुर्धुररवं वराहो माहात्म्यादिति जयति संकोचिततनुः ॥ २७ ॥ हनूमतः । 84 दैत्यानामधिपे नखाङ्कुरकुटीकोणप्रविष्टात्मनि स्फारीभूतकडारकेसरसटासंघट्टघोराकृतेः । सक्रोधं च सविस्मयं च सगुरुव्रीडं च सान्तःस्मितं क्रीडाकेसरिणो हरेर्विजयते तत्कालमालोकितम् ॥ २८ ॥ इन्द्रकवेः । अथ ब्रह्मा । 85 तं वन्दे पद्मसद्मानमुपवीतच्छटाछलात् । गङ्गा स्रोतस्त्रयेणैव यं सदैव निषेवते ॥ २९ ॥ राजशेखरस्य । अथ रविः । 86 शुक्रतुण्डच्छवि सवितुश्चण्डरुचः पुण्डरीकवनबन्धोः । मण्डलमुदितं वन्दे कुण्डलमाखण्डलाशायाः ॥ ३० ॥ नागम्मायाः । ----------अथाशिषः ॥ ४ ॥ तत्र पूर्वं गणेशः । 87 दन्ताग्रनिर्भिन्नहिमाचलोर्वीरन्ध्रोत्थिताहीन्द्र मणिप्रभौघे । नागाननः स्तम्भधिया कपोलौ घर्षन्पितृभ्यां हसितः पुनातु ॥ १ ॥ श्री गोविन्दराजदेवानाम् । 88 एकदन्तद्युतिसितः शंभो: सूनुः श्रियेस्तु वः । विद्याकन्द इवोद्भिन्ननवाङ्कुरमनोहरः ॥ २ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 89 गण्डस्थलीगलदमन्दमदप्रवाहमाद्यद्विरेफमधुरस्वरदत्तकर्णः । हर्षादिवालसनिमीलितनेत्रयुग्मो विघ्नच्छिदे भवतु भूतपतिर्गणेशः ॥ ३ ॥ आसीनगरप्राकारप्रशस्तेः । 90 विघ्नेशो वः स पायाद्विहतिषु जलधीन्पुष्कराग्रेण पीत्वा यस्मिन्नुद्धृत्य तोयं वमति तदखिलं दृश्यते व्योम्नि देवैः । क्वाप्यम्भः क्वापि विष्णुः क्वचन कमलभूः क्वाप्यनन्तः क्वचिच्छ्रीः क्वाप्यौर्वः कापि शैलाः क्वचन मणिगणाः क्वापि नक्रादिसत्त्वा: ॥ ४ ॥ हनूमतः । 91 सानन्दं नन्दिहस्ताहतमुरजरवाहूतकौमारबर्हित्रासान्नासाग्ररन्ध्रं विशति फणिपतौ भोगसंकोचभाजि । गण्डोड्डीनालिमालामुखरितककुभस्ताण्डवे शूलपाणेर्वैनायक्यश्चिरं वो वदनविधुतयः पान्तु चीत्कारवत्यः ॥ ५ ॥ भवभूतेः । अथ शिवः । 92 उपहरणं विभवानां संहरणं सकलदुरितजालस्य । उद्धरणं संसाराचरणं वः श्रेयसेस्तु विश्वपतेः ॥ ६ ॥ विद्यारण्यश्रीचरणानाम् । 93 आसीने पूष्णि तूष्णीं व्यसनिनि शशिनि व्योम्नि कृष्णे सतृष्णे दैत्येन्द्रे याति निद्रां द्रवति मघवति क्लान्तकान्तौ कृतान्ते । अब्रह्मण्यं ब्रुवाणे कमलपुटकुटीश्रोत्रिये शान्त्युपाये पायाद्वः कालकूटं झटिति कवलयँल्लीलया नीलकण्ठः ॥ ७ ॥ लक्ष्मणखण्डप्रशस्तेः । 94 वक्रं शीतकरोधरो घनरसः कामप्रदो विग्रहः श्वासो गन्धवहः सरोरुहसुहृत्पाणि: स्मिताभा शुचिः । वक्षः पीनपयोधराधिकरणं पृथ्वी नितम्बस्थलीत्यष्टौ धूर्जटिमूर्तयः स्मरभयाद्दुर्गाश्रिताः पान्तु वः ॥ ८ ॥ दवेश्वरस्य । 95 कस्त्वं शूली मृगय भिषजं नीलकण्ठः प्रियेहं केकामेकां कुरु पशुपतिर्नैव दृश्ये विषाणे । स्थाणुर्मुग्धे न वदति तरुर्जीवितेशः शिवाया गच्छाटव्यामिति हतवचाः पातु वश्चन्द्रचूडः ॥ ९ । भारतीकवेः 96 च्युतामिन्दोर्लेखां रतिकलहभग्नं च वलयं द्वयं चक्रीकृत्य प्रहसितमुखी शैलतनया । अवोचद्यं पश्येत्यवतु स शिवः सा च गिरिजा स च क्रीडाचन्द्रो दशनकिरणापूरिततनुः ॥ १० ॥ क्रीडाचन्द्रस्य । 97 कल्पान्ते क्रोधनस्य त्रिपुरविजयिनः क्रीडया संचरिष्णोः कृत्वापि प्राणिजातैर्निजमुखकुहरातिथ्यमप्राप्ततृप्तेः । दिग्भित्ती: प्रेक्ष्य शून्याः प्रलयजलनिधिप्रेक्षितात्मीयमूर्तिग्रासव्यासक्तमोघश्रमजनितरुषः पान्तु वो गर्जितानि ॥ ११ ॥ भेरीभांकारस्य । 98 कल्पान्ते शमितत्रिविक्रममहाकङ्कालबद्धस्फुरच्छेषस्यूतनृसिंह पाणिनखरप्रोतादिकोलामिषः । विश्वैकार्णवताविशेषमुदितौ तौ मत्स्यकूर्मावुभौ कर्षन्धीवरतां गतः स्यतु सतां मोहं महाभैरवः ॥ १२ ॥ छित्रमस्य । अथ लोचनम् । 99 पक्ष्मालीपिङ्गलिम्नः कण इव तडितां यस्य कृत्स्नः समूहो यस्मिन्ब्रह्माण्डमीषद्विघटितमुकुले कालयज्वा जुहाव । अर्चिर्निष्टप्तचूडाशशिगलितसुधाघोरझांकारिकोणं तार्तीयं यत्पुरारेस्तदवतु मदनप्लोषणं लोचनं वः ॥ १३ ॥ भवभूतेः । अथ गणाः । 100 संध्याताण्डवडम्बरव्यसनिनो देवस्य चण्डीपतेर्भ्रष्टापीडविशीर्ण मुण्डचयनव्यग्रा गणाः पान्तु वः । यैरौत्सुक्यवशीकृतैर्ग्रहगणाद्राहौ गृहीते हठात्सूर्याचन्द्रमसोर्मिथ: स्मितवतोर्जातं करास्फालनम् ॥ १४ ॥ कस्यापि । अथ जटाजूटः ॥ 101 स धूर्जटिजटाजूटो जायतां विजयाय वः । यत्रैकपलितभ्रान्तिं करोत्यद्यापि जाह्नवी ॥ १५ ॥ सूरवर्मणः अथ पार्वती । 102 प्रत्यासन्नविवाहमङ्गलविधौ देवार्चनव्यग्रया दृष्ट्वाग्रे परिणेतुरेव लिखितां गङ्गाधरस्याकृतिम् । उन्मादस्मितरोपलज्जितधिया गौर्या कथंचिच्चिराद्वृद्धस्त्रीवचनात्प्रिये विनिहितः पुष्पाञ्जलिः पातु वः ॥ १६ ॥ 103 वक्ष:पीठे निरीक्ष्य स्फटिकमणिशिलामण्डलस्वच्छभासि स्वां छायां साभ्यसूया त्वमियमिति मुहुः सत्यमाश्वासितापि । वामे मे दक्षिणेस्याः भवसि कुवलयं नाहमित्यालपन्ती दन्ताश्लेषा सहासं मदनविजयिना पार्वती वः पुनातु ॥ १७ ॥ कस्यापि । 104 स्वेदस्ते कथमीदृशः प्रियतमे त्वन्नेत्रवह्नेर्विभो कस्माद्वेपितमेतदिन्दुवदने भोगीन्द्रभीतेस्तव । रोमाञ्चः कथमेष देवि भगवन्गङ्गाम्भसां सीकरैरित्थं भर्तरि भावगोपनपरा गौरी चिरं पातु वः ॥ १८ ॥ कस्यापि । अथ षण्मुखः । 105 अर्चिष्मन्ति विदार्य वक्रकुहराण्यासृक्कितो वासुके रङ्गुल्या विषकर्बुरान्गणयतः संस्पृश्य दन्ताङ्कुरान् । एकं त्रीणि च सप्त पञ्च षडिति प्रध्वस्तसंख्याक्रमा वाचः क्रौञ्चरिपोः शिशुत्वविकलाः श्रेयांसि पुष्णन्तु वः ॥ १९ ॥ कस्यापि । अथ गङ्गा । 106 मुक्ताभा नृकपालशुक्तिषु जटावल्लीषु मल्लीनिभा वह्नौ लाजनिभा दृशो मणिनिभा भोगोत्करे भोगिनाम् । अथाशिषः नृत्या वर्तविवर्तनेरितपयः संमूर्छनोच्छालिताः खेलन्तो हरमूर्ध्नि पान्तु भवतो गङ्गापयोबिन्दवः ॥ २० ॥ कृष्ण मिश्रस्य । 107 एषा धर्मपताकिनी तटसुधासेवावसन्नाकिनी शुष्यत्पातकिनी भगीरथतपः साफल्यहेवाकिनी । प्रेमारूढपिनाकिनी गिरिसुतासाकेकरालोकिनी पापाडम्बरडाकिनी त्रिभुवनानन्दाय मन्दाकिनी ॥ २१ ॥ कस्यापि । अथ ताण्डवम् । 108 देवा दिक्पतयः प्रयात परतः खं मुञ्चताम्भोमु वः पातालं व्रज मेदिनि प्रविशत क्षोणीतलं भूधरा: । ब्रह्मन्नुन्नय दूरमात्मभुवनं नाथस्य नो नृत्यतः शंभो: संकटमेतदित्यवतु वः प्रोत्सारणा नन्दिनः ॥ २२ ॥ महानाटकात् । 109 संध्याताण्डवडम्बरव्यसनिनो भर्गस्य चण्डभ्रमिव्यानृत्यद्भुजदण्डमण्डलभुवो झञ्झानिलाः पान्तु वः । येषामुच्छलतां जवेन झगिति व्यूहेषु भूमीभृतामुड्डीनेषु विडौजसा पुनरसौ दम्भोलिरालोकितः ॥ २३ ॥ सोमनाथप्रशस्तैः । अथ हरिहरौ । 110 स्फटिकमरकतश्रीहारिणोः प्रीतियोगात्तदवतु वपुरेकं कामकंसद्विषोर्वः । भवति गिरिसुतायाः सार्धमम्भोधिपुत्र्या सदृशमहसि कण्ठे यत्र सीमाविवादः ॥ २४ ॥ कस्यापि । 111 यौ तौ शङ्खकपालभूषितकरौ मालास्थिमालाधरौ देवौ द्वारवतीश्मशाननिलयौ नागारिगोवाहनौ । द्वित्र्यक्षौ बलिदक्षयज्ञमथनौ श्रीशैलजावल्लभौ पापं वो हरतां सदा हरिहरौ श्रीवत्सगङ्गाधरौ ॥ २५ ॥ कस्यापि । अथ चण्डी । 112 विद्राणे रुद्रवृन्दे सवितरि तरले वज्रिणि ध्वस्तवज्रे जाताशङ्के शशाङ्के विरमति मरुति व्यक्तवैरे कुबेरे । वैकुण्ठे कुण्ठितास्त्रे महिषमतिरुषं पौरुषोपघ्ननिघ्नं निर्विघ्नं निघ्नती वः शमयतु दुरितं भूरिभावा भवानी ॥ २६ ॥ बाणभट्टस्य । अथ कृष्णः । 113 पान्तु वो जलदश्यामाः शार्ङ्गज्याघातकर्कशाः । त्रैलोक्यमण्डपस्तम्भाश्चत्वारो हरिवाहवः ॥ २७ ॥ कस्यापि । 114 भ्राम्यन्मन्दरकंदरोदरदरीव्यावर्तिभिर्वारिधेः कल्लोलैरलमाकुलं कलयतो लक्ष्म्या मुखाम्भोरुहम् । औत्सुक्यात्तरलाः स्मराद्विकसिता भीत्या समाकुञ्चिताः क्रोधेन ज्वलिता मुदा मुकुलिताः शौरेर्दृशः पान्तु वः ॥ २८ ॥ कस्यापि । 115 अर्धोन्मीलितलोचनस्य पिबतः पर्याप्तमेकं स्तनं सद्यः प्रस्तुतदुग्धदिग्धमपरं हस्तेन संमार्जतः । मात्रा चाङ्गुलिलालितम्य चिबुके स्मेरायमाणे मुखे विष्णोः क्षीरकणाम्बुधामधवला दन्तद्युतिः पातु वः ॥२९॥ बिल्वमङ्गलश्रीचरणानाम् । अथाशिषः 116 अस्मिन्कुञ्जे विनापि प्रचलति पवनाद्वर्तते कोपि नूनं पश्यामः किं न गत्वेत्यनुसरति गणे भीतभीतेर्भकाणाम् । तस्मिन् राधासखो वः सुखयतु विलसल्लीलया कैटभारिर्व्यतन्त्रानो मृगारिप्रबलघुरघुरारावरौद्रान्निनादान् ॥३०॥ कस्यापि । 117 दर्पणार्पितमालोक्य मायास्त्रीरूपमात्मनः । आत्मन्येवानुरक्तो वः शिवं दिशतु केशवः ॥ ३१ ॥ कस्यापि । 118 गच्छाम्यच्युत दर्शनेन भवतः किं तृप्तिरुत्पद्यते किं त्वेवं विजनस्थयोर्हतजन: संभावयत्यन्यथा । इत्यामन्त्रणभङ्गेिसूचितवृथावस्थानखेदालसामाश्लिष्यन्पुलकाङ्कुराञ्चिततनुर्गोपीं हरिः पातु वः ॥ ३२ ॥ कस्यापि । 119 हृदयं कौस्तुभोद्भासि हरेः पुष्णातु वः श्रियम् । राधाप्रवेशरोधाय दत्तमुद्रमिव श्रिया ॥ ३३ ॥ कुमुदस्य । 120 रामो नाम बभूव हुं तदबला सीतेति हुं तां पितुर्वाचा पञ्चवटीवने निवसतस्तस्याहरद्रावणः । कृष्णेनेति पुरातनीं निजकथामाकर्ण्य मात्रेरितां सौमित्रे क्व धनुर्धनुर्धनुरिति प्रोक्ता गिरः पान्तु वः ॥ ३४ ॥ वसुंधरस्य । 121 सकलभुवनबन्धोर्वैरभिन्दोः सरोजैरनुचितमिति मत्वा यः स्वपादारविन्दम् । घटयितुमिव मायी योजयत्याननेन्दौ वटदलपुटशायी मङ्गलं वः कृषीष्ट ॥ ३५ ॥ कस्यापि । 122 कोयं द्वारि हरिः प्रयाह्युपवनं शाखामृगस्यात्र किं कृष्णोहं दयिते बिभेमि सुतरां कृष्णादहं वानरात् । राधेहं मधुसूदनो व्रज लतां तामेव पुष्पान्वितामित्थं निर्वचनीकृतो दयितया ह्रीणो हरिः पातु वः ॥ ३६ ॥ कस्यापि अथ दशावताराः । 123 दिश्याद्वः शकुलाकृतिः स भगवान्नैःश्रेयसीं संपदं यस्य स्फूर्जदतुच्छपुच्छशिखरप्रेंग्खोलनक्रीडनैः । विष्वग्वार्धिसमुच्छलज्जलभरैर्मन्दाकिनीसंगतैर्गङ्गासागरसंगमप्रणयिनी जाता विहायःस्थली ॥ ३७ ॥ 124 निष्प्रत्यूहमनल्पकल्पचलितत्रैलोक्यरक्षागुरु: क्रीडाकूर्मकलेवरः स भगवान्दिश्यादमन्दां मुदम् । कल्पान्तोदधिमध्यमज्जनवशाद्व्यासर्पतः संलुठ-पष्ठे यस्य बभूव सैकतकणच्छायं धरित्रीतलम् ॥ ३८ ॥ 125 दृप्यद्दैत्यकुटुम्बिनीजनमनःसंतोषसंकोचनः कुर्याद्विश्वमनश्वरं स भगवान्क्रीडावतारो हरिः यद्दंष्ट्राङ्कुरकोटिकोटरकुटीकोणान्तरस्थेयसी पृथ्वी भात्यवदातकेतकदलालीनेव भृङ्गाङ्गना ॥ ३९ ॥ हनुमत एते । 126 चटच्चटिति चर्मणि च्छमिति चोच्छलच्छोणिते धगद्धगिति मेदसि स्फुटरवास्थिनि ष्ठागिति । पुनातु भवतो हरेर मरवैरिवक्षःस्थलक्वणत्कर जपञ्जर क्रकचकाषजन्मानलः ॥ ४० ॥ वाक्पतिराजस्य 127 ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः शतधृतिभवनाम्भोरुहो नालदण्डः क्षोणीनौकूपदण्डः क्षरदमरसरित्पट्टिकाकेतुदण्डः । ज्योतिश्चक्राक्षदण्डस्त्रिभुवनविजयस्तम्भदण्डोङ्घ्रिदण्डः श्रेयस्त्रैविक्रमस्ते वितरतु विबुधद्वेषिणां कालदण्डः ॥ ४१ ॥ दण्डिनः । 128 किं दोर्भ्यां किमु कार्मुकोपनिषदा भर्गप्रसादेन किं किं वेदाधिगमेन भास्वति भृगोर्वंशे च किं जन्मना । किं चानेन ममाद्भुतेन तरसा पीडां कृतान्तोपि चेद्विप्राणां कुरुतेन्तरित्यनुशयो रामस्य पुष्णातु वः ॥ ४२ ॥ हनूमतः । 129 कूर्मो मूलवदालवालवदपां राशिर्लतावद्दिशो मेघा: पल्लववत्प्रसूनफलवन्नक्षत्रसूर्येन्दवः । स्वामिन्व्योमतरुः क्रमे मम कियाञ्छ्रुत्वेति गां मारुतेः सीतान्वेषणमादिशन्दिशतु वो रामः सलज्जः श्रियम् ॥ ४३ ॥ कस्यापि 130 कृष्ण त्वं नवयौवनोसि चपलाः प्रायेण गोपाङ्गनाः कंसो भूपतिरब्जनालमृदुलग्रीवा वयं गोदुहः । तद्याचेञ्जलिना भवन्तमधुना वृन्दावनं मद्विना मा यासीरिति नन्दगोपवचसां नम्रो हरिः पातु वः ॥४४॥ बिल्वमङ्गलश्रीचरणानाम् । 131 ध्यानव्याजमुपेत्य चिन्तयसि कामुन्मील्य चक्षुः क्षणं पश्यानङ्गशरातुरं जनमिमं त्रातापि नो रक्षसि । मिथ्याकारुणिकोसि निर्दयतरस्त्वत्तः कुतोन्यः पुमाञ्शश्वन्मारवधूमिरित्यभिहितो बुद्धो जिनः पातु वः ॥ ४५ ॥ श्रीहरिगणस्य । 132 उद्यत्करकरवालः शकतिमिरध्वंसने महानिपुण: । कल्किहरिर्वः पायादपायतः कलिनिशान्तोत्थः ॥ ४६ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 133 पाठीन: कमठः किटिर्नरहरिः खर्वाकृतिर्भार्गवो राम: कंसनिपूदनो दशबल: कल्की च नारायणः । युष्माकं स विभूतयेस्तु भगवान्सेतुर्भवाम्भोनिधावुत्ताराय युगे युगे युगपतिस्त्रैलोक्यनाथो हरिः ॥ ४७ ॥ हनुमतः । अथ लक्ष्मीः । 134 पायात्पयोधिदुहितुः कपोलामलचन्द्रमाः । यत्र संक्रान्तबिम्बेन हरिणा हरिणायितम् ॥ ४८ ॥ कस्यापि । 135 उत्तिष्ठन्त्या रतान्ते भरमुरगपतौ पाणिनैकेन कृत्वा धृत्वा चान्येन वासो विगलितकबरीभारमंसे वहन्त्या । भूयस्तत्काल कान्तिद्विगुणितसुरतप्रीतिना शौरिणा वः शय्यामालिङ्ग्य नीतं वपुरलसलसद्वाहु लक्ष्म्याः पुनातु ॥४९ ॥ निशानारायणस्य । अथ सूर्यः । 136 सिन्दूरस्पृहया स्पृशन्ति करिणां कुम्भस्थमाधोरणा भिल्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु । कान्ताः कुङ्कमशङ्कया करतले मुद्रन्ति लग्नं च यत्तत्तेजः प्रथमोद्भवं भ्रमकरं सौरं चिरं पातु वः ॥ ५० ॥ त्रिविक्रमस्य । 137 जम्भारातीभकुम्भोद्भवमिव दधतः सान्द्रसिन्दूररेणुं रक्तैः सिक्ता इवौघैरुदयगिरितटीधातुधाराद्रवस्य । आयान्त्या तुल्यकालं कमलवनरुचेवारुणा वो विभूत्यै भूयासुर्भासयन्तो भुवनमभिनवा मानवो भानवीयाः ॥५१ ॥ 138 भक्तिप्रह्वाय दातुं मुकुलपुटकुटीकोटरक्रोडलीनां लक्ष्मीमाक्रष्टुकामा इव कमलवनोद्घाटनं कुर्वते ये । कालाकारान्धकाराननपतितजगत्साध्वसध्वंसकल्याः कल्याणं वः क्रियासुः किसलयरुचयस्ते करा भास्करस्य ॥ ५२॥ एतौ मयूरस्य । --------अथ सुभाषितप्रशंसा ॥५॥ 139 संसदि तदेव भूषणमुपकारकमवसरे धनं मुख्यम् । सूक्तं दधति सुवर्णं कल्याणमनर्घमिह धन्याः ॥ १ ॥ कस्यापि । 140 कथमिह मनुष्यजन्मा संप्रविशति सदसि विबुधगमितायाम् । येन न सुभाषितामृतमाह्लादि निपीतमा तृप्तेः ॥ २ ॥ चाणक्यस्य । 141 सुभाषितमयैर्द्रव्यैः संग्रहं न करोति यः । सोपि प्रस्तावयज्ञेषु कां प्रदास्यति दक्षिणाम् ॥ ३ ॥ कस्यापि । 142 प्रसन्नाः कान्तिहारिण्यो नानाश्लेषविचक्षणाः । भवन्ति कस्यचित्पुण्यैर्मुखे वाचो गृहे स्त्रियः ॥ ४ ॥ त्रिविक्रमभट्टस्य । 143 ये सूक्तीन्दुकलाकलङ्कजनका ये गाढगर्वज्वरा ये वा केवलतर्ककर्कशधियः साक्षाच्च ये श्रोत्रियाः । ये वा द्वेषमयीमलीमसधियस्तान्प्राज्ञगोष्ठी रसप्रौढप्रावृडवग्रहान्परिहरन्वाचां प्रसारं कुरु ॥५॥ कस्यापि । 144 कर्णामृतं सूक्तिरसं विमुच्य दोषेषु यत्नः सुमहान्खलस्य । अवेक्षते केलिवनं प्रविष्टः क्रमेलकः कण्टकजालमेव ॥ ६ ॥ विल्हणस्य । --------अथ काव्यप्रशंसा ॥ ६ ॥ 145 अविदितगुणापि सुकवेर्भणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम् । अनधिगतपरिमलापि हि हरति दृशं मालतीमाला ॥ १ ॥ सुबन्धोः । 146 निरवद्यानि पद्यानि यद्यनाद्यस्य का क्षतिः । भिक्षुकक्षाविनिक्षिप्तः किमिक्षुर्नीरसो भवेत् ॥ २ ॥ भवभूतेः । 147 कान्पृच्छामः सुराः स्वर्गे निवसामो वयं भुवि । किं वा काव्यरसः स्वादुः किं वा स्वादीयसी सुधा ॥ ३ ॥ कस्यापि । 148 ख्यातिं गमयति सुजनः सुकविर्विदधाति केवलं काव्यम् । पुष्णाति कमलमम्भो लक्ष्म्या तु रविर्नियोजयति ॥ ४ ॥ कस्यापि । 149 विपुलहृदयाभियोग्ये खिद्यति काव्ये जडो न मौर्ख्ये स्वे निन्दति कञ्चुकमेव प्रायः शुष्कस्तनी नारी ॥ ५ ॥ कस्यापि । 150 याता यान्ति च यातारो लोकाः शोकाधिका भुवि । काव्यसंबन्धिनी कीर्ति: स्थायिनी निरपायिनी ॥ ६ ॥ श्रीअनन्तदेवानाम् । 151 किं तेन किल काव्येन मृद्यमानस्य यस्य ताः । उदधेरिव नायान्ति रसामृतपरम्पराः ॥ ७ ॥ जयमाधवस्य । 152 नवोक्तिर्जातिरग्राम्या श्लेषोक्लिष्ट: स्फुटो रसः । विकटाक्षरसंबन्धः कृत्स्नमेकत्र दुष्करम् ॥ ८ ॥ बाणभट्टस्य । 153 दुर्जनहुताशतप्तं काव्यसुवर्णं विशुद्धिमायाति । दर्शयितव्यं तस्मान्मत्सरिमनसः प्रयत्नेन ॥ ९ ॥ 154 यन्त्राकृष्टसुवर्णसूत्रमिव यत्पद्यं सुमेरोस्तटादुन्मीलत्कुरुविन्दकन्दल इव स्वच्छ : पदार्थस्तु यः । यत्राप्युल्लसदंशुकान्तरलसत्कान्ताकुचान्तोपमं व्यङ्ग्यं यत्तदहो कवित्वमपरं वाग्देवतोपप्लवः ॥ १० ॥ कयारप्येतौ । -----------अथ सामान्यकविप्रशंसा ॥ ७ ॥ 155 कतिपयनिमेषवर्तिनि जन्मजरामरणविह्वले जगति । कल्पान्तकोटिबन्धुः स्फुरति कवीनां यशःप्रसरः ॥ १ । शङ्खधरस्य । 156 सुभाषितरसास्वादवद्धरोमाञ्चकञ्चुकाः । विनापि कामिनीसङ्गं कवयः मुखमासते ॥ २ ॥ कस्यापि । 157 सन्ति श्वान इवासंख्या जातिभाजो गृहे गृहे । उत्पादका न बहवः कवयः शरभा इव ॥ ३ ॥ बाणभट्टस्य । 158 कवयः परितुष्यन्ति नेतरे कविसूक्तिभिः । न ह्यकूपारवत्कूपा वर्धन्ते विधुकान्तिभिः ॥ ४ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 159 किं कवेस्तस्य काव्येन किं काण्डेन धनुष्मतः । परस्य हृदये लग्नं न घूर्णयति यच्छिरः ॥ ५॥ त्रिविक्रमभट्टस्य । 160 मुखमात्रेण काव्यस्य करोत्यहृदयो जनः । छायामच्छामपि श्यामां राहुस्तारापतेरिव ॥ ६ ॥ बाणभट्टस्य । 161 लङ्कापते: संकुचितं यशो य द्यत्कीर्तिपात्रं रघुराजपुत्रः । स सर्व एवादिकवेः प्रभावो न कोपनीयाः कवयः क्षितीन्द्रैः ॥ ७ ॥ बिल्हणस्य । 162 उत्फुल्लगल्लैरालापाः क्रियन्ते दुर्मुखैः सुखम् । जानाति हि पुनः सम्यक्कविरेव कवेः श्रमम् ॥ ८ ॥ त्रिविक्रमभट्टस्य । 163 शीलाविज्जामारुलामोरिकाद्याः काव्यं कर्तुं सन्तु विज्ञाः स्त्रियोपि । विद्यां वेत्तुं वादिनो निर्विजेतुं दातुं वक्तुं यः प्रवीणः स वन्द्यः ॥ ९ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 164 अपि मुदमुपयान्तो वाग्विलासैः स्वकीयैः परभणितिषु तृप्तिं यान्ति सन्तः कियन्तः । निजघनमकरन्दस्यन्दपूर्णालवाल: कलशसलिलसेकं नेहते किं रसालः ॥ १० ॥ जयदेवस्य । 165 ते धन्यास्ते महात्मानो तेषां लोके स्थितं यशः । यैर्निबद्धानि काव्यानि ये वा काव्येषु कीर्तिताः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 166 जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धाः कवीश्वराः । नास्ति येषां यशः काये जरामरणजं भयम् ॥ १२ ॥ भर्तृहरेः । 167 महीपतेः सन्ति न यस्य पार्श्वे कवीश्वरास्तस्य कुतो यशांसि । भूपाः कियन्तो न बभूवुरुर्व्यां नामापि जानाति न कोपि तेषाम् ॥ १३ ॥ बिल्हणस्य । 168 अर्थान्केचिदुपासते कृपणवत्केचित्त्वलंकुर्वते वेश्यावत्खलु धातुवादिन इवोद्बघ्नन्ति केचिद्रसान् । अर्थालंकृतिसद्रसद्रवमुचां वाचां प्रशस्तिस्पृशां कर्तारः कवयो भवन्ति कतिचित्पुण्यैरगण्यैरिह ॥ १४ ॥ श्रीराघवचैतन्यश्रीचरणानाम् । 169 कविवाक्यामृततीर्थस्नानैः पूता भृशं यशोदेहाः । येषां त एव भूपा जीवन्ति मृता वृथैवान्ये ॥ १५ ॥ 170 अमृतोत्प्रेक्षणे चारुरशेषजनसज्जनः । कविर्गरुडवन्मान्य इन्द्रवज्रादिवृत्तकृत् ॥ १६ ॥ एतौ शार्ङ्गधरस्य । 171 काव्यमय्यो गिरो यावच्चरन्ति विशदा भुवि । तावत्सारस्वतं स्थानं कविरासाद्य तिष्ठति ॥ १७ ॥ कस्यापि । -----------अथ विशिष्टकविप्रशंसा ॥ ८ ॥ 172 कवीन्दुं नौमि वाल्मीकिं यस्य रामायणीं कथाम् । चन्द्रिकामिव चिन्वन्ति चकोरा इव साधवः ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 173 श्रवणाञ्जलिपुटपेयं विरचितवान्भारताख्यममृतं यः । तमहमरागमतृष्णं कृष्णद्वैपायनं वन्दे ॥ २ ॥ नारायणभट्टस्य । 174 त्रयोग्नयस्त्रयो वेदास्त्रयो देवास्त्रयो गुणाः । त्रयो दण्डिप्रबन्धाश्च त्रिषु लोकेषु विश्रुताः ॥ ३ ॥ राजशेखरस्य । 175 कवयः कालिदासाद्याः कवयो वयमप्यमी । पर्वते परमाणौ च पदार्थत्वं प्रतिष्ठितम् ॥ ४॥ कृष्णभट्टस्य । 176 कविरमरः कविरचल: कविरभिनन्दश्च कालिदासश्च । अन्ये कवयः कपयश्चापलमात्रं परं दधति ॥ ५ ॥ कस्यापि । 177 श्लेषे केचन शब्दगुम्फविषये केचिद्रसे चापरे लंकारे कतिचित्सदर्थविषये चान्ये कथावर्णके । आः सर्वत्र गभीरधीरकविताविन्ध्याटवीचातुरीसंचारी कविकुम्भिकुम्भभिदुरो बाणस्तु पञ्चाननः ॥ ६ ॥ श्री चन्द्रदेवानाम् । 178 भवभूतिमनादृत्य निर्वाणमतिना मया । मुरारिपदचिन्तायामिदमाधीयते मनः ॥ ७ ॥ कस्यापि । 179 शब्दार्थयोः समो गुम्फः पाञ्चालीरीतिरुच्यते । शीलाभट्टारिकावाचि बाणोक्तिषु च सा यदि ॥ ८ ॥ कस्यापि । 180 नीलोत्पलदलश्यामां विज्जकां मामजानता । वृथैव दण्डिना प्रोक्तं सर्वशुक्ला सरस्वती ॥ ९ ॥ विज्जकायाः । 181 इन्दुप्रभारसविदं विहगं विहाय कीरानने स्फुरसि भारति का रतिस्ते । आद्यं यदि श्रयसि जल्पतु कौमुदीनां गोविन्दराजवचसां च विशेषमेषः ॥ १० ॥ देवेश्वरस्य । 182 यथेयं वाग्देवी सुकविमुखवासव्यसनिनी कुहूकण्ठीकण्ठे विलसति तथा चेदनवधिः । तदा भूमीभागे निरुपमतमः किंचिदिव वा समाधत्ते साम्यं धनदभणितीनां मधुरिमा ॥ ११ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 183 न मुग्धदयिताधरे न विषभाजि रत्नाकरे न राहुमुखकोटरे न किल तार्क्ष्यपक्षान्तरे । सुदर्शनकवीश्वरे रसिकचक्रचूडामणौ गुणौकसि सुधा बुधास्त्यजत सान्द्रचन्द्रभ्रमम् ॥ १२ । श्रीहरिहरिदेवानाम् । 184 सरस्वतीव कार्णाटी विजयाङ्का जयत्यसौ । या वैदर्भगिरां वासः कालिदासादनन्तरम् ॥ १३ ॥ कस्यापि । 185 माघेन विघ्नितोत्साहा नोत्सहन्ते पदक्रमे । स्मरन्तो भारवेरेव कवयः कपयो यथा ॥ १४ ॥ धनपालस्य । 186 हृदि लग्नेन बाणेन यन्मन्दोपि पदक्रमः । भवेत्कविकुरङ्गाणां चापलं तत्र कारणम् ॥ १५ ॥ 187 तावत्कविविहंगानां ध्वनिर्लोकेषु शस्यते । यावन्नो त्रिशति श्रोत्रे मयूरमधुरध्वनिः ॥ १६ ॥ त्रिलोचनस्यैतौ । 188 भासो रामिलसोमिलौ वररुचिः श्रीसाहसाङ्क: कविर्मेण्ठो भारविकालिदासतरलाः स्कन्धः सुबन्धुश्च यः । दण्डी बाणदिवाकरौ गणपतिः कान्तश्च रत्नाकरः सिद्धा यस्य सरस्वती भगवती के तस्य सर्वेपि ते ॥१७॥ 189 अहो प्रभावो वाग्देव्या यन्मातङ्गदिवाकरः । श्रीहर्षस्याभवत्सभ्यः समो बाणमयूरयोः ॥ १८ ॥ 190 सरस्वती पवित्राणां जातिस्तत्र न देहिनाम् । व्यासस्पर्धी कुलालोभूद्यद्द्रोणो भारते कविः ॥ १९ ॥ राजशेखरस्यैते । अथ कुकविनिन्दा ॥९॥ 191 अप्रगल्भाः पदन्यासे जननींरागहेतवः । सन्त्येके बहुलालापाः कवयो बालका इव ॥ १ ॥ त्रिविक्रमभट्टस्य । 192 गणयन्ति नापशब्दं न वृत्तभङ्गं क्षयं न चार्थस्य । रसिकत्वेनाकुलिता वेश्यापतयः कुकवयश्च ॥ २ ॥ कस्यापि । 193 द्राघीयसा धार्ष्ट्यगुणेन युक्ताः कै: कैरपूर्वैः परकाव्यखण्डैः । आडम्बरं ये वचसां वहन्ति ते केपि कन्थाकवयो जयन्ति ॥ ३ ॥ बिल्हणस्य । 194 धिक्त्वां रे कलिकाल याहि विलयं केयं विपर्यस्तता हा कष्टं श्रुतिशालिनां व्यवहतिर्म्लेच्छोचिता दृश्यते । एकैर्वाङ्ग्मयदेवता भगवती विक्रेतुमानीयते निः शङ्कैरपरैः परीक्षणविधौ सर्वाङ्गमुद्घाट्यते ॥ ४ ॥ बिल्हणस्य । 195 कविभिर्नृपसेवासु वित्तालकारहारिणी । वाणी वेश्येव लोभेन परोपकरणीकृता ॥ ५ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 196 अन्यवर्णपरावृत्त्या बन्धचिह्ननिगूहनैः । अनाख्यातः सतां मध्ये कविश्चौरो विभाव्यते ॥ ६ ॥ ------------अथ पण्डितप्रशंसा ॥ १० ॥ 197 अधिगतपरमार्थान्पण्डितान्मा वमंस्थास्तृणमिव लघुलक्ष्मीर्नैव तान्संरुणद्धि । मदमिलितमिलिन्दश्यामगण्डस्थलानां न भवति विसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ॥ १ ॥ 198 इह तुरगशतैः प्रयान्तु मूर्खा धनरहितास्तु बुधाः प्रयान्तु पद्भ्याम् । गिरिशिखरगतापि काकपङ्क्तिः पुलिनगतैर्न समत्वमेति हंसैः ॥ २ ॥ 199 अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम् । अहो सुमनसां प्रीतिर्वामदक्षिणयोः समा ॥ ३ ॥ कस्यापि । 200 उदीरितोर्थ: पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति नोदिताः । अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 201 पण्डिते हि गुणाः सर्वे मूर्खे दोषाश्च केवलाः । तस्मान्मूर्खसहस्रेण प्राज्ञ एको न लभ्यते ॥ ५ ॥ 202 गीतशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् । व्यसनेन हि मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ॥ ६ ॥ कयोरप्येतौ । 203 हर्तुर्याति न गोचरं किमपि शं पुष्णाति सर्वात्मना ह्यार्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् । कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं येषां तान्प्रति मानमुज्झत नृपाः कस्तैः सह स्पर्धते ॥ ७ ॥ 204 त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः ख्यातस्त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः । इत्थं मानद नातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरं यद्यस्मासु पराङ्मुखोसि वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः ॥ ८ ॥ एतौ भर्तृहरेः । -------------अथ कुपण्डितनिन्दा ॥ ११ ॥ 205 व्यासादीन्कविपुंगवाननुचितैर्वाक्यै: सलीलं हसन्नुच्चैर्जल्प निमील्य लोचनयुगं श्लोकान्सगर्वं पठ । काव्यं धिक्कुरु यत्परैर्विरचितं स्पर्धेस्व सार्धं बुधैर्यद्यभ्यर्थयसे श्रुतेन रहितः पाण्डित्यमाप्तुं बलात् ॥ १ ॥ कस्यापि । 206 ये संसत्सु विवादिनः परयशःशूलेन शल्याकुलाः कुर्वन्ति स्वगुणस्तवेन गुणिनां यत्नाद्गुणाछादनम् । तेषां रोषकषायितोदरदृशां कोपोष्णनिःश्वासिनां दीप्ता रत्नशिखेव कृष्णफणिनां विद्या जनोद्वेजिनी ॥ २ ॥ 207 ग्रीवास्तम्भभृतः परोन्नतिकथामात्रे शिरःशूलिनः सोद्वेगभ्रमणप्रलापविपुलक्षोभाभिभूतस्थितेः । अन्तर्द्वेषविषप्रवेशविषमक्रोधोष्णनिःश्वासिनः कष्टा नूनमपण्डितस्य विकृतिर्भीमज्वरारम्भभूः ॥ ३ ॥ क्षेमेन्द्रस्यैतौ । 208 अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः । ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥ ४ ॥ भर्तृहरेः। ----------अथ महतां प्रशंसा ॥ १२ ॥ 209 विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । यशसि चाभिरतिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥ १ ॥ भर्तृहरेः । 210 इयमुन्नतसत्त्वशालिनां महतां कापि कठोरचित्तता । उपकृत्य भवन्ति दूरतः परतः प्रत्युपकारशङ्कया ॥ २ ॥ 211 नाल्पीयसि निबध्नन्ति पदमुन्नतचेतसः । येषां भुवनलाभेपि नि:सीमानो मनोरथाः ॥ ३ ॥ 212 अहो किमपि चित्राणि चरित्राणि महात्मनाम् । लक्ष्मीं तृणाय मन्यन्ते तद्भरेण नमन्त्यपि ॥ ४ ॥ एते देवेश्वरस्य । 213 किं वा परेण बहुना परिजल्पितेन संसर्ग एव महतां महते फलाय । अम्भोनिधेस्तटरुहास्तरवोपि येन वेलाजलोच्छलिवरत्नकृतालवालाः ॥ ५ ॥ 214 आपत्स्वेव हि महतां शक्तिरभिव्यज्यते न संपत्सु । अगुरोस्तथा न गन्धः प्रागस्ति यथाग्निपतितस्य ॥ ६ ॥ कयोरप्येतौ । 215 वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि । लोकोत्तराणां चेतांसि को हि विज्ञातुमर्हति ॥ ७ ॥ भवभूतेः । 216 जितरोषरया महाधियः सपदि क्रोधजितो लघुर्जनः । विजितेन जितस्य दुर्मतेर्मतिमद्भिः सह का विरोधिता ॥ ८ ॥ माघस्य । 217 गवादीनां पयोन्येद्युः सद्यो वा जायते दधि । क्षीरोदधेस्तु नाद्यापि महतां विकृतिः कुतः ॥ ९ ॥ देवेश्वरस्य । 218 संपदो महतामेव महतामेव चापदः । वर्धते क्षीयते चन्द्रो न तु तारागणः क्वचित् ॥ १० ॥ 219 अपकुर्वन्नपि प्रायः प्राप्नोति महतः फलम् । और्वं दहन्तमेवाग्निं संतर्पयति सागरः ॥ ११ ॥ 220 महतां प्रार्थनेनैव विपत्तिरपि शोभते । दन्तभङ्गो हि नागानां श्लाघ्यो गिरिविदारणे ॥ १२ ॥ 221 तरुमूलादिषु निहितं जलमाविर्भवति पल्लवाग्रेषु । निभृतं यदुपक्रियते तदपि महान्तो वहन्त्युच्चै:॥ १३ ॥ 222 अचिन्त्याः पन्थान: किमपि महतामन्धकरिपोर्यदक्ष्णोभूत्तेजस्तदकृत कथामप्यमदनाम् । मुनेर्नेत्रादत्रेर्यदजनि पुनर्ज्योतिरहह प्रतेने तेनेदं मदनमयमेव त्रिभुवनम् ॥ १४ ॥ केषामप्येते । 223 महात्मानोनुगृह्णन्ति भजमानान् रिपूनपि । सपत्नी: प्रापयन्त्यब्धिं सिन्धवो नगनिम्नगाः ॥ १५ ॥ माघकवेः । --------अथ वीरप्रशंसा ॥१३॥ 224 सह परिजनेन विलसति धीरो गहनानि तरति पुनरेकः । विषमेकेनं निपीतं त्रिपुरजिता सह सुरैरमृतम् ॥ १ ॥ कस्यापि । 225 निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेच्छम् । अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ २ ॥ भर्तृहरेः । 226 श्लाघ्या महतामुन्नतिरद्भुतमध्यवसितं च धीराणाम् । कनकगिरिरनभिलङ्घयो रविरनिशमनुज्झितारम्भः ॥ ३ ॥ कस्यापि । 227 कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेर्न शक्यते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुम् । अधोमुखस्यापि कृतस्य वह्नेर्नाधः शिखा यान्ति कदाचिदेव ॥ ४ ॥ भर्तृहरेः । 228 ये दीनेषु दयालवः स्पृशति यानल्पोपि न श्रीमदो व्यग्रा ये च परोपकारकरणे हृष्यन्ति ये याचिताः । स्वस्थाः सन्ति च यौवनोन्मदमहाव्याधिप्रकोपेपि ये तैः स्तम्भैरिव सुस्थितैः कलिभरक्लान्ता धरा धार्यते ॥५॥ 229 अर्थः सुखं कीर्तिरपीह मा भूदनर्थ एवास्तु तथापि धीराः । निजप्रतिज्ञामनुरुध्यमाना महोद्यमाः कर्म समारभन्ते ॥ ६ ॥ कयोरप्येतौ । 230 अङ्गणवेदी वसुधा कुल्या जलधिः स्थली च पातालम् । वल्मीकश्च सुमेरु: कृतप्रतिज्ञस्य धीरस्य ॥ ७ ॥ बाणभट्टस्य । ----------अथ सज्जनप्रशंसा ॥ १४ ॥ 231 उपकर्तुं प्रियं वक्तुं कर्तुं स्नेहमकृत्रिमम् । सज्जनानां स्वभावोयं केनेन्दुः शिशिरीकृतः ॥ १ ॥ 232 निर्गुणेष्वपि सत्त्वेषु दयां कुर्वन्ति साधवः । नहि संहरते ज्योत्स्नां चन्द्रश्चाण्डालवेश्मसु ॥ २ ॥ 233 उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः । । अपकारिषु यः साधुः स साधुः सद्भिरुच्यते ॥ ३ ॥ 234 हृदयानि सतामेव कठिनानीति मे मतिः । खलवाग्विशिखैस्तीक्ष्णैर्भिद्यन्ते न मनाग्यतः ॥ ४ ॥ 235 अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् । सदालोकहिते युक्ता रत्नदीपा इवोत्तमाः ॥ ५॥ केषामप्येते । 236 उपचरितव्याः सन्तो यद्यपि कथयन्ति नैकमुपदेशम् । यास्तेषां स्वैरकथास्ता एव भवन्ति शास्त्राणि ॥ ६ ॥ भर्तृहरेः । 237 सुजनो न याति वैरं परहितनिरतो विनाशकालेपि । छेदेपि चन्दनतरुः सुरभयति मुखं कुठारस्य ॥ ७ ॥ रविगुप्तस्य 238 अतिकुपिता अपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचा: । हेम्नः कठिनस्यापि द्रवणोपायोस्ति न तृणानाम् ॥ ८ ॥ कस्यापि । 239 अनुकुरुतः खलसुजनावग्रिमपाश्चात्यभागयोः सूच्याः । विदधाति रन्ध्रमेको गुणवानन्यस्तु पिदधाति ॥ ९ ॥ गोभट्टस्य । 240 सन्तोपि सन्तः क्व किरन्तु तेजः क्व नु ज्वलन्तु क्व ननु प्रथन्ताम् । विधाय रुद्धा ननु वेधसैव ब्रह्माण्डकोषे घटदीपकल्पाः ॥ १० ॥ 241 गोत्रस्थितिं न मुञ्चन्ति सदा सन्नतिमाश्रिताः । उदन्वन्तश्च सन्तश्च महासत्त्वतयानया ॥ ११ ॥ 242 ब्रूतेन्यस्यासतोप्यार्यो गुणान्दोषांस्तु दुर्जनः । तुल्येप्यसत्ये किं त्वेको गच्छत्यूर्ध्वमधोपरः ॥ १२ ॥ 243 आस्तामन्यत्सुजनाः परोपकारैककरणदुर्ललिताः । संतापितपिशुनेषु स्वगुणेष्वपि हन्त खिद्यन्ते ॥ १३ ॥ 244 यदमी दशन्ति दशना रसना तत्स्वादमनुभवति । प्रकृतिरियं विमलानां क्लिश्यन्ति यदन्यकार्येषु ॥ १४ ॥ देवेश्वरस्य । 245 शरदि न वर्षति गर्जति वर्षति वर्षासु निःस्वनो मेघः । नीचो वदति न कुरुते न वदति सुजनः करोत्येव ॥१५॥ 246 अद्यापि नोज्झति हरः किल कालकूट कूर्मो बिभर्ति धरणी खलु पृष्ठभागे । अम्भोनिधिर्वहति दुर्वहवाडवाग्निमङ्गीकृतं सुकृतिनः परिपालयन्ति ॥ १६ ॥ 247 आदिमध्यनिधनेषु सौहृदं सज्जने भवति नेतरे जने । छेदतापनविघर्षताडनैर्नान्यभावमुपयाति काञ्चनम् ॥ १७ ॥ 248 ये जाते व्यसने निराकुलधिय: संपत्सु नाभ्युन्नताः प्राप्तेनैव पराङ्गमुखाः प्रणयिनि प्राणोपयोगैरपि । ह्रीमन्तः स्वगुणप्रकाशनविधावन्यस्तुतौ पण्डितास्ते भूमण्डलमण्डनैकतिलकाः सन्तः कियन्तो जनाः ॥१८॥ 249 मुखेन नोद्गिरत्यूर्ध्वं हृदये न नयत्यः । जरयत्यन्तरे साधुर्दोषं विषमिवेश्वरः ॥ १९ ॥ 250 तदपकृतं विधिनार्थेिषु यत्सन्तः स्वल्पसंपदो विहिताः । तुच्छे पयसि घनानां सीदति बत जीवलोकोयम् ॥ २० ॥ केषामप्येते । 251 नूनं दुग्धाब्धिमन्थोत्थाविमौ सुजनदुर्जनौ । किं त्विन्दोः सोदर: पूर्व: कालकूटस्य चेतरः ॥ २१ ॥ राजशेखरस्य । ---------अथ मनस्विप्रशंसा ॥ १५ ॥ 252 कामं प्रियानपि प्राणान्विमुञ्चन्ति मनस्विनः । इच्छन्ति न त्वमित्रेभ्यो महतीमपि सत्क्रियाम् ॥ १ ॥ भर्चोः । 253 अदृष्टमुखभङ्गस्य युक्तमन्धस्य याचितुम् । अहो बत महत्कष्टं चक्षुष्मानपि याचते ॥ २ ॥ कस्यापि । 254 पुण्ये ग्रामे वने वा महति सितपटच्छन्नपालीं कपालीमादाय न्यायगर्भं द्विजहुतहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठम् । द्वारं द्वारं प्रवृत्तो वरमुदरदरीपूरणाय क्षुधार्तो मानी प्राणी स्वदेशे न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः ॥ ३ ॥ 255 चरमहिमुखे क्रोधाध्माते करो विनिवेशितो विषमपि वरं पीत्वा सुप्तं कृतान्तनिवेशने । गिरिवरतटान्मुक्तश्चात्मा वरं शतधा कृतो न तु खलजनावाप्तैरर्थैः कृतं हितमात्मनः ॥ ४ ॥ एतौ भर्तृहरेः । 256 ब्रह्माण्डं कियदस्ति तत्र वसुधापिण्डं किमाचक्ष्महे तत्राप्येकतरं तु खण्डममितास्तस्मिन्नृपाः केचन । तेभ्यो दैन्यशतोपनीतविभवा दृष्टानुकम्पास्तु ते धिन्ग्मूढाः स्पृहयन्ति हन्त किमपि स्वार्थेन तेभ्योपि ये ॥ ५ ॥ श्रीदेवगणदेवानाम् । 257 पातालान्न विमोचितो बत बलिर्नीतो न मृत्युः क्षयं नोन्मृष्टं शशलाञ्छनस्य मलिनं नोन्मूलिता व्याधयः । शेषस्यापि धरां विधृत्य न कृतो भारावतारः क्षणं चेतः सत्पुरुषाभिमानमनिशं मिथ्या वहन्खिद्यसे ॥ ६ ॥ 258 एक: स एव जीवति हृदयविहीनोपि सहृदयो राहुः । यः सकललघिमभाजनमुदरं न बिभर्ति दुष्पूरम् ॥ ७ ॥ 259 वरं हालाहलं पीतं सद्यः प्राणहरं विषम् । न तु दृष्टं धनान्धस्य भ्रूभङ्गकुटिलं मुखम् ॥ ८ ॥ 260 प्रत्युपकुर्वन्बह्वपि न भवति पूर्वोपकारिणा तुल्यः । एकोनुकरोति कृतं निष्कारणमेव कुरुतेन्यः ॥ ९ ॥ 261 कामं वनेषु हरिणास्तृणेन जीवन्त्ययत्नसुलभेन । धनिषु न दैन्यं विदधति ते खलु पशवो वयं सुधियः ॥१०॥ 262 ब्रूत नृतनकूष्माण्डफलानां के भवन्त्यमी । अङ्गुलीदर्शनाद्येन विलीयन्ते मनस्विनः ॥ ११ ॥ कयामप्येते । 263 ब्रह्माण्डमण्डलीमात्रं किं लोभाय मनस्विनः । शफरीस्कुरितेनाब्धेः क्षुब्धता जातु जायते ॥ १२ ॥ 264 कुसुमस्तबकस्येव द्वयी वृत्तिर्मनस्विनः । मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा ॥ १३ ॥ एतौ भर्तृहरेः । 265 पादाहतं यदुत्थाय मूर्धानमधिरोहति । स्वस्थादेवापमानेपि देहिनस्तद्वरं रजः ॥ १४ ॥ 266 मा जीवन्यः परावज्ञादु:खदग्धोपि जीवति । तस्याजननिरेवास्तु जननीक्लेशकारिणः ॥ १५ ॥ 267 समूलघातमध्नन्तः परान्नोद्यन्ति मानिनः । प्रध्वंसितान्धतमसस्तत्रोदाहरणं रविः ॥ १६ ॥ एते माघकवेः । -------------अथोदारप्रशंसा ॥ १६ ॥ 268 आकारमात्रविज्ञानसंपादितमनोरथाः । ते धन्या ये न शृण्वन्ति दीनाः प्रणयिनां गिरः ॥ १ ॥ 269 देहि देहीति जल्पन्ति त्यागिनोप्यर्थिनोपि च । आलोकयन्ति रभसादस्ति नास्तीति न क्वचित् ॥ २ ॥ 270 युद्ध्यन्ते पक्षिपशवः पठन्ति शुकशारिका: । दातुं शक्नोति यो वित्तं स शूरः स च पण्डितः ॥ ३ ॥ 271 एकेन तिष्ठताधस्तादन्येनोपरि तिष्ठता । दातृयाचकयोर्भेदः कराभ्यामेव सूचितः ॥ ४ ॥ 272 सैव परं न विनश्यति तनुरपि या श्रीर्निवेशिता सत्सु । अवशिष्यते हिमांशोः सैव कला या स्थिता शंभौ ॥ ॥ 273 अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ६ ॥ 274 बोधयन्ति न याचन्ते भिक्षाचारा गृहे गृहे । दीयतां दीयतां नित्यमदातुः फलमीदृशम् ॥ ७ ॥ केषामप्येते । 275 अर्थिनां कृपणा दृष्टिस्त्वन्मुखे पतिता सकृत् । तदवस्था पुनर्देव नान्यस्य मुखमीक्षते ॥ ८ ॥ दण्डिनः । 276 यद्ददासि विशिष्टेभ्यो यच्चाञ्प्राप्ति दिने दिने । तत्ते वित्तमहं मन्ये शेषमन्यस्य रक्षसि ॥ ९ ॥ भगवतो व्यासस्य । 277 किं तथा क्रियते लक्ष्म्या या वधूरिव केवला । या न वेश्येव सामान्या पथिकैरुपभुज्यते ॥ १० ॥ विक्रमादित्यस्य । 278 लक्ष्मीपयोधरोत्सङ्गकुङ्कुमारुणितो हरेः । धन्यो बलिः स येनास्य भिक्षापात्रीकृतः करः ॥ ११ ॥ 279 कर्णस्त्वचं शिबिर्मांसं जीवं जीमूतवाहनः । ददौ दधीचिरस्थीनि नास्त्यदेयं महात्मनाम् ॥ १२ ॥ 280 द्विः शरं नाभिसंधत्ते द्वि: स्थापयति नाश्रितान् । द्विर्ददाति न चार्थिभ्यो रामो द्विर्नाभिभाषते ॥ १३ ॥ केषामप्येते । 281 दाता नीचोपि सेव्यः स्यान्निष्फलो न महानपि ! जलार्थी वारिधिं त्यक्त्वा पश्य कूपं निषेवते ॥ १४ ॥ ----------अथ तेजस्विप्रशंसा ॥ १७ ॥ 282 बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृताम् । तेजसा सह जातानां वयः कुत्रोपयुज्यते ॥ १ ॥ 283 सिंह: शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु । प्रकृतिरियं सत्त्ववतां न खलु वयस्तेजसो हेतुः ॥ २ ॥ 284 तेजांसि यस्य प्रशमं प्रयान्ति धाराप्रहारेण स वह्निरन्यः । अयं पुनर्वाडवनामधेयः समुद्रमापीय बिभर्ति तेजः ॥ ३ ॥ 285 एक: स एव तेजस्वी सैहिकेयः सुरद्विषाम् । शिरोमात्रावशेषेण जीयन्ते येन शत्रवः ॥ ४ ॥ केषामप्येते । 286 मौनी पादप्रहारेपि न क्षमी नीच एव सः J आकृष्टशस्त्रो मित्रेपि न तेजस्वी खलो हि सः ॥ ५ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 287 तुल्येपराधे स्वर्भानुर्भानुमन्तं चिरेण यत् । हिमांशुमाशु ग्रसते तन्त्रदिम्नः स्फुटं फलम् ॥ ६ ॥ माघकवेः । 288 तेजस्विनि क्षमासारे नातिकार्कश्यमाचरेत् । अतिनिर्मन्थनादग्निश्चन्दनादपि जायते ॥ ७ ॥ 289 तेजोहीने महीपाले स्वे परे च विकुर्वते । निःशङ्को हि जनो धत्ते पदं भस्मन्यनूष्मणि ॥ ८ ॥ कयोरप्येतौ --------अथ गुणप्रशंसा ॥ १८ ॥ 290 गुणाः कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेपि वसतां सताम् । केतकीगन्धमाघ्राय स्वयमायान्ति षट्पदाः ॥ १ ॥ 291 गुणवज्जनसंपर्काद्याति स्वल्पोपि गौरवम् । पुष्पाणामनुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते ॥ २ ॥ 292 गुणाः सर्वत्र पूज्यन्ते पितृवंशो निरर्थकः । वासुदेवं नमस्यन्ति वसुदेवं न मानवाः ॥ ३ ॥ 293 गुणिनि गुणज्ञो रमते नागुणशीलस्य गुणिनि परितोषः । अलिरेति वनात्कमलं न दर्दुरस्त्वेकवासोपि ॥ ४ ॥ 294 नीरसान्यपि रोचन्ते कर्पासस्य फलानि मे । येषां गुणमयं जन्म परेषां गुह्यगुप्तये ॥ ५ ॥ 295 गुणा गुणज्ञेषु गुणीभवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः । सुस्वादुतोयाः प्रवहन्ति नद्यः समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः ॥ ६ ॥ 296 गुणिनं जनमालोक्य निजबन्धनशङ्कया । राजंल्लक्ष्मीः कुरङ्गीव दूरं दूरं पलायते ॥ ७ ॥ 297 गुणैः सर्वज्ञकल्पोपि सीदत्येको निराश्रयः । अनर्घमपि माणिक्यं हेमाश्रयमपेक्षते ॥ ८ ॥ 298 गुणेषु क्रियतां यत्नः किमाटोपैः प्रयोजनम् । विक्रीयन्ते न घण्टाभिर्गावः क्षीरविवर्जिताः ॥ ९ ॥ 299 गुणैर्गौरवमायाति न महत्यापि संपदा । पूर्णेन्दुर्न तथा वन्द्यो निष्कलङ्को यथा कृशः ॥ १० ॥ 300 न सौख्यसौभाग्यकरा गुणा नृणां स्वयं गृहीताः सुदृशां कुचा इव । परैर्गृहीता द्वितयं वितन्वते न तेन गृह्णन्ति निजं गुणं बुधाः ॥ ११ ॥ 301 कौशेयं कृमिजं सुवर्णमुपलाद्दूर्वापि गोरोमतः पङ्कात्तामरसं शशाङ्क उदधेरिन्दीवरं गोमयात् । काष्ठादग्निरहे: फणादपि मणिर्गोपित्ततो रोचना प्राकाश्यं स्वगुणोदयेन गुणिनो गच्छन्ति किं जन्मना ॥१२॥ केषामप्येते । 302 गुणैरुत्तुङ्गतां याति नोच्चैरासनसंस्थितः । प्रासादशिखरस्थोपि काकः किं गरुडायते ॥ १३ ॥ भर्तृहरेः । 303 गुणवन्तः क्लिश्यन्ते प्रायेण भवन्ति निर्गुणाः सुखिनः । बन्धनमायान्ति शुका यथेष्टसंचारिणः काकाः ॥ १४ ॥ 304 गुणो दूषणतां याति दूषणं गुणतां क्वचित् । तथा हि नम्रता दोषः स्तनयोः स्तब्धता गुणः ॥ १५ ॥ 305 अहो वैचित्र्यमेतस्य संसारस्य किमुच्यते । गुणोपि क्लेशहेतुः स्याद्विश्रान्तः कण्ठकन्दले ॥ १६ ॥ 306 अनवसरे गुणवानपि हृदयादवतार्यते हारः । पश्य शलाकावसरे तृणेपि भूपैः प्रसार्यते स्वकरः ॥१७॥ केषामप्येते । -----------अथ संतोषप्रशंसा ॥ १९ ॥ 307 अकृत्वा परसंतापमगत्वा खलनम्रताम् । अनुत्सृज्य सतां वर्त्म यत्स्वल्पमपि तद्बहु ॥ १ ॥ व्यासस्य । 308 वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं च लक्ष्म्या सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः । स हि भवति दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला मनसि च परितुष्टे कोर्थवान्को दरिद्रः ॥ २ ॥ भर्तृहरेः । 309 दरिद्रस्य परा मूर्तिस्तृष्णा न द्रविणाल्पता । जरद्रवधनः शंभुस्तथापि परमेश्वरः ॥ ३ ॥ विष्णुशर्मणः । 310 संतोषामृततृप्तानां यत्मुखं शान्तचेतसाम् । कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम् ॥ ४ ॥ 311 आगमिष्यन्ति ते भावा ये भावा मयि भाविताः । अहं तैरनुगन्तव्यो न तेषामन्यतो गतिः ॥ ५ ॥ 312 यो मे गर्भगतस्यापि वृत्ति कल्पितवान्स्वयम् । शेषवृत्तिविधाने च स किं सुप्तोथवा मृतः ॥ ६ ॥ 313 आचेन्तितानि दुःखानि यथैवायान्ति देहिनाम् । सुखान्यपि तथा मन्ये दैन्यमत्रातिरिच्यते ॥ ७ ॥ 314 पञ्चमेहनि षष्ठे वा शाकं पचति यो गृहे । अनृणी चाप्रवासी च स वारिचर मोदते ॥ ८ ॥ 315 आत्माधीनशरीराणां स्वपतां निद्रया स्वया । कदन्नमपि मर्त्यानाममृतत्वाय कल्पते ॥ ९ । 316 सर्वत्र संपदस्तस्य संतुष्टं यस्य मानसम् । उपानद्गूढपादस्य ननु चर्मावृतैव भूः ॥ १० ॥ भगवतो व्यासस्यैतौ । 317 आरोग्यं विद्वत्ता सज्जनमैत्री महाकुले जन्म । स्वाधीनता च पुंसां महदैश्वर्यं विनाप्यर्थेः ॥ ११॥ 318 सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति । कन्दैः फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ॥ १२ ॥ 319 अर्थी करोति दैन्यं लब्धार्थो गर्वमपरितोषं च । नष्टधनश्च स शोकं सुखमास्ते नि:स्पृहः पुरुषः ॥ १३ ॥ 320 तन्मूलं गुरुतायास्तत्सौख्यं तद्यशस्तदौर्जित्यम् । तत्सौभाग्यं पुंसां यदेतदप्रार्थनं नाम ॥ १४ ॥ केषामप्येते । -------------अथ संसर्गप्रशंसा ॥ २० ॥ 321 महानुभावसंसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः । रथ्याम्बु जाह्नवीसङ्गात्रिदशैरपि वन्द्यते ॥ १ ॥ 322 द्रवत्वात्सर्वलोहानां ममत्वान्मृगपक्षिणाम् । भयाल्लोभाच्च मूर्खाणां दर्शनात्संगतं सताम् ॥ २ ॥ 323 विकृतिं नैव गच्छन्ति सङ्गदोषेण साधव । आवेष्टितं महासर्पैश्चन्दनं न विषायते ॥ ३ ॥ 324 न स्थातव्यं न गन्तव्यं क्षणमप्यधमैः सह । पयोपि शौण्डिनीहस्ते मदिरां मन्यते जनः ॥ ४ ॥ 325 वीणावंशाश्रयात्तुम्बं चुम्बत्युच्चै: कुचौ स्त्रियः । तत्तु नापितसंसर्गाद्रक्तं नक्तंचरो यथा ॥ ५ ॥ 326 किंचिदाश्रय सौन्दर्यात्ते शोभामसाध्वपि । कान्ताविलोचने न्यस्तं मलीमसमिवाञ्जनम् ॥ ६ ॥ 327 आश्रयवशेन सततं गुरुता लघुता च जायते जन्तोः । विन्ध्ये विन्ध्यसमानाः करिणो बत दर्पणे लघवः ॥ ७ ॥ 328 संसर्गाद्भवति हि साधुता खलानां साधूनां न च खलसंगमात्खलत्वम् । आमोदं कुसुमभवं मृदेव धत्ते मृद्गन्धं न च कुसुमानि धारयन्ति ॥ ८ ॥ 329 असाधुः साधुर्वा भवति खलु जात्यैव पुरुषो न सङ्गाद्दौर्जन्यं न हि सुजनता कस्यचिदपि । प्ररूढे संसर्गे मणिभुजगयोर्जन्मजनिते मणिर्नाहेर्दोषान्स्पृशति न तु सर्पो मणिगुणान् ॥ ९ ॥ केषामप्येते । 330 संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ॥ स्वातौ सागरशुक्तिसंपुटगतं तज्जायते मौक्तिकं प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संसर्गतो जायते ॥ १० ॥ 331 अश्वः शस्त्रं शास्त्रं वीणा वाणी नरश्च नारी च । पुरुषविशेषं प्राप्ता भवन्ति योग्या अयोग्याश्च ॥ ११ ॥ एतौ विष्णुशर्मणः । अथ धनप्रशंसा ॥ २१ ॥ 332 जातिर्यातु रसातलं गुणगणस्तस्याप्यधो गच्छतु शीलं शैलतटात्पतत्वभिजन: संदह्यतां वह्निना । शौर्ये वैरिणि वचमाशु निपतत्वर्थोस्तु नः केवलं येनैकेन विना गुणास्तृणलवप्रायाः समस्ता इमे ॥ १ ॥ 333 यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतवान्गुणज्ञः । स एव वक्ता स च दर्शनीयः सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ति ॥ २ ॥ एतौ भर्तृहरेः । 334 वयोवृद्धास्तपोवृद्धा ज्ञानवृद्धास्तु ये परे । ते सर्वे धनवृद्धस्य द्वारे तिष्ठन्ति किंकराः ॥ ३ ॥ चाणक्यस्य । 335 हेतुप्रमाणयुक्तं वाक्यं न श्रूयते दरिद्रस्य । अव्यतिपरुषमसत्यं पूज्यं वाक्यं समृद्धस्य ॥ ४ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 336 अर्थार्थी जीवलोकोयं श्मशानमपि सेवते । जनितारमपि त्यक्त्वा निःस्वं गच्छति दूरतः ॥ ५॥ 337 न सा विद्या न तच्छीलं न तद्दानं न सा कला । अर्थार्थिभिर्न तच्छौर्यं धनिनां यन्न कीर्त्यते ॥ ६ ॥ 338 यथामिषं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि । आकाशे पक्षिमिश्चैव तथा सर्वत्र वित्तवान् ॥ ७ ॥ 339 न वित्तं दर्शयेtप्राज्ञः कस्यचित्स्वल्पमप्यहो । मुनेरपि यतस्तस्य दर्शनाच्चलते मनः ॥ ८ ॥ एते विष्णुशर्मणः । 340 लक्ष्म्या परिपूर्णोहं न भयं मेस्तीति मोहनिद्रैषा । परिपूर्णस्यैवेन्दोर्भवति भयं सिंहिकासूनोः ॥ ९ ॥ 341 भक्ते द्वेषो जडे प्रीतिररुचिर्गुरुलङ्घनम् । मुखे च कटुता नित्यं धनिनां ज्वरिणामिव ॥ १० ॥ 342 आलिङ्गिताः परैर्यान्ति प्रस्खलन्ति समे पथि । अव्यक्तानि च भाषन्ते धनिनो मद्यपा इव ॥ ११ ॥ 343 पतन्ति खड्गधारासु विशन्ति मकरालयम् । किं न कुर्वन्ति सुभगे कष्टमर्थार्थिनो जनाः ॥ १२ ॥ 344 गुणयुक्तोप्यधो याति रिक्तः कूपे घटो यथा । निर्गुणोपि भृतः पश्य जनैः शिरसि धार्यते ॥ १३ ॥ केषामप्येते । --------अथ दुर्जननिन्दा ॥ २२ ॥ 345 खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति । आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति ॥ १ ॥ 346 न विना परवादेन रमते दुर्जनो जनः । काकः सर्वरसान्भुक्त्त्वा विनामेध्यं न तृप्यति ॥ २ ॥ एतौ व्यासस्य । 347 परितोषयिता न कश्चन स्वगतो यस्य गुणोस्ति देहिनः । परदोषकथाभिरल्पक: स्वजनं तोषयितुं किलेच्छति ॥ ३ ॥ 348 सहजान्धदृशः स्वदुर्नये परदोषेक्षणदिव्यचक्षुषः । स्त्रगुणोच्चगिरो मुनिव्रताः परवर्णग्रहणेष्वसाधवः ॥ ४ ॥ एतौ माघकवेः । 349 विषधरतोप्यतिविषमः खल इति न मृषा वदन्ति विद्वांसः । यदयं नकुलद्वेषी स कुलद्वेषी पुनः पिशुनः ॥ ५ ॥ 350 अतिमलिने कर्तव्ये भवति खलानामतीव निपुणा धीः । तिमिरे हि कौशिकानां रूपं प्रतिपद्यते दृष्टिः ॥६॥ एतौ सुबन्धोः । 351 लब्धोच्छायो नीचः प्रथमतरं स्वामिनं पराभवति । भूमिरजो रथ्यादावुत्थापकमेव संवृणुते ॥ ७ ॥ एष रविगुप्तस्य । 352 उपकृतमनेन सुहृदयमित्यसतामस्ति न क्वचिदपेक्षा । होतुः स्वहस्तमाश्रितमुद्वृत्तोग्निर्दहत्येव ॥ ८ ॥ 353 विषमा मलिनात्मानो द्विजिह्वा जिह्मगा इव । जगत्प्राणहरा नित्यं कस्य नोद्वेजकाः खलाः ॥ ९ ॥ हरिगणस्य । 354 दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालंकृतोपि सन् । मणिना भूषितः सर्पः किमतौ न भयंकरः ॥ १० ॥ चाणक्यस्य । 355 परिशुद्धामपि वृत्तिं समाश्रितो दुर्जनः परान्व्यथते । पवनाशिनोपि भुजगाः परोपतापं न मुञ्चन्ति ॥ ११ ॥ 356 नीच: समाश्रितोवश्यमनवाप्य पराश्रयम् । छिद्रं न रतिमाप्नोति दृष्टान्तोत्र कटीभवः ॥ १२ ॥ 357 खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया । उपानन्मुखभङ्गो वा दूरतो वा विसर्जनम् ॥ १३ ॥ 358 सुमुखोपि सुवृत्तोपि सन्मार्गपतितोपि सन् । सतां वै पादलग्नोपि व्यथयत्येव कण्टकः ॥ १४ ॥ 359 अपूर्वः कोपि कोपाग्निः सज्जनस्य खलस्य च । एकस्य शाम्यति स्नेहाद्वर्धतेन्यस्य वारितः ॥ १५ ॥ 360 निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रशाम्यति । अकारणद्वेषि मनोस्ति यस्य कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥ १६ ॥ 361 पादाहतोपि दृढदण्डसमाहतोपि यं दंष्ट्रया स्पृशति तं किल हन्ति सर्पः । हर्षादिवैष पिशुनोत्र मनुष्यधर्मा कर्णे परं स्पृशति हन्त्यपरं समूलम् ॥ १७ ॥ 362 नौश्च दुर्जनजिह्वा च प्रतिकूलविसर्पिणी । परप्रतारणायैव दारुणा केन निर्मिता ॥ १८ ॥ 363 यस्मिन्वंशे समुत्पन्नस्तमेव निजचेष्टितैः । दूषयत्यचिरेणैव घुणकीट इवाधमः ॥ १९ ॥ 364 प्रेरयति परमनार्यः शक्तिविहीनोपि जगदभिद्रोहे । तेजयति शस्त्रधारां स्वयमसमर्था शिला छेत्तुम् ॥ २० ॥ 365 स्वभावकठिनस्यास्य कृत्रिमां विभ्रतो नतिम् । गुणोपि परहिंसायै चापस्य च खलस्य च ॥ २१ ॥ 336 अय:पिण्ड इवोत्तप्ते खलानां हृदये क्षणात् । पतिता अपि नेक्ष्यन्ते गुणास्तोयकणा इव ॥ २२ ॥ 367 वर्जनीयो मतिमता दुर्जनः सख्ययैरयोः । श्वा भवत्यपकाराय लिहन्नपि दशन्नपि ॥ २३ ॥ 368 वक्रतां विभ्रतो यस्य गुह्यमेव प्रकाशते । कथं खलु समो न स्यात्पुच्छेन पिशुनः शुनः ॥ २४ ॥ 369 शिरसि निहितोपि नित्यं यत्नादपि सेवितो बहुस्नेहैः । तरुणीकच इव नीचः कौटिल्यं नैव विजहाति ॥ २५ ॥ 370 पात्रमपात्रीकुरुते दहति गुणं स्नेहमाशु नाशयति । अमले मलं प्रयच्छति दीपज्वालेव खलमैत्री ॥ २६ ॥ 371 स्नेहेन भूतिदानेन कृतः स्वच्छोपि दुर्जनः । दर्पणश्चान्तिके तिष्ठन्करोत्येकमपि द्विधा ॥ २७ ॥ 372 यथा यथैव स्नेहेन भूयिष्ठमुपचर्यते । धत्ते तथा तथा तापं महावैश्वानरः खलः ॥ २८ ॥ 373 स्तोकेनोन्नतिमायाति स्तोकेनायात्यधोगतिम् । अहो नु सदृशी वृत्तिस्तुलाकोटेः खलस्य च ॥ २९ । 374 नैवात्मनो विनाशं गणयति पिशुन: परव्यसनहृष्टः । प्राप्य सहस्रविनाशं समरे नृत्यति कबन्ध इव ॥३०॥ 375 दह्यमानाः सुतीव्रेण नीचाः परयशोग्निना । अशक्तास्तत्पदं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते ॥ ३१ ॥ 376 खल: सत्क्रियमाणोपि ददाति कलहं सताम् । दुग्धधौतोपि किं याति वायसः कलहंसताम् ॥ ३२ ॥ केषामप्येते । 377 न विषममृतं कर्तुं शक्यं प्रयत्नशतैरपि त्यजति कटुतां न स्वां निम्ब: स्थितोपि पयोह्रदे । गुणपरिचितामार्यां वाणीं न जल्पति दुर्जनश्चिरमपि बलाध्माते लोहे कुतः कनकाकृतिः॥ ३३ ॥ भर्तृहरेः । ------अथ कृपणनिन्दा ॥ २३ ॥ 378 यदर्ज्यते परिक्लेशैरर्जितं यन्न भुज्यते ।' विभज्यते यदन्तेन्यैः कस्यचिन्मास्तु तद्धनम् ॥ १ ॥ 379 यत्करोत्यरतिं क्लेशं तृष्णां मोहं प्रजागरम् । न तद्धनं कदर्याणां हृदयव्याधिरेव सः ॥ २ ॥ एतौ क्षेमेन्द्रस्य । 380 मृत्युः शरीरगोप्तारं वसुरक्षं वसुंधरः । दुश्चारिणी च हसति स्वपतिं पुत्रवत्सलम् ॥ ३ ॥ बाणभट्टस्य । 381 नन्दनरेन्द्रद्रविणैर्दुष्कृतमिव किमपि विहितमतिघोरम् । वसुधातलोष्मपाको विरमति नाद्यापि यत्तेभ्यः ॥ ४ ॥ वल्लभदेवस्य । 382 गाढतरनिबद्धमुष्टेः कोषनिषण्णस्य सहजमलिनस्य । कृपणस्य कृपाणस्य च केवलमाकारतो भेदः ॥ ५ ॥ गोभट्टस्य । 383 कृपण समृद्धीनामपि भोक्तारः सन्ति केचिदतिनिपुणाः । जलसंपदोम्बुराशेर्यान्ति वशं सर्वदैव वडवाग्नेः ॥ ६ ॥ प्रकाशवर्षस्य । 384 प्राप्तानपि न लभन्ते भोगान्मोक्तुं स्वकर्मभिः कृपणाः । मुखपाकः किल भवति द्राक्षापाके बलिभुजां हि ॥ ७ ॥ रविगुप्तस्य । 385 त्यागभोगविहीनेन धनेन धनिनो यदि । भवामः किं न तेनैव धनेन धनिनो वयम् ॥ ८ ॥ कस्यापि । 386 कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति । अस्पृशन्नेव वित्तानि यः परेभ्यः प्रयच्छति ॥ ९ ॥ व्यासस्य । 387 यो न ददाति न भुङ्क्ते सति विभवे नैव तस्य तद्द्रव्यम् । तृणमयकृत्रिमपुरुषो रक्षति सस्यं परस्यार्थे ॥ १० ॥ कस्यापि । 388 कृपणेन मृतेनापि शवेनेव न दीयते । मांसं वर्धयता तेन काकस्योपकृतिः कृता ॥ ११ ॥ 389 उदारचरितस्त्यागी याचितः कृपणोधिकम् । एको धनं ततः प्राणानन्यः प्राणांस्ततो धनम् ॥ १२ ॥ 390 दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ १३ ॥ 391 नोपभोक्तुमपि क्लीबो जानात्युपचितां श्रियम् । ग्राम्यो विरागयत्येव रमयन्नपि कामिनीम् ॥ १४ ॥ केषामप्येते । ---------अथ याचकनिन्दा ॥ २४ ॥ 392 देहीति वक्तुकामस्य यद्दु:खमुपजायते । दाता चेत्तद्विजानीयाद्दद्यात्स्वपिशितान्यपि ॥ १ ॥ कस्यापि । 393 वेपथुर्मलिनं वक्रं दीना वाग्गद्गदः स्वरः । मरणे यानि चिह्नानि तानि चिह्नानि याचके ॥ २ ॥ व्यासस्य । 394 भ्रातर्धातरशेषयाचकजने वैरायसे सर्वदा यस्माद्विक्रमशालिवाहनमहीभृन्मुञ्जभोजादयः । अत्यन्तं चिरजीविनो न विहितास्ते विश्वजीवातवो मार्कण्डध्रुवलोमशप्रभृतयः सृष्टाः प्रभूतायुषः ॥ ३ ॥ 395 उड्डीना गुणपत्रिणः सुखफलान्याराद्विकीर्णान्यधः पर्यस्ताः परितो यशः स्तबकिता: संपल्लतापल्लवाः । प्रागेवापसृतः प्रमोदहरिणश्छाया कथान्तं गता दैन्यारण्यमतङ्गजेन महता भग्नेभिमानद्रुमे ॥ ४ ॥ 396 विद्यावत: कुलीनस्य धनं याचितुमिच्छतः । कण्ठे पारावतस्येव वाक्करोति गतागतम् ॥ ५ ॥ 397 दक्षिणाशाप्रवृत्तस्य प्रसारितकरस्य च । तेजस्तेजस्विनोर्कस्य हीयतेन्यस्य का कथा ॥ ६ ॥ 398 गुरुतामुपयाति यन्मृतः पुरुषस्तद्विदितं मयाधुना । ननु लाघवहेतुरर्थिता न मृते तिष्ठति सा मनागपि ॥ ७ ॥ 399 साधुरेवार्थिभिर्याच्यः क्षीणवित्तोपि सर्वदा । शुष्कोपि हि नदीमार्गः खन्यते सलिलार्थिभिः ॥ ८ ॥ 400 तृणादपि लघुस्तूलस्तूलादपि हि याचकः । वायुना किं न नीतोसौ मामयं प्रार्थयिष्यति ॥ ९ ॥ केषामप्येते । अथ दरिद्रनिन्दा ॥ २५ ॥ 401 उत्थाय हृदि लीयन्ते दरिद्राणां मनोरथाः । बालवैधव्यदग्धानां कुलस्त्रीणां कुचा इव ॥ १ ॥ कस्यापि । 402 हे दारिद्र्य नमस्तुभ्यं सिद्धोहं त्वत्प्रसादतः । पश्याम्यहं जगत्सर्वं न मां पश्यति कञ्चन ॥ २ ॥ कस्यापि । 403 इह लोकेपि धनिनां परोपि स्वजनायते । स्वजनोपि दरिद्राणां तत्क्षणाद्दुर्जनायते ॥ ३ ॥ 404 रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सोस्य विश्रामः ॥ ४ ॥ 405 परीक्ष्य सत्कुलं विद्यां शीलं शौर्यं सुरूपताम् । विधिर्ददाति निपुणः कन्यामिव दरिद्रताम् ॥ ५ ॥ 406 दारिद्र्यानलसंतापः शान्तः संतोषवारिणा । याचकाशाविघातान्तर्दाहः केनोपशाम्यति ॥ ६ ॥ 407 अर्था न सन्ति न च मुञ्चति मां दुराशा त्यागान्न संकुचति दुर्ललितं मनो मे । याच्चा च लाघवकरी स्ववधे च पापं प्राणा: स्वयं व्रजत किं प्रविलम्बितेन ॥ ७ ॥ माघकवेः । 408 मारोदीश्चिरमेहि वस्त्ररुचिरान्दृष्ट्वाद्य बालानिमानायातस्तव वत्स दास्यति पिता ग्रैवेयकं वाससी । श्रुत्वैवं गृहिणीवचांसि निकटे कुद्यस्य निष्किञ्चनो निःश्वस्याश्रुजलप्लवप्लुतमुखः पान्थः पुनः प्रस्थितः ॥ ८ ॥ 409 वासःखण्डमिदं प्रयच्छ यदि वा स्वाङ्के गृहाणार्भकं रिक्तं भूतलमत्र नाथ भवतः पृष्ठे पलालोच्चयः । दंपत्योरिति जल्पितं निशि यदा चौरः प्रविष्टस्तदा लब्धं कर्पटमन्यतस्तदुपरि क्षित्वा रुदन्निर्गतः ॥ ९ ॥ 410 वृद्धोन्धः पतिरेष मञ्चकगतः स्थूणावशेषं गृहं कालोभ्यर्णजलागमः कुशलिनी वत्सस्य वार्तापि नो ! यत्नात्संचिततैलबिन्दुघटिका भग्नेति पर्याकुला दृष्ट्वा गर्भभरालसां निजवधूं श्वश्रूश्चिरं रोदिति ॥ १० ॥ 411 अम्बा तुष्यति न मया न स्नुषया सापि नाम्बया न मया । अहमपि न तया न तया वद राजन्कस्य दोषोयम् ॥ ११ ॥ दरिद्रस्य दोषः । केषामप्येते । 412 चण्डालश्च दरिद्रश्च द्वावेतौ सदृशाविह । चण्डालस्य न गृह्णन्ति दरिद्रो न प्रयच्छति ॥ १२ ॥ श्रीवाल्मीके: । ---------अथ मूर्खनिन्दा ॥ २६ ॥ 413 यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पण: किं करिष्यति ॥ १ ॥ चाणक्यस्य । 114 वितरति गुरु: प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे न तु खलु तयोर्ज्ञाने शक्तिं करोत्युपहन्ति वा । भवति च पुनर्भूयान्भेदः फलं प्रति तद्यथ । प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदां चयः ॥ २ ॥ कालिदासस्य । 415 लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दित: । कदाचिदपि पर्यटञ्छशविषाणमासादयेन्न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ३ ॥ 416 प्रसह्य मणिमुद्धरेन्मकरवक्रदंष्ट्राङ्कुरा त्समुद्रमपि संतरेत्प्रचलदूर्मिमालाकुलम् । भुजंगमपि कोपितं शिरसि पुष्पवद्धारयेन्न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ॥ ४ ॥ एतौ भर्तृहरेः । 417 मूर्खो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः । अशुभं वाक्यमादत्ते पुरीषमिव शूकरः ॥ ५ ॥ व्यासस्य । 418 उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये । पयःपानं भुजंगानां केवलं विषवर्धनम् ॥ ६ ॥ चाणक्यस्य । -----------अथ तृष्णानिन्दा ॥ २७ ॥ 419 बलिभिर्मुखमाक्रान्तं पलितैरङ्कितं शिरः । गात्राणि शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते ॥१ ॥ भर्तृहरेः । 420 तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं धैर्यविप्लवकारिणि । विष्णुस्त्रैलोक्यनाथोपि यत्त्वया वामनीकृतः ॥ २ ॥ कस्यापि । 421 भ्रान्तं याचनतत्परेण मनसा देहीति वाक्प्रेरिता भुक्तं मानविवर्जितं परगृहे साशङ्कया काकवत् । साक्षेपं भ्रुकुटीकटाक्षकुटिलं दृष्टं खलानां मुखं तृष्णे देवि यदन्यदिच्छसि पुनस्तत्रापि सज्जा वयम् ॥ ३ ॥ 422 नास्त्यन्या तृष्णया तुल्या कापि स्त्री सुभगा क्वचित् । या प्राणानपि मुष्णन्ती भवत्येवाधिकं प्रिया ॥ ४ ॥ 423 व्युता दन्ताः सिताः केशा दृग्निरोधः पदे पदे । पातसज्जमिमं देहं तृष्णा साध्वी न मुञ्चति ॥ ५ ॥ 424 तृष्णे त्वमपि तृष्णान्धा त्रिषु स्थानेषु वर्तसे । व्याधितेष्वनपत्येषु जरापरिणतेषु च ॥ ६ ॥ 425 धनेषु जीवितव्येषु स्त्रीषु भोजनवृत्तिषु । अतृप्ता मानवाः सर्वे याता यास्यन्ति यान्ति च ॥ ७ ॥ 426 तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं या त्वं सर्वस्य सर्वदा । उत्पादयस्ययत्नेन गोष्पदे सागरभ्रमम् ॥ ८ ॥ 427 अपि मेरूपमं प्राज्ञमपि शूरमपि स्थिरम् । तृणीकरोति तृष्णैषा निमेषेण नरोत्तमम् ॥ ९ ॥ केषामप्येते । -------अथ लोभनिन्दा ॥ २८ ॥ 428 लोभः सदा विचिन्त्यो लुब्धेभ्यः सर्वतो भयं दृष्टम् । कार्याकार्यविचारो लोभविमूढस्य नास्त्येव ॥ १॥ 429 अतिसाहसमतिदुष्करमत्याश्चर्यं च दानमर्थानाम् । योपि ददाति शरीरं न ददाति स वित्तलेशमपि ॥ २ ॥ 430 केपि स्वभावलुब्धास्तीव्रतरां यातनामपि सहन्ते । न तु संत्यजन्ति वित्तं मात्सर्यमिवाधमाः सततम् ॥ ३ ॥ 431 और्वा इवातिलुब्धा भवन्ति धनलवणवारिबहुतृष्णाः । तृणलवमिव निजदेहं त्यजन्ति लेशं न वित्तस्य ॥ ४ ॥ 432 सत्यप्रशमतपोभिः सत्यधनैः शास्त्रवेदिभिर्विजितः । लोभोवटं प्रविष्टः कुटिलं हृदयं किराटानाम् ॥ ५ ॥ एते क्षेमेन्द्रस्य । 433 नात्यर्थमर्थार्थनया लुब्धमुद्वेजयेज्जनम् । अब्धिर्दत्ताश्वरत्नश्रीर्मथ्यमानोसृजद्विषम् ॥ ६ ॥ 434 प्रायेण धनिनामेव धनलोभो निरन्तरम् । पश्य कोटिद्वयोपेतं लक्षाय प्रणतं धनुः ॥ ७ ॥ एतौ कयोरपि । --------अथ दैवाख्यानम् ॥ २९ ॥ 435 ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माण्डभाण्डोदरे विष्णुर्येन दशावतारगहने क्षिप्तः सदा संकटे । रुद्रो येन कपालपाणिपुटके भिक्षाटनं कारितः सूर्यो भ्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे ॥ १ ॥ भर्तृहरेः । 436 नमस्यामो देवान्ननु हतविधेस्तेपि वशगा विधिर्वन्द्यः सोपि पतिनियतकर्मैकफलदः । फलं कर्मायत्तं यदि किममरैः किं च विधिना नमस्तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ॥ २ ॥ 437 खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैः संतापितो मस्तके वाञ्छन्देशमनातपं विधिवशाद्बिल्वस्य मूलं गतः । तत्राप्यस्य महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं शिरः प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्रैव यान्त्यापदः ॥ ३ ॥ 438 मज्जत्वम्भसि यातु मेरुशिखरं शत्रूञ्जयत्वाहवे वाणिज्यं कृषिसेवनादि सकला विद्याः कला: शिक्षतु । आकाशं विपुलं प्रयातु खगवत्कृत्वा प्रयत्नं परं नाभाव्यं भवतीह कर्मवशतो भाव्यस्य नाशः कुतः ॥ ४ ॥ एते भर्तृहरे: । 439 स्ववश: करोति कर्म प्रमादतः परवशो भवति । स्ववशो रोहति वृक्षं निपतत्यवशस्ततः पुरुषः ॥ ५ ॥ कस्यापि । 440 किं त्वं न वेत्सि जगति प्रख्यातं लाभकारणे मूल॑म् । विधिलिखिताक्षरमालं फलति कपालं न भूपालः ॥ ६ । 441 द्विपादन्यस्मादपि मध्यादपि जलनिधेर्दिशोप्यन्तात् । आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः ॥ ७ ॥ 442 भाग्यवन्तं प्रसूयेथा मा शूरं मा च पण्डितम् । शूराश्व कृतविद्याश्च वने सीदन्ति पाण्डवाः ॥ ८ ॥ 443 गजभुजंगविहंगमबन्धनं शशिदिवाकरयोर्ग्रहपीडनम् । मतिमतां च विलोक्य दरिद्रतां विधिरहो बलवानिति मे मतिः ॥ ९॥ 444 न केवलं मनुष्येषु दैवं देवेष्वपि प्रभुः । सति मित्रे धनाध्यक्षे चर्मप्रावरणो हरः ॥ १० ॥ 445 अम्भोधिः स्थलतां स्थलं जलधितां धूलीलवः शैलतां मेरुमृत्कणतां तृणं कुलिशतां वज्रं तृणक्लीबताम् । वह्निः शीतलतां हिमं दहनतामायाति यस्येच्छया लीलादुर्ललिताद्भुतव्यसनिने दैवाय तस्मै नमः ॥ ११ ॥ 446 अरक्षित तिष्ठति दैवरक्षितं सुरक्षितं दैवहतं विनश्यति । जीवत्यनाथोपि वने विसर्जितः कृतप्रयत्नोपि गृहे न जीवति ॥ १२ ॥ 447 सच्छिद्रो मध्यकुटिलः कर्णः स्वर्णस्य भाजनम् । धिग्दैवं निर्मलं नेत्रं पात्रं कज्जलभस्मनः ॥ १३ ॥ 448 दाता बलि: प्रार्थयिता च विष्णुर्दानं च भूर्वाजिमखस्य कालः । नमोस्तु तस्यै भवितव्यतायै यस्याः फलं बन्धनमेव जातम् ॥ १४ ॥ केषामन्येते । अथोद्यमाख्यानम् 449 भगवन्तौ जगन्नेत्रे सूर्याचन्द्रमसावपि । पश्य गच्छत एवास्तं नियतिः केन लंघ्यते ॥ १५ ॥ दण्डिकवेः । 450 प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्वमेति बहुसाधनता । अवलम्बनाय दिनभर्तुरभून्न पतिष्यतः करसहस्रमपि ॥ १६ ॥ माघकवेः । 451 प्रियसखि विपद्दण्डप्रान्तप्रपातपरंपरापरिचयचले चिन्ताचक्रे निधाय विधिः खलः । मृदमिव बलात्पिण्डीकृत्य प्रगल्भकुलालवद्भ्रमयति मनो नो जानीम: किमत्र करिष्यति ॥ १७ ॥ विज्जकायाः । 452 किं करोति नरः प्राज्ञः शूरो वाप्यथ पण्डितः । दैवं यस्य छलान्वेषि करोति विफलाः क्रियाः ॥ १८ ॥ चाणक्यस्य । 453 यन्मनोरथशतैरगोचरं न स्पृशन्ति कवयो गिरापि यत् । स्वप्नवृत्तिरपि यत्र दुर्लभा लीलयैव विदधाति तद्विधिः ॥ १९ ॥ देवगणस्य । -------------अथोद्यमाख्यानम् ॥ ३० ॥ 454 न दैवमिति संचिन्त्य त्यजेदुद्योगमात्मनः । अनुद्यमेन कस्तैलं तिलेभ्यः प्राप्तुमर्हति ॥ १ ॥ 455 उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीदैवं हि दैवमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिद्ध्यति कोत्र दोषः ॥ २ ॥ कृष्णमिश्रस्य । 456 विहाय पौरुषं यो हि दैवमेवावलम्बते । प्रासादसिंहवत्तस्य मूर्ध्नि तिष्ठन्ति वायसाः ॥ ३ ॥ 457 उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः । नहि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ॥ ४ ॥ 458 पूर्वजन्मजनितं पुराविदः कर्म दैवमिति संप्रचक्षते । उद्यमेन तदुपार्जितं चिराद्दैवमद्यमवशं न तत्कथम् ॥ ५ ॥ 459 दैवं पुरुषकारेण साध्यसिद्धिनिबन्धनम् । योतिक्रमितुमिच्छेत स लोके नावसीदति ॥ ६ ॥ 460 कामपि श्रियमासाद्य यस्तद्वृद्धौ न चेष्टते । तस्यायतिषु न श्रेयो बीजभोजिकुटुम्बवत् ॥ ७ ॥ केषामप्येते । 461 संपदा सुस्थिनंमन्यो भवति स्वल्पयापि यः । कृतकृत्यो विधिर्मन्ये न वर्धयति तस्य ताम् ॥ ८ ॥ 462 असंपादयतः कंचिदर्थं जातिक्रियागुणैः । यवृच्छाशब्दवत्पुंसः संज्ञायै जन्म केवलम् ॥ ९ ॥ एतौ माघकवेः । अथ प्रकीर्णकाख्यानम् ॥ ३१ ॥ 463 दानाय लक्ष्मीः सुकृताय विद्या चिन्ता परब्रह्मविनिश्चयाय । परोपकाराय वचांसि यस्य वन्द्यस्त्रिलोकीतिलकः स एकः ॥ १ ॥ श्रीदेवगणदेवानाम् । 464 निष्कलङ्ककलयैकयापि यः सयुतः स खलु पूज्यते जनैः । भद्र पश्य जलजोपि धार्यते शंकरेण शिरसा निशाकरः ॥ २ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 465 एके सत्पुरुषाः परार्थघटका: स्वार्थ परित्यज्य ये सामान्यास्तु परार्थमुद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये । तेमी मानुषराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये ये तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे ॥ ३ ॥ भर्तृहरेः । 466 अन्यमुखे दुर्वादो यः प्रियवदने स एव परिहासः । इतरेन्धनजन्मा यो धूमः सोगुरुभवो धूपः ॥ ४ ॥ गोवर्धनाचार्यस्य । 467 अहो बत महत्कष्टं विपरीतमिदं जगत् । येनापत्रपते साधुरसाधुस्तेन तुष्यति ॥ ५ ॥ 468 अदाता पुरुषस्त्यागी धनं संत्यज्य गच्छति । दातारं कृपणं मन्ये मृतोप्यर्थं न मुञ्चति ॥ ६ ॥ एतौ व्यासस्य । 469 दातव्यं भोक्तव्यं सति विभवे संचयो न कर्तव्यः । पश्येह मधुकरीणां संचितमर्थं हरन्त्यन्ये ॥ ७ ॥ 470 अशठमलोलमजिह्मं त्यागिनमनुरागिणं विशेषज्ञम् । यदि नाश्रयति नरं श्रीः श्रीरेव हि वञ्चिता तत्र ॥ ८ ॥ 471 या स्वसद्मनि पद्मेपि संध्यावधि विजृम्भते । इन्दिरा मन्दिरेन्येषां कथं तिष्ठति सा चिरम् ॥ ९ ॥ 472 रक्षन्ति कृपणाः पाणौ द्रव्यं कव्यमिवात्मनः । तदेव सन्तः सततमुत्सृजन्ति यथा मलम् ॥ १० ॥ 473 सद्विद्या यदि का चिन्ता वराकोदरपूरणे । शुकोप्यशनमाप्नोति राम रामेति च ब्रुवन् ॥ ११ ॥ 474 ददतो युद्ध्यमानस्य पठतः पुलको न चेत् । आत्मनश्च परेषां च धिक्त्यागं पौरुषं वचः ॥ १२ ॥ 475 न तद्भुक्तं न तत्पीतं न तत्सुप्तं न तद्गतम् । यन्मांसमाहिषक्षीरललनावाजिवर्जितम् ॥ १३ ॥ 476 दुर्जनदूषितमनसां पुंसां सुजनेपि नास्ति विश्वासः । बाल: पयसा दग्धो दध्यपि फूत्कृत्य भक्षयति ॥ १४ ॥ 477 करोति निर्मलाधारस्तुच्छस्यापि महार्घताम् ॥ अम्बुनो विन्दुरल्पोपि शुक्तौ मुक्ताफलं भवेत् ॥ १५ । 478 अन्तः कटुरपि लघुरपि सद्वृत्तं यः पुमान्न संत्यजति । स भवति सद्यो वन्द्यः सर्षप इव सर्वलोकस्य ॥ १६ ॥ 479 किमाद्यत्वगुरुत्वाभ्यां चरमोपि गुणैर्गुरुः । केतकी कुसुमे पश्य लघुपत्रेपि गौरवम् ॥ १७ ॥ 480 पतितोपि राहुवदने तरणिर्बोधयति पद्मखण्डानि । भवति विपद्यपि महतामङ्गीकृतवस्तुनिर्वाहः ॥ १८ ॥ 481 निःसारस्य पदार्थस्य प्रायेणाडम्बरो महान् । न सुवर्णे ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते ॥ १९ ॥ 482 स एव धन्यो विपदि स्वरूपं यो न मुञ्चति । त्यजत्यर्ककरैस्तप्तं हिमं देहं न शीतताम् ॥ २० ॥ 483 मासि मासि समा ज्योत्स्ना पक्षयोरुभयोरपि । तत्रैकः शुक्लपक्षोभूद्यशः पुण्यैरवाप्यते ॥ २१ ॥ 484 सौभाग्यं विरलस्य स्यात्समकर्मगुणेष्वपि । षट्त्रिंशदायुधा पृथ्वी खड्गायत्तैव कथ्यते ॥ २२ ॥ 485 हस्तादपि न दातव्यं गृहादपि न दीयते । परोपकरणार्थाय वचनेपि दरिद्रता ॥ २३ ॥ 486 पातितोपि कराघातैरुत्पतत्येव कन्दुकः । प्रायेण हि सुवृत्तानामस्थायिन्यो विपत्तयः ॥ २४ ॥ 487 पदस्थितस्य पद्मस्य मित्रे वरुणभास्करौ । पदच्युतस्य तस्यैव क्लेददाहकरावुभौ ॥ २५ ॥ 488 वनानि दहतो वह्नेः सखा भवति मारुतः । स एव दीपनाशाय कृशे कस्यास्ति सौहृदम् ॥ २६ ॥ 489 गतः स कालो यत्रासीदवज्ञा कल्पशाखिनाम् । उदुम्बरफलेभ्योपि स्पृहयामोधुना वयम् ॥ २७ ॥ 490 भोज्यं भोजनशक्तिश्च रतिशक्तिर्वरस्त्रियः । विभवो दानशक्तिच नाल्पस्य तपसः फलम् ॥ २८ ॥ 491 व्यथयतितरामुपेतः स्वच्छप्रकृतीनवद्यलेशोपि । भृशमुद्विजते चक्षुः सक्तेन रजःकणेनापि ॥ २९ ॥ 492 शरदि समग्रनिशाकरकरशतहततिमिरसंचया रजनी । जलदान्तरितार्कामपि दिवसच्छायां न पूरयति ॥ ३० ॥ 493 वरमुन्नतलाङ्गूलात्सटाधूननभीषणात् । सिंहात्पादप्रहारोपि न सृगालाधिरोहणम् ॥ ३१ ॥ केषामप्येते । ------------अथ समस्याख्यानम् ॥ ३२ ॥ 494 सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् । दलितश्चकितश्छन्नस्तव सैन्ये विसर्पति ॥ १ ॥ कस्यापि । सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपादिति पादद्वयं समस्या । 495 कामं कामदुधे धुक्ष्व मित्राय वरुणाय च । वयं वीरेश दानेन सर्वान्कामानशीमहि ॥ २ ॥ कस्यापि । कामं कामदुधे धुक्ष्व मित्राय वरुणाय च । सर्वान्कामानशीमहि इति पादत्रयं समस्या । 496 असमाने समानत्वं भविता कलहे मम । इति मत्त्वा ध्रुवं मानी मृगात्सिंह: पलायते ॥ ३ ॥ कस्यापि । मृगात्सिंह: पलायत इति पादैकं समस्या । 497 विद्यायां दुर्मदो येषां कार्पण्यं विभवे सति । तेषां दैवाभिशप्तानां सलिलादग्निरुत्थितः ॥ ४ ॥ कस्यापि । सलिलादग्निरुत्थित इति पादैकं समस्या । 498 दामोदरकराघातविह्वलीकृतचेतसा । दृष्टं चाणूरमल्लेन शतचन्द्रं नभस्तलम् ॥ ५ ॥ बाणस्य । शतचन्द्रं नभस्तलमिति पादैकं समस्या । 499 विधे पिधेहि शीतांशुं यावदायाति मे पतिः । आयाते दयिते कुर्याः शतचन्द्रं नभस्तलम् ॥ ६ ॥ कस्यापि । 500 भीष्मग्रीष्मर्तुसंतापशून्यरथ्यान्तरस्थयोः । अन्योन्यालापसुखिनोर्यूनोश्चन्द्रायते रविः ॥ ७ ॥ कस्यापि । यूनोश्चन्द्रायते रविरिति पादैकं समस्या । 501 स्वस्ति क्षत्रियदेवाय जगद्देवाय भूभुजे । यद्यशः पुण्डरीकान्तर्गगनं भ्रमरायते ॥ ८ ॥ कस्यापि । गगनं भ्रमरायत इति पादैकं समस्या । 502 यत्कण्ठे गरलं विराजतितरां शीर्षे च मन्दाकिनी वामाङ्गे गिरिजामुखं कटितटे शार्दूलचर्माम्बरम् । माया यस्य भवं रुणद्धि सकलं तस्मै नमः शंभवे जम्बूवज्जलबिन्दुवज्जलजवज्जम्बालवज्जालवत् ॥ ९ ॥ कस्यापि । जम्बूवज्जलबिन्दुवज्जलजवज्जम्बालवज्जालवदिति पादैकं समस्या । 503 रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगा निरालम्बो मार्गश्चरणरहितः सारथिरपि । रविर्गच्छत्यन्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः क्रियासिद्धिः सत्वे वसति महतां नोपकरणे ॥ १० ॥ कस्यापि । क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरण इति पादैकं समस्या । 504 विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधिर्विपक्ष: पौलस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः । तथाप्येको रामः सकलमवधीद्राक्षसकुलं क्रियासिद्धि:सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे ॥ ११ ॥ कस्यापि । 505 घटो जन्मस्थानं मृगपरिजनो भूर्जवसनो वने वासः कन्दाशनमपि च दुःस्थं वपुरिदम् । तथाप्येकोगस्त्यः सकलमपिवद्वारिधिजलं क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे ॥ १२ ॥ कस्यापि । 506 अस्माकं जलजीविनां जलमिदं सद्वाजिराजिव्रजैः पातव्यं पररक्तरक्तमनसां तृप्तिः पतीनां क्षयः । मत्वैवं महराजदेव नृपते त्वज्जैत्रयात्रोत्सवे मत्सी रोदिति मक्षिका च हसति ध्यायन्ति वैरिस्त्रियः ॥१३॥ श्रीआनन्ददेवानाम् । मत्सी रोदिति मक्षिका च हसति ध्यायन्ति वैरिस्त्रिय इति पादैकं समस्या । 507 स्फुरिते जठरे विष्णोर्नवनीतभुजः शिशोः । मक्षिकापादघातेन कम्पितं भुवनत्रयम् ॥ १४ शार्ङ्गधरस्य । मक्षिकापादघातेन कम्पितं भुवनत्रयमिति पादद्वयं समस्या । 508 रामाभिषेके मदविह्वलायाः करच्युतो हेमघटस्तरुण्याः । सोपानमासाद्य करोति शब्दं ठं ठं ठ ठं ठं ठ ठ ठं ठ ठं ठः ॥ १५ । कस्यापि । ठंठमिति चरमपाद: समस्या । 509 उन्नमय्य सकचग्रहमास्यं चुम्बति प्रियतमे हठवृत्त्या । हुं हु हुं हु हु हु हुं हु हु हुं हुं कुजितं भवति मानधनायाः ॥ १६ ॥ विज्जकायाः । हुं हुं हुं हु इति पादैकं समस्या । 510 प्रलयसहायकनवती गोलानाचम्य सकलभूमिरुहाम् । विलसति दवदहनावलिरिह जलवाहः परं शरणम् ॥ १७ ॥ मुरारेः । सहायकनवती गोलानाचम्येति पादैकं समस्या । 511 सुरताय नमस्तस्मै जगदानन्दहेतवे । आनुषङ्गि फलं यस्य भोजराज भवादृशाः ॥ १८ ॥ सरस्वतीकुटुम्बदुहितुः । सुरताय नमस्तस्मै जगदानन्दहेतव इति पादद्वयं समस्या । 512 अतसीपुष्पसंकाशं खं वीक्ष्य जलदागमे । ये वियोगेपि जीवन्ति न तेषां विद्यते भयम् ॥ १९ ॥ माघस्य । अतसीपुष्पसंकाशं न तेषां विद्यते भयमिति पादद्वयं समस्या । 513 मम करग्रहणाय पणीकृतं यदि न राघवतोप्यधिरोहति । सखि तदैवमभून्मम जीवितं शशकशृङ्गमयं कठिनं धनुः ॥ २० ॥ कस्यापि । शशकशृङ्गमयं कठिनं धनुरिति पादैकं समस्या । ------------अथ प्रहेलिकापह्नुतिकूटाख्यानम् ॥ ३३ ॥ 514 अपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः । अमुखः स्फुटवक्ता च यो जानाति स पण्डितः ॥ १ ॥ कस्यापि । अत्र लेखपत्रं प्रकटीकृतम् । 515 वने जाता वनं त्यक्त्वा वने तिष्ठति नित्यशः । पण्यस्त्री न च सा वेश्या यो जानाति स पण्डितः ॥ २ ॥ कस्यापि । अत्र नौका प्रकटीकृता नागवल्ली च । 516 गोपालो न च गोपालस्त्रिशूली न च शंकरः । चक्रपाणिः स नो विष्णुर्यो जानाति स पण्डितः ॥ ३ ॥ कस्यापि । अत्र महोक्षः प्रकटीकृतः । 517 उच्छिष्टं शिवनिर्माल्यं वमनं शवकर्पटम् । काकविष्ठासमुत्पन्नाः पञ्चैतेतिपवित्रकाः ॥ ४ ॥ उच्छिष्टं दुग्धम् । शिवनिर्माल्यं गङ्गा । वमनं मधु । शवकर्पटं पट्टाम्बरम् । काकविष्ठासमुद्भूताः पिप्पलादय इति प्रकटीकृताः । 518 विजितात्मभवद्वेषिगुरुपादहतो जनः । हिमापहामित्रधरैर्व्याप्तं व्योमाभिनन्दति ॥ ५ । दण्डिनः । विना गरुडेन जित इन्द्रः । तदात्मभवोर्जुनः । तद्वेषी कर्णः । तद्गुरुः सूर्यः । तत्पादहतस्तत्किरणसंतप्तः । हिमापहाग्निः । तदमित्रं पानीयम् । तद्धरा मेघाः । इति प्रकटीकृतम् । 519 काचिन्मृगाक्षी प्रियविप्रयोगे गन्तुं निशापारमपारयन्ती । उद्गातुमादाय करेण वीणां मृगाङ्कमालोक्य शनैरहासीत् ॥ ६ ॥ कस्यापि । वीणां किमर्थमहासीत् यतोयं गीतप्रियो मृगाङ्कमृगो मत्प्रयुक्तं गीतमाकर्णयितुं ततश्चेदवतरति तदा चन्द्रो निष्कलङ्क: स्यात् । मन्मुखसाम्यं च लभेत । प्रियविप्रयोगे संतापकरो मे हिमांशुः । अतोस्य शत्रोश्चन्द्रमसो मन्मुखसाम्यं मा भूदिति वीणामहासीत् । इति प्रकटितोर्थः । 520 तरुण्यालिङ्गितः कण्ठे नितम्बस्थलमाश्रितः । गुरूणां संनिधानेपि कः कूजति मुहुर्मुहुः ॥ ७ ॥ अत्र कलश: प्रकटीकृतः । 521 अवलोक्य स्तनौ वध्वा गुञ्जाफलविभूषितौ । निःश्वस्य रोदितुं लग्ना कुतो व्याधकुटुम्बिनी ॥ ८ ॥ धर्मदासस्यैतौ । शबरस्त्री पुत्रजायायाः स्तनौ गुञ्जाफलालंकृतौ दृष्ट्वा कुतो निःश्वस्य रुरोद । यतो मत्पुत्र एतस्यामनुरक्तस्तथा क्षीणतां गतो यथा गजान्विनिहत्य गजमुक्ताफलहारैः स्तनौ विभूषयितुं नालम् । अतो निष्प्रयासग्राह्यैर्गुञ्जाफलैर्विभूषयति । पुत्रे च क्षीणे सति तदर्जितनिर्वाहवृत्ते: सर्वस्यापि कुटुम्बस्य जीवितसंदेहः । अतो व्याधकुटुम्बिनी दुःखान्निःश्वस्य रोदितुं लग्ना । इति प्रकटीकृतोयमर्थः । 522 गीत्वा किमपि व्याधः शृङ्गं जग्राह तरुणहरिणस्य । तमथ समीक्ष्योद्यतकरमेणीमपि लज्जिता व्याधी । ९ ॥ शार्ङ्गधरस्य । अस्यार्थः । व्याधः किमप्यद्भुतं गीत्वा गीतमूर्छनाविलीनचित्तस्य तरुणहरिणस्य शृङ्गं जग्राह । किमर्थं जग्राह यतो मद्गीतसुखितस्त्वं याचकस्य मे इदं शिरोदानं देहि । अथ तं हरिणं शिरोदानायोद्यतकरं समीक्ष्य तज्जायां हरिणीं पत्युर्भक्त्या निजशिरोदानायोद्यतकरां च समीक्ष्य व्याधसार्थचारिणी व्याधी लज्जिता । केन हेतुना लज्जिता यतोयं हरिणो दाता इयं च हरिणी पतिभक्ता दातुर्जाया मत्कान्तो याचकः अहं च याचकजाया वरमेते पशवो न वयं मनुष्या इति लज्जिता । अयं प्रथमोर्थः । अथवा व्याधजायायाः परिणीतः पूर्वपुरुषो मृतः स च विद्यमानः संगृहीतो द्वितीयः पुरुषः । तं च विलोक्य चिन्तितवती । यतो निजकान्तवियोगासहिष्णुः शिरोदानायोद्यतकरा पतिभक्ता वरमियं हरिणी । परिणीतप्रियमरणे जीविता संगृहीतभर्तृका चासती नाहं मानुषीति लज्जिता । इति द्वितीयोर्थः । अथवा इति चिन्तितं तया । यतो येन कर्णेन गीतं श्रुतं तस्य दातुः कर्णस्य पुरो याच्ज्ञायै करो न प्रसारितो व्याधेन । नीरसकठिनकुटिलशृङ्गस्य पुरः करः प्रसारितः । अनुचितं कृतं मूढेन । कृतेप्यनुचिते अकृतपात्रविचारो गीतरसज्ञः स्वभावकृपणं याचकं जानन्मृगयूथपतिर्निजशिरोदानायोद्यतकरो जातः । अतो व्याधी तं हरिणं चतुरं ज्ञात्वा तं च व्याधं मूर्खं ज्ञात्वा हरिणीं च तादृशीं पतिभक्तां वीक्ष्य लज्जिता । इति तृतीयोर्थः । अथापह्नुतिः ॥ 523 रुचिरस्वरवर्णपदा रसभाववती जगन्मनो हरति । तत्किं तरुणी नहि नहि वाणी बाणस्य मधुरशीलस्य ॥१९॥ 524 सीत्कारं संजनयति व्रणयत्यधरं तनोति रोमाञ्चम् । नागरिकः किमु मिलितो नहि नहि सखि हैमनः पवनः ॥ ११ ॥ धर्मदासस्यैतौ । 525 वर्षति मेघे नितरामपतितया नैव शक्यते स्थातुम् । उत्कत्कण्ठितासि तरले नहि नहि सखि पिच्छिलः पन्थाः ॥१२॥ कस्यापि । 526 प्रहरति न पञ्चबाण: केवलमबले निमेषोपि । वर्षति परं न देवः क्षणदापि मृगाक्षि विप्रयोगे ते ॥ १३ ॥ अथ कूटाः 527 केशवं पतितं दृष्ट्वा द्रोणो हर्षमुपागतः । रुदन्ति कौरवाः सर्वे हा केशव कथं गतः ॥ १४ ॥ कस्यापि । के पानीये । शवं मृतकम् । द्रोण: कृष्णकाकः । कौरवाः सृगाला: । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । 528 अम्बरमम्बुनि पत्रमराति: पीतमहीनगणस्य ददाह । यस्य वधूस्तनयं गृहमब्जा पातु स वो हरलोचनवह्निः ॥ १५ ॥ दूरान्वयः । कस्यापि । स कृष्णो वो युष्मान्पातु यस्याम्बरं पीतम् । यस्य गृहमम्बुनि । यस्य पत्रमहीनगणस्यारातिः । यस्य वधूरब्जा । यस्य तनयं हरलोचनवह्निर्ददाह । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । 529 लक्ष्मीर्यादोनिधेर्यादो नादो वादोचितं वचः । बिभ्यती धीवरेभ्यो या जडेष्वेव निमज्जति ॥ १६ ॥ कस्यापि । लक्ष्मीर्यादोनिधेः समुद्रस्य यादो जलजन्तुः अदो वचो वादोचितं न । यतो धीवरेभ्यो विचक्षणेभ्यो बिभ्यती त्रस्यन्ती जडेष्वेव कदर्येष्वेव निमज्जाते तिष्ठति । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । 530 पानीयं पातुमिच्छामि त्वत्त: कमललोचने । यदि दास्यसि नेच्छामि नो दास्यसि पिबाम्यहम् ॥ १७ ॥ कस्यापि । यदि दासी असि नेच्छामि । नो दासी असि पिबाम्यहम् । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । 531 नदीज लङ्केशवनारिकेतुर्नगाह्वयो नाम नगारिसूनुः । एषोङ्गनावेषधरः प्रमाथी जित्वा वयं नेष्यति चाद्य गा वः ॥ १८ ॥ बालभारतस्य । नाम भो नदीज भीष्म एष दृश्यमानः अङ्गनावेषधरः स्त्रीरू प्रधारी लङ्केशवनारिकेतुर्वानरध्वजः नगाह्वयः अर्जुननामा यतः । किंभूतः नगारिसूनुरिन्द्रपुत्रः । उ भोः कौरवाः अयं प्रमाथी हन्ता । अद्य वो युष्मान् जित्वा गाश्च नेष्यति । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । 532 चञ्चद्वादशनीलनीरजयुतं सप्ताम्बुजोद्भासितं नित्यं षोडशशोणपद्मरुचिरं धात्रानिशं सेवितम् । क्षीराम्भोधिगृहं सहस्रदलसत्पर्यङ्कविश्रान्ति यत्पायाद्वः कमलाङ्गसङ्गिशयनं तन्नीलरोचिर्महः ॥ १९ ॥ शार्ङ्गधरस्य । अस्य व्याख्या । तन्नीलरोचिः श्यामप्रभं महस्तेजः कृष्णलक्षणं वो युष्मान्पायात् । तत्किंभूतम् । कमलाङ्गसङ्गिशयनं लक्ष्मी सनाथशय्यम् । पुन: किंभूतम् । सहस्रदलसत्पर्यङ्कविश्रान्ति सहस्रफणादिव्यशयनशेषस्थितम् । पुनः किंभूतम् । क्षीराम्भोधिगृहं दुग्धसमुद्रनिवासम् । पुन: किंभूतम् । धात्रा नाभिसरोरुहस्थेन ब्रह्मणा अनिशं सेवितमध्यासितम् । पुनः किंभूतम् । षोडशशोणपद्मरुचिरं षोडशारुणकमलमनोहरम् । षोडशशोणपद्मानां विवृतिः । विष्णोश्चत्वारो हस्ता द्वौ चरणौ । तावन्त एव ब्रह्मणः । द्वौ करौ द्वौ चरणौ लक्ष्म्याः । एवं षोडश शोणपद्मरुचिरम् । पुन: किंभूतम् । नित्यमविनाशि । पुनः किंभूतम् सप्ताम्बुजोद्भासितं सप्तकमलशोभितम् । सप्ताम्बुजानां विवृतिः । चत्वारि मुखपद्मानि ब्रह्मणः । एकं नाभिसरोरुहम् । एकं विष्णोर्मुखम् । एकं लक्ष्म्या मुखम् । एवं सप्ताम्बुजोद्भासितम् । पुनः किंभूतम् । चञ्चद्द्वादशनीलनीरजयुतं शोभमानद्वादशनीलोत्पलयुक्तम् । द्वादशनीलनीरजानां विवृतिः । अष्टौ नयनानि ब्रह्मणः । द्वे विष्णो: । द्वे लक्ष्म्याः । एवं द्वादशनीलनीरजयुतम् । अत्रापह्नुतिरलंकारः । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । 533 विकसति नयनाभ्यां कैरवं पङ्कजं च श्लथयति चरणाब्जं ब्रह्मचर्यं पयोधेः । उरसि लसति यस्य श्रेयसां संप्रदाय: स फणिनमधिशेते पद्मया पद्मनाभः ॥ २० ॥ अभिरामपशुपतेः । अस्य व्याख्या । स पद्मनाभः पद्मया सह फणिनं शेषमधिशेते । यस्य नयनाभ्यां चन्द्रसूर्यलक्षणाभ्यां कैरवं पङ्कजं च विक सति । यस्य चरणाब्जं गङ्गाजनकं पयोधेर्ब्रह्मचर्यं श्लथयति दूरीकरोति । यस्योरसि श्रेयसां संप्रदायः कौस्तुभमणिर्लसति । एवंविधः पद्मनाभः फणिनमधिशेते । अत्राप्यपह्नुतिरलंकारः । इति सुबोधमेतत्पद्यम् । ----------अथ क्रियागुप्त-कर्तृगुप्त-कर्मगुप्त-संधिगुप्त- बिन्दुमती - चित्र-भाषाचित्राख्यानम् ॥ ३४ ॥ 534 आगतः पाण्डवाः सर्वेदुर्योधनसमीहया । तस्मै गां च सुवर्णं च रत्नानि विविधानि च ॥ १ ॥ कस्यापि । यो धनसमीहया आगतस्तस्मै सर्वे पाण्डवा गां च सुवर्णं च विविधानि रत्नानि च अदुः ददति स्म । इति क्रिया गुप्तम् ॥ 535 गौरीनखरसादृश्यश्रद्धया शशिनं दधौ । इहैव गोप्यते कर्ता वर्षेणापि न लभ्यते ॥ २ ॥ कस्यापि । इः कामः तं हन्तीति इहा ईश्वरः । इति कर्तृगुप्तम् ॥ 536 अन्नवस्त्रसुवर्णानि रत्नानि विविधानि च । ब्राह्मणेभ्यो नदीतीरे ददाति व्रज सत्वरम् ॥ ३ ॥ कस्यापि । हे ब्राह्मण । इभ्य: समृद्धः । इत्यपि कर्तृगुप्तम् ॥ 537 एहि हे रमणि पश्य कौतुकं धूलिधूसरतनुं दिगम्बरम् । सापि तद्वदनपङ्कजं पपौ भ्रातरुक्तमपि किं न बुध्यसे ॥ ४ ॥ कस्यापि । कौ पृथिव्यां तुकं बालं पश्य । इति कर्मगुप्तम् ॥ 538 पिबतस्ते शरावेण वारि कल्हारशीतलम् । केनेमो दुर्विदग्धेन हृदये संनिरोपितौ ॥ ५ ॥ शरौ बाणौ । एण हरिण । इति संधिगुप्तम् ॥ 539 वटवृक्षो महानेष मार्गमावृत्य तिष्ठति । तावत्त्वया न गन्तव्यं यावन्नान्यत्र गच्छति ॥ ६ ॥ कस्यापि । वटो ब्राह्मण । ऋक्षो भल्लूकः । इत्यपि संधिगुप्तम् ॥ 540 न मयागोरसाभिज्ञं चेतः कस्मात्प्रकुप्यसि अस्थानरुदितैरेभिरलमालोहितेक्षणे ॥ ७ ॥ दण्डिनः । न निषेधे । मे मम । आगोरसाभिज्ञं अपराधरसज्ञांतृ । इत्यपि संधिगुप्तकम् ॥ 541 त्रिनयनचूडारत्नं मित्रं सिन्धोः कुमुद्वतीदयितः । अयमुदयति घुसृणारुणरमणीवदनोपमश्चन्द्रः ॥ ८ ॥ ठि ठ ठ ठ ठू ठा ठ ठं ठि ठं ठि ठो: ठु ठु ठ ठी ठ ठि ठ ॰ ॰. ॰ ॰ ॰ ठ ठ ठु ठ ठ ठि ठु वृ ठा ठु ठ ठ ठ ठी ठ ठ ठो ठ ठ ठ ठ: ॥ ॰ ॰ इति बिन्दुमती ॥ 542 विश्वस्य हेतुरमरैर्बहु गीयसे त्वं विश्वंभरे शवशिवे त्रिगुणात्ममूर्ते । चिद्व्योमतोपि परमां प्रथमं वदन्ति त्वां योगिनस्तुतिपरा: प्रणिधानदृष्ट्या ॥ ९ ॥ शार्ङ्गधरस्य । अस्य वसन्ततिलकच्छन्दसो दुर्गास्तुतिरूपस्य पद्यस्य चतुर्णामपि पादानां षष्ठसप्तमाष्टमाक्षर लोपेनेन्द्रवज्रावृत्तं शिवस्तुतिश्च जायते । 543 नमामि मामनोनुन्नमानं मुनिममानिनम् । नानाननममानाममोंनामानमुमेनमुम् ॥ १० ॥ शार्ङ्गधरस्य । नमामि नमस्करोमि । कम् । उं विष्णुम् । न केवलमुं विष्णुम् । उमेनं पार्वतीनाथम् । हरिहरावित्यर्थः । किंभूतम् । मामनोनुन्नमा नम् । मां लक्ष्मीः तस्या मनसो नुन्नः अपहृतो मानो येन सः तम् । लक्ष्मीचाञ्चल्यगर्वापहारिणम् । पुनः किंभूतम् । मुनिं योगीश्वरम् । पुनः किंभूतम् । अमानिनम् । नास्ति मानो यस्यासौ तम् । पुनः किंभूतम् । नानाननम् । नानाविधान्याननानि मुखानि यस्यासौ तम् । दशावतारत्वान्नैकविधमुखम् । पुनः किंभूतम् । अमानामम् । अमानमाकाशममति क्रमतीत्यमानामः तम् । पुनः किंभूतम् । ॐनामानम् । ब्रह्मस्वरूपम् । एवंविधम् उम् उमेनं च हरिं हरं च नमामि । द्व्यक्षरः । 544 तारतारतरैरेतैरुत्तरोत्तरतो रुतैः । रतार्ता तित्तिरी रौति तीरे तीरे तरौ तरौ ॥ ११ ॥ द्व्यक्षरः कालिदासस्य । 545 नागविशेषे शेषे शेषेशेषेपि संहृते जगति । हंस्यसिकालं कालं का लङ्कालङ्घने स्तुतिर्भवतः ॥ १२ ॥ देवेश्वरस्य सानुप्रासः । 546 लीलास्मितेन शुचिना मृदुनोदितेन व्यालोकितेन लघुना गुरुणा गतेन । व्याजृम्भितेन जघनेन च दर्शितेन सा हन्ति तेन गलितं मम जीवितेन ॥ १३ ॥ दण्डिनः सानुप्रासः । 547 मधुरया मधुबोधितमाधवी मधुसमृद्धिसमेधितमेधया । मधुकराङ्गनया मुहुरुन्मदध्वनिभृता निभृताक्षरमुज्जगे ॥ १४ ॥ माघकवेः कठिनानुप्राससहितं चतुर्थपादान्तयमकम् । 548 आम्नायानामाहान्त्या वाग्गीतीरीतीः प्रीतीर्भीतीः । भोगो रोगो मोदो मोहो ध्येये चेच्छेत्क्षेमे देशे ॥ १५ ॥ दण्डिनश्चातुर्मातृकं विद्युन्मालाछन्दः । अस्य व्याख्या। आम्नायानां वेदानामन्त्या वागुपनिषदाह अकथयत् । किमाह । गीती: ईती: प्रीती: भीतीः भोगः रोगः मोदः मोहः क्षेमे शुभे देशे आत्मपरमात्मानौ ध्येये इच्छेत् । इति चित्राणि ॥ 549 उत्सरङ्गकलितोरुकटारीभाजिराउतभयंकरभालाः । सन्तु पायकगणा जय तैस्त्वं गामगोहरमिलाप इलावी ॥ १६ ॥ कस्यापि । अस्य व्याख्या । हे राजन् पायकगणा: सेवकलोकाः उत्सरङ्गकलितोरुकटारीभाजिराः सन्तु । उत्सरङ्गा अतिमुदिताः कलितोरुकटाः सज्जितपृथुलकपोला ये अरीभाः शत्रुगजास्तेषां योसावाजिः सङ्ग्रामस्तं रान्ति ददतीति उत्सरङ्गकलितोरुकटारीभाजिराः । उत पुनः भयंकरभालाः भ्रुकुटीभीषणललाटाः सन्तु । तैः पायकगणैः इलापः पृथ्वीरक्षकः इलावी जितकंदर्पस्त्वम् अगोहरम् अगोग्रहं यथा स्यादेवं गां पृथिवीं जय । परदेशानात्मीयान्कुरु । 550 नूनं बादल छाइ खेह पसरी निःश्राणशब्दः खरः शत्रुं पाडि लुटालि तोडि हनिसौं एवं भणन्त्युद्भटाः । झूठे गर्व भरामघालि सहसा रे कन्त मेरे कहे कण्ठे पाग निवेश जाह शरणं श्रीमल्लदेवं प्रभुम् ॥ १७ ॥ श्रीकण्ठपण्डितस्य । इति भाषाचित्रम् ॥ -----------अथ प्रश्नोत्तराख्यानम् ॥ ३५ ॥ तेष्वन्तरालापाः । 551 गच्छन्ति क्वाजिवह्नौ हुतनिजतनवः का भिनत्ति स्वकूले किं स्याद्योज्यं विकल्पे क्रकचनिभनखैः किं नृसिंहेन भिन्नम् । की दृग्दित्याः प्रसूतिः किमनलशमनं का नृपैः पालनीया को वन्द्यः कः प्रमार्ष्टि त्रिभुवनकलुषं स्वर्धुनीवारिपूरः ॥ १ ॥ कस्यापि । स्वः । धुनी । वा । रिपूर : । पुनरप्यनुलोमेन । स्वर्धुनी । वारि । पूः। अः । पुनरपि सर्वम् । स्वर्धुनीवारिपूरः । 552 पुंसः संबोधनं किं विदधति करिणां के रुजोग्नेर्भिषक्किं का शून्या ते रिपूणां नरवर नरकं कोवधीद्रोचकं किम् । के वा वर्षासु न स्युर्बिसमिव हरिणा किं नखाग्रैर्विभिन्नं को वा मार्गे विसर्पन्विघटयति तरून्नर्मदावारिपूरः ॥ २ ॥ कस्यापि । नः । मदाः । वारि । पूः । अः । पुनरप्यनुलोमेन । नर्म । दावाः । रिपूरः । पुनः सर्वम् । नर्मदावारिपूरः । 553 के भूषयन्ति स्तनमण्डलानि कीदृश्युमा चन्द्रमसः कुतः श्रीः । किमाह सीता दशकण्ठभीता हारामहादेवरतातमातः ॥ ३ ॥ कस्यापि । हारा: । महादेवरता । तमातः रात्रेः । पुनः सर्वम् । हा राम हा देवर तात मातः । 554 रवेः कवेः किं समरस्य सारं कृषेर्भयं किं किमुशन्ति भृङ्गाः । खलाद्भयं विष्णुपदं च केषां भागीरथीतीरसमाश्रितानाम ॥ ४ ॥ कस्यापि । भाः । गीः । रथी । ईतिः । रसम् । आश्रितानाम् । पुनः सर्वम् । भागीरथीतीरसमाश्रितानाम् । 555 कः प्रार्थ्यते मदनविह्वलया युवत्या भाति क्व पुण्ड्रकमुपैति कथं बतायुः । क्वानादरो भवति केन च राजतेब्जं बाह्यास्थि किं फलमुदाहर नालिकेरम् ॥ ५॥ कस्यापि । ना । अलिके । अरम् । प्रतिलोमेन । रङ्के । अलिना । पुन: सर्वम् । नालिकेरम् । 556 कम्य मरौ दुरधिगमः कः कमले कथय विरचितावासः । कैस्तुष्यति चामुण्डा रिपवस्ते वद कुतो भ्रष्टाः ॥ ६ ॥ आद्युत्तरजातिर्धर्मदासस्य । कस्य जलस्य । कः ब्रह्मा । कैः शिरोभिः । कुतः पृथिव्याः । 557 नलिनीदलगतजललवतरलं किं यौवनं धनं चायुः । के शशधरकरनिकरानुकारिणः सज्जना एव ॥ ७ ॥ कम्यापि । 558 किं क्रूरं स्त्रीहृदयं किं गृहिण : प्रियहिताय दारगुणाः । कः कामः संकल्पः किं दुष्करसाधनं प्रज्ञा ॥ ८ ॥ दण्डिनः । अथ प्रश्नोत्तरेषु बाह्यालापाः ॥ 559 नीचेषु यावनी वाणी का क: स्याच्छुभदो जने । शंभोरावरणं किं कं भजन्ते व्याधयो जनम् ॥ ९ ॥ श्रीहरिहरदेवानाम् । प्रश्नोत्तरं किम् । अवेलाभोजिनम् । अबे । लाभः । अजिनम् । पुनः सर्वम् । अवेलाभोजिनम् । 560 कस्मिन्स्वपिति कंसारि: का वृत्तिरधमा नृणाम् । किं ब्रूते पितरं बाल: किं दृष्ट्वा रमते मनः ॥ १० ॥ कस्यापि । प्रश्नोत्तरं किम् । शेषेसेवाबापररूपम् । शेषे । सेवा । बापर । रूपम् । अथ प्रश्नोत्तरेषूक्ति प्रत्युक्तयः ॥ 561 कियन्मात्रं जलं विप्र जानुदघ्नं नराधिप । तथापीयमवस्था ते नहि सर्वे भवादृशाः ॥ ११ ॥ प्रथमपादस्तृतीयपादश्च नदीमुत्तितीर्षोर्भोजराजस्योक्ति: । द्वितीय- पादचतुर्थपादश्च राजदर्शनार्थं छद्मकाष्ठभारवाहपण्डितस्य प्रत्युक्तिः । 562 भूरिभारभराक्रान्त बाधति स्कन्ध एष ते । न तथा बाधते स्कन्धो यथा बाधति बाधते ॥ १२ ॥ पूर्वार्धं मृगयाया गृहमागच्छतः शिबिकारूढस्य भोजराजस्योक्तिः । उत्तरार्धं च राजदर्शनार्थं छद्मशिबिकावाहपण्डितस्य प्रत्युक्तिः । 563 यदेतच्चन्द्रान्तर्जलदलवलीलां वितनुते तदाचष्टे लोकः शशक इति नो मां प्रति तथा । अहं त्विन्दुं मन्ये त्वदरिविरहाक्रान्ततरुणी- कटाक्षोल्कापातत्रणकिणकलङ्काङ्किततनुम् ॥ १३ ॥ पूर्वार्धं रात्रौ चन्द्रमसं वर्णयतो भोजराजस्य । उत्तरार्धं च राजदर्शनार्थं छद्मचोरस्य पण्डितस्य । 564 इदमनुचितमक्रमश्च पुंसां यदिहं जरास्वपि मान्मथा विकाराः । इदमपि न कृतं नितम्बिनीनां स्तनपतनावधि जीवितं रतं वा ॥ १४ ॥ पूर्वार्धं शारिक्रीडां कुर्वत्याः शीलाभट्टारिकायाः । उत्तरार्धं च भोजराजस्य । 565 अष्टौ हाटककोटयस्त्रिनवतिर्मुक्ताफलानां तुला: पञ्चाशन्मधुगन्धलुब्धमधुपाः क्रोधोद्धुराः सिन्धुराः । लावण्योपचयप्रपञ्चचतुरं पण्याङ्गनानां शतं दण्डे पाण्ड्यनृपेण ढौकितमिदं वैतालिकायार्पय ।॥ १५ ॥ निखिलमपि पद्यं विज्ञापयतो भाण्डागारिकस्योक्तिः । वैतालि- कायार्पयेति च सप्ताक्षराणि वैतालिकगीतदत्तकर्णस्य विक्रमादि- त्यस्य प्रत्युक्तिः । 566 अलमतिचपलत्वात्स्वप्नमायोपमत्वा- त्परिणतिविरसत्वात्संगमेनाङ्गनायाः । इति यदि शतकृत्वस्तत्वमालोचयाम- स्तदपि न हरिणाक्षीं विस्मरत्यन्तरात्मा ॥ १६ ॥ पूर्वार्धं शिक्षां ददतो गुरोरुक्तिः । उत्तरार्धं च राजकन्यानुर- क्तस्य बिल्हणस्य भित्तिलेखप्रत्युक्तिः । 567 अङ्गणं तदिदमुन्मदद्विप- श्रेणिशोणितविहारिणो हरेः । उल्लसत्तरुणकेलिपल्लवां शल्लकीं त्यजति किं मतङ्गजः ॥ १७ ॥ पूर्वार्धं तच्चित्तपरीक्षिकाया राजकन्याया उक्तिः । उत्तरार्धं तद- नुरक्तस्य बिल्हणस्य प्रत्युक्तिः। 588 निरर्थकं जन्म गतं नलिन्या यया न दृष्टं तुहिनांशुबिम्बम् । उत्पत्तिरिन्दोरपि निष्फलैव दृष्टा विनिद्रा नलिनी न येन ॥ १८ ॥ पूर्वार्धं राजकन्यानुरक्तस्य बिल्हणस्योक्तिः । उत्तरार्धं तदनुरक्त- चित्ताया राजकन्यायाः । ------------- अथ जातिः ॥ ३६ ॥ 569 मण्डलीकृत्य बर्हाणि कण्ठैर्मधुरगीतिभिः । कलापिन: प्रनृत्यन्ति काले जीमूतमालिनि ॥ १ ॥ 570 कलक्वणितगर्भेण कण्ठेनाघूर्णितेक्षणः । पारावत: परावृत्य रिरंसुश्चुम्बति प्रियाम् ॥ २ ॥ एतौ दण्डिनः । 571 स्थित्वा स्थैर्यादुपाम्भः समजठर शिराश्चक्रमूर्तिर्मुहूर्तं धूर्तः संव्यक्ततीरः कतिचिदपि पदान्युच्चकैः कुञ्चिताङ्घ्रि:। पश्चाद्ग्रीवां प्रसार्य त्वरितगतिरपां मध्यमाविश्य चञ्च्वा चञ्चन्तीमूर्ध्वकण्ठ: कथमपि शफरीं स्फारिताक्षो बकोत्ति ॥ ३ ॥ गोविन्दराजदेवानाम् । 572 चञ्चच्चञ्चलचञ्चुचुम्बनचलच्चूडाग्रमुग्रं पत- च्चक्राकारकरालकेसरसटास्फारस्फुरत्कंधरम् । वारं वारमुदङ्घ्रिचञ्चलघनभ्रश्यन्नखक्षुण्णयो- र्दृष्टा कुक्कुटयोर्द्वयोः स्थितिरिति क्रूरक्रमं युध्यतोः ॥ ४ ॥ वररुचेः । 573 पक्षावुत्क्षिप्य धुन्वन्सकलतनुरुहाभोगविस्तारितात्मा प्रागेवोड्डीननिद्रः स्फुरदरुणकरोद्भासितं खं निरीक्ष्य । प्रात: प्रोत्थाय नीडस्थितचपलतनुर्घर्घरध्वानमुच्चै- रुद्ग्रीवं पूर्वकायोन्नतविकटसटः कुक्कुटो रारटीति ॥ ५ ॥ कस्यापि । 574 आलोकत्रस्तनारीकृतसभयमहानादधावज्जनौघ- व्याप्तद्वारप्रदेशप्रचुरकलकलाकर्णनस्तब्धचक्षुः । काष्ठं दण्डं गृहाणेत्यतिमुखर जनैस्ताडितो लोष्टघातै- र्भीत: सर्पो गृहस्यानधिगतविवरः कोणतः कोणमेति ॥ ६ ॥ दिविरकिशोरकस्य । 575 धूलीधूसरतनवो राज्यस्थितिरचनकल्पितैकनृपाः । कृतमुखवाद्यविकाराः क्रीडन्ति तुनिर्भरं डिम्भाः ॥ ७ ॥ रुद्रटस्य । 576 आयातो भवतः पितेति सहसा मातुर्निशम्योदितं धूलीधूसरितो विहाय शिशुभिः क्रीडारसान्प्रस्तुतान् । दूरात्स्मेरमुखः प्रसार्य ललितं बाहुद्वयं बालको नाधन्यस्य पुरः समेति परया प्रीत्या रटन्घर्घरम् ॥ ८॥ उत्कटस्य । 577 अकूर्चारम्भोपि प्रति चिबुकदेशं करतलं प्रतिज्ञायां कुर्वन्युवतिषु दृशं स्निग्धतरलाम् । कुमारोहंकारात्परिषदि समानानगणय - न्भुजौ वक्षः पश्यन्नववयसि कान्तिं वितनुते ॥ ९ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 578 खड्गहस्तोरिमालोक्य हर्षामर्षसमन्वितः । शूर: पुलकितो रक्तनेत्रो हसति जृम्भते ॥ १० ॥ लक्ष्मीधरस्य । 579 गायति हसति च नृत्यति हृदयेन धृतां प्रियां विचिन्तयति । समविषमं न च विन्दति गृहगमनसमुत्सुकः पथिकः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 580 मातर्धर्मपरे दयां कुरु मयि श्रान्तेद्य वैदेशिके द्वारालिन्दककोणके सुनिभृतं यास्यामि सुप्त्वा निशि । इत्युक्ते सहसा प्रचण्डगृहिणीवाक्येन निर्भर्त्सितः स्कन्धन्यस्तपलालमुष्टिविभवः पान्थः पुनः प्रस्थितः ॥ १२ ॥ रविदत्तस्य । 581 भद्रं ते सदृशं यदध्वगशतैः कीर्तिस्तवोद्धुष्यते स्थाने रूपमनुत्तमं सुकृतिना दानेन कर्णो जितः । इत्यालोक्य भृशं दृशा करुणया शीतातुरेण स्तुत: पान्थेनैकपलालमुष्टिरुचिना गर्वायते हालिकः ॥ १३ ॥ कस्यापि । 582 विलासमसृणोल्लसन्मुसललोलदो: कन्दली- परस्पर परिस्खलद्वलयनि:स्वनोद्वन्धुराः । लसन्ति कलहुंकृतिप्रसभकम्पितोर: स्थल- त्रुटद्गमकसंकुला: कलमकण्डनीगीतयः ॥ १४ ॥ विज्जकायाः । 583 आकर्षन्निव गां त्रमन्निव खुरौ पश्चार्धमुज्झन्निव त्वीकुर्वन्निव खं पिबन्निव दिशो वायूंश्च मुष्णन्निव । साङ्गारप्रकरां स्पृशनिव भुवं छायाममृष्यन्निव प्रेङ्खच्चामरवीज्यमानवदनः श्रीमान्हयो धावति ॥ १५ ॥ सिंहदत्तस्य । 584 पुरो नुन्नः पश्चाद्व्रजति विधृतश्चोच्छ्रिततनुः समुत्पत्योत्तानः पतति पथि लोकान्प्रविशति । हयः किंचिद्रच्छेद्यदि नयति पत्तिं क्वचिदहो कशाघाते तिष्ठत्यथ चरणघातेन खनति ॥ १६ ॥ सूक्तिसहस्रात् । 585 आघ्रायाघ्राय गन्धं विकटमुखपुटो दर्शयन्दन्तपंक्तिं धावत्युन्मुक्तनादो मुहुरपि च रसाद्भ्रष्टया पृष्ठलग्नः । गर्दभ्या पादघातद्विगुणितसुरतप्रीतिराकृष्टशिश्नो वेगादारुह्य मुह्यन्नवतरति खरः खण्डितेच्छश्चिरेण ॥ १७ ॥ मयूरस्य । 586 घ्रात्वा श्रोणीमजाया विततमभिमुखं वक्त्रसंकोचभङ्गं स्थित्वा सूर्यं निरीक्ष्य प्रविकसितसटो घट्टयन्क्ष्मां खुरेण । बोबोकारान्प्रकुर्वन्मणिशकलनिभं चालयन्नेत्रयुग्मं छागश्चाटूननेकांश्चतुर इव विटो मन्मथान्धः करोति ॥ १८ ॥ कस्यापि । 587 पार्श्वस्फालावलेपाच्चटुलितचरणोल्लेखिताकाशदेशः संघट्टाटोपकोपप्रकटितरसनापल्लवालीढसृक्कः । किंचित्साचीकृतास्यः स्फुरदधरपुटः स्फारिताताम्रचक्षु- र्घोराघाताभिलाषादपसरति रुष दर्शयेन्नेष मेषः ॥ १९ ॥ शकवर्मणः । 588 ग्रीष्मादित्यकरप्रतप्तसिकतामध्योपविष्टः सुखं शेते गौरखरो मरुस्थलभुवि प्रोथं विधाय क्षितौ ॥ गुञ्जज्जाहककण्टकाहतमरुद्भूतोत्पतद्धूलिभि- श्छन्नाङ्गः कृकलासकोपि निभृतं मार्तण्डमुद्वीक्षते ॥ २० ॥ 589 मार्गं देहि पदं निधेहि निभृतं शब्दं समाकर्णय श्वानं वारय कन्दलात्कलकलः कोयं सखे तावकः । इत्यन्योन्यमनेकधा मृगवधव्यापारपारंगमै- र्व्याधैः कोप्यधिको रसः प्रतिपदं जल्पद्भिरुत्पाद्यते ॥ २१ ॥ पुष्पाकरस्य । 590 वामस्कन्धनिषण्ण शार्ङ्गकुटिलप्रान्तार्पिताधोमुख- स्यन्दच्छोणितलम्बमानशशकान्वेणीस्खलच्चामरान् । ज्यान्तप्रोतकपोतपोतनिपतद्रक्ताक्ततूणीरका- न्सोपश्यत्करिकुम्भभेदजनिताक्रन्दान्पुलिन्दान्पुरः ॥ २२ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 591 गर्जन्हरिः साम्भसि शैलकुञ्जे प्रतिध्वनीनात्मकृतान्निशम्य । पदं बबन्ध क्रमितुं सरोषः प्रतर्कयन्नन्यमृगेन्द्रनादम् ॥ २३ ॥ भद्रस्वामिनः । 592 लीढव्यस्तविपाण्डुराग्रनखयोराकर्णदीर्णं मुखं विन्यस्याग्रिमयोर्युगे चरणयोः सद्यो विभिन्नद्विपः । एतस्मिन्मदगन्धवासितसट: सावज्ञतिर्यग्वल- त्सृक्कान्ताहतिधूतलोलमधुपः कुञ्जेषु शेते हरिः ॥ २४ ॥ 593 अम्भोमुचां सलिलमुद्वमतां निशीथे तालीवनेषु निभृतस्थितकर्णतालाः । आकर्णयन्ति करिणोर्धनिमीलिताक्षा धारारवान्दशनकोटिनिषण्णहस्ताः ।॥ २५ ॥ कस्यापि । 594 नयनपथनिरोधक्रोधनिर्धूतभाल- भ्रमदविरलरोमस्तोमबद्धान्धकारः । कृमिकवलनलोभोत्खातवल्मीकरन्ध्रो- त्थितफणिफणघातैरुच्छलत्येष भल्लः ॥ २६ ॥ भदनस्य । 595 यदर्कांशुक्लान्तः स्फुरदरुणपुष्पोदरधिया प्रविष्टो नासान्तः क्वणितमलिडिम्भ: प्रकुरुते । कपिः स्थित्वा स्थित्वा तदिदमनुशृण्वन्विचकितो धुनोत्यास्यं रौति प्रचलति चलत्युच्छलति च ॥ २७ ॥ कस्यापि । 596 गर्जित्वा मेघधीरं प्रथममथ शनैर्मण्डलीकृत्य देहं श्रृङ्गाभ्यां भीषयन्तावभिमुखमवनिं दारयन्तौ खुराग्रै: । मन्दं मन्दं समेत्य स्थिरनिहतपदं दत्तघातौ सरोषं युध्येते चालयन्तौ कुटिलितमसकृत्पुच्छमेतौ महोक्षौ ॥ २८ ॥ कस्यापि । 597 आहत्याहत्य मूर्ध्ना द्रुतमनुपिबत: प्रस्तुतं मातुरूधः किंचित्कुब्जैकजानोरनवरतचलच्चारुपुच्छस्य धेनु: । उत्तीर्णं तर्णकस्य प्रियतनयतया दत्तहुंकारमुद्रा विस्रंसिक्षीरधारालवशबलमुखस्याङ्गमातृप्ति लेढि ॥ २९ ॥ मयूरस्य । ---------- अथ सदाचारः ॥ ३७ ॥ 598 श्रोत्रियं सुभगामग्निं साग्निं गां धार्मिकं नदीम् । प्रातरुत्थाय यः पश्येदापद्भ्यः स प्रमुच्यते ॥ १ ॥ 599 पापिष्ठं दुर्भगामन्त्यं नग्नमुत्कृत्तनासिकम् । अप्रियं प्रातरुत्थाय पश्यन्कलिमवाप्नुयात् ॥ २ ॥ 600 प्रेतधूमे विरेके च वान्तौ च क्षुरकर्मणि । दुःस्वप्ने दुर्जनस्पर्शे स्नानमात्रं विधीयते ॥ ३ ॥ 601 उदक्यापतितम्लेच्छचाण्डालाद्यभिभाषणे । मार्जारमूषकस्पर्शे विण्मूत्रोत्सर्गदर्शने ॥ ४ ॥ 602 अशुचीक्षणेश्रुपाते कलहे श्वासकासयोः । रथ्यामसर्पणेभ्यङ्गे- क्षुते नर्मण्युपस्पृशेत् ॥ ५ ॥ 603 कुर्यादाचमनाभावे भास्करस्यावलोकनम् । स्पृशेद्वा सार्द्रतृणगोगोविड्भूदक्षिणश्रुतीः ॥ ६ ॥ 604 देवाधिकारिणो म्लेच्छान्विकर्मस्थान्द्विजानपि । विलोक्योपस्पृशेत्स्पृष्ट्वा सवासा जलमाविशेत् ॥ ७ ॥ 605 अजाश्वं मुखतो मेध्यं गावो मेध्यास्तु पृष्ठतः । ब्राह्मणाः पादतो मेध्याः स्त्रियो मेध्यास्तु सर्वतः ॥ ८ ॥ 606 नास्ति यज्ञः स्त्रिया: किंचिन्न व्रतं नोपवासकः । या तु भर्तरि शुश्रूषा तया स्वर्गं जयत्यसौ ॥ ९ ॥ 607 मृते भर्तरि या नारी ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता । मृता सा लभते स्वर्गं यथा ते ब्रह्मचारिणः ॥ १० ॥ 608 तिस्रः कोट्योर्धकोटिश्च यानि लोमानि मानुषे । तावत्कालं वसेत्स्वर्गे भर्तारं यानुगच्छति ॥ ११ ॥ 609 व्यालग्राही यथा व्यालं बिलादुद्धरते बलात् । एवं पतिं समुद्धृत्य नारी स्वर्गेषु मोदते ॥ १२ ॥ 610 पृथक्वितां समारुह्य न विप्रा गन्तुमर्हति । भर्तृदेहेन या याति तस्या लोकाः सनातनाः ॥ १३ ॥ 611 शुचि भूमिगतं तोयं शुचिर्नारी पतिव्रता । शुचि: क्षेमकरो राजा संतोषी ब्राह्मणः शुचिः ॥ १४ ॥ 612 नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणां शकुनिः फलपातने । वत्सोपि स्तनपाने स्याच्छ्वा मृगग्रहणे शुचिः ॥ १५ ॥ 613 गच्छेदेको न पन्थानं स्वयं नोपानहौ हरेत् । शिरसा न वहेद्भारं न प्रधावेत वर्षति ॥ १६ ॥ 614 न स्नानमाचरेद्भुक्त्त्वा नातुरो न महानिशि । न वस्त्रैः सह नाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये ॥ १७ ॥ 615 नद्या यद्यत्परिभ्रष्टं यच्चावर्तसमन्वितम् । गतप्रत्यागतं यच्च तत्तोयं परिवर्जयेत् ॥ १८ ॥ 616 ब्राह्मण्यजागोमहिष्यः सूताः शुष्का नवोदकाः । नद्यः शुद्धा दशाहेन शुद्धापो भूमिगा नवाः ॥ १९ ॥ 617 प्रवहद्ब्राह्मणं तोयं ताडागं क्षत्रियोदकम् । वापीकूपगतं वैश्यं शूद्रं च गृहभाण्डगम् ॥ २० ॥ 618 अप्स्वात्मानं न वीक्षेत नावगाहेत्पयोरयम् । संदिग्धनावं नारोहेन्न बाहुभ्यां नदीं तरेत् ॥ २१ ॥ 619 शीतास्वप्सु निषिच्योष्णा मन्त्रसंभारसंभृताः । स्नानं गृहेपि कुर्वाण: प्रामोति ज्ञानजं फलम् ॥ २२ ॥ 620 नाग्निं मुखेनोपधमेन्नाधः कुर्यान्न लङ्घयेत् । नामेध्यं प्रक्षिपेद्वह्नौ न च पादौ प्रतापयेत् ॥ २३ ॥ 621 देवालयं चत्वरं च नक्तं सेवेत न द्रुमान् । शून्याटवीं शून्यगृहं श्मशानं च दिनेष्वपि ॥ २४ ॥ 622 जलं पिबेन्नाञ्जिलना शयानं न प्रबोधयेत् । परान्नं वा चरन्तीं गां धयन्तीं च न वारयेत् ॥ २५ ॥ 623 शय्यादीपाधमस्तम्भच्छायां दूरेण संत्यजेत् । नर्मालापं न कुर्वीत धीमानसहनैः सह ॥ २६ ॥ 624 नोर्ध्वजानुश्चिरं तिष्ठेन्नस्यादुत्कटकासनः । न नासिकां विकुष्णीयान्न स्वयं कर्तयेन्नखान् ॥ २७ ॥ 625 सर्वथा संत्यजेद्वादं न कंचिन्मर्मणि स्पृशेत् । सर्वान्परित्यजेदर्थान्स्वाध्यायस्य विरोधिनः ॥ २८ ॥ 626 कुशं स्वर्णं सदा धार्यं बहिर्माल्यं न धारयेत् । नागन्धं बिभृयात्पुष्पं नात्मार्थं गुम्फयेत्स्रजम् ॥ २९ ॥ 627 नित्यमामलके लक्ष्मीर्नित्यं हरितगोमये । नित्यं शंखे च पद्मे च नित्यं शुक्ले च वाससि ॥ ३० ॥ 628 बालार्कं प्रेतधूमं च वृद्धां स्त्रीं पल्वलोदकम् । आयुष्कामो न सेवेत रात्रौ च दधिभोजनम् ॥ ३१ ॥ 629 नोत्सङ्गे भक्षयेन्नाश्नन्मौलिं भूमिं च संस्पृशेत् । क्वचिद्रच्छेन्न चोच्छिष्टः पश्येज्ज्योतींषि नाशुचिः ॥ ३२ ॥ 630 ब्राह्मणो ब्रह्मतीर्थेन त्रिरद्भिः समुपस्पृशेत् । कुर्वन्नाचमनं विष्णुमोंकारं चापि संस्मरेत् ॥ ३३ ॥ 631 हस्तद्वयस्थितैर्दर्भैः समाचामति यो द्विजः । सोमपानफलं तस्य भुक्त्वा यज्ञफलं लभेत् ॥ ३४ ॥ 632 गृहेपि निवसन्विप्रो मुनिमांसविवर्जनात् । मांसादोन्योपि मांसस्य त्यागात्स्वर्गं व्रजेद्ध्रुवम् ॥ ३५ ॥ 633 आत्मार्थं यः पशुं हन्यात्सोवश्यं नरकं व्रजेत् । देवान्पितॄन्समभ्यर्च्य खादन्मांसं न दोषभाक् ॥ ३६ ॥ 634 अनभिध्यां परस्वेषु सर्वसत्त्वेषु सौहृदम् । कर्मणां फलमस्तीति मनसा त्रितयं चरेत् ॥ ३७ ॥ 635 प्राणातिपातं स्तैन्यं च परदाराभिमर्शनम् । त्रीणि पापानि कायेन नित्यशः परिवर्जयेत् ॥ ३८ ॥ 636 असत्प्रलापं पारुष्यं पैशुन्यमनृतं तथा । चत्वारि वाचा राजेन्द्र न जल्पेन्न च चिन्तयेत् ॥ ३९ ॥ 637 अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतानुकम्पनम् । शमो दानं यथाशक्ति गार्हस्थो धर्म उच्यते ॥ ४० ॥ 638 देवान्पितॄन्मनुष्यांश्च भृत्यान्गृह्याश्च देवताः । भोजयित्वा ततः पश्चाद्गृहस्थो भोक्तुमर्हति ॥ ॥ 639 वृक्षांश्छित्त्वा महीं भित्वा हत्त्वा कीटपिपीलकान् । दत्त्वान्नं कार्षुकोर्थिभ्यः सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ४२ ॥ 640 राज्ञां दत्वा तु षड्भागं देवतानां च विंशतिः । त्रिंशद्दत्वा च विप्राणां कार्पुको नावसीदति ॥ ४३ ॥ 641 चक्षुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृताम् । उत्थाय चासनं दद्यादेष धर्मः सनातनः ॥ ४४ ॥ 642 तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता । सतामेतानि हर्म्येषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ॥ ४५ ॥ 643 ग्रासादर्धमपि ग्रासमर्थिभ्यः किं न यच्छसि । इच्छानुरूपो विभवः कदा कस्य भविष्यति ॥ ४६ ॥ 644 उष्णकाले जलं दद्याच्छीतकाले हुताशनम् । प्रावृट्काले गृहं देयं सर्वकालेषु भोजनम् ॥ ४७ ॥ 645 अवृत्तिव्याधिशोकार्ताननुवर्तेत शक्तितः । आत्मवत्सततं पश्येदपि कीटपिपीलकम् ॥ ४८ ॥ 646 गां पङ्काद्ब्राह्मणीं दास्याद्वृत्तिं लोपाद्विजं वधात् । मोचयन्मुच्यते जन्तुः पापादा मरणान्तिकात् ॥ ४९ ॥ 647 न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति । अतः श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान् ॥ ५० ॥ 648 अनेन मर्त्यदेहेन यल्लोकद्वयशर्मदम् । विचिन्त्य तदनुष्ठेयं हेयं कर्म ततोन्यथा ॥ ५१ ॥ 649 उपकारः परो धर्मः परोर्थः कर्मनैपुणम् । पात्रे दानं परः काम: परो मोक्षो वितृष्णता ॥ ५२ ॥ 650 अञ्जनस्य क्षयं दृष्ट्वा वल्मीकस्य तु संचयम् । अवन्ध्यं दिवसं कुर्याद्दानाध्ययनकर्मभिः ॥ ५३ ॥ 651 दीपोपशमनं पुंसां कूष्माण्डच्छेदनं स्त्रियाः । अचिरेणैव कालेन कुलच्छेदकरं मतम् ॥ ५४ ॥ 652 अलाबुं वर्तुलाकारं वार्ताकं कुन्दसंनिभम् । प्राणान्तेपि न चाश्रीयान्मसूरान्नं सवल्कलम् ॥ ५५ ॥ 653 परदारा न गन्तव्याः सर्ववर्णेषु कर्हिचित् । नहीदृशमनायुष्यं त्रिषु लोकेषु विद्यते ॥ ५६ ॥ 654 मात्रा स्वस्रा दुहित्रा च न विविक्तासनो भवेत् । बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमपि कर्षति । ५७ ॥ 655 प्रकीर्णकेशामनवेक्ष्यकारिणीं सदा च भर्तुः प्रतिकूलभाषिणीम् । परस्य वेश्माभिरतामपत्रपा- मेवंविधां योषितमाशु वर्जयेत् ॥ ५८ ॥ 656 हताधिकारां मलिनां पिण्डमात्रोपजीविनीम् । परिभूतामधः शय्यां वासयेद्व्यभिचारिणीम् ॥ ५९ ॥ 657 कुचेलिनं दन्तमलावधारिणं बह्वाशिनं निष्ठुरवाक्यभाषिणम् । सूर्योदये चास्तमने च शायिनं विमुञ्चति श्रीरपि चक्रपाणिनम् ॥६० ॥ 658 एकच्छागं द्विरावेयं त्रिगवं पञ्चमाहिषम् । षडश्वं सप्तमातङ्गं शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥ ६१ ॥ 659 शिरः सुधौतं चरणौ सुनिर्मलौ वराङ्गनासेवनमल्पभोजनम् । अनग्रशायित्वमपर्वमैथुनं चिरप्रणष्टां श्रियमानयन्ति षट् ॥ ६२ ॥ 660 षष्ठीषु तैलं पलमष्टमीपु क्षौरक्रियां चैव चतुर्दशीषु । स्त्रीसेवनं नष्टकलामु पुंसा- मायुःक्षयार्थं मुनयो वदन्ति ॥ ६३ ॥ 661 स्नातुर्जनस्य दशमी तनयांस्त्रयोद- श्यर्थं निहन्त्युभयमेतदपि द्वितीया । सप्तम्यनिन्दुनवमीष्वपि संपदिच्छुः स्नायात्कदाचिदपि नामलकैर्मनुष्यः ॥ ६४ ॥ 662 रोहिणीसहितमुत्तरात्रयं कीर्तयन्ति मुनयो ध्रुवाह्वयम् । बीजहर्म्यनगराभिषेचना- रामशान्तिविधिषु प्रशस्यते ॥ ६५ ॥ 663 रोहिणीषु करपञ्चकेश्विभे त्र्युत्तरेपि च पुनर्वसुद्वये । रेवतीषु वसुदैवते च भे नव्यवस्त्र परिधानमिष्यते ॥ ६६ ॥ 664 रविर्नृपविलोकने सुरगुरुर्विवाहोत्सवे रणे धरणिनन्दनो भृगुसुतः प्रयाणे बली । शनिस्तु खलु दीक्षणे सकलशास्त्रबोधे बुधः शशी निखिलकर्मसु ध्रुवमुदाहृतः सूरिभिः ॥६७॥ एतानि धर्मशास्त्रपुराणज्योतिः शास्त्रेभ्यः । ------------ अथ धर्मनिवृतिः ॥ ३८ ॥ 665 ऊर्ध्वबाहुर्विरौम्येष न च कश्चिच्छृणोति मे । धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यते ॥ १ ॥ 666 यस्य धर्मविहीनस्य दिनान्यायान्ति यान्ति च । स लोहकारभस्त्रेव श्वसन्नपि न जीवति ॥ २ ॥ 667 परदारपरद्रव्यपरद्रोहपरान्गमुखः । गङ्गाप्याह कदागत्य मामयं पावयिष्यति ॥ ३ ॥ 668 उत्थायोत्थाय बोद्धव्यं किमद्य सुकृतं कृतम् । आयुष: खण्डमादाय रविरस्तं गमिष्यति ॥ केषामप्येते । 669 अजरामरवत्प्राज्ञो विद्यामर्थं च चिन्तयेत् । गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् ॥ ५ ॥ 670 श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् । आत्मन: प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् ॥ ६ ॥ एतौ व्यासस्य । 671 परलोकहितं तात प्रातरुत्थाय चिन्तय । इह ते कर्मणामेव विपाकश्चिन्तयिष्यति । ७ ॥ मदालसायाः । 672 श्रेयो धनार्थिनां धर्मः कामिनां सर्वकामदः । धर्मोथवापवर्गस्य पारंपर्येण साधकः ॥ ८ ॥ 673 इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं क्षमा दया । अलोभ इति मार्गोयं धर्मस्याष्टविधः स्मृतः ॥९॥ 674 आनृशंस्यं क्षमा सत्यमहिंसा दम आर्जवम् । प्रीतिः प्रसादो माधुर्यं मार्दवं च यमा दश ॥१०॥ 675 भावशुद्धिर्मनुष्यैस्तु कर्तव्या सर्वकर्मसु । अन्यथा चुम्ब्यते कान्ता भावेन दुहितान्यथा ॥११॥ 676 कृत्वापि पातकं कर्म यो दद्यादन्नमर्थिने । ब्राह्मणाय विशेषेण न स पापेन लिप्यते ॥ १२ ॥ 677 आ श्मशानान्निवर्तन्ते ज्ञातयः सह बान्धवैः । त्वयैकेनैव गन्तव्यं तत्कर्म सुकृतं कुरु ॥१३॥ केषामप्येते । 678 धर्मे मतिर्भवतु वः सततोत्थितानां स ह्येक एव परलोकगतस्य बन्धुः । अर्थाः स्त्रियश्च निपुणैरिह सेव्यमाना नैवात्मभावमुपयान्ति न च स्थिरत्वम् ॥ १४ ॥ कस्यापि । 679 यावत्स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावज्जरा दूरतो यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयो नायुषः । आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महा- न्संदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥ १५॥ भर्तृहरेः । 680 धर्माज्जन्म कुले शरीरपटुता सौभाग्यमायुर्धनं धर्मेणैव भवन्ति निर्मलयशोविद्यामहीसंपदः । कान्तारेषु महाभयेषु सततं धर्मः परित्रायते धर्मः सम्यगुपासितो भवति हि स्वर्गापवर्गप्रदः ॥१६॥ कस्यापि । 681 यन्नागा मदभिन्नगण्डकरटास्तिष्ठन्ति निद्रालवो द्वारे हेमविभूषिताश्च तुरगा ह्रेषन्ति यद्दर्पिता: । वीणावेणुमृदङ्गशङ्खपणवैः सुप्तश्च यद्बोध्यते तत्सर्वं सुरलोकराजसदृशं धर्मस्य विस्फूर्जितम् ॥ १७ ॥ कस्यापि । 682 गङ्गोद्भेदे कुरुक्षेत्रे विश्रान्तौ मणिकर्णिके । वेण्यां गयायामोंकारे स्नात्वा दत्त्वा सुखी भवेत् ॥ १८ ॥ 683 शरणागतरक्षार्थं स्त्रीगोद्विजहिताय च । स्वाम्यर्थे यस्त्यजेत्प्राणांस्तस्य लोकाः सनातनाः ॥ १९ ॥ 684 यो न कामान्न संरम्भान्न द्वेषाद्धर्ममुत्सृजेत् । यथोक्तकारी सौम्यश्च स सुखं मृत्युमृच्छति ॥ २० ॥ 685 यज्ञदानतपस्तीर्थ सेवाभिर्विजितेन्द्रियः । भौमेषु चान्तरिक्षेषु स्वर्गेषु मनुजो व्रजेत् ॥ २१ ॥ 686 वसन्ति सुरलोकेषु निजपुण्यचयैर्नराः । विमानैर्विविधाकारैः सर्वकामसमृद्धिभिः ॥ २२ ॥ 687 तेभ्यश्च प्रच्युता राज्ञामन्येषां च महात्मनाम् । जायन्ते सुखिनां गेहे सद्वृत्तपरिपालकाः ॥ २३ ॥ 688 गायन्ति देवाः किल गीतकानि स्वर्गापवर्गस्य च हेतुभूताः । धन्यास्तु ते भारतभूमिभागे भवन्ति भूयः कृतिनः सुरत्वात् ॥ २४ ॥ 689 पुनः कृत्वाद्भुतं कर्म पूर्वाभ्यासेन मानवाः । सुरलोकं प्रयान्त्येव भाग्यवन्तो जितेन्द्रियाः ॥ २५ ॥ 690 परात्परतरं यान्ति नारायणपरायणाः । न ते तत्र गमिष्यन्ति ये द्विषन्ति महेश्वरम् ॥ २६ ॥ 691 वासुदेवे मनो यस्य जपहोमार्चनादिषु । तस्यान्तरायो विज्ञेयो देवेन्द्रत्वादिकं फलम् ॥ २७ ॥ 692 गत्वा गत्वा निवर्तन्ते चन्द्रसूर्यादयो ग्रहाः । अद्यापि न निवर्तन्ते द्वादशाक्षरचिन्तकाः ॥ २८ । 693 षडक्षरेण मन्त्रेण पुष्पमेकमपि स्वयम् । लिङ्गस्य मूर्ध्नि यो दद्यात्स भूयोऽपि न जायते ॥ २९ ॥ 694 उपोष्यैकादशीः सर्वास्तथा कृष्णाश्चतुर्दशीः । ध्यात्वा हरिहरं देवं प्राप्नोति परमं पदम् ॥ ३० ॥ 695 मोहादवाचीमबुधाः प्रतीचीं प्राचीमुदीचीमपि पर्यटन्ति । सच्चिन्मये मानस एव तीर्थे स्वच्छे सुखं स्नातुमपारयन्तः ॥ ३१ ॥ -------------- अथ पातकविवृतिः ॥ ३९ ॥ 696 कथं ते त्यक्तसद्वृत्ताः सुखं रात्रिषु शेरते । मरणान्तरिता येषां नरकेषूपपत्तयः ॥ १ ॥ 697 कतिपयदिनपरमायुषि मदकारिणि यौवने दुरात्मानः । विदधति तथापराधं जन्मैव यथा वृथा भवति ॥ २ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 698 यद्वैरूप्यमनाथता विकलता नीचे कुले जन्मता दारिद्र्यं स्वजनाच्च यत्परिभवो मौर्ख्यं परप्रेष्यता । तृष्णालौल्यमनिर्वृतिः कुशयनं कुस्त्री कुभोज्यं रुजः सर्वं पापमहीरुहस्य महतो व्यक्तं फलं दृश्यते ॥ ३ ॥ कस्यापि । 699 व्याधिर्वित्तविनाशः प्रियविरहो दुर्भगत्वमुद्वेगः । सर्वत्राशाभङ्गः स्फुटं भवत्यकृतपुण्यस्य ॥ ४॥ 700 त्रिभिर्वर्षैस्त्रिभिर्मासैस्त्रिभिः पक्षैस्त्रिभिर्दिनैः । अत्युग्रपुण्यपापानामिहैव फलमश्नुते ॥ ५ ॥ 701 मित्त्रद्रुहः कृतघ्नस्य स्वीघ्नस्य पिशुनस्य च । चतुर्णामपि चैतेषां निष्कृतिं नैव श्रुश्रुमः ॥ ६ ॥ 702 ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुस्तत्संसर्गी च पञ्चमः ॥ ७ ॥ 703 अकृतज्ञमकार्यज्ञं दीर्घरोषमनार्जवम् । चतुरो विद्धि चाण्डालाञ्जन्मना सह पञ्चमम् ॥ ८ ॥ 704 ब्रह्मघ्ने च सुरापे च चौरे भग्नव्रते तथा । निष्कृतिर्विहिता लोके कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ॥ ९ ॥ धर्मशास्त्रेभ्य एते । 705 ऋतुस्नातां तु यो भार्या नैव गच्छति मूढधीः । घोरायां भ्रूणहत्यायां युज्यते नात्र संशयः ॥ १० ॥ 706 अदुष्टापतितां भार्यां मूढो यस्तु परित्यजेत् । सप्तजन्मनि स स्त्रीत्वं लभते नात्र संशयः ॥ ११ ॥ 707 कूटसाक्षी मृषावादी यश्चासदनुशास्ति वै । ते मोहमृत्यवः सर्वे तथा ये वेदनिन्दकाः ॥ १२ ॥ 708 रौरवं कूटसाक्षी तु याति यश्चानृतो नरः । कुम्भीपाकं प्रयात्येव मानवो गुरुतल्पगः ॥१३ ॥ मार्कण्डेयात् । 709 स्त्रीबालस्वामिमित्रघ्ना गोघ्ना विश्वासघातिनः । सुरापो ब्रह्महा चौरो यान्त्येते सर्वनारकान् ॥ १४ ॥ 710 असत्प्रतिग्रहीता च नरके यात्यधोमुखे । एको मिष्टान्नभुग्यः स याति पूयवहं नरः ॥ १५ ॥ 711 आगारदाही मित्रघ्नः शाकुनिर्ग्रामयाजकः । रुधिरान्धे पतन्त्येते सोमविक्रयिणश्च ये ॥१६॥ 712 मधुहा ग्रामहन्ता च याति वैतरणीं नरः । असिपत्रवनं याति दर्पाद्वननिकृन्तनः ॥१७॥ 713 मृगच्छागादिहन्ता च वह्निज्वाले निपात्यते । व्रतलोप्ताश्रमभ्रष्टो याति संदंशनारके ।॥१८॥ 714 कृते पापेनुतापो वै यस्य पुंसः प्रजायते । प्रायश्चित्तं तु तस्यैकं हरिसंस्मरणं परम् ॥ १९॥ एते विष्णुपुराणात् । 715 नरकेभ्यः समुत्तीर्ण: पापी तिर्यक्त्वमश्नुते । तरुकीटपतङ्गेषु श्वापदैकशफादिषु ॥ २० ॥ 716 मानुष्यं प्राप्य कुब्जो वा कुत्सितो वामनोपि वा । म्लेच्छचण्डालशूद्रेषु वैश्यक्षत्रेषु जायते ॥२१॥ 717 शारीरैः कर्मदोषैश्च याति स्थावरतां नरः । वाचिकैः पक्षिमृगतां मानसैरन्त्यजातिताम् ॥२२॥ 718 पतितान्प्रतिगृह्याथ खरयोनिं व्रजेन्नरः । शिष्यो गुरोः स्त्रियं गत्वा श्वयोनौ संप्रपद्यते ॥२३॥ 719 गर्दभो जायते जन्तुः पित्रोश्चाप्यवमानकः । मातापितरमाक्रुश्य शारिका संप्रजायते ॥ २४ ॥ 720 भर्तृपिण्डं समश्नन्यस्तद्दुष्टानि निषेवते । सोपि मोहसमापन्नो जायते वानरो मृतः ॥२५॥ 721 न्यासापहर्ता नरकाद्विमुक्तो जायते कृमि: । असूयकश्च नरकान्मुक्तो भवति लावकः ॥२६॥ 722 विश्वासहन्ता च नरो मीनयोनौ प्रपद्यते । अन्नापहारी च नरो मूषकः संप्रजायते ॥ २७ ॥ 723 परदाराभिमर्षी च वृको घोरोभिजायते । गुरोः सख्युस्तथा राज्ञो भर्तुर्भार्यामुपेयिवान् । श्वसृगालबकोलूकव्यालसूकरतां लभेत् ॥ २८ ॥ 724 देवतातिथिविप्राणामदत्त्वा योन्नमश्नुते । प्रमुक्तो नरकात्सोपि वायसः संप्रजायते ॥ २९ ॥ 725 ज्येष्ठ पितृसमं वापि भ्रातरं योवमन्यते । नरकात्सोपि विभ्रष्टः क्रौञ्चयोनौ प्रपद्यते ॥ ३० ॥ 726 शुद्रश्च ब्राह्मणीं गत्वा कृमियोनौ प्रपद्यते । तस्यामपत्यमुत्पाद्य काष्ठान्तः कीटको भवेत् ॥ ३१ ॥ 727 अशस्त्रं पुरुषं हत्वा नरः संजायते खरः । कृमि: स्त्रीवधकर्त्ता च बालहन्ता च जायते ॥ ३२ ॥ 728 हृते कांस्ये तु हारीतः कपोतो रौप्यभाजने । हत्वा तु काञ्चनं भाण्डं कृमियोनौ प्रपद्यते ॥ ३३ ॥ 729 मयूरो वर्णकान्हृत्वा हृते चैवांशुके शुकः । छुच्छुन्दरिः शुभान्गन्धान्वङ्गं हृत्वा शशो भवेत् ॥ ३४ ॥ 730 भूनारीकाञ्चनगवां हर्ता गत्वा तु नारकान् । तृणगुल्मलतावल्लीत्वक्सारतरुतां लभेत् ॥ ३५ ॥ एते मार्कण्डेयपुराणात् । 731 सर्वपातकसंघातकक्षदावानलं परम् । गोविन्दनामकथनं गङ्गास्नानं च मे मतम् ॥ ३६ ॥ 732 मुकुन्द दामोदर वासुदेव श्रीकान्त चक्रायुध कृष्ण विष्णो । गोविन्द नारायण पद्मनाभ त्रिविक्रमानन्त हरे नमस्ते ॥ ३७ ॥ एतौ शार्ङ्गधरस्य । 733 तटस्थमुद्धृतं वापि शीतमुष्णमथापि वा । गाङ्गमम्बु पुनात्येव पापादामरणान्तिकात् ॥ ३८ ॥ कस्यापि । 734 त्यज दुर्जनसंसर्गं भज साधुसमागमम् । कुरु पुण्यमहोरात्रं स्मर नित्यमनित्यताम् ॥ ३९ ॥ कस्यापि । 735 स्वपुरुषमभिवीक्ष्य पाशहस्तं वदति यमः किल तस्य कर्णमूले । परिहर मधुसूदनप्रपन्नान्प्रभुरहमन्यनृणां न वैष्णवानाम् ॥ ४० ॥ विष्णुपुराणात् । 736 रामं दूर्वादलश्यामं पद्माक्षं पीतवाससम् । स्तुवन्ति नामभिर्दिव्यैर्न ते संसारिणो नराः ॥ ४१ ॥ पद्मपुराणात् । --------अथ खेचरभूचरेषु पूर्वं सूर्यान्योक्तयः ॥ ४० ॥ 737 रवेरेवोदयः श्लाघ्यः कोन्येषामुदयग्रहः । न तमांसि न तेजांसि यस्मिन्नभ्युदिते सति ॥ १ ॥ 738 खद्योतो द्योतते तावद्यावन्नोदयते शशी । उदिते तु सहस्रांशौ न खद्योतो न चन्द्रमाः ॥ २ ॥ 739 तस्यैवाभ्युदयो भूयाद्भानोर्यस्योदये सति । विकासभाजो जायन्ते गुणिनः कमलाकराः ॥ ३ ॥ केषामप्येते । 740 देवो हरिर्वहतु वक्षसि कौस्तुभं तमन्यैव काचन पुनर्द्युमणे: प्रतिष्ठा । यत्पादसंगतितरंगितसौरभाणि धत्ते स एव शिरसा सरसीरुहाणि ॥ ४ ॥ महादेवस्य । 741 उद्यन्त्वमूनि सुबहूनि महामहांसि चन्द्रोप्यलं भुवनमण्डलमण्डनाय । सूर्यादृते न तदुदेति न चास्तमेति येनोदितेन दिनमस्तमितेन रात्रिः ॥ ५॥ 742 करान्प्रसार्य रविणा दक्षिणाशावलम्बिना । न केवलमनेनात्मा दिवसोपि लघूकृतः ॥ ६ ॥ 743 निमीलनाय पद्मानामुदयायाल्पतेजसाम् । तमसामवकाशाय व्रजत्यस्तमहो रविः ॥ ७ ॥ 744 येनोन्मथ्य तमांसि मांसलघनस्पर्धीनि सर्वं जगच्चक्षुष्मत्परमार्थतः कृतमिदं देवेन तिग्मत्विषा । तस्मिन्नस्तमिते विवस्वति कियान्क्रूरो जनो दुर्जनो यद्बध्नाति धृतिं शशाङ्कशकलालोके प्रदीपेथवा ॥ ८ ॥ केषामप्येते । 745 पातः पूष्णो भवति महते नोपतापाय यस्मा त्कालेनास्तं क इह न गता यान्ति यास्यन्ति चान्ये । एतावत्तु व्यथयति यदालोकबाह्यैस्तमोभिस्तस्मिन्नेव प्रकृतिमहति व्योम्नि लब्धोवकाशः ॥ ९ ॥ 746 गते तस्मिन्भानौ त्रिभुवनसमुन्मेषविरहव्यथां चन्द्रो नेष्यत्यनुचितमितो नास्ति किमपि । इदं चेतस्तापं जनयतितरामत्र यदमी प्रदीपा: संजातास्तिमिरहतिबद्धोद्धुरशिखाः ॥ १० ॥ एतौ भल्लटस्य । 747 यत्पादाः शिरसा न केन विधृताः पृथ्वीभृतां मध्यतस्तस्मिन्भास्वति राहुणा कवलिते लोकत्रयींचक्षुषि । खद्योतैः स्फुरितं तमोभिरुदितं ताराभिरुज्जृम्भितं घूकेरुत्थितमाः किमत्र करवै किं केन नो चेष्टितम् ॥११॥ परिमलस्य । अथ चन्द्रान्योक्तयः ॥ ४१ ॥ 748 आलोकवन्तः सन्त्येव भूयांसो भास्करादयः । कलावानेव तु ग्रावद्रावकर्मणि कर्मठः ॥ १ ॥ प्रह्लादनस्य । 749 दैवाद्यद्यपि तुल्योभृद्भूतेशस्य परिग्रहः । तथापि किं कपालानि तुलां यान्ति कलानिधेः ॥ २ ॥ भवभूतेः । 750 अहो नक्षत्रराजस्य साभिमानं विचेष्टितम् । परिक्षीणस्य वक्रत्वं संपूर्णस्य सुवृत्तता ॥ ३ ॥ 751 हर मुकुटे सुरतटिनीनिकटस्थितिलोभतो द्विजेन्द्रेण । अपि गरलं फणिफूत्कृतिरीक्षणतीक्ष्णाशुशुक्षणिः क्षान्तः ॥ ४ ॥ 752 निजकरनिकरसमृद्ध्या धवलय भुवनानि पार्वण शशाङ्क । सुचिरं हन्त न सहते हतविधिरिह सुस्थितं कमपि ॥ ५॥ 753 शिरसा धार्यमाणोपि सोमः सोमेन शंभुना । तथापि कृशतां धत्ते कष्टः खलु पराश्रयः ॥ ६ ॥ 754 व्यज्यमानकलङ्कस्य वृद्धौ वृद्धौ कलानिधेः । आशास्महे वयं पूर्वां सर्वश्लाघ्यां कृशां दशाम् ॥ ७ ॥ केषामप्येते । 755 नयनमसि जनार्दनस्य शंभोर्मुकुटमणिः सुदृशां त्वमादिदेवः । त्यजसि न मृगमात्रमेकमिन्दो विरमति येन कलङ्ककिंवदन्ती ॥ ८ ॥ उमापतिधरस्य । 756 यद्यपि शिरोधिरोहति रौद्रः क्रोधेन सिंहिकातनयः । त्यजति न शरणं यातं सागरसूनुर्मृगं तदपि ॥ ९ । मदनस्य । 757 क्षीणः क्षीणः समीपत्वं पूर्णः पूर्णोतिदूरताम् । उपैति मित्त्राद्यच्चन्द्रो युक्तं तन्मलिनात्मनः ॥ १० ॥ 758 यज्जातोसि पयोनिधौ हरजटाजूटे प्रसिद्धोसि यद्विश्वस्योदरदीपकोसि विधिना सृष्टोसि यच्चामृतैः । भ्रातः शीतमयूख सर्वमधुना म्लानीकृतं तत्त्वया राजीवं यदपास्य कैरवकुलं नीतं विकासास्पदम् ॥ ११ ॥ 759 लब्धं जन्म सह श्रिया स्वयमपि त्रैलोक्यभूषाकरः स्थित्यर्थं परमेश्वरोभ्युपगतस्तेनापि मूर्ध्ना धृतः । वृद्धिं शीतकरस्तथापि न गतः क्षीणः परं प्रत्युत प्रायः प्राक्तनमेव कर्म बलवत्कः कस्य कर्तुं क्षमः ॥१२॥ केषामप्येते । 760 पादन्यासं क्षितिधरगुरोर्मूर्ध्नि कृत्वा सुमेरोः क्रान्तं येन क्षपिततमसा मध्यमं धाम विष्णोः । सोयं चन्द्रः पतति गगनादल्पशेषैर्मयूखैर्दूरारोहो भवति महतामप्यपभ्रंशहेतुः ॥ १३ ॥ कालिदासस्य । 761 पीयूषं वपुषोस्य हेतुरुदयो विश्वस्य नेत्रोत्सवः प्लुष्टं भानुकरैरयं त्रिभुवनं ज्योत्स्नाभरैः सिञ्चति । सर्वांशाप्रतिरोधकान्धतमसध्वंसाय बद्धोद्यमो धिग्धातारमिहापि लक्ष्म लिखितुं यस्य प्रवृत्तं मनः ॥ १४ ॥ कस्यापि । 762 निरर्थकं जन्म गतं नलिन्या यथा न दृष्टं तुहिनांशुबिम्वम् । उत्पत्तिरिन्दोरपि निष्फलैव दृष्टा प्रहृष्टा नलिनी न येन ॥ १५ ॥ कस्यापि । 763 विरम तिमिर साहसादमुप्माद्यदि रविरस्तमितः स्वतस्ततः किम् । कलयसि न पुरो महोमहोर्मिद्युतिनिधिरभ्युदयत्ययं शशाङ्कः ॥ १६ ॥ बल्लालसेनस्य । 764 उच्चैः स्थानकृतोदयैर्बहुविधैर्ज्योतिर्मिरुद्यत्प्रभैः शुक्राद्यैः किममीभिरत्र वितथां प्रौढिं दधानैरपि । यावलोकतमोपहेन भवता लक्ष्मीर्न विस्तार्यते तावच्चन्द्र कथं प्रयाति परमां वृद्धिं स रत्नाकरः ॥१७॥ त्रिलोचनस्य । ----------अथ मेघान्योक्तयः ॥ ४२ ॥ 765 एकस्य तस्य मन्ये धन्यामभ्युन्नतिं जलधरस्य । विश्वं सशैलकाननमाननमवलोकते यस्य ॥ १ ॥ प्रह्लादनस्य । 766 संप्रति न कल्पतरवो न सिद्धयो नापि देवता वरदाः । जलद त्वाय विश्राम्यति सृष्टिरियं भुवनलोकस्य ॥ २ ॥ वस्तुपालस्य । 767 क्षणदृष्टनष्टतडितो निजसंपत्तेः पयोदनिवहेन । ज्ञातं साधु यदुचितं भुवनेभ्यो वितरता वारि ॥ ३ ॥ कस्यापि । 768 प्रावृषेण्यस्य मालिन्यं दोषः कोभीष्टवर्षिणः । शारदाभ्रस्य शुभ्रत्वं वद कुत्रोपयुज्यते ॥ ४ ॥ 769 जलधर जलभरनिकरैरपहर परितापमुद्धतं जगतः । नो चेदपसर दूरं हिमकरकरदर्शनं वितर ॥ ५ ॥ चन्द्रकवेः । 770 चातक: स्वानुमानेन जलं प्रार्थयतेम्बुदात् । स स्वोदारतया सर्वां प्लावयत्यम्बुना महीम् ॥ ६ ॥ कस्यापि । 771 शालेयेषु शिलातलेषु च गिरेः शृङ्गेषु गर्तेषु च श्रीखण्डेषु विभीतकेषु च तथा पूर्णेषु रिक्तेषु च । स्निग्धेन ध्वनिनाखिलेपि जगतीचक्रे समं वर्षतो वन्दे वारिदसार्वभौम भवतो विश्वोपकारिव्रतम् ॥ ७ ॥ कस्यापि । 772 नीहाराकरसारसागरसरित्कासारनीरश्रियं त्यक्त्वा तोयद चातकेन महती सेवा समालम्बिता । तस्यैतत्कलितं समुज्झसि शिलासंताडनं मस्तके गाढं गर्जसि वज्रमुज्झसि तडिल्लेखाभिरातर्जसि ॥ ८ ॥ कस्यापि । 773 क्षुद्राः सन्ति सहस्रशः स्वभरणव्यापारमात्रोद्यताः स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः । दुष्पूरोदरपूरणाय पिबति स्रोतःपतिं वाडवो जीमूतस्तु निदाघतापितजगत्संतापविच्छित्तये ॥ ९ ॥ कस्यापि । 774 अन्योपि चन्दनतरोर्महनीयमूर्तेः सेकार्थमुत्सहति तद्गुणबद्धतृष्णः । शाखोटकस्य पुनरस्य महाशयोयमम्भोद एव शरणं यदि निर्गुणस्य ॥ १० ॥ कस्यापि । 775 अये हेलावेलातुलितकुलशैले जलनिधौ कुतो वारामोघं बत जलद मोघं वितरसि । समन्तादुत्तालज्वलदनलकीलाकवलनक्लमोपेतानेतानुपचर पयोभिर्विटपिनः ॥ ११ ॥ बिल्हणस्य । 776 मार्गो भूरिमरुर्जलं स्थलभुवि स्वप्नेपि नो लभ्यते तीव्रो वाति समीरणः क्वचिदपि च्छायाभृतो न द्रुमाः । अङ्गारप्रकरान्किरन्निव रविर्ग्रीष्मे तपत्यम्बरे तद्भोः पान्थहिताय पूरय धरां पाथोद पाथोभरैः ॥ १२ । शार्ङ्गधरस्य । 777 भेकैः कोटरशायिभिर्मृतमित्र क्ष्मान्तर्गतं कच्छपैः पाठीनैः पृथुपङ्कपीठलुठनाद्यस्मिन्मुहुर्मूर्छितम् । तस्मिञ्छुष्क सरस्यकालजलदेनागत्य तच्चेष्टितं यत्राकण्ठनिमग्नवन्यकरिणां यूथैः पयः पीयते ॥ १३ ॥ अकालजलदस्य । 778 आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्मतप्तं दुर्दाववह्निविधुराणि च काननानि । नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा रिक्तोसि यज्जलद सैव तवोत्तमा श्रीः ॥ १४ ॥ कस्यापि । 779 अयि जलद यदि न दास्यसि कतिचित्वं चातकाय जलकणिकाः । तदयमचिरेण भविता सलिलाञ्जलिदानयोग्यस्ते ॥ १५ ॥ 780 विलपति तथा सारङ्गोयं भवानयमुद्धतो जलमपि च ते संयोगोयं कथंचिदुपस्थितः । उपकुरु कुरु प्रह्वं चेतो न वेत्सि यदग्रतो जलधर पुनः क्व त्वं क्वायं क्व ते जलबिन्दवः ॥ १६ ॥ 781 त्वयि वर्षति पर्जन्ये सर्वे पल्लविता द्रुमाः । अस्माकमर्कवृक्षाणां पूर्वपत्रेपि संशयः ॥ १७ ॥ 782 त्वमेव चातकाधार इति केषां न गोचरः । धिगम्भोद यदस्यापि कार्पण्योक्तीः प्रतीक्षसे ॥ १८ ॥ केषामप्येते । 783 एतदत्र पथिकैकजीवनं पश्य शुष्यतितरां महत्सरः । धिंग्मुधाम्बुधर रुद्धसद्गतिर्वर्धिता किमिति तेद्रिवाहिनी ॥ १९ ॥ प्रकाशवर्षस्य । 784 अमुं कालक्षेपं त्यज जलद गम्भीरमधुरैः किमेभिर्निर्घोषैः सृज झगिति झात्कारि सलिलम् । अये पश्यावस्थामकरुण समीरव्यतिकरज्वलद्दावज्वालावलिजटिलमूर्तेर्विटपिनः ॥ २० ॥ अचलस्य । 785 शोषं गते सरसि शैवलमञ्जरीणामन्तस्तिमिर्लुठति तापविसंष्टुलाङ्गः । अत्रान्तरे यदि न वारिद वारिपूरैराप्लावयेस्तदनु किं मृतमण्डनेन ॥२१॥ 786 कालातिक्रमणं कुरुष्व तडितां विस्फूर्जितैस्त्रासय स्फारैर्भीषय गर्जितैरतितरां कार्ष्ण्यं मुखे दर्शय । अस्यानन्यगतेः पयोद मनसो जिज्ञासया चातकस्याधेहि त्वमिहाखिलं तदपि न त्वत्तः परं याचते ॥ २२॥ 787 भूयो गर्जितमम्बुद प्रकटिता विद्युत्खमापूरितं दूरावग्रहपृष्ठनिष्ठ तदलं वृष्ट्या तत्रातः परम् । निर्दग्धाखिलशालिहालिकवधूसंनद्धनेत्रैः परं नैराश्यादिह वर्षितव्यमधुना केदारपूरं पयः ॥ २३ ॥ 788 नैताः स्वयमुपभोक्ष्यसि मोक्ष्यसि जलदोषरादिषु क्वापि । तत्किं तत्र न मुञ्चसि मुक्ता मुक्ता भवन्ति यत्रापः ॥ २४ ॥ 789 यदस्बुकणमादाय प्राप्नोसि जलदोन्नतिम् । तस्योपर्यम्बुधेर्गर्जा मलिनस्योचितैव ते ॥ २५ ॥ केषामप्येते । ------------अथ वायोरन्योक्तयः ॥ ४३ ॥ 790 वरतरुविघटनपटवः कटवश्चञ्चन्ति बायवो बहवः । तत्कुसुमबहलपरिमलगुणविन्यासे कृती त्वेकः ॥ १ ॥ भानुपण्डितस्य । 791 अलिपटलैरनुयातां सहृदयहृदयज्वरं विलुम्पन्तीम् । मृगमदपरिमललहरीं समीर पामरपुरे किरसि ॥ २ ॥ भवभूतेः । 792 ये जात्या लघवः सदैव गणनां याता न ये कुत्रचित्पद्भ्यामेव विमर्दिताः प्रतिदिनं भूमौ निलीनाश्चिरम् । उत्क्षिप्ताश्चपलाशयेन मरुता पश्यान्तरिक्षे सखे तुङ्गानामुपरि स्थितिं क्षितिभृतां कुर्वन्त्यमी पांसवः ॥ ३ ॥ भल्लटस्य । 793 परमो मरुत्सखाग्नेस्तेजोवृद्धिं तनोति तज्जं तु । दीपं हरति तदस्य ज्ञातं प्रतिपत्तिनिर्वहणम् ॥ ४ ॥ कस्यापि । 794 कोयं भ्रान्तिप्रकारस्तव पवन पदं लोकपादाहतानां तेजस्वित्रातसेव्ये नभसि नयसि यत्पांसुपूरं प्रतिष्ठाम् । अस्मिन्नुत्थाप्यमाने जननयनपथोपद्रवस्तावदास्तां केनोपायेन सह्यो वपुषि कलुषतादोष एष त्वयैव ॥ ५ ॥ 795 हंहो दग्धसमीर सर्पति भवत्यस्मिन्वने शाखिनां शाखाघर्षणतः स कोपि सुचिरं जज्वाल दावानलः । येनादाहि पलायमानहरिणं भस्मीभवद्भूरुहं शुष्यन्निर्झरमुत्पतत्खगकुलं वेल्लद्भुजंगं वनम्॥ ६ ॥ कयोरप्येतौ । -----अथ हंसान्योक्तयः ॥ ४४ ॥ 796 कंसारिचरणोद्भूतसिन्धुकल्लोललालितम् । मन्ये हंस मनो नीरे कुल्यानां रमते कथम् ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 797 अम्भोजिनीवननिवासविलासमेव हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता । न त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ प्रसिद्धां वैदग्ध्यकीर्तिमपहर्तुमसौ समर्थः ॥ २ ॥ भर्तृहरेः । 798 अपसरणमेव शरणं मौनं वा तत्र राजहंसस्य । कटु रटति निकटवर्ती वाचाटष्टिट्टिभो यत्र ॥ ३ ॥ 799 भृङ्गाङ्गनाजनमनोहरहारिगीतराजीवरेणुकणकीर्णपिशङ्गतोयाम् । रम्यां हिमाचलनदीं प्रविहाय हंस हे हे हताश वद कां दिशमुत्सुकोसि ॥ ४ ॥ 800 स्थित्वा क्षणं विततपक्षतिरन्तरिक्षे मातङ्गसङ्गकलुषां नलिनीं विलोक्य । उत्पन्नमन्युपरिघर्घरनि:स्वनेन हंसेन साश्रु परिवृत्य गतं न लीनम् ॥ ५ ॥ 801 सरसि बहुशस्ताराछायां दशन्परिवञ्चितः कुमुदविटपान्वेषी हंसो निशास्वविचक्षणः । न दशति पुनस्ताराशङ्की दिवापि सितोत्पलं कुहकचकितो लोकः सत्येप्यपायमपेक्षते ॥ ६ ॥ 802 वातान्दोलितपङ्कजच्युतरजः पुञ्जाङ्गरागोज्ज्वलो यः शृण्वन्कलकूजितं मधुलिहां संजातहर्षः पुरा । कान्ताचञ्चुपुटापवर्जितबिसग्रासग्रहेप्यक्षमः सोयं संप्रति हंसको मरुगतः कौपं पयो याचते ॥ ७ ॥ 803 तरौ तीरोद्भूते क्वचिदपि दलाच्छादिततनुः पतद्धारासारां गमय विषमां प्रावृषमिमाम् । निवृत्तायां तस्यां सरसि सरसोत्फुल्लनलिने स एव त्वं हंसः पुनरपि विलासास्त इह ते ॥ ८ ॥ 804 रे राजहंस किमिति त्वमिहागतोसि योसौ बकः स इह हंस इति प्रतीतः । तद्गम्यतामनुपदेन पुनः स्वभूमौ यावद्वदन्ति न बकं खलु मूढलोकाः ॥ ९ ॥ 805 यो दिव्याम्बुजलीनमत्तमधुपप्रोद्गीतिरम्यं सरस्त्यक्त्वा मानसमल्पवारिणि रतिं बध्नाति कैदारिके । तस्यालीकसुखाशया परिभवक्रोडीकृतस्याधुना हंसस्योपरि टिट्टिभो यदि पदं धत्तेत्र को विस्मयः ॥ १० ॥ 806 अन्या सा सरसी मराल मुनिभिर्यत्तीरसोपानिकाविन्यस्तान्बलितण्डुलान्कवलयन्दृष्टोसि हृष्टैर्मुखैः । एषा पक्कणवापिका कमलिनीखण्डेन गुप्तात्मभिर्व्याघैस्त्वद्विधमुग्धबन्धनविधौ को नाम नो सूत्र्यते ॥११॥ 807 भो हंसास्तावदम्भोरुहकुहररजोरञ्जिताङ्गाः सहेलं हंसीभिः पद्मखण्डे मधुरमधुकरारावरम्ये रमध्वम् । यावन्नायं दुरन्तो हरगलगरलव्यालजालालिनीलप्रोन्मीलन्मेघमालामलिनसकलदिङ्गमण्डलोभ्येति कालः ॥ १२॥ 808 हे पक्षिन्नागतस्त्वं कुत इह सरसस्तत्कियद्भो विशालं किं मद्धाम्नोपि बाढं तदतिशठ महापाप मा ब्रूहि मिथ्या । इत्थं कूपोदरस्थ: शपति तटगतं दर्दुरो राजहंसं नीचः प्रायः शठार्थो भवति हि विषमो नापराधेन हृष्टः ॥१३॥ केषामप्येते । 809 यः संतापमपाकरोति जगतां यश्चोपकारक्षमः सर्वेषाममृतात्मकेन वपुषा प्रीणाति नेत्राणि यः । तस्याप्युन्नतिमम्बुदस्य सहसे यन्न त्वमेतावता वर्णेनैव परं मराल धवलः कृष्णश्चरित्रैरसि ॥ १४ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 810 गतं तद्गाम्भीर्यं तटमपि चितं जालकशतैः सखे हंसोत्तिष्ठ त्वरितममुतो गच्छ सरसः । न यावत्पङ्काक्तः कलुषिततनुर्भुरिविलसन्वकोटो वाचाटश्चरणयुगलं मूर्ध्नि कुरुते ॥१५॥ 811 यदि नाम दैवगत्या जगदसरोजं कदापि संजातम् । अवकरनिकरं विकिरति तत्किं कृकवाकुरिव हंसः ॥१६॥ 812 अस्ति यद्यपि सर्वत्र नीरं नीरजमण्डितम् । रमते न मरालस्य मानसं मानसं विना ॥१७॥ 813 आकार: कमनीयताकुलगृहं लीलालसा सा गतिः संपर्क : कमलालयैः कलतया लोकोत्तरं कूजितम् । यस्येयं गुणसंपदस्ति महती तस्यातिभव्यस्य ते संरब्धत्वमसद्गुमद्गुकलहे नाहं सहे हंस हे ॥१८॥ 814 नद्यो नीचरता दुरापपयस: कूपाः पयोराशयः क्षारा दुष्टबकोटसंकटतटोद्देशास्तडागादयः । भ्रान्त्वा भूतलमाकलय्य सकलानम्भोनिवेशानिति त्वां भो मानस संस्मरन्पुनरसौ हंसः समभ्यागतः ॥१९॥ केषामप्येते । ----------------अथ मधुकरान्योक्तयः ॥ ४५ ॥ 815 मधुकर तव करनिकरैः किं किं क्रान्तं कुलं न कुसुमानाम् । तद्वद सरसिजमुकुले लब्धं किंचिद्यदन्यतस्तत्किम् ॥१॥ 816 गौरीं चम्पककलिकामपहाय भ्रान्त दुर्बुद्धे । शाल्मलिकुसुमद्लेषु स्वैरं गुञ्जन्न लज्जसे मधुप ॥ २ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 817 भ्रमन्वनान्ते नवमञ्जरीषु न षट्पदो गन्धफलीमजिघ्रत् । सा किं न रम्या स च किं रन्ता बलीयसी केवलमीश्वरेच्छा ॥ ३ ॥ लक्ष्म्याः । 818 भ्रमर भ्रमता दिगन्तराणि क्वचिदासादितमीक्षितं श्रुतं वा । वद सत्यमपास्य पक्षपातं यदि जातीकुसुमानुकारि पुष्पम् ॥ ४ ॥ श्रीगणदेवानाम् । 819 अभिनवनलिनीविनोदलुब्धो मुकुलित कैरविणीवियोगभीरुः । भ्रमति मधुकरोयमन्तराले श्रयति न पङ्कजिनीं कुमुद्वतीं वा ॥ ५ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 820 नो मल्लीमयमीहते न भजते मत्तेभकुम्भस्थलीं वासन्तीं सहते न चन्दनवनीमालम्बते न क्वचित् । जातीमेव हृदीश्वरीमिव महानन्दैककन्दाङ्कुरां ध्यायन्निर्वृतिमेति षट्पदयुवा योगीव वीतभ्रमः ॥६ ॥ श्रीपुष्पाकरदेवानाम् । 821 किं मालति म्लायसि यद्यविद्यश्चुचुम्ब तुम्बीकुसुमं षडङ्घ्रि: । प्राणी चतुर्भिश्चरणैः पशुश्चे त्स षड्भिरध्यर्धपशुः कथं न ॥ ७ ॥ कस्यापि । 822 केतकीकुसुमं भृङ्गः खण्ड्यमानोपि सेवते । दोषा: किं नाम कुर्वन्ति गुणापहृतचेतसः ॥ ८ ।॥ कस्यापि । 823 अन्यासु तावदुपमर्दसहासु भृङ्ग लोलं विनोदय मनः सुमनोलतासु । मुग्धामजातरजसं कलिकामकाले व्यर्थं कदर्थयसि किं नवमालिकायाः ॥ ९ ॥ विकटनितम्बायाः । 824 मदनमवलोक्य निष्फलमनित्यतां बन्धुजीवकुसुमानाम् । वनमुपगम्य भ्रमरः संप्रति जातो जपासक्तः ॥ १० ॥ 825 फुल्लेषु यः कमलिनीकमलोदरेषु चूतेषु यो विलसितः कलिकान्तरस्थः । पश्याद्य तस्य मधुपस्य शरद्व्यपाये कृच्छ्रेण वेणुविवरे दिवसाः प्रयान्ति ॥ ११॥ 826 स्वामोदवासितसमग्रदिगन्तराला रक्ता मनोहरशिखा सुकुमारमूर्तिः । सेव्या सरोजकलिका तु यदैव जाता नीतस्तदैव विधिना मधुपोन्यदेशम् ॥ १२ ॥ 827 किं क्वापि प्रलयानलैर्विटपिनो निर्दह्य भस्मीकृताः किं वा दैवगजेन पङ्कजवनं निष्कन्दमुन्मूलितम् । किं वा हन्त कृतान्तकेसरिभयात्त्यक्तो मदः कुञ्जरैर्येनास्मिन्विरसे करीरकुसुमे हा भृङ्ग विश्राम्यसि ॥ १३ ॥ 828 अनुसरति करिकपोलं भ्रमरः श्रवणेन ताड्यमानोपि । गणयति न तिरस्कारं दानान्धविलोचनो नीचः ॥ १४ ॥ 829 मधुकरगणश्चूतं त्यक्त्वा गतो नवमल्लिकां पुनरपि गतो रक्ताशोकं कदम्बतरुं ततः । तदपि सुचिरं स्थित्वा तेभ्यः प्रयाति सरोरुहं परिचितजनद्वेषी लोको नवं नवमीहते ॥ १५ ॥ 830 यस्याः संगमवाञ्छया न गणिता वाप्यो विनिद्रोत्पला यामालिङ्ग्य समुत्सुकेन मनसा यातः परां निर्वृतिम् । भग्नां तामवलोक्य चन्दनलतां भृङ्गेण यज्जीव्यते धैर्यं नाम तदस्तु तस्य न पुनः स्नेहानुरूपं कृतम् ॥ १६ ॥ 831 अपसर मधुकर दूरं परिमलबहुलेपि केतकीकुसुमे । इह नहि मधुलवलेशो भवति परं धूलिधूसरं वदनम् ॥ १७ ॥ 882 दग्धा सा बकुलावली कवलितास्ते ते रसालद्रुमाः प्लुष्टास्तेपि विनिद्रपुष्पपटलीपीतातपाः पादपाः । भ्रातर्भृङ्ग दवाग्निना वनमिदं वल्मीकशेषं कृतं किं संप्रत्यपि काननान्तरपरिस्पन्दाय मन्दायसे ॥ १८ ॥ 833 दूरादुज्झति चम्पकं न च भजत्यम्भोजराजीरजो नो जिघ्रत्यपि पाटलापरिमलं धत्ते न चूते रतिम् । मन्दारेपि न सादरो विचकिलोपान्तेपि संतप्यते तन्मन्ये क्वचिदङ्ग भृङ्गतरुणेनास्वादिता मालती ॥ १९ ॥ 834 ये वर्धिताः करिकपोलमदेन भृङ्गाः प्रोत्फुल्लपङ्कजरजः सुरभीकृताङ्गाः । ते सांप्रतं प्रतिदिनं गमयन्ति कालं निम्बेषु चार्ककुसुमेषु च दैवयोगात् ॥ २० ॥ 835 कृत्वापि कोशपानं भ्रमरयुवा पुरत एवं कमलिन्याः । अभिलषति बकुलकलिकां मधुलिहि मलिने कुतः सत्यम् ॥२१॥ 836 इह सरसि सहर्षं मञ्जुगुञ्जाभिरामं मधुकर कुरु केलिं सार्धमम्भोजिनीभिः । अनुपममकरन्दामोददत्तप्रमोदा त्यजाते बत न निद्रां मालती यावदेषा ॥ २२ ॥ 837 येनामोदिनि केसरस्य मुकुले पीतं मधु स्वेच्छया नीता येन निशा शशाङ्कधवला पद्मोदरे शारदी । भ्रान्तं येन मदप्रवाहमलिने गण्डस्थले दन्तिनां सोयं भृङ्गयुवा करीरविटपे बध्नाति तुष्टिं कुतः ॥ २३ ॥ केषामप्येते । अथ कोकिलान्योक्तयः ॥ ४६ ॥ 838 काकैः सह विवृद्धस्य कोकिलस्य कला गिरः । बलसङ्गेपि नैष्ठुर्यं कल्याणप्रकृतेः कुतः ॥ १॥ 839 समुद्गिरसि वाचः किं पुंस्कोकिल सुकोमलाः । श्वभ्रेस्मिञ्जडपाषाणगुरुनिर्घोषभैरवे ॥ २ ॥ 840 अस्यां सखे बधिरलोकनिवासभूमौ किं कूजितेन खलु कोकिल कोमलेन । एते हि दैवहतकास्तदभिन्नवर्णं त्वां काकमेव कलयन्ति कलानभिज्ञाः ॥ ३ ॥ केषामप्येते । 841 कोकिल कलप्रलापैरलमलमालोकसे रसालं किम् । शरनिकरभरितशरधि: शबर: सरतीह परिसरे सधनुः ॥ ४ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 842 तवैतद्वाचि माधुर्यं जाने कोकिल कृत्रिमम् । यैः पोषितोसि तानेव जातपक्षो जहासि यत् ॥ ५ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 843 मूकीभूय तमेव कोकिल मधुं बन्धुं प्रतीक्षस्व हे हेलोल्लासितमल्लिकापरिमलामोदानुकूलानिलम् । यत्रैतास्तव सूक्तयः सफलतामायान्त्यमी तूल्लसत्पांसूत्तम्भभृतो निदाघदिवसा: संतापसंदायिनः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 844 येनानन्दमये वसन्तसमये सौरभ्यहेलामिलद्भृङ्गालीमुखरे रसालशिखरे नीताः पुरा वासराः । आ: कालस्य वशेन कोकिलयुवा सोप्यद्य सर्वा दिशः खेलद्वायसचञ्चुघातविदलन्मूर्धा मुहुर्धावति ॥७॥ भेरीमांकारस्य । 845 क्वचिज्झिल्लीनादः क्वचिदतुलकाकोलकलहः क्वचित्कङ्कारावः क्वचिदपि कपीनां कलकलः । क्वचिद्घोरः फेरुध्वनिरयमहो दैवघटना कथंकारं तारं रसति चकित: कोकिलयुवा ॥८॥ कस्यापि । 846 यस्याकर्ण्य वचः सुधाकवलितं वाचंयमानामपि व्यग्राणि ग्रथयन्ति मन्मथकथां चेतांसि चैत्रोत्सवे । रे रे काक वराक साकममुना पुंस्कोकिलेनाधुना स्पर्धावन्धमुपेयुषस्तव नु किं लज्जापि नो जायते ॥९॥ भल्लटस्य । 847 रे बालकोकिल करीरमरुस्थलीषु किं दुर्विदग्ध मधुरध्वनिमातनोषि । अन्यः स कोपि सहकारतरुप्रदेशो राजन्ति यत्र तव विभ्रमभाषितानि ॥ १० ॥ कस्यापि । 848 रसालशिखरासीनाः सन्तु सन्तु पतत्रिणः । तन्मञ्जरीरसामोदविन्दुरेकः कुहूमुखः ॥११॥ 849 रे कीर कैतवसुगीरिति संकलय्य मा मात्र संरससि सज्जनरञ्जनाय । बालोपि यत्र कलकण्ठसुकण्ठपीठसंलोठिकोमलकूहुरुतपूर्णकर्णः ॥ १२॥ एतौ श्रीचन्द्रदेवस्य । 850 दात्यूहा: सरसं रसन्तु सुभगं गायन्तु के काभृतः कादम्बा: कलमालपन्तु मधुरं कूजन्तु कोयष्टयः । दैवाद्यावदसौ रसालविटपिच्छायामनासादयन्निर्विण्ण: कुटजेषु कोकिलयुवा संजातमौनव्रतः ॥१३॥ 851 भ्रातः कोकिल कूजितेन किमलं नाद्याप्यनर्घ्यो गुणस्तूष्णीं तिष्ठ विशीर्णपर्णपटलच्छन्नः क्वचित्कोटरे । प्रोद्दामद्रुमसंकटे कटुरटत्काकावलीसंकुलः कालोयं शिशिरस्य संप्रति सखे नायं वसन्तोत्सवः ॥१४॥ केषामप्येतौ । ------------अथ चातकान्योक्तयः ॥४७॥ 852 एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः । पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥१॥ कस्यापि । 853 दीनोन्नतचलपक्षतया बह्वपि लब्धमत्रस्तु । चातक यत्संभावनया किमपि यदस्ति तदस्तु ॥२॥ 854 चातकस्य खलु चञ्चुसंपुटे नो पतन्ति यदि वारिबिन्दवः । सागरीकृतमहीतलस्य किं दोष एष जलदस्य दीयते ॥३॥ 855 सत्यं सत्यं मुनेर्वाक्यं नादत्तमुपतिष्ठते । अम्बुभिः पूरिता पृथ्वी चातकस्य मरुस्थली ॥ ४ ॥ 856 बीजैरङ्कुरितं जटाभिरुदितं वल्लीभिरुज्जृम्भित कन्दैः कन्दलितं जनैः समुदितं धाराधरे वर्षति । भ्रातश्चातक पातकं किमपि ते सम्यङ्ग जानीमहे येनास्मिन्न पतन्ति तावकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः ॥५॥ 857 चातक धूमसमूहं दृष्ट्वा मा धाव वारिधरबुद्ध्या इह हि पतिष्यति भवतो नयनयुगादेव वारि परम् ॥ ६ ॥ 858 रक्ताब्जपुञ्जरजसारुणितान्विमुच्य स्वच्छान्सुधासमरसानपि वारिराशीन् । यच्चातकः पिबति वारिधरोदबिन्दून्मन्ये तदानतिभयाच्छिरसोभिमानी ॥ ७ ॥ 859 कृपे पानमधोमुखस्य हि भवेद्वाप्यो वराक्यः स्त्रियः सामान्यं बकटिट्टिमैः सह सरस्येवं समालोकयन् । । नादत्ते तृषितोपि सिन्धुसलिलं क्रूरैर्वृतं जन्तुभिर्मानादुद्धतकंधरः सुरपतिं तच्चातको याचते ॥ ८ ॥ 860 गर्जितबधिरीकृतककुभा किमपि कृतं न घनेन । कियती चातकचञ्चुपुटी सापि भृता न जलेन ॥ ९ ॥ 861 अन्येपि सन्ति बत तामरसावतंसा हंसावलीवलयिनो जलसंनिवेशाः । कोप्याग्रहो गुरुरयं हतचातकस्य पौरंदरीं यदभिवाञ्छति वारिधराम् ॥ १० ॥ 862 अन्ये ते जलदायिनो जलधरास्तृष्णां विनिघ्नन्ति ये भ्रातश्चातक किं वृथात्र रटितैः खिन्नोसि विश्राम्यताम् । मेघ: शारद एष काशधवलः पानीयरिक्तोदरो गर्जत्येव हि केवलं भृशतरं नो बिन्दुमप्युज्झति ॥ ११ ॥ 863 समागमिष्यतोम्भोद वेत्ति कः समयं तव । रौति नो यदि सारङ्गस्तवोच्चैः खे पुरःसरः ॥ १२ ॥ चन्द्रस्य । 864 यः कृष्णं कुरुते मुखं जनयति त्रासं तडिद्भिस्तु यो यश्च प्रार्थयते परं दलयति श्रोत्राणि यो गर्जितैः । सत्यं चातक तं तथाविधमपि भ्रातस्त्वया याचता जीमूतं कृतमेव तुल्यमनयोरर्थित्वतिर्यक्त्वयोः ॥ १३ ॥ 865 धिग्वारिदं परिहृतान्यजलाशयस्य यच्चातकस्य कुरुते न तृष: प्रशान्तिम् । धिक्चातकं तमपि योर्थितयास्तलज्जस्तं तादृशं च यदुपैति पिपासितोपि ॥१४॥ 866 विश्वोपजीव्येपि पिबत्यपो न पद्माकरे यद्यपि चातकोयम् । स्वार्थक्षतिस्तस्य तृषातुरस्य लघुत्वमत्रास्ति न किंचिदस्य ॥१५॥ केषामप्येते । --------अथ मयूरान्योक्तयः ॥४८॥ 867 एतस्मिन्मलयाचले बहुविधैः किं तैरकिंचित्करैः काकोलूककपोतकोकिलकुलैरेकोपि पार्श्वस्थितः । केकी कूजति चेत्तदा विघटितव्यालावलीबन्धनः सेव्यः स्यादिह सर्वलोकमनसामानन्दनश्चन्दनः ॥ १ ॥ कस्यापि । 868 केका कर्णामृतं ते सकुसुमकबरीकान्तिहारी कलापः कण्ठच्छाया पुरारेर्गलरुचिरुचिरा सौहृदं मेघसंघैः । विश्वद्वेषिद्विजिह्वस्फुरदुरुपिशितैर्नित्यमाहारवृत्तिः कैः पुण्यैः प्राप्तमेतत्सकलमपि सखे चित्रवृत्तं मयूर ॥२॥ शार्ङ्गधरस्य । 869 वेगज्वलद्विटपपुञ्जमहारवोयं गर्जिर्न तीव्रतरहेतिरियं न शम्पा । दावाग्निधूमनिवहोयमयं न मेघः किं नृत्यसि द्रुतमितो व्रज तत्कलापिन् ॥३॥ लक्ष्मीधरस्य । 870 अये नीलग्रीव क्व कथय सखे तेद्य मुनयः परं तोषं येषां तव रवविलासो वितनुते । अमी दूरात्क्रूरा: क्वणितमिदमाकर्ण्य सहसा त्वरन्ते हन्तुं त्वामहह शबरा: पुङ्खितशराः ॥ ४ ॥ कस्यापि। 871 हारीता: सरसं रसन्तु मधुरं कूजन्तु पुंस्कोकिला: सानन्दं गिरमुद्गिरन्तु च शुकाः किं तैः शिरस्थैरपि । एकेनापि तलस्थितेन नदता श्रीखण्ड निस्तर्जनाद्व्यालानां च शिखण्डिनां ननु महत्पाण्डित्यमुद्दण्डितम् ॥ ५॥ श्रीचन्द्रदेवानाम् । 872 किं दूरेण पयोधरा उपरि किं नान्ये रटन्तः श्रुता निर्व्यापारतया च पक्षिषु गताः किं वा न पक्षा वृथा । रम्यं वा गगने न किं विहरणं किं तूग्रकाकावलीपर्यायप्रतिपत्तिलाघवभयाद्भूमौ स्थिता बर्हिणः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 873 यत्नादपि कः पश्येच्छिखिनामाहारनिर्गमस्थानम् । यदि जलदनिनदमुदितास्त एव मूढा न नृत्येयुः ॥ ७ ॥ भर्तृहरेः । -------------अथ शुकान्योक्तयः ॥ ४९ ॥ 874 शुक्र यत्तव पठनव्यसनं न गुणः स गुणाभासः । समजनि येन तवामरणं शरणं पञ्जरवासः ॥ १ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 875 सत्सांगत्यमवाप्य यः पुरवने नानारसास्वाद वान्कीर: शास्त्रविचारचारुवचनैरानन्दकारी जने । दैवेनास्फुटवाक्प्रपञ्चविहतश्रोत्रस्य तस्याटवीं प्राप्तस्यात्मसभाप्रगल्भकपिषु स्यान्मौनमेवोचितम् ॥ २ ॥ कस्यापि । 876 भ्रातः कीर कठोरचञ्चुकषणक्रोधायतैः कूजितैः किं माधुर्यनिषिक्तसूक्तिविशद: कण्ठावटु: शोष्यते । सेयं दैववशादृशा परिणता राजन्यपात्रस्य ते भिल्लच्छिद्रितभित्तिमुद्रितघट: प्राप्तो यतः पञ्जरः ॥ ३ ॥ कस्यापि । 877 माणिक्यद्रवलिप्तमौक्तिकतुलां बिभ्रन्ति नो दाडिमीबीजान्येष निरीक्षते न रमते हैमेप्यहो पञ्जरे । तत्तादृग्वनवाससंमदमहामोदैकमेदस्विनी वृत्तिर्मे गलितानया हतगिरेत्येवं शुकः शोचते ॥ ४ ॥ श्रीराघवचैतन्यानाम् । 878 इदमपटु कपाटं जर्जरः पञ्जरोयं विरमति न गृहेस्मिन्क्रूरमार्जारयात्रा । शुक मुकुलितजिह्वं स्थीयतां किं वचोभिस्तव वचनविनोदे नादर: पामराणाम् ॥ ५ ॥ कृष्णमिश्रस्य । 879 अमुष्मिन्नुद्याने विहगखल एष प्रतिकलं विलोल: काकोल: क्वणति किल यावत्पटुतरम् । सखे तावत्कीर द्रढय हृदि वाचंयमकलां न मौनेन न्यूनीभवति गुणभाजां गुणगणः ॥ ६ ॥ कस्यापि । -----------अथ काकान्योक्तयः ॥ ५० ॥ 880 गात्रं ते मलिनं तथा श्रवणयोरुद्वेगकृत्क्रेङ्गकृतं भक्ष्यं सर्वमपि स्वभावचपलं दुश्चेष्टितं ते सदा । एतैर्वायस संगतोस्यविनयैर्दोषैकमूलैः परं यत्सर्वत्र कुटुम्बवत्सलमतिस्तेनैव धन्यो भवान् ॥१॥ शार्ङ्गधरस्य । 881 पथि निपतितां शून्ये दृष्ट्वा निरावरणाननां दधिभृतघटीं गर्वोन्नद्धः समुन्नतकंधरः । निजसमुचितास्तास्ताश्चेष्टा विकारशताकुलो यदि न कुरुते काणः काकः कदा नु करिष्यति ॥ २ ॥ भल्लटस्य । 882 आ मरणादपि विरुतं कुर्वाणा: स्पर्धया सह मयूरैः । कि जानन्ति वराकाः काका: केकारवं कर्तुम् ॥ ३ ॥ 883 तुल्यवर्णच्छदः कृष्णः कोकिलै: सह संगतः । केन विज्ञायते काकः स्वयं यदि न भाषते ॥ ४ ॥ 884 रूक्षस्यामधुरस्य चातिमलिनच्छायस्य धृष्टस्य च क्षुद्रस्य क्षतिकारिणोतिचपलस्याह्लादविच्छेदिनः । येयं निम्बफलेषु काक भवतस्तिक्तेषु नैसर्गिकी प्रीतिस्तत्सदृशं विधेर्विलसितं निष्पन्नमेतच्चिरात् ॥ ५ ॥ 885 प्रत्यङ्गणं प्रतितरु प्रतिवारितीरं काकाश्चरन्ति चलचञ्चुपुटा रटन्तः । ना यान्ति तृप्तिमथ मण्डितपुण्डरीकखण्डे वसन्नहह तृप्यति राजहंसः ॥ ६ ॥ 886 कृष्णं वपुर्वहतु चुम्बतु सत्फलानि रम्येषु संचरतु चूतवनान्तरेषु । पुंस्कोकिलस्य चरितानि करोतु कामं काकः कलध्वनिविधौ ननु काक एव॥ ७ ॥ 887 किं केकीव शिखण्डमण्डिततनुः सारीव किं सुस्वर: किं वा हंस इवाङ्गनागतिगुरुः किं कीरवत्पाठक: । किं वा हन्त शकुन्तपालिपिकवत्कर्णामृतस्यन्दनः काक: केन गुणेन काञ्चनमये व्यापारितः पञ्चरे ॥ ८ ॥ 888 अत्रस्थ: सखि लक्षयोजनगतस्यापि प्रियस्यागमं वेत्त्याख्याति च धिक्छुकादय इमे सर्वे पठन्तः शठाः। मत्कान्तस्य वियोगतापदहनज्वालावलीचन्दनः काकस्तेन गुणेन काञ्चनमये व्यापारितः पञ्जरे ॥ ९ ॥ केषामप्येते । --------------अथ बकान्योक्तयः ॥ ५१ ॥ 889 नालेनेव स्थित्वा पादेनैकेन कुञ्चितग्रीवम् । जनयति कुमुदभ्रान्तिं वृद्धबको वालमत्स्यानाम् ॥ १ ॥ वृद्धेः । 890 एव बकः सहसैव विपन्नः शाठ्यमहो क्व नु तद्गतमस्य । साधु कृतान्त न कश्चिदपि त्वां वञ्चयितुं सुशठोपि समर्थः ॥ २ ॥ 891 बकोट ब्रूमस्त्वां लघुनि सरसि क्वापि शफरैस्तव न्याय्या वृत्तिर्न पुनरवगाढुं समुचितः । इतश्चेतश्चाभ्रंलिहलहरिहेलातरलितक्षितिघ्रग्रासैकग्रहिलतिमिपोतः पतिरपाम् ॥ ३ ॥ 892 न कोकिलानामिव मञ्जु गुञ्जितं न लब्धलास्यानि गतानि हंसवत् । न बर्हिणानामिव चित्रपक्षता गुणस्तथाप्यास्त बके बकव्रतम् ॥ ४ ॥ 893 जातिस्तस्य न मानसे न शुचिभिर्वृत्तिर्मृणालाङ्कुरैर्न ब्रह्मोद्वहनेन निर्मलयशःप्राप्तिर्न वाचः कला । जीवन्सत्त्ववधेन बाह्यधवलो भ्राम्यन्सगर्वं पुनर्मिथ्यैवोन्नतकंधरः शठवको हंसै: सह स्पर्धते ॥ ५ ॥ 894 उभौ श्वेतौ पक्षौ चरति गगनेवारितगतिः सदा मीनं भुङ्क्ते वसति सकल: स्थाणुशिरसि । बके चान्द्रः सर्वो गुणसमुदय: किंचिदधिको गुणा: स्थाने मान्या नरवर न तु स्थानरहिताः ॥ ६ ॥ 895 रे रे शिष्ट बकोट नाकतटिनीतीरे तपस्विव्रतं ध्यानेनानिमिषोपभोगमनसा युक्तं करोषीदृशम् । एवं यत्किल मानसस्य पदवीं काङ्क्षस्ययुक्तं हि तन्नीरक्षीरविवेकनिर्मलधियो हंसस्य नान्यस्य सा ॥ ७ ॥ केषामप्येते । अथ खद्योतान्योक्तयः ॥ ५२ ॥ 896 जर्जरतृणाग्रमदहन्सर्षपकणमप्रकाशयन्नूनम् । कीटत्वमात्मतत्त्वात्खद्योतः ख्यापयन्नवति ॥ १ ॥ जयवर्धनस्य । 897 इन्दुः प्रयास्यति विनंक्ष्यति तारकश्री: स्थास्यन्ति लीढतिमिरा न भणिप्रदीपा: । अन्धं समग्रमपि कीटमणे भविष्यत्युन्मेष मेष्यति भवानपि दूरमेतत् ॥ २ ॥ कस्यापि । 898 अदृष्टिव्यापारं गतवति दिनानामधिपतौ यशः शेषीभूते शशिनि गतधाम्नि ग्रहगणे । तथान्धं संजातं जगदुपनते मेघसमये यथामी गण्यन्ते तमसि पटव: कीटमणयः ॥ ३ ॥ आनन्दवर्धनस्य । 899 घनसंतमसमलीमसदशदेिशि निशि यद्विराजसि तदन्यत् । कीटमणे दिनमधुना तरणिकरान्तरितसितकिरणम् ॥ ४ ॥ भल्लटस्य । ---------------अथ सिंहान्योक्तयः ॥ ५३ ॥ 900 एकोहमसहायोहं कृशोहमपरिच्छदः । स्वप्नेप्येवंविधा चिन्ता मृगेन्द्रस्य न जायते ॥ १ ॥ कस्यापि । 901 मृगेन्द्रं वा मृगारिं वा इयं व्याहरतां जनः । तस्य द्वयमपि व्रीडा क्रीडादलितदन्तिनः ॥ २ ॥ 902 मृगेभ्यो रक्ष्यते क्षेत्रं नरैस्तृणमयैरपि । सिंहाक्रान्तं पुनर्मूढ़ न हयैर्न च दन्तिभिः ॥ ३ ॥ 903 मृगैर्नष्टं शशैर्लीनं वराहैर्वलितं रुषा । हयानां हेषितं श्रुत्वा सिंहै: पूर्ववदासितम् ॥ ४ ॥ 904 हरिरलसविलोचन: सहेलं बलमवलोक्य पुनर्जगाम निद्राम् । अधिगतपतिविक्रमास्तभीतिर्न तु वनितास्य विलोकयांत्रकार ॥ ५ ॥ 905 एकाकिनि वनवासिन्यराजलक्ष्मण्यनीतिशास्त्रज्ञे । सत्त्वोत्कटे मृगपतौ राजेति गिरः परिणमन्ति ॥ ६ ॥ केषामप्येते । 906 नास्योच्छ्रायवती तनुर्न दशनौ नो दीर्घदीर्घः करः सत्यं वारण नैष केसरिशिशुस्त्वाडम्बरैः स्पर्धेते । तेजोबीजमजेयमस्य हृदये न्यस्तं पुनर्वेधसा तादृक्त्तादृशमेव येन सुतरां भोज्यं पशुं मन्यते ॥ ७ ॥ आनन्दवर्धनस्य । 907 क्षुत्क्षामोपि जरान्वितोपि शिथिलप्राणोपि कष्टां दशामापन्नोपि विपन्नदीधितिरपि प्राणेषु गच्छत्स्वपि । मत्तेभेन्द्रविभिन्नकुम्भपिशितग्रासैकबद्धस्पृहः किं जीर्णं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसर: केसरी ॥ ८ ॥ भर्तृहरे: । 908 येनानर्गलफालकेलिदलितप्रत्यग्रकादम्बिनीधाराधोरणिधौतधातुषु पुरा शैलेषु लीलायितम् । सोयं शृङ्गनिपातभग्नचरणः स्फारस्फुरत्फेरवीफेत्कारैः कुपितोद्य खादति मुहुः पाणी मृगग्रामणीः ॥ ९ ॥ भेरीभांकारस्य । 909 अनिशं मतङ्गजानां बृंहितमाकर्ण्यते यथा विपिने । मन्ये तथा न जीवति गजेन्द्रपलकवलनः सिंहः ॥ १० ॥ शार्ङ्गधरस्य । 910 जीर्णोपि क्रमहीनोपि कृशोपि यदि केसरी । तथापि यूथनाथस्य शङ्कातङ्काय कल्पते ॥ ११ ॥ पुष्पाकरस्य । 911 खनन्नाखुबिलं सिंह: पाषाणशकलाकुलम् । प्राप्नोति नखभङ्गं वा फलं वा मूषको भवेत् ॥ १२ ॥ 912 अस्मिन्नम्भोदवृन्दध्वनिजनितरुषि प्रेक्षमाणेन्तरिक्षं मा काक व्याकुलोभूस्तरुशिखरशवक्रव्यलेशानशान । धत्ते मत्तेभकुम्भव्यतिकरकरजग्रामवज्राग्रजाग्रद्ग्रासव्यासक्तमुक्ताधवलितकवलो न स्पृहामत्र सिंहः ॥१३। महीपतिमण्डलीकस्य । 913 ग्रामाणामुपशल्यसीमनि मदोद्रेकस्फुरत्सौष्ठवाः फेत्कारध्वनिमुद्गिरन्ति बहवः संभूय गोमायवः । सोन्यः कोपि घनाघनध्वनिधनः पारीन्द्रगुञ्जारवः शुष्यद्गण्डमलोलशुण्डमचलत्कर्णं गजैर्यः श्रुतः ॥ १४ ॥ रल्हणस्य । 914 एण: क्रीडति सूकरश्च खनति द्वीपी च गर्वायते क्रोष्टा क्रन्दति वल्गते च शशको वेगाद्गुरुर्धावति । निःशङ्कः करिपोतकस्तरुलतामुन्मोटते लीलया हंहो सिंह विना त्वयाद्य विपिने कीदृग्दशा वर्तते ॥ १५ ॥ कस्यापि । 915 रे मातङ्ग मदाम्बुडम्बरतया रोलम्बरोलं वहन्वन्यानामवलम्बनं वनमिदं भन्क्तुं यदुत्कण्ठते । दृष्टस्तत्किमहो महोन्नतधराधौरेयधात्रीधरप्रस्थप्रस्थित मेघयूथमथनोत्कण्ठी न कण्डीरवः ॥ १६ ॥ बिल्हणस्य । 916 यस्यावन्ध्यरुषः प्रतापवसतेर्नादेन धैर्यद्रुहा शुष्यन्ति स्म महप्रवाहसरितः सद्योपि दिग्दन्तिनाम् । दैवात्कष्टदशावशं गतवतः सिंहस्य तस्याधुना कर्षत्येव करेण केसरसटाभारं जरत्कुञ्जरः ॥ १७ ॥ कस्यापि । 917 यः शौर्यावधिरेव यस्य सहसा दिग्दन्तिनोप्यन्तिकं नायाताः किल येन विन्ध्यवसुधा गम्या न कस्याप्यभूत् । तस्मिन्कौतुकिना त्वया करिपतौ लुप्ने कपोलस्थलीभृङ्गः कैसरिवीर संप्रति पुनः कुत्रैष विश्राम्यतु ॥ १८ ॥ कस्यापि । अथ गजान्योक्तयः ॥ ५४ ॥ 918 नीवारप्रसवाग्रमुष्टिकवलैर्यो वर्धितः शैशवे पीतं येन सरोजपत्रपुटके होमावशेषं पयः । तं पश्चान्मदमन्थरालिवलयव्यालुप्तगण्डं गजं सानन्दं समयं च पश्यति मुहुर्दूरे स्थितस्तापसः ॥ १ ॥ कस्यापि । 919 कर्णे चामर चारुकम्बुकलिकाः कण्ठे मणीनां गणः सिन्दूरप्रकरः शिरं: परिसरे पार्श्वान्तिके किङ्किणी । लब्धश्चेन्नृपवाहनेन करिणा बद्धेन भृषाविधिस्तत्किं भूधरधूलिधूसरतनुर्मान्यो न वन्यः करी ॥ २ ॥ कस्यापि । 920 केलिं कुरुष्व परिभुङ्क्ष्व सरोरुहागि गाहस्व शैलतटनिर्झरिणीपयांसि । भावानुरक्तकरिणीकरलालिताङ्ग मातङ्ग मुञ्च मृगराजरणाभिलाषम् ॥ ३ ॥ आनन्दवर्धनस्य । 921 पीतं यत्र हिमं पयः कवलिता यस्मिन्मृणालाङ्कुरास्तापार्तेन निमज्य यत्र सरसो मध्ये विमुक्तः श्रमः । धिक्तस्यैव जलानि पङ्किलयतः पाथोजिनीं मथ्नतः कूलान्युत्खनतः करीन्द्र भवतो लज्जापि नो जायते ॥ ४ ॥ 922 रेवावारिणि वारणेन विपुले राजीवराजीरज:पुजापिञ्जरितोर्मिणि प्रविगलद्दानाम्बुगन्धोत्कटे । धौतं येन मृगारिरक्तमसकृद्दन्तान्तराले स्थितं कौपं सोपि पयः पपौ हतविधेः को गोचरे नागतः ॥ ५ ॥ कयोरप्येतौ । 923 तापां नापगतस्तृषापि न कृशा धौता न धूली तनो- र्न स्वच्छन्दमकारि कन्दकवलः का नाम केलीकथा । दूरोत्क्षिप्तकरेण हन्त करिणा स्पृष्टा न वा पद्मिनी प्रारब्धो मधुपैरकारणमयो झंकारकोलाहलः ॥ ६ ॥ लक्ष्मणसेनस्य । 924 नाभूवन्भुवि यस्य कुत्रचिदपि स्पर्धाकराः कुञ्जराः सिंहेनापि न लङ्घिता किमपरं यस्योद्धता पद्धतिः । कष्टं सोपि कदर्थ्यते करिवरः स्फारारवैः फेरवै- रापातालगभीरपङ्कपटलीमग्रोद्य भग्नोद्यमः ॥ ७ ॥ बिल्हणस्य । 925 भो भोः करीन्द्र दिवसानि कियन्ति ताव- दस्मिन्मरौ समतिवाहय कुत्रचित्त्वम् । रेवाजलैर्निजकरेणुकरप्रभुक्तै- र्भूयः शमं गमयितासि निदाघदाहम् ॥ ८ । गोविन्दराजस्य । 926 न गृह्णाति ग्रासं नवकमलकिंजल्किनि जले न पङ्के वाह्लादं व्रजति बिसभङ्गार्धशबले । प्रगल्भप्रेमार्द्रामपि विषहते नान्यकरिणीं स्मरन्दावभ्रष्टां हृदयदयितां वारणपतिः ॥ ९ ॥ 927 पादाघातविघूर्णिता वसुमती त्रासाकुलाः पक्षिणः पंकांकानि सरांसि गण्डकषणक्षोदक्षताः शाखिनः । प्राप्येदं करिपोतकैर्विधिवशाच्छार्दूलशून्यं वनं तत्तन्नाम कृतं विशृङ्खलतया वक्तुं न यत्पार्यते ॥ १० ॥ 928 घासग्रासं गृहाण त्यज करिकलभ प्रीतिबन्धं करिण्याः पाशग्रन्थिव्रणानामविरलमधुना देहि पंकानुलेपम् । दूरीभूतास्तवैते शबरवरवधूविभ्रमोद्धान्तहृष्य - द्रेवातीरोपकण्ठच्युतकुसुमरजोधूसरा विन्ध्यपादाः ॥ ११ ॥ केषामप्येते । 929 दानार्थिनो मधुकरा यदि कर्णतालै- र्दूरीकृता: करिवरेण मदान्धबुद्ध्या । तस्यैव गण्डयुगमण्डनहानिरेषा भृङ्गाः पुनर्विकचपद्मवने चरन्ति ॥ १२ ॥ कस्यापि । 930 आरामोयमनर्गलेन बलिना भग्नः समग्रो मये- त्यन्तः संभृतहर्षवर्धितमदोदग्रं किमुन्माद्यसि । मातङ्ग प्रतिवर्षमेव भवतो भावी निदाघज्वर- स्तत्रापि प्रतिकारमर्हसि सखे सम्यक्समालोचितम् ॥ १३ ॥ 931 गले पाशस्तीव्रश्चरणयुगले गाढ़निगडो दृढः स्कन्धे बन्धः शिरसि सृणिपात: खरतरः । नरः स्कन्धारूढा बत मरणयोग्येपि विषये न जानीमोत्यर्थं द्विरद वद कस्मात्तव मदः ॥ १४ ॥ 932 कौपे पयसि लघीयसि तापेन करः प्रसारित: करिणा । सोपि न पयसा लिप्तो लाघवमात्मा परं नीतः ॥ १५ ॥ 933 कौपं वारि विलोक्य वारणपते किं विस्मितेनास्यते प्रायो भाजनमस्य संप्रति भवांस्तत्पीयतामादरात् । उन्मज्जच्छबरीपुलिन्दललनापीनस्तनास्फालन- स्फारीभूतमहोर्मिनिर्मलजला दूरेधुना नर्मदा । १६ ॥ 934 नो मन्ये दृढबन्धनात्क्षतमिदं नैवाङ्कुशोद्घातनं स्कन्धारोहणताडनात्परिभवं नैवान्यदेशागमम् । चिन्तां मे जनयन्ति चेतसि यथा स्मृत्वा स्वयूथं वने सिंहत्रासितभीतभीरुकलभा यास्यन्ति कस्याश्रयम् ॥१७ ॥ 935 पत्युर्यत्पतितावशेषकवलग्रासेन वृत्तिः कृता पीतं यच्च करावगाहकलुषं तत्पीतशेषं पयः । प्राणान्पूर्वतरं विहाय तदिदं प्राप्तं करिण्या फलं यद्बन्धव्रणकातरस्य करिण: क्लिष्टं न दृष्टं मुखम् ॥ १८ ॥ केषामप्येते । 936 यदि मत्तोसि मतङ्गज किममीभी रसालसरलतरुदलनैः । हरिमनुसर खरनखरं व्यपनयति स करटकण्डुतिम् ॥ १९ ॥ वल्लभदेवस्य । -------------- अथ हरिणान्योक्तयः ॥ ५५ ॥ 937 दूर्वाङ्कुरतृणाहारा धन्यास्ते वै वने मृगाः । विभवोन्मत्तचित्तानां न पश्यन्ति मुखानि यत् ॥ १ ॥ 938 कति कति न मदोद्धताश्चरन्ति प्रतिशिखरि प्रतिकाननं कुरङ्गाः । क्वचिदपि पुनरुत्तमा मृगास्ते मदयति यन्मद एव मेदिनीशान् ॥ २ ॥ 939 इह किं कुरङ्गशावक केदारे कमलमञ्जरीं त्यजसि । तृणधन्वा तृणबाणस्तृणघटितः कपटपुरुषोयम् ॥ ३ ॥ 940 छित्वा पाशमपास्य कूटरचनां भङक्ता बलाद्वागुरां पर्यन्ताग्निशिखाकलापजटिलान्निःसृत्य दूरं वनात् । व्याधानां शरगोचरादतिजवेनोत्पत्य गच्छन्मृगः कूपान्त: पतितः करोति विगुणे किं वा विधौ पौरुषम् ॥ ४ ॥ 941 द्रुततरमितो गच्छन्प्राणैः कुरङ्ग वियुज्यसे किमिति वलितग्रीवं स्थित्वा मुहुर्मुहुरीक्षसे । विदधति हतव्याधानां ते मनागपि नार्द्रतां कठिनमनसामेषामेते विलोकितविभ्रमाः ॥ ५ ॥ 942 स्थलीनां दग्धानामुपरि मृगतृष्णामनुसरं- स्तृषार्त: सारङ्गो विरमति न खिन्नेपि मनसि । अजानानस्तत्त्वं न स मृगयतेन्यत्र सरसी- मभूमौ प्रत्याशा न च फलति विघ्नं च कुरुते ॥ ६ ॥ 943 अल्पीयः स्खलनेन यत्र पतनं कृच्छ्रेण यत्रोन्नति- र्द्वारे वेत्रलतावितानगहने कष्टः प्रवेशक्रमः । हे सारङ्ग मनोरमा वनभुवस्त्यक्त्वा विशेषार्थिना कि भूभृत्कटकस्थितिव्यसनिना व्यर्थं खुराः शातिताः ॥ ७ ॥ 944 सारङ्गो न लतागृहेषु रमते नो पांसुले भूतले नो रम्यासु वनोपकण्ठहरितच्छायासु शीतास्वपि । तामेवायतलोचनामनुदिनं ध्यायन्मुहुः प्रेयसीं शैलेन्द्रोदरकंदरासु गतधीः शृङ्गावशेषः स्थितः ॥ ८ ॥ केषामप्येते । 945 वसन्त्यरण्येषु चरन्ति दूर्वां पिबन्ति तोयान्यपरिग्रहाणि । तथापि वध्या हरिणा नराणां को लोकमाराधयितुं समर्थः ॥ ९ ॥ मुक्तापीडस्य । 946 आ: कष्टं वनवाससाम्यकृतया सिद्धाश्रमश्रद्धया पल्लीं बालकुरङ्ग संप्रति कुतः प्राप्नोसि मृत्योर्मुखम् । यत्रानेककुरङ्गकोटिकदनक्रीडोल्लसल्लोहित- स्रोतोभिः परिपूरयन्ति परिखामुड्डामरा: पामराः ॥ १० ॥ बिल्हणस्य । 947 स्वच्छन्दं हरिणेन या विरहिता दैवात्समासादिता भङ्गप्रस्रुतदुग्धबिन्दुमधुरा शालेर्नवा मञ्जरी । निःश्वासानलदग्धकोमलतृणप्रख्यापितान्तर्व्यथ- स्तामेव प्रतिवासरं सुनिरिव ध्यायन्वने शुष्यति ॥ ११ ॥ धर्मकीर्तेः । 948 सेयं स्थली नवतृणाङ्कुरजालमेत- स्मेयं मृगीति हृदि जातमदः कुरङ्गः । नैवं तु वेत्ति यदिहान्तरितो लताभि- रायाति सज्जितकटोरशरः किरातः ॥ १२ ॥ इन्द्रकवेः । 949 रोमन्थमारचय मन्थरमेत्य निद्रां मुञ्च श्रमं तदनु संचर रे यथेच्छम् । दूरे स पामरजनो मुनयः किलेते निष्कारणं हरिणपोत बिभेषि कस्मात् ॥ १३ ॥ धर्मवर्धनस्य । अथ करभान्योक्तयः ॥ ५६ ॥ 950 वपुर्विषमसंस्थानं कर्णज्वरकरो रवः । करभस्याशुगत्यैव छादिता दोषसंहतिः ॥ १ ॥ भल्लटस्य । 951 कुमुदशबलैः फुल्लाम्भोजैः सरोभिरलंकृतां मरकतमणिश्यामां राष्पैर्विहाय वनस्थलीम् । स्मरति करभो यद्वृक्षाणां चरन्मरुजन्मनां परिचयरतिः सा दुर्वारा न सा गुणवैरिता ॥ २॥ जीवनायकस्य । 952 यस्मिन्नुच्चैर्विषमगहनान्तर्गता स्वादुवल्ली स्वेच्छं भुक्ता सरलितगले नात्मचेतोनुलग्ना । तत्तारुण्यं करभ गलितं कुत्र ते प्राग्विलासा यत्स्वाधीनं यदपि सुलभं तेन तुष्टिं विधेहि ॥ ३ ॥ 953 करभदयिते योसौ पीलुस्त्वया मधुलुब्धया व्यपगतघनच्छायस्त्यक्तो न सादरमीक्षितः । चलकिसलयैः सोपीदानीं प्ररूढनवाङ्कुरः करभदयितावृन्दैरन्यैः सुखं परिभुज्यते ॥ ४ ॥ 954 चिन्तां मुञ्च गृहाण पल्लवमिदं प्लक्षस्य शालस्य वा गाङ्गस्यास्य जलस्य चन्द्रवपुषो गण्डूषमेकं पिब । जीवन्द्रक्ष्यसि ताः पुनः करभ हे दासेरकीया भुवो रम्या: पीलुशमीकरीरबदरीकूजत्कपोताकुलाः ॥ ५॥ 955 यस्यासीन्नवपीलुपत्त्रबदरग्रासोपि संतुष्टये दीर्घाध्वन्यनुगम्यते न पदवी यस्य स्वयूथ्यैरपि । सोयं संप्रति याति बालकरभः क्षीणोद्यमः क्षामतां मन्ये नूनमनेन दैवहतकेनास्वादितं तन्मधु ॥ ६ ॥ 956 पीलूनां फलवत्कषायमधुरं रोमन्थयित्वा मरौ शाखाग्रं यदखादि चारु करभीवक्त्रार्पितं प्रेमतः । तत्स्मृत्वा करभेण खेदविधुरं दीर्घं तथा फूत्कृतं प्राणानामभवत्तदेव सहसा प्रस्थानतूर्यं यथा ॥ ७ ॥ 957 दुष्प्रापमम्बु पवनः परुषोतितापी छायाभृतो न तरवः फलभारनत्राः । इत्थं सखे करभ वच्मि भवन्तमुच्चैः का संगतिः खलु मरौ रमणीयतायाः ॥ ८ ॥ 958 अस्याननस्य भवतः खलु कोटिरेषा कण्टारिका यदि भवेदविशीर्णपर्णा । योग्या कथं करभ कल्पतरोर्लताया- स्ते पल्लवा विमलविद्रुमभङ्गभाजः ॥ ९ ॥ 959 दासेरको रसत्येष युक्तं भारेधिरोहति । उत्तार्यमाणेपि पुनर्यत्तत्र किमु कुर्महे ॥ १० ॥ केषामप्येते । 960 करभदयिते यत्तत्पीतं सुदुर्लभमेकदा मधु वनगतं तस्यालाभे विरौषि किमुत्सुका । कुरु परिचितैः पीलो: पत्रैर्धृतिं मरुगोचरै- र्जगति सकले कस्यावाप्तिः सुखस्य निरन्तरा ॥ ११ ॥ भगवतो व्यासस्य । अथ वृषभान्योक्तयः ॥ ५७ ॥ 961 नास्य भारग्रहे शक्तिर्न च वाहगुणः कृतौ । देवागारबलीवर्दस्तथाप्यश्नाति शोभनम् ॥ १ ॥ 962 अनसि सीदति सैकतवर्त्मनि प्रचुरभारभरक्षपितौक्षके । गुरुभरोद्धरणोद्धुरकंधरं स्मरति सारथिरद्य धुरंधरम् ॥ २ ॥ 963 मार्गे कर्दमदुर्गमे जलभृते गर्ताशतैराकुले खिन्ने शाकटिके भरेतिविषमे दूरं गते रोधसि । शब्देनैतदहं ब्रवीमि महता कृत्वोच्छ्रितां तर्जनी- मीदृक्षे विषमे विहाय धवलं वोढुं क्षमः को धुरम् ॥ ३ ॥ 964 दन्ताः सप्त चलं विषाणयुगलं पुच्छाञ्चलः कर्बुरः कुक्षिश्चन्द्रकिता वपुः कुसुमितं सव्यच्युतं चेष्टितम् । अस्मिन्दुष्टवृषे वृषाग्रिमगुणग्रामानभिज्ञात्मनो ग्रामीणस्य तथापि चेतसि चिरं धुर्यभ्रमः स्फूर्जति ॥ ४ ॥ 965 कासांचिद्धवलश्चिरं निवसतां चित्तेपरासां पुन- र्नीलो वा कपिलोथवा वरवृषो रक्तोथवा मेचकः । ग्रामीणैरवधीरितोपि शिथिलस्कन्धोप्यनूर्ध्वश्रवाः स्वान्ते मे परतन्त्रतुन्दिलतनुर्जागर्त्ययं कर्बुरः ॥ ५ ॥ श्रीचन्द्रस्य । 966 गुरुनोयं भारः क्वचिदपि न पन्थाः स्थपुटितो न ते कुण्ठा शक्तिर्वहनमपि तेङ्गे न विकलम् । इह द्रङ्गे नान्यस्तव गुणसमानस्तदधुना धुनानेन स्कन्धं धवल किमु मुक्तः पथि भरः ॥ ६ ॥ 967 न ध्वानं कुरुषे न यासि विकटं नोच्चैर्वहस्याननं दर्पान्नो लिखसि क्षितिं खुरपुटैर्नावज्ञया वीक्षसे । किं तु त्वं वसुधातलैकधवल स्कन्धाधिरूढे भरे तीराण्युच्चतटीविटङ्कविषमाण्युल्लङ्घयन्वीक्ष्यसे ॥ ७ ॥ 968 यस्यादौ व्रजमण्डनस्य बहतो गुर्वी धुरं धैर्यतो धौरेयै: प्रगुणीकृतो न युगपत्स्कन्धः समस्तैरपि । तस्यैव श्लथकम्बलस्य धवलस्योत्थापने सांप्रतं द्रङ्गेत्रैव जरावसादिततनोर्गोः पुण्यमुद्घोष्यते ॥ ८ ॥ 969 एतानि बालधवल प्रविहाय कामं गोष्ठाङ्गणे तरलतर्णकचेष्टितानि । स्कन्धं निधेहि धुरि पूर्वधुरीणमुक्तो नेतव्यतामुपगतोस्ति तवैष भारः ॥ ९ ॥ 370 न खनति खुरैः क्षोणीपृष्ठं न नर्दति सादरं प्रकृतिपरुषं प्रेक्ष्याप्यग्रे न कुप्यति गोचरम् । वहति च धुरं धुर्यो धैर्यादनुद्धतकंधरो जगति गुणिनः कार्यौदार्यात्परानतिशेरते ॥१०॥ केषामप्येते । ---------------- अथ सामान्यवृक्षान्योक्तयः ॥ ५८ ॥ 971 किं जातोसि चतुष्पथे घनतरं छन्नोसि किं छायया छन्नश्चेत्फलितोसि किं फलभरैराद्योसि किं संनतः । हे सद्वृक्ष सहस्व संप्रति सखे शाखाशिखाकषण- क्षोभामोटनभञ्जनानि जनतः स्वैरेव दुश्चेष्टितैः ॥ १ ॥ भवन्तज्ञानवर्मणः । 972 छायासुप्तमृगः शकुन्तनिवहैर्विष्ठाविलिप्तच्छदः कीरैरावृतकोटर: कपिकुलैः स्कन्धे कृतप्रश्रयः । विस्रब्धं मधुपैर्निपीतकुसुमः श्लाघ्य: स एकस्तरु- र्यत्राङ्गीकृतसत्त्वसंप्लवभरे भग्नापदोन्ये द्रुमाः ॥ २ ॥ बीजकस्य । 973 शाखा शतचितवियतः सन्ति कियन्तो न कानने तरवः । परिमलभरमिलदलिकुलदलितदला: शाखिनो विरलाः ॥३॥ श्रीवैद्यभानुपण्डितस्य । 974 गतास्ते विस्तीर्णस्तबकभर सौरभ्यलहरी- परीतव्योमान: प्रकृतिगुरवः केपि तरवः । इहोद्याने संप्रत्यहह परिशिष्टाः क्रमवशा- दमी वल्मीकास्ते भुजगकुललीलावसतयः ॥ ४ ॥ 975 तीव्रो निदाघसमयो बहुपथिकजनश्च मारवः पन्थाः । मार्गस्थस्तरुरेक: कियतां संतापमपनयति ॥ ५ ॥ प्रत्ययैः पत्रनिचयैस्तरुर्यैरेव शोभितः । जहाति जीर्णांस्तानेव किं वा चित्रं कुजन्मनः ॥ ६ ॥ 976 रोलम्बैर्न विलम्बितं विघटितं धूमाकुलै: कोकिलै- र्मायूरैश्चलितं पुरैव रभसा कीरैरधीरैर्गतम् । एकेनापि सपल्लवेन तरुणा दावानलोपप्लवः सोढः को न विपत्सु मुञ्चति जनो मूर्ध्नापि यो लालितः ॥७॥ 977 पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः । धन्या महीरुहो येभ्यो निराशा यान्ति नार्थिनः ॥ ८ ॥ 978 छायावन्तो गतव्यालाः स्वारोहाः फलदायिनः । मार्गद्रुमा महान्तश्च परेषामेव भूतये ॥ ९ ॥ 979 भुक्तं स्वादु फलं कृतं च शयनं शाखाग्रजै: पल्लवै- स्त्वच्छायापरिशीतलं सुसलिलं पीतं व्यपेतश्रमैः । विश्रान्ताः सुचिरं परं सुमनसः प्रीतिः किमत्रोच्यते त्वं सन्मार्गतरुर्वयं च पथिका यामः पुनर्दर्शनम् ॥ १० ॥ केषामप्येते । 980 भुक्तानि यैस्तव फलानि पचेलिमानि क्रोडस्थितैरहह वीतभयैः प्रसुप्तम् । ते पक्षिणो जलरयेण विकृष्यमाणं पश्यन्ति पादप भवन्तममी तटस्थाः ॥ ११ ॥ श्रीमहादेवस्य । 981 विपन्नं पद्मिन्या मृतमनिमिषैर्यातमलिभिः खगैरप्युड्डीनं रथचरणहंसप्रभृतिभिः । दशां दीनां नीते सरसि विषमग्रीष्मदिवसः कुलीनत्वादास्ते तटरुहतरु: कोपि तदपि ॥ १२ ॥ नागपैयस्य । 982 शाखोटशाल्मलिपलाशकरीरकाद्याः शृण्वन्तु पुण्यनिलयो यदसौ वसन्तः युष्मभ्यमर्पयतु पल्लवपुष्पलक्ष्मीं सौरभ्यसंभवविधिस्तु विधेरधीनः ॥ १३ ॥ गाङ्गदेवस्य । 983 पान्थाधार इति द्विजाश्रय इति श्लाघ्यस्तरूणामिति स्निग्धच्छाय इति प्रियो दृश इति स्थानं गुणानामिति । पर्यालोच्य महातरो तव घनच्छायां वयं संश्रिता- स्तत्त्वत्कोटरवासिनो द्विरसना दूरीकरिष्यन्ति नः ॥ १४ ॥ 984 हिमसमयो वनवह्निर्जवनः पवनस्तडिल्लताविभवः । हन्त सहन्ते यावत्तावद्द्रुम कुरु परोपकृतिम् ॥ १५ ॥ 985 ये पूर्वं परिपालिताः फलभरच्छायादिभिः प्राणिनो विश्रामद्रुम कथ्यतां तव विपत्काले क्व ते सांप्रतम् । एता: संगतिमात्रकल्पितपुरस्कारास्तु धन्यास्त्वचो यासां छेदनमन्तरेण पतितो नायं कुठारस्त्वयि ॥ १६ ॥ 986 वृद्धिर्यस्य तरोर्मनोरथशतैराशावता प्रार्थिता जातोसौ सरसः प्रकामफलदः सर्वाश्रितोपाश्रयः । नानादेशसमागतैरविदितैराक्रान्तमन्यैः खगे- स्तं लब्धावसरोपि वृद्धशकुनिर्दूरे स्थितो वीक्षते ॥ १७ ॥ केषामप्येते । ---------------- अथ वृक्षविशेषान्योक्तयः ॥ ५९ ॥ तत्र पूर्वं कल्पवृक्षः । 987 कल्पद्रुमोपि कालेन भवेद्यदि फलप्रदः । को विशेषस्तदा तस्य वन्यैरन्यैर्महीरुहैः ॥ १ ॥ कस्यापि । 988 स्वर्णैः स्कन्धपरिग्रहो मरकतैरुल्लासिताः पल्लवा मुक्ताभि: स्तबकश्रियो मधुलिहां वृन्दानि नीलोत्पलैः । संकल्पानुविधायि यस्य फलितं कस्तस्य धत्ते तुलां धिग्जातिं द्रुमसंकथासु यदयं कल्पद्रुमोपि द्रुमः ॥ २ ॥ रल्हणस्य । अथ पारिजातः । 989 परिमलसुरभितनभसो बहवः कनकाद्रिपरिसरे तरवः । तदपि मुराणां चेतसि निवसितमिव पारिजातेन ॥ ३ ॥ श्रीवल्लभदेवस्य । अथ चन्दनम् । 990 सन्त्येव गिलिताकाशा महीयांसो महीरुहाः । तथापि जनताचित्तानन्दनश्चन्दनद्रुमः ॥ ४ ॥ हरिगणस्य । 991 कान्ताकेलिं कलयतु तरुः कोपि कश्रित्प्रभूणा- मत्यानन्दं जनयतु फलैः कोपि लोकान्धिनोतु । धन्यं मन्ये मलयजमहो यः प्रभूतोपतापं संसारस्य द्रुतमपनयत्यात्मदेहव्ययेन ॥ ५ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 992 केचिल्लोचनहारिणः कतिपये सौरभ्यसंभारिणः केप्यन्ये फलधारिणः प्रतिदिशं ते सन्तु हन्त द्रुमाः । धन्योयं हरिचन्दनः परिसरे यस्य स्थितैः शाखिभिः शाखोटादिभिरप्यहो मृगदृशामङ्गेषु लीलायितम् ॥६॥ श्रीपुष्पाकरदेवस्य । 993 भ्रातश्चन्दन किं ब्रवीमि विकटस्फूर्जत्फणाभीषणा गन्धस्यापि महाविषाः फणभृतो गुप्त्यै यदेते कृताः । दैवात्पुष्पफलान्वितो यदि भवानत्राभविष्यत्तदा नो जाने किंमकल्पयिष्यदधिकं रक्षार्थमस्यात्मनः ॥ ७ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 994 एतैर्दक्षिणगन्धवाहवलनैः श्रीखण्ड किं सौरभं ब्रूमस्ते परितो मधुव्रतयुवा येनायमानीयते । माकन्दादपहृत्य पङ्कजवनादुद्धूय कुन्दोदरा- दुद्भाम्यद्द्विपगण्डमण्डलतलादाकृष्य हृष्यन्मनाः ॥ ८ ॥ 995 यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलकुसुमवर्जितो विहितः । निजवपुषैव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥ ९ ॥ 996 धिक्चेष्टितानि परशो परशोचनीय- बालप्रवालमलयाद्रिरुहद्रुहस्ते । निर्भिद्यमानहृदयोपि महाप्रभावः स त्वन्मुखं पुनरभी: सुरभीकरोति ॥ १० ॥ 997 वासः शैलशिलान्तरेषु सहजः सङ्गो भुजंगैः सह प्रेङ्खत्क्षारपयोधिवीचिभिरभूदुद्भूतिसेकक्रिया । जानीमो न वयं प्रसीदतु भवाञ्श्रीखण्ड तत्कथ्यतां कस्मात्ते परतापखण्डनमहापाण्डित्यमभ्यागतम् ॥ ११ ॥ 998 आमोदैस्तैर्दिशि दिशि गतैर्दूरमाकृष्यमाणा: साक्षाल्लक्ष्मीं तव मलयज द्रष्टुमभ्यागताः स्मः । किं पश्यामः सुभग भवतः क्रीडति क्रोड एव व्यालस्तुभ्यं भवतु कुशलं मुञ्च नः साधु यामः ॥ १२ ॥ 999 मूलं भुजंगैः शिखरं विहंगैः शाखा: प्लवंगैः कुसुमानि भृङ्गैः । नास्त्येव तच्चन्दनपादपस्य यन्नाश्रितं सत्त्वभरैः समन्तात् ॥ १३ ॥ केषामप्येते । अथागुरुः । 1000 अगुरुरिति वदतु लोको गौरवमत्रैव पुनरहं मन्ये । दर्शितगुणैव वृत्तिर्यस्य जने जनितदाहेपि ॥ १४ ॥ वल्लभदेवस्य । 1001 आरामाभरणस्य पल्लवचयैरापीततिग्मत्विषः पाथोद प्रशमं नयागुरुतरोरेतस्य दाहज्वरम् । ब्रूमस्त्वामुपकारकातर गतप्रायाः पय: संपदो दग्धोप्येष तरुर्दिशः परिमलैरापूर्य निर्वास्यति ॥ १५ ॥ अथ चम्पकः । 1002 अन्तः प्रतप्तमरुसैकतदह्यमान- मूलस्य चम्पकतरोः क्व विकासचिन्ता । प्रायो भवत्यनुचितस्थितिदेशभाजां श्रेयः स्वजीवपरिपालनमात्रमेव ॥ १६ ॥ धर्मवर्धनस्य । 1003 केनापि चम्पकतरो बत रोपितोसि कुग्रामपामरजनान्तिकवाटिकायाम् । यत्र प्ररूढनवशाकविवृद्धलोभा- द्गोभग्नवाटघटनोचितपल्लवोसि ॥ १७ ॥ विज्जाकायाः । अथाशोक । 1004 किं ते नम्रतया किमुन्नततया किं वा घनच्छायया किं वा पल्लवलीलया किमनया चाशोक पुष्पश्रिया । यत्त्वन्मूलनिषण्णखिन्नपथिकस्तोमः स्तुवन्नन्वहं न स्वादूनि मृदूनि खादति फलान्याकण्ठमुत्कण्ठितः ॥ १८ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 1005 मृदूनां स्वादूनां लघुरपि फलानां न विभव- स्तवाशोक स्तोकः स्तबकमहिमा सोप्यसुरभिः । यदेतन्नो तन्वीकरचरणलावण्यसुभगं प्रवालं बालं स्यात्तरुषु सकलङ्कः किमपरः ॥ १९ ॥ सरस्वतीकुटुम्बस्य । अथ मालती । 1006 किं मालतीकुसुम ताम्यसि निष्ठुरेण केनापि यत्किल विलूनमितो लताग्रात् । लोकोत्तरेण विलसद्गुणगौरवेण को नामुना शिरसि नाम करिष्यति त्वाम् ॥ २० । नग्मैयस्य । 1007 म्रदीयस्त्वाधिक्यान्न भवति विमर्दे क्षममिदं न चान्येभ्यो रूपे भवति कुसुमेभ्योधिकतरम् । प्रसूनं मालत्यास्तदपि हृदयाह्लादकरण प्रवीणैरामोदैर्भवति जगतो मौलिनिलयम् ॥ २१ ॥ कस्यापि । 1008 भवति हृदयहारी कोपि कस्यापि हेतु र्न खलु गुणविशेष: प्रेमबन्धोपयोगी । किसलयितवनान्ते कोकिलालापरम्ये विकसति न वसन्ते मालतीकोत्र हेतुः ॥ २२ ॥ कस्यापि । 1009 कुसुमस्तबकैर्नम्राः सन्त्येव परितो लताः । तथापि भ्रमरभ्रान्तिं हरन्येकैव मालती ॥ २३ ॥ कस्यापि । अथ मल्लिका । 1010 न च गन्धवहेन चुम्बिता न च पीता मधुपेन मल्लिका । पिहितैव कठोरशाखया पारणामस्य जगाम गोचरम् ॥ २४ ॥ अथ केतकी । 1011 रोलम्बस्य चिराय केतकिपरिष्वङ्गेष्वभङ्गो रसः मुज्ञातं बत केतकस्य च मनो भृङ्गप्रसङ्गोत्सुकम् । जानात्येव मिथोनुरागमनयोः सर्वोपि नैसर्गिकं प्रत्यूहाय दलेषु धिक्समभवन्मर्माविधः कण्टकाः ॥ २५॥ कस्यापि । 1012 पत्राणि कण्टकशतैः परिवेष्टितानि वार्तापि नास्ति मधुनो रजसान्धकारः । आमोदमात्ररसिकेन मधुव्रतेन नालोकितानि तव केतकि दूषणानि ॥ २६ ॥ कम्यापि । 1013 एतासु केतकि लतासु विकासिनीषु सौभाग्यमद्भुततरं भवती बिभर्ति । यत्कण्टकैर्व्यथितमात्मवपुर्न जानं- स्त्वामेव सेवितुमुपक्रमते द्विरेफः ॥ २७ ॥ श्रीमहादेवस्य । अथ पाटला । 1014 पाटलया वनमध्ये कुसुमितया मोहितस्तथा भ्रमरः । सैवेयमिति यथाभूत्प्रतीतिरस्यान्यपुष्पेषु ॥ २८ ॥ शार्ङ्गधरम्य । अथ सहकारः । 1015 गाता कोकिल एव ज्ञाता च रसाल एव नियतमिदम् । यः पञ्चममुद्गायति यस्यास्थिषु पुलकमुकुलानि ॥ २९ ॥ कस्यापि । 1016 न तादृक्कर्पूरे न च मलयजे नो मृगमदे फले वा पुष्पे वा तव भवति यादृक्परिमलः । परं त्वेको दोषस्त्वयि खलु रसालेधिकगुणे पिके वा काके वा गुरुलघुविशेषं न मनुषे ॥ ३० ॥ कस्यापि । 1017 उत्तंसकौतुकरसेन विलासिनीनां लूनानि यस्य न नखैरपि पल्लवानि । उद्यानमण्डनतरो सहकार स त्व- मङ्गारकारकरगोचरतां गतोसि ॥ ३१ ॥ उत्पलराजस्य । 1018 कति पल्लविता न पुष्पिता वा तरवः सन्ति समन्ततो वसन्ते । जगतीविजये तु पुष्पकेतो: सहकारी सहकार एक एव ॥ ३२ ॥ कस्यापि । 1019 यो दृष्टः स्फुटदस्थिसंपुटवशान्निर्यत्प्रवालाङ्कुरो दैवात्स द्विदलादिकक्रमवशादारूढशाखाशतः । स्निग्धं पल्लवितो घनं मुकुलितः स्फारच्छदं पुष्पितः सोत्कर्षं फलितो भृशं च नमितः कोप्येषु चूतद्रुमः ॥ ३३॥ हेतुकस्य । 1020 एतस्मिन्वनमार्गभूपरिसरे सौन्दर्यमुद्राङ्कितः प्रोद्यद्भिः फलपत्त्रपुष्पनिचयैश्चूत: स एकः परम् । यं वीक्ष्य स्मितवक्त्रमुद्गतमहासंतोषमुल्लासित- स्फारोत्कण्ठमकुण्ठितक्रमममी धावन्ति पान्थव्रजाः ॥ ३४ ॥ भट्टनायकस्य । 1021 छाया फलानि मुकुलानि च यस्य विश्व- माह्लादयन्ति सहकारमहीरुहस्य । आमृष्य तस्य शिखया नवपल्लवानि मथ्नासि रे दबहुताश हताश कष्टम् ॥ ३५ ॥ कस्यापि । 1022 कूष्माण्डीफलवत्फलं न यदपि न्यग्रोधवन्नोच्चता रम्भापत्रनिभं दलं न कुसुमं नो केतकीपुष्पवत् । सौरभ्यं कुसुमे दले तदपि तत्किंचित्समुज्जृम्भते लोके येन रसाल साल नितरां व्यक्त्त्वा गुणांस्तौमि ते ॥ ३६ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 1023 यावत्फलोदयमुखः सहकार जात- स्तावच्च कण्टककुलैः परिवेष्टितोसि । छायापि ते न सुलभा फलमस्तु दूरे त्वं निष्फलो वरमहो सुखसेवनीयः ॥ ३७ ॥ कस्यापि । अथ पनसः । 1024 गरीय: सौरभ्ये रसपरिचये नार्हति सुधा- सिना भृद्वीकापि प्रथिमनि निमग्नः फलभरः । परार्थे कोशश्रीरिति फुलकित: कण्टकमिषा- रहो ते चारित्रं पनस मनसः कस्य न मुदे ॥ ३८ ॥ कस्यापि । अथ कदली । 1025 तालीतरोरनुपकारि फलं फलित्वा लज्जावशादुचित एव विनाशयोगः । एतत्तु चित्रमुपकृत्य फलैः परेभ्यः पाणान्निजाञ्झगिति यत्कदली जहाति ॥ ३९ ॥ कस्यापि । अथ द्राक्षा । 1026 पे न भवति हानिः परकीयां चरति रासभे द्राक्षाम् । असमञ्जसं हि दृष्ट्वा तथापि परितप्यते चेतः ॥ ४० ॥ कस्यापि । 1027 दासेरकस्य दासीयं बदरी यदि रोचते । एतावतैत्र किं द्राक्षा न साक्षादमृतप्रदा ॥ ४१ ॥ कर्पूरकवेः । अथ दाडिमम् । 1028 आ पुष्पप्रसरान्मनोहरतया विश्वास्य विश्वं जनं हंहो दाडिम तावदेव सहसे वृद्धिं स्वकीयामिह । यावन्नैति परोपभोगसहतामेषा ततस्तां तथा ज्ञात्वा ते हृदयं द्विधा दलति यत्तेनातिवन्द्यो भवान् ॥ ४२ ॥ श्री मोजदेवस्य । अथ नालिकेरः । 1029 प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा नालिकेरा नराणाम् । ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तं नहि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥४३ ॥ कस्यापि । अथ तालः । 1030 अध्वन्यध्वनि भूरुहः फलभृतो नम्रानुपेक्ष्यादरा- द्दूरादुन्नतिसंश्रयव्यसनिनः पान्थस्य मुग्धात्मनः । यन्मूलं समुपागतस्य मधुरच्छायाफलैः का कथा शीर्णेनापि हि नोपयोगमगमत्पर्णेन तालद्रुमः ॥ ४४ ॥ कस्यापि । अथ भूर्जः । 1031 दौर्जन्यमात्मनि परं प्रथितं विधात्रा भूर्जद्रुमस्य विफलत्वसमर्पणेन । किं चर्मभिर्निशितशस्त्रशतावकृत्तै- राशां न पूरयति सोर्थिपरंपराणाम् ॥ ४५ ॥ भट्टगोविन्दराजस्य । 1032 कुर्वन्तु नाम जनतोपकृतिं प्रसून च्छायाफलैरविकलैः सुलभैर्द्रुमास्ते । सोढास्तु कर्तनरुजः पररक्षणार्थ- मेकेन भूर्जतरुणा करुणापरेण ॥ ४६ ॥ श्रीवैद्यभानुपण्डितस्य । अथाश्वत्थः । 1033 वर्धितैः सेवितैः किं तैः सत्यश्वत्थेन्यपादपै : । वर्धितो नरकाद्रक्षेत्स्पृष्टोरिष्टानि हन्ति यः ॥ ४७ ॥ माधवमागधस्य । अथ न्यग्रोधः । 1034 विस्तीर्णो दीर्घशाखाश्रितशकुनिशतः शाखिनामग्रणीस्त्वं न्यग्रोध क्रोधमन्तः प्रकटयसि न चेद्वच्मि किंचित्तदल्पम् । जल्पोप्येष त्रपाकृत्प्रलघुपरिकरा कापि कूष्माण्डवल्ली पल्लीपृष्ठप्रतिष्ठा हसति निजफलैस्त्वत्फलर्द्धि किमन्यत् ॥४८॥ कस्यापि । 1035 महातरुर्वा भवति समूलो वा विनश्यति । नान्तरप्रत्ययानेति न्यग्रोधकणिकाङ्कुरः ॥ ४९ ॥ कस्यापि । अथ मधूकः । 1036 तत्तेजस्तरणेर्निदाघसमये तद्वारि मेघागमे तज्जाड्यं शिशिरे मदेकशरणैः सोढं पुरा यैर्दलैः । आयातस्त्वधुना फलस्य समयः किं तेन मे तैर्विना स्मृत्वा तानि शुचेव रोदिति गलत्पुष्पैर्मधूकद्रुमः ॥ ५० ॥ कस्यापि । 1037 मूलादेव फलस्य विस्तृतिभरश्छायाप्यनन्यादृशी ते यस्य प्रसवाः सुमञ्जुलरसैरानन्दयन्ति प्रजाः । स्नेहं च प्रकटीकरोति परमं भूयः फलानां गुणै- र्हित्वैकैकगुणांस्तरून्भज सखे तस्मान्मधूकद्रुमम् ॥ ५१ ॥ कस्यापि । अथ शाल्मलिः । 1038 हंसा: पद्मवनाशया मधुलिह: सौरभ्यगन्धाशया पान्था: स्वादुफलाशया बलिभुजो गृध्राश्च मांसाशया । दूरादुन्नतपुष्परागनिकरैर्निःसारमिथ्योन्नतै रे रे शाल्मलिपादप प्रतिदिनं के न त्वया वञ्चिताः ॥५२॥ कस्यापि । 1039 कायः कण्टकभूषितो न च घनच्छायाकृतः पल्लवाः पुष्पाणि च्युतसौरभाणि न दलश्रेणी मनोहारिणी । किं ब्रूमः फलभारमस्य यदुपन्यासेपि लज्जामहे तद्भो: केन गुणेन शाल्मलितरो जातोसि सीमद्रुमः ॥ ५३॥ कस्यापि । अथ निम्बः । 1040 निम्ब किं बहुनोक्तेन निष्फलानि फलानि ते । यानि संजातपाकानि काका निःशेषयन्त्यमी ॥ ५४ ॥ 1041 यस्मादर्थिजनो मनोभिलषितं लब्ध्वा मुदा मेदुरः सार्धं बन्धुजनैश्चकार विविधान्भोगान्विलासोद्धुरः । तं दैवेन विवेकशून्यमनसा निर्मूल्य चूतद्रुमं स्थाने तस्य तु काकलोकवसतिर्निम्बः समारोपितः ॥ ५५ ॥ कयोरप्येतौ । अथ बुब्बूलः । 1042 गात्रं कण्टकसंकटं प्रविरलच्छायाभृतः पल्लवा निर्गन्धः कुसुमोत्करस्तव फलं न क्षुद्विनाशक्षमम् । बुब्बूलद्रुम मूलमेति न जनस्तत्तावदास्तामहे अन्येषामपि शांखिनां फलवतां गुप्त्ये वृतिर्जायसे ॥ ५६ ॥ अथ खदिरः । 1043 चन्दने विषधरान्सहामहे वस्तु सुन्दरमगुप्तिमत्कुतः । रक्षितुं बद किमात्मसौष्ठवं वर्धिताः खदिर कण्टकास्त्वया ॥ ५७ ॥ भल्लटस्य । 1044 पदं तदिह नास्ति यन्न खदिरैः खरैरावृतं तेपि खदिरा न ये कुटिलकण्टकैरावृताः । न ते कुटिलकण्टकाः किमपि ये न मर्मच्छिद- स्तदुज्झत वृथा स्थितिं बत सहध्वमध्वश्रमम् ॥ ५८ ॥ कस्यापि । अथ किंशुकः । 1045 किंशुकाद्गच्छ मा तिष्ठ शुक भाविफलाशया । बाह्यरङ्गप्रसङ्गेन के के नानेन वञ्चिताः ॥ ५९ ॥ कस्यापि । अथ शाखोटः । 1046 कस्त्वं भोः कथयामि दैवहतकं मां विद्धि शाखोटकं वैराग्यादिव वृक्ष साधु विदितं कस्मादिदं भाषसे । वामेनात्र वटस्तमध्वगजनः सर्वात्मना सेवते न च्छायापि परोपकारकृतये मार्गस्थितस्यापि मे ॥ ६० ॥ कस्यापि । अथ पीलुः । 1047 धन्याः सूक्ष्मफला अपि प्रियतमास्ते पीलुवृक्षाः क्षितौ क्षुत्क्षीणेन जनेन हि प्रतिदिनं येषां फलं भुज्यते । किं तैस्तत्र महाफलैरपि पुनः कल्पद्रुमाद्यैर्दुमै - र्येषां नाम मनागपि श्रमनुदे छायापि न प्राप्यते ॥ ६१ ॥ शक्तिकुमारस्य । अथ करीरः 1048 फलं दूरतरेप्यास्तां पुष्णासि कुसुमैर्जनान् । इतरे तरवो मन्ये करीर तव किंकराः ॥ ६२ ॥ 1049 किं पुष्पैः किं फलैस्तस्य करीरस्य दुरात्मनः । येन वृद्धिं समासाद्य न कृतः पत्रसंग्रहः ॥ ६३ ॥ अथ बिल्वः । 1050 आमोदीनि सुमेदुराणि च मृदुस्वादूनि च क्ष्मारुहा- मुद्यानेषु वनेषु लब्धजनुषां सन्तीतरेषामपि । किंतु श्रीफलता तवैव जयिनी मालूर दिग्मण्डले यस्यैतानि फलानि यौवनवतीवक्षोजलक्ष्मीगृहाः ॥ ६४ ॥ कस्यापि । अथ शालिः । 1051 शाखासंततिसंनिरुद्धनभसो भूयांस एवावनौ विद्यन्ते तरवः फलैरविकलैरार्तिच्छिदः प्राणिनाम् । किंतु द्वित्रिदलैरलंकृततनो: शाले: स्तुमस्तुङ्गतां दत्त्वा येन निजं शिरः सुकृतिना को नाम न प्रीणितः ॥ ६५ ॥ नम्मैयस्य । अथेक्षुः । 1052 परार्थे यः पीडामनुभवति भङ्गेपि मधुरो यदीयः सर्वेषामिह खलु विकारोप्यभिमतः । न संप्राप्तो वृद्धिं यदि स भृशमक्षेत्रपतितः किमिक्षोर्दोषोसौ न पुनरगुणाया मरुभुव: ॥ ६६ ॥ इन्दुराजस्य । 1053 मुखे यद्वैरस्यं वपुरपि पुनर्ग्रन्थिनिचितं न संतप्तः कोपि क्षणमपि भजेन्मूलमभितः । फलं चैवाप्राप्तं वितथसरलिम्नश्च भवत- स्तदिक्षो नो युक्तं विहितमितरैर्यन्त्रदलनम् ॥ ६७ ॥ कस्यापि । अथ कर्पासः । 1054 श्लाघ्यं कर्पासफलं यस्य गुणै रन्ध्रवन्ति पिहितानि । मुक्ताफलानि तरुणीकुचकलशेषु सुष्ठु विलसन्ति ॥ ६८ ॥ 1055 निष्पेषोत्थ महाव्यथा परतरं प्राप्तं तुलारोहणं ग्राम्यस्त्रीनखलुञ्चनव्यतिकरस्तन्त्रीप्रहारव्यथा । मातङ्गोज्झिततुण्डवारिकणिकापानं च कूर्चाहतिः कर्पासेन परार्थसाधनविधौ किं किं न चाङ्गीकृतम् ॥ ६९ ॥ केषामप्येते । अथ शणः । 1056 भूर्जः परोपकृतये निजकवचविकर्तनं सहते । परबन्धनाय च शण: प्रेक्षध्वमिहान्तरं कीदृक् ॥ ७० ॥ वल्लभवेवस्य । अथ कण्टकारिका । 1057 उचितं नाम नारंग्यां केतक्यामपि कण्टकाः । रसगन्धोज्झिते किं ते कण्टकाः कण्टकारिके ॥ ७१ ॥ कस्यापि । अथ धत्तूरः । 1058 महेशस्त्वां धत्ते शिरसि रसराजस्य जयिनी विशुद्धिस्त्वत्सङ्गात्कनकमयमेतत्रिभुवनम् । तनोति त्वत्सेवां ननु कनकवृक्ष त्वदपरः परस्तत्को नु स्याद्यदि न सुलभीभावमभजः ॥ ७२ ॥ प्रह्लादनस्य । अथ तृणानि । 1059 उत्तुङ्गैस्तरुभिः किमेभिरखिलैराकाशसंस्पर्धिभि र्धन्योसौ नितरामुलूपविटपी नद्यास्तटेवस्थितः । एवं यः कृतबुरुद्धिद्धतजलव्यालोलवीचीवशा- न्मज्जन्तं जनमुद्धरामि सहसा तेनैव मज्जामि वा ॥ ७३ ॥ राणकस्य । 1060 रूढस्य सिन्धुतटमनु तस्य तृणस्यापि जन्म कल्याणम् । यत्सलिलमज्जदाकुलजनस्य हस्तावलम्बनं भवति ॥ ७४ ॥ वल्लभदेवस्य । अथ ताम्बूलवल्ली । 1061 वल्लीनां कति न स्फुरन्ति परितः पत्त्राणि किं तैरिह स्निग्धैरप्यतिकोमलैरपि निजामेवाश्रयद्भिः श्रियम् । तानेव स्तुमहे महाजनमुखश्रीकारिजन्मव्रता- न्यान्सूते नवनागरीप्रियतमांस्तांम्बुलवल्ली छदान् ॥ ७५ ॥ कस्यापि । 1062 किं वीरुधो भुवि न सन्ति सहस्रसंख्या यासां दलानि न परोपकृतिं भजन्ति । एकैव वल्लिषु विराजति नागवल्ली या नागरीवदनचन्द्रमलंकरोति ॥ ७६ ॥ कस्यापि । अथ तुम्बी । 1063 सर्वास्तुम्ब्यः समकटुरसास्तुम्बिवल्लीप्रसूता- स्तासां बद्धा अपि कतिपया दुस्तरं तारयन्ति । शब्दायन्ते सरसमपरा: शुष्ककाष्टे निषण्णा- स्तन्मध्येन्या ज्वलितहृदया: शोणितं संपिबन्ति ॥ ७७ ॥ कस्यापि । ------------- अथ पर्वतान्योक्तयः ॥ ६० ॥ 1064 विन्ध्यमन्दरसुमेरुभूभृतां यत्पतिस्तुहिनपर्वतोभवत् । ईश्वरश्वशुरताप्रभावत- स्तद्ध्रुवं जगति जृम्भते यशः ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 1065 ये संतोषसुखप्रबुद्धमनसस्तेषामभिन्नो मृदो येप्यन्ये धनलोभसंकुलधियस्तेषां तु दूरे नृणाम् । इत्थं कस्य कृते कृतः स विधिना तादृक्पदं संपदां स्वात्मन्येव समाप्तहेममहिमा मेरुर्न मे रोचते ॥ २ ॥ विद्यापतेः । 1066 आचक्ष्महे बत किमद्यतनीमवस्थां तस्याद्य विन्ध्यशिखरस्य महोन्नतस्य । यत्रैव सप्त मुनयस्तपसा निषेदुः सोयं विलासवसतिः पिशिताशनानाम् ॥ ३ ॥ कस्यापि । 1067 मन्यामहे मलयमेव यदाश्रयेण शाखोटनिम्बकुटजा अपि चन्दनन्ति । किं तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा वा यस्याश्रिताश्च तरवस्तरवस्त एव ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1068 मुरारातिर्लक्ष्मीं त्रिपुरविजयी शीतकिरणं करीन्द्रं पौलोमीपतिरपि स लेभे जलनिधेः । त्वया किं वा लब्धं कथय मथितो मन्दरगिरे शरण्यः शैलानां यदयमदयं रत्ननिलयः ॥ ५ ॥ कस्यापि । 1069 शक्रादरक्षि यदि पक्षयुगं तथापि मैनाक सन्ति तव नेह गतागतानि । निःसत्त्वता च निरपत्रपता च किंतु पाथोनिधौ निपतता भवतार्जिता च ॥ ६ ॥ कस्यापि । 1070 एकस्यायमुदेति मूर्धनि गिरेरन्यस्य चैव क्रमा- दस्तं याति कलानिधिस्तदुभयोरस्तः प्रशस्तोचल: । को नामोदयिनं करोति न शिरोमाणिक्यमस्तं पुन- र्यातं यः कुरुते भवानिव स दुष्पापोस्ति पृथ्वीतले ॥ ७ ॥ कस्यापि । 1071 रोहणाचल शैलेषु कस्तुलां कलयेत्तव । यस्य पाषाणखण्डानि मण्डनानि महीभृताम् ॥ ८ ॥ प्रह्लादनस्य । 1072 रत्नानां न किमालयो जलनिधिः किं न स्थिरा मेदिनी किं न व्योम महत्पदं सुकृतिनां किं नाम नैवोन्नतम् । हंहो रोहण किंतु याचकचमूनिः शङ्कटङ्कक्षति- क्षान्तिस्वीकरणेन गोत्रतिलकस्त्रैलोक्यवन्द्यो भवान् ॥ ९ ॥ कस्यापि । 1073 नाधन्यानां निवासं विदधति गिरयः शेखरीभूतचन्द्राः शृङ्गैर्ज्योत्स्नाप्रवाहं द्रुतमिव तुहिनं दिङमुखेषु क्षिपन्तः । येषामुच्चैस्तरूणामविहतगतिना वायुना कम्पिताना- माकाशे विप्रकीर्ण: कुसुमचय इवाभाति ताराग्रहौघः ॥१०॥ कस्यापि । ------------------ अथागस्त्यान्योक्तयः ॥ ६१ ॥ 1074 कम्पन्ते गिरयः पुरंदरभयान्मैनाकमुख्या पुनः क्रन्दन्त्यम्बुधराः स्फुरन्ति वडवावक्रोद्गता वह्नयः । भोः कुम्भोद्भव मुच्यतां जलनिधिः स्वस्त्यस्तु ते सांप्रतं - निद्रालु: श्लथबाहुवल्लिकमलाश्लेषो हरिः सीदति ॥ १ ॥ कस्यापि । 1075 अखर्वपर्वगर्तासु विच्छिन्नो यस्य वारिधिः । स एव हि मुनेः पाणिरधस्ताद्विन्ध्यभूभूतः ॥ २ ॥ कस्यापि । 1076 अल्पीयसैव पयसा यत्कुम्भः पूर्यते प्रसिद्धं तत् । ब्राह्मं तेजः पश्यत कुम्भोद्भूतः पपौ वार्धिम् ॥ ३ ॥ शार्ङ्गधरस्य । --------------- अथ समुद्रान्योक्तयः ॥ ६२ ॥ 1077 नावज्ञानादवैदग्ध्यादुदधेर्महिमैव सः । यत्तीरपङ्कमग्रानि महारत्नानि शेरते ॥ १ ॥ 1078 यद्यपि बद्धः शैलैर्यद्यपि गिरिमथनमुषितसर्वस्वः । तदपि पतनभीतभूधररक्षायां दीक्षितो जलधिः ॥ २ ॥ 1079 यद्यपि स्वच्छभावेन दर्शयत्युदधिर्मणीन् । तथापि जानुदघ्नोयमिति चेतसि मा कृथाः ॥ ३ ॥ 1080 रत्नैरापूरितस्यापि मदलेशोस्ति नाम्बुधे: । मुक्ताः कतिपयाः प्राप्य मातङ्गा मदविह्वलाः ॥ ४ ॥ 1081 अधः करोषि यद्रत्नं मूर्ध्ना धारयसे तृणम् । दोषस्तवैव जलधे रत्नं रत्नं तृणं तृणम् ॥ ५ ॥ केषामप्येते । 1082 स्वस्त्यस्तु विद्रुमवनाय नमो मणिभ्यः कल्याणिनी भवतु मौक्तिकशुक्तिरेषा । प्राप्तं मया सकलमेव फलं पयोधे- र्यद्दारुणैर्जलचरैर्न विदारितोस्मि ॥ ६ ॥ इन्द्रकवे: । 1083 आदाय वारि परितः सरितां मुखेभ्यः किं तावदर्जितमनेन दुरर्णवेन । क्षारीकृतं च वडवावदने हुतं च पातालकुक्षिकुहरे विनिवेशितं च ॥ ७ ॥ श्रीशुकस्य । 1084 ग्रावाणो मणयो हरिर्जलचरो लक्ष्मीः पयोमानुषी मुक्तौघा: सिकता: प्रवाललतिका: शैवालमम्भः सुधा । नीरे कल्पमहीरुहा: किमपरं नाम्नापि रत्नाकरो दूरे कर्णरसायनं निकटतस्तृष्णापि नो शाम्यति ॥ ८ ॥ कस्यापि । 1085 एतस्मादमृतं सुरैः शतमखेनोच्चैःश्रवाः सद्गुणः कृष्णेनाद्भुतविक्रमैकवसतिर्लक्ष्मी: समासादिता । इत्यादिप्रचुराः पुरातनकथा: सर्वेभ्य एव श्रुता अस्माभिस्तु न दृष्टमत्र जलधौ मिष्टं पयोपि क्वचित् ॥ ९ ॥ कस्यापि । 1086 संख्येया न भवन्ति ते युगशतैर्गाम्भीर्यमुख्या गुणाः सत्यं वारिनिधे तथापि तदिदं चित्ते विधत्ते व्यथाम् । स्वच्छन्देन तिमिंगिलान्निजकुलग्रासं मुहुः कुर्वतो यत्ते वारयितुं निजेपि विपये न स्वामिता विद्यते ॥ १० ॥ कस्यापि । 1087 हेलोल्लासितकल्लोल धिक्ते सागर गर्जितम् । तव तीरे वृषाक्रान्तः पान्थः पृच्छति कूपिकाम् ॥ ११ ॥ कस्यापि । 1088 तृषं धरायाः शमयत्यशेषं यः सोम्बुदो गर्जति गर्जतूच्चैः । यस्त्वेककस्यापि न हन्ति तृष्णां स किं वथा गर्जति निस्त्रपोब्धिः ॥ १२ ॥ कस्यापि । 1089 कल्लोलैः स्थगयन्मुखानि ककुभामभ्रेलिहैरम्भसा क्षारेणापि दिवानिशं जलनिधे गर्जन्न विश्राम्यसि । एतत्ते यदि घोरनक्रनिलयं स्वादु व्यधास्यद्विधिः किं कर्तासि तदा न वेद्मि तरलैः स्वैरेव दुश्चेष्टितैः ॥ १३ ॥ कस्यापि । 1090 यद्वीचीभिः स्पृशसि गगनं यच्च पातालमूलं रत्नैरुद्दीपयसि पयसा यत्पिधत्स धरित्रीम् । धिक्सर्वं तत्तव जलनिधे यद्विमुच्याश्रुधारा- स्तीरे नीरग्रहणरसिकैरध्वगैरुज्झितोसि ॥ १४ ॥ गौडाभिनन्दस्य । 1091 अयं वारामेको निलय इति रत्नाकर इति श्रितोस्माभिस्तृष्णातरलितमनोभिर्जलनिधिः । क एवं जानीते निजकरपुटीकोटरगतं क्षणादेनं ताम्यत्तिमिमकरमापास्यति मुनिः ॥ १५ ॥ मालवरुद्रस्य । 1092 चपलतरतरंगैर्दूरमुत्सारितोपि प्रथयति तव कीर्तिं दक्षिणावर्तशङ्ख । परिगणय पयोधे पद्मनाभार्धयोग्यं तव निकटनिषण्णैः क्षुल्लकै: श्लाघ्यता का ॥ १६ ॥ कस्यापि । 1093 इत: स्वपिति केशवः कुलमितस्तदीयद्विषा- मितच शरणार्थिनः शिखरिपत्त्रिण: शेरते । इतोपि वडवानलः सह समस्तसंवर्तकै- रहो विततमूर्जितं भरसहं च सिन्धोर्वपुः ॥ १७ ॥ भर्तृहरेः । 1094 द्यामारोहति वाञ्छति स्थगयितुं तेजोपि तेजस्त्रिना- मुच्चैर्गर्जति पूरयन्नपि महीमम्भोभिरम्भोधरः । कांश्चिद्द्रागुपजीव्य तोयचुलकान्सिन्धोर्भवत्संनिधेः पानीयप्रचयेषु सत्स्वपि न ते जातो विकारः क्वचित् ॥ १८ ॥ कस्यापि । 1095 अये वारां राशे कुलिशकरकोपप्रतिभया- दयं पक्षप्रेम्णा गिरिपरिवढत्वामुपगतः । त्वदन्तर्वास्तव्याद्यति पुनरयं वाडवशिखी प्रदीप्तः प्रत्यङ्गं ग्लपयति ततः कोस्य शरणम् ॥ १९ ॥ कस्यापि । 1096 किं वाच्यो महिमा महाजलनिधेर्यस्येन्द्रवज्राहति- त्रस्तः क्ष्माभृदमज्जदम्बुनिचये कौलीरपोताकृतिः । मैनाकोपि गभीरनीरविलसत्पाठीनपृष्ठोल्लस- च्छैवालाङ्कुरकोटिकोटरकुटीकुद्यान्तरे निर्वृतः ॥ २० ॥ 1097 तावत्सप्तसमुद्रमुद्रितमही भूभृद्भिरभ्रंकषै- स्तावद्भिः परिवारिता पृथुतरैर्द्वीपैः समन्तादियम् । यस्य स्फारफणामणौ निलयिनी तिर्यक्फणालंकृतिः शेष: सोप्यगमद्यदङ्गदपदं रुद्राय तस्मै नमः ॥ २१ ॥ एतौ बधिरकवेः । -------------- रत्नान्योक्तयः ॥ ६३ ॥ 1098 अनस्तमितसारस्य तेजसस्तद्विजृम्भितम् । येन पाषाणखण्डस्य मौल्यमल्पं वसुंधरा ॥ १ ॥ 1099 यस्य वज्रमणेर्भेदे भिद्यन्ते लोहसूचयः । करोति तत्र किं नाम नारीनखविलेखनम् ॥ २॥ 1100 सोमकान्तो मणिः स्वच्छ: सूर्यकान्तस्तथा न किम् । उद्गारे तु विशेषोस्ति तयोरमृतवह्निजः ॥ ३ ॥ 1101 स्फटिकस्य गुणो योसौ स एवायाति दोषताम् । धत्ते स्वच्छतया छायां यतो मलवतामपि ॥ ४ ॥ 1102 सुधाकरकरस्पर्शाद्बहिर्द्रवसि सर्वतः । चन्द्रकान्तमणे तेन्तर्मृदुत्वं लोकविश्रुतम् ॥ ५ 1103 वपुःपरीणाहगुणेन तेभ्यो यशस्विनः किं मणयो भवन्ति । तथापि चूडासु महीपतीनां त एव खेलन्ति न गण्डरौलाः ॥ ६ ॥ 1104 त्यज निजगुणाभिमानं मरकत पतितोसि पामरे वणिजि । काचमणेरपि मौल्यं लभसे यत्नादपि ते श्रेयः ॥ ७ ॥ 1105 भ्रष्टं नृपतिकिरीटाद्भूमौ पतितं तिरोहितं रजसा । विधिविलसितेन रत्नं जनचरणविडम्बनां सहते ॥ ८ ॥ 1106 आघ्रातं परिलीढमुग्रनखरैः क्षुण्णं च यच्चर्वितं क्षिप्तं यद्धतनीरसत्वकुपितेनेति व्यथां मा कृथाः । हे माणिक्य तवैतदेव कुशलं यद्वानरेणाग्रहा- दन्त:सत्वनिरूहणाय सहसा चूर्णीकृतं नाश्मना ॥ ९ ॥ 1107 उत्तंसेषु ननर्त न क्षितिभुजां न प्रेक्षकैर्लक्षितः साकांक्षं लुठितो न च स्तनतटे लीलावतीनां क्वचित् । कष्टं भोश्चिरमन्तरेव जलधेर्दैवाद्विशीर्णोभव- त्खेलव्यालकुलाङ्गघर्षणपरिक्षीणप्रमाणो मणिः ॥ १० ॥ केषामप्येते । 1108 पौरस्त्यैर्दाक्षिणात्यैः स्फुरदुरुमतिभिर्मित्र पाश्चात्यसंघै- रौदीच्यैर्यत्परीक्ष्य क्षितिपतिमुकुटे न्यासि माणिक्यमेकम् । यद्येतस्मिन्कथंचित्कथयति कृपणः कोपि मालिन्यमन्यः प्रेक्षावन्तस्तदा तं निरवधिजडतामन्दिरं संगिरन्ते ॥ ११ ॥ अच्युतस्य । 1109 ये गृह्णन्ति हटात्तृणानि मणयो ये वाप्ययः खण्डकं ते दृष्टाः प्रतिधाम दग्धमनसा विच्छिन्नसख्याश्रिरम् । नो जाने किमभावतः किमथवा दैवादहो श्रूयते नामाप्यत्र न तादृशस्य हि मणे रत्नानि गृह्णाति यः ॥ १२ ॥ कस्यापि । 1110 केनासीन: मुखमकरुणनाकरादुद्धृतस्त्वं विक्रेतुं वा समभिलषित: केन वास्मिन्कुदेशे । यस्मिन्वित्तव्ययभरसहो ग्राहकस्तावदास्तां नास्ति भ्रातर्मरकतमणे त्वत्परीक्षाक्षमोपि ॥ १३ ॥ शर्ववर्मणः । 1111 न श्वेतांशुवदन्धकारदलनादुद्द्योतिता रोदसी नाप्यैरावतवन्निरस्तदितिजत्रासः कृतो वासवः । नो चिन्तामणिरत्नवत्रिभुवने छिन्ना विपच्चार्थिनां भूत्वा तस्य हरेरुरः प्रणयिना किं कौस्तुभेनार्जितम् ॥ १४ ॥ कस्यापि । 1112 यन्मुक्तामणयोम्बुधेरुदरतः क्षिप्ता महावीचिभिः पर्यन्तेषु लुठन्ति निर्मलरुचः स्पष्टाट्टहासा इव । तत्तस्यैव परिक्षयो जलनिधेर्द्वीपान्तरालम्बिनो रत्नानां तु परिग्रहव्यसनिनः सन्त्येव सांयात्रिकाः ॥ १५॥ कस्यापि । 1113 सिन्धुस्तरंगैरुपलाल्य फेना- त्रत्नानि पंकैर्मलिनीकरोति । तथापि तान्येव महीपतीनां किरीटकोटीषु पदं लभन्ते ॥ १६ ॥ कस्यापि । -------------- अथ शङ्खान्योक्तयः ॥ ६४ ॥ 1114 उच्चैरुच्चर रुचिरं झिल्लि वर्त्मनि तरुं समारुह्य । दिग्व्यापिनि शब्दगुणे शङ्ख: संभावनाभूमिः ॥ १ ॥ कस्यापि । 1115 कीटगृहं कुटिलोन्तः कठिन: क्षाराम्बुसंभवः शून्यः । शङ्ख: श्रीपतिनिकटे केन गुणेन स्थितिं लेभे ॥ २ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 1116 अन्तः कुटिलतां विभ्रच्छङ्ख: स खलु निष्ठुरः । हुंकरोति यदाध्मातस्तदेव बहु गण्यताम् ॥ ३ ॥ कस्यापि । 1117 तात: क्षीरनिधिः स्वसा जलधिजा भ्राता सुरेशद्रुमः सौजन्यं सह कौस्तुभेन शुचिता यस्य द्विजेशादपि । धिक्कर्माणि स एव कम्बुरधुना पाषण्डिकान्ताकरे विश्रान्तः प्रतिवासरं प्रतिगृहं मैक्षेण कुक्षिंभरिः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1118 सर्वाशापरिपूरि हुंकृतिमदो जन्मापि दुग्धोदधे- र्गोविन्दाननचुम्बि सुन्दरतरं पूर्णेन्दुबिम्बाद्वपुः ॥ श्रीरेषा सहजा गुणाः किमपरं भण्यन्त एते हि य- त्कौटिल्यं हृदि पाञ्चजन्य भवतस्तेनातिलज्जामहे ॥ ५ ॥ कस्यापि । 1119 शङ्खा: सन्ति सहस्रशो जलनिधेर्वीचिच्छटाघट्टिता: पर्यन्तेषु लुठन्ति ये दलशतैः कल्माषितक्ष्मातलाः । एक: कोपि स पाञ्चजन्य उदभूदाश्चर्यधामा सतां यः संवर्तभरक्षमैर्मधुरिपोः श्वासानिलैः पूर्यते ॥ ६ ॥ कविरत्नस्य । 1120 क्व चाम्भोधौ जन्म क्व च वपुरिदं कुन्दधवलं क्व चावासस्थानं कृतमहह विष्णोः करतले । क्व नीचानामास्ये परिणतिरियं चुम्बनविधा- वितीवेदं शङ्ख: करुणकरुणं रोदिति मुहुः ॥ ७ ॥ ---------------- अथ नद्यन्योक्तयः ॥ ६५ ॥ 1121 यद्यपि दिशि दिशि सरितः परितः परिपूरिताम्भसः सन्ति । तदपि पुरंदरतरुणीसंगतिसुखदायिनी गङ्गा ॥ १ ॥ 1122 आजन्मस्थितयो महीरुह इमे कामं समुन्मूलिताः कल्लोलाः क्षणभङ्गुराः पुनरमी नीता: परामुन्नतिम् । अन्तर्ग्राहपरिग्रहो बहिरपि भ्राम्यन्ति गन्धद्विपा भ्रातः शोण न सोस्ति यो न हसति त्वत्संपदां विप्लवान् ॥ २॥ 1123 छायां प्रकुर्वन्ति नमन्ति पुष्पैः फलानि यच्छन्ति तटद्रुमा ये । उन्मूल्य तानेव नदी प्रयाति तरंगिणां क्व प्रतिपन्नमस्ति ॥ ३ ॥ 1124 कतिपयदेिवसस्थायी पूरो दूरोन्नतोपि भविता ते । तटिनि तटद्रुमपातनपातकमेकं चिरस्थायि ॥ ४ ॥ 1125 कुरु गम्भीराशयतां कल्लोलैर्जनय लोकविश्रान्तिम् । वीतपयोधरलक्ष्मीः कस्य न चरणैर्विलंघ्यासि ॥ ५ ॥ केषामप्येते । -------------- अथ तटाकान्योक्तयः ॥ ६६ ॥ 1126 हंसैर्लब्धप्रशंसैस्तरलितकमलप्रत्तरङ्गैस्तरंगै- र्नीरैरन्तर्गभीरैश्चपलबककुलत्रासलीनैश्च मीनैः । पालीरूढद्रुमालीतलसुखशयितस्त्रीप्रणीतैश्च गीतै- र्भीति प्रक्रीडदातिस्तव सलिलवलच्चक्रवाकस्तटाकः ॥ १॥ कस्यापि । 1127 क्रौञ्चः क्रीडतु कूर्दतां च कुररः कङ्क: परिष्वज्यतां मद्गुर्माद्यतु सारसश्च रसतु प्रोड्डीयतां टिट्ठिभः । मेकाः सन्तु बका रसन्तु चरतु स्वच्छन्दमाटिस्तटे हंहो पद्मसरः कुतः कतिपयैर्हंसैर्विना श्रीस्तव ॥ २ ॥ कस्यापि । 1128 अयमत्रसरः सरस्ते सलिलैरुपकर्तुमर्थिनामनिशम् इदमपि च सुलभमम्भो भवति पुनर्जलधराभ्युदये ॥ ३ ॥ श्रीवल्लभदेवस्य । 1129 एतस्मिन्मरुमण्डले परिचलत्कल्लोलकोलाहल- क्रीडत्कङ्कमपङ्कमङ्कविलसन्निःशङ्कमत्स्यव्रजम् । केनेदं विकसत्कुशेशयकुटीकोणक्वणत्षट्पद- श्रेणिप्रीणितपान्थमुज्ज्वलजलं चक्रे विशालं सरः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1130 स्तोकाम्भ: परिवर्तिताङ्गशफरग्रासार्थिनः सर्वतो लप्स्यन्ते वकटिट्टिभप्रभृतयः स्वल्पेषु साधुस्थितिम् । सद्यः शोषमुपागतेद्य सरसि श्रीसद्मपद्माकरे तस्मिन्पङ्कजिनीविलासरुचयो हंसा क्व यास्यन्त्यमी ॥ ५ ॥ इन्द्रकवेः । 1131 माद्यद्दिग्गजदानलिप्तकरटप्रक्षालनक्षोभिता व्योम्नः सीम्नि विचेरुरप्रतिहता यस्योर्मयो निर्मलाः । कष्टं भाग्यविपर्ययेण सरसः कल्पान्तरस्थायिन- स्तस्याप्येकबकप्रचारकलुषं कालेन जातं जलम् ॥ ६ ॥ विज्जकायाः । 1132 रे पद्माकर यावदस्ति भवतो मध्यं पयः पूरितं तावच्चक्रचकोरकङ्ककुररश्रेणीं समुल्लासय । पश्चात्त्वं समटद्बकोटचटुलत्रोटीपुटव्याहति- त्रुट्यत्कर्कटकर्परव्यतिकरैर्निन्दास्पदं यास्यसि ।॥ ७ ॥ कस्यापि । अथ कमलान्योक्तयः ॥ ६७ ॥ 1133 रे पद्मिनीदल तवात्र मया चरित्रं दृष्टं विचित्रमिव यद्विदितं ध्रुवं तत् । यैरेव शुद्धसलिलैः परिपालितस्त्वं तेभ्यः पृथग्भवसि पङ्कभवोसि यस्मात् ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य 1134 पङ्कज जलेषु वास: प्रीतिर्मधुपेषु कण्टकैः सङ्गः । यद्यपि तदपि तवैतच्चित्रं मित्रोदये हर्षः ॥ २ ॥ लक्ष्मीधरस्य । 1135 कुसुमं कोशातक्या विकसति रात्रौ दिवा च कूष्माण्ड्याः । अलिकुलनिलयं रुचिरं किंतु यशः कुमुदकमलयोरेव ॥३॥ कृष्णस्य । 1136 वरमश्रीकता लोके नासमानसमानता । इतीव कुमुदोद्भेदे कमलैर्मुकुलायितम् ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1137 नालस्यप्रसरो जडेष्वपि कृतावासस्य कोशे रुचि- र्दण्डे कर्कशता मुखेतिमृदुता मित्रे महान्प्रश्रयः । आमूलं गुणसंग्रहव्यसनिता द्वेषश्च दोषाकरे यस्यैषा स्थितिरम्बुजस्य वसतिर्युक्तैव तत्र श्रियः ॥ ५ ॥ कस्यापि । 1138 प्रसारितकरे मित्रे जगदुद्द्योतकारिणि । किं न कैरव लज्जा ते कुर्वतः कोशसंवृतिम् ॥ ६ ॥ कस्यापि । 1139 लक्ष्मीसंपर्कजातोयं दोषः पद्मस्य निश्चितम् । यदेष गुणसंदोहधाम्नि चन्द्रे परान्ग्मुखः॥ ७॥ 1140 रत्नाकरतनुजनुषि द्विजराजे राजनि श्रियो मित्रे । अमृतकरे च कलावति पद्मिनि वामा कुतो भवती ॥ ८ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 1141 उदितवति द्विजराजे कस्य न हृदये मुदः पदं दधति । संकुचसि कमल यदयं हर हर वामो विधिर्भवतः ॥ ९ ॥ कस्यापि । 1142 अन्तश्छिद्राणि भूयांसि कण्टका बहवो बहिः । कथं कमलनालस्य मा भूवन्भंगुरा गुणाः ॥१० ॥ कस्यापि । 1143 एतेन गुणा: पङ्कज सन्तोपि न ते प्रकाशमायान्ति । यल्लक्ष्मीवसतेस्तव मधुपैरुपजीव्यते कोशः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 1144 कामं भवन्तु मधुलम्पट षट्पदौघ - संघट्टघुर्घुरघनध्वनयोब्जखण्डाः । गायन्नतिश्रुतिमुखं विधिरेव यत्र भृङ्गः स कोपि धरणीधरनाभिपद्मः ॥ १२ ॥ श्रुतधरस्य । ---------- अथ कूपान्योक्तयः ॥ ६८ ॥ 1145 चित्रं न तद्यदयमम्बुधिरम्बुदौघ- सिन्धुप्रवाहपरिपूरतया महीयान् । त्वं त्वर्थिनामुपकरोषि यदल्पकूप निष्पीद्य कुक्षियुगलं हि महत्त्वमेतत् ॥ १ ॥ 1146 दिनमवसितं विश्रान्ताः स्मस्त्वया मरुकूप हे परमुपकृतं यत्ते वक्तुं पुनर्न वयं क्षमाः । भवतु सुकृतैरध्वन्यानामशेषजलो भवा- नियमपि घनच्छाया भूयात्तवोपतटं शमी ॥ २ ॥ कयोरप्येतौ । 1147 भीमश्यामप्रतनुवदनक्रूरपातालकुक्षि- क्रोडप्रान्तोपहितविभवस्याथ किं ते ब्रवीमि । येन त्वत्तः समभिलषतो वाञ्छितं क्षुद्रकूप क्लाम्यन्मूर्तेर्भवति सहसा कस्य नाधोमुखत्वम् ॥ ३ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 1148 सगुणैः सेवितोपान्तो विनतैः प्राप्तदर्शनः । नीचोपि कूपः सत्पात्रैर्जीवनार्थं समाश्रितः ॥ ४ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 1149 यद्यपि बहुगुणगम्यं जीवनमेतस्य कूपमुख्यस्य । जयति तथापि विवेको दानं पात्रानुमानेन ॥ ५ ॥ कस्यापि । --------------- अथ मरुस्थलान्योक्तयः ॥ ६९ ॥ 1150 मरौ नास्त्येव सलिलं कृच्छ्राद्यद्यपि लभ्यते । तत्कटु स्तोकमुष्णं च न करोति वितृष्णताम् ॥ १ ॥ कस्यापि । 1151 पायं पायं पिब पिब पयः सिञ्च सिञ्चाङ्गमङ्गं भूयो भूयः कुरु कुरु सखे मज्जनोन्मज्जनानि । एषाशेषश्रमशमपटुर्दुःखिताध्वन्यबन्धुः सिन्धुर्दूरीभवति भवतो मारवः पान्थ पन्थाः ॥ २ ॥ कस्यापि । 1152 भो भोः किं किमकाण्ड एव पतितस्त्वं पान्थ कान्या गति- स्तत्तादृक्तृषितस्य ते खलमतिः सोयं जलं गूहते । अस्थानोपगतामकालसुलभां तृष्णां प्रति क्रुध्य हे त्रैलोक्यप्रथितप्रभावमहिमा मार्गोह्यसौ मारवः ॥ ३ ॥ अभिनवगुप्तस्य । 1153 सत्पादपान्विपुलपल्लवपुष्पपुञ्ज - संपत्परीतवपुषः फलभारनम्रान् । व्योमाग्रशिञ्जितशकुन्तसमाश्रितोरु- शाखान्भरौ मृगयते न ततोस्ति मुग्धः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1154 किमसि विमनाः किं चोन्मादी क्षणादपि लक्ष्यसे पुनरपि पुनः प्रेक्षापूर्वा न काश्चन ते क्रियाः । स्वयमजलदां जानानोपि प्रविश्य मरुस्थलीं शिशिरमधुरं वारि प्राप्तुं यदध्वग वाञ्छसि ॥ ५ ॥ नरसिंहस्य । ----------------- अथ दावानलान्योक्तयः ॥ ७० ॥ 1155 यस्या महत्त्वभाजो भवन्ति गुणिनोमिता धनुर्देण्डाः । दहतस्तां वंशालीं को वनवह्ने विवेकस्ते ॥ १ ॥ कस्यापि । 1156 हे दावानल शैलाग्रवासिनः साधुशाखिनः । मुग्ध व्यर्थं त्वया दग्धाः प्रेरितेन प्रभञ्जनैः ॥ २ ॥ कस्यापि । 1157 दुदैवप्रभवप्रभञ्जनजवादुद्भूतभूमीरुहा- नेतान्सत्त्वगुणाश्रयानकरुण प्लुष्यन्किमुन्माद्यसि । ब्रूमस्त्वां वनहव्यवाह यदमी दग्धार्धदग्धा अपि दृष्टव्यास्तव तु क्षणाद्विलयिनो नामापि न ज्ञायते ॥ ३ ॥ कस्यापि । 1158 अभ्युन्नतेपि जलदे जगदेकसार- साधारणप्रणयहारिणि हा यदेते । उल्लासलास्यललितं तरवो न यान्ति हे दावपावक स तावक एव दोषः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1159 विध्वस्ता मृगपक्षिणो विधुरतां नीताः स्थलीदेवता धूमैरन्तरिताः स्वभावमलिनैराशा मही तापिता । भस्मीकृत्य सुपुष्पपल्लवफलैर्नम्रान्महापादपा- नुन्मत्तेन दवानलेन विपिनं वल्मीकशेषं कृतम् ॥ ५ ॥ --------------- अथ संकीर्णान्योक्तयः ॥ ७१ ॥ 1160 बिभ्राणे त्वयि भस्म कः समभवन्मन्दादरश्चन्दने कः क्षौमं कलयांचकार न कृती कृत्तिं वसाने त्वयि । धत्तूरस्पृहयालुतां त्वयि गते तत्याज कः केतकीं स्वातन्त्र्याज्जहिहि त्वमीश्वर गुणांल्लोकोस्ति तद्ग्राहकः ॥ १ ॥ कस्यापि । 1161 छिन्त्से ब्रह्मशिरो यदि प्रथयसि प्रेतेषु सख्यं यदि क्षीब: क्रीडसि मातृभिर्यदि रतिं धत्से श्मशाने यदि । सृष्ट्वा संहरसि प्रजा यदि तथाप्याधाय भक्त्या मनः कं सेवे करवाणि किं त्रिजगती शून्या त्वमेवेश्वरः ॥ २ ॥ धोईकवेः । 1162 दामोदरमुदराहितभुवनं यो वहति लीलया गरुडः । कस्य तरोरुपरिष्टात्खिन्नोसौ श्रान्तिमपनयतु ॥ ३ ॥ कस्यापि । 1163 अहिरहिरिति संभ्रमपदमितरजने किमपि कातरे भवतु । विहगपतेराहारः स तु सरलमृणालदलरुचिरः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1164 यः पीयूषसहोदरैः स्नपयति ज्योत्स्नाजलैः सर्वतो यश्च त्वामधिकाधिकं ज्वलयति प्रोद्दामतापैः करैः । भ्रातर्व्योम तयोरपि स्थितिमिह व्यातन्वतो विक्रिया- निर्मुक्तस्य महत्त्वमेतदसमं दूरेधिरूढं तव ॥ ५ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 1165 शैत्यं नाम गुणस्तवैव तदनु स्वाभाविकी स्वच्छता किं ब्रूमः शुचितां भवन्ति शुचयः स्पर्शेन यस्यापरे । किंचात: परमुच्यते स्तुतिपदं यज्जीवनं देहिनां त्वं चेन्नीचपथेन गच्छसि पयः कस्त्वां निरोद्धुं क्षमः ॥ ६ ॥ 1166 अब्जं त्वब्जमथाब्जभूस्तत इदं ब्रह्माण्डमण्डात्पुन- र्विश्वं स्थावरजङ्गमं तदितरं त्वन्मूलमित्थं पयः । धिक्त्वां चौर इव प्रयासि निभृतं निर्गत्य जालान्तरै- र्वध्यन्ते विवशास्त्वदेकशरणास्त्वामाश्रिता जन्तवः ॥ ७ ॥ कयोरप्येतौ । 1167 समुद्रस्यापत्यं प्रथितमहिमामुद्रितभुवः स्वसा प्रालेयांशोस्त्रिनयनशिरोधामवसतेः । मुरारातेर्योषित्सरसिरुहकिंजल्कनिलया तथापि श्री: स्त्रीत्वात्प्रकृतिचपलालिङ्गति खलान् ॥ ८ ॥ 1168 तापापहे सहृदये रुचिरे प्रबुद्धे मित्रानुरागनिरते धृतसद्भुणौधे । स्वाङ्गप्रदानपरिपूरितषट्पदौघे युक्तं तवेह कमले कमले स्थितिर्यत् ॥ ९ ॥ कयोरप्येतौ । 1169 जम्भारिरेव जानाति रम्भासंभोगविभ्रमम् । घटचेटीविट: किंस्विज्जानात्यमरकामिनीम् ॥ १० ॥ कस्यापि । 1170 यदेतत्कामिन्या सुरतविरतौ पल्लवरुचा करेणानीतस्त्वं वससि सह हारेण गुणिना । मुहुः कुर्वन्गीतं कुचकलशपीठोपरि लुठ- न्नये वीणादण्ड प्रकटय फलं कस्य तपसः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 1171 यदेतन्नेत्राम्भः पतदपि समासाद्य तरुणी- कपोले व्यासङ्गं कुचकलशमस्याः कलयति । ततः श्रोणीबिम्बं व्यवसितविलासं तदुचितं स्वभावस्वच्छानां विपदपि सुखं नान्तरयति ॥ १२ ॥ कस्यापि । 1172 यत्पूर्वं पवनाग्निशस्त्रसलिलैश्चीर्णं तपो दुष्करं तस्यैतत्फलमीदृशं परिणतं यज्जातरूपं वपुः । मुग्धापाण्डुकपोलचुम्बनसुखं सङ्गश्च रत्नोत्तमैः प्राप्तुं कुण्डल वाञ्छसे किमपरं यन्मूढ दोलायसे ॥१३॥ कस्यापि । 1173 सद्वृत्तसद्गुणविचित्रमहार्हकान्त कान्ताघनस्तनतटाञ्चितचारुमूर्ते । आ: पामरीकठिनकण्ठविलग्नभङ्ग हा दार हारितमहो भवता गुणित्वम् ॥ १४ ॥ कस्यापि । 1174 मौलौ सन्मणयो गृहं गिरिगुहा त्यागः किलात्मत्वचो निर्यत्नोपनतैश्च वृत्तिरनिलैरेकत्र चर्येदृशी । अन्यत्रानृजुवर्त्म वाग्द्विरसना वक्रे विषं वीक्षणं सर्वामङ्गलसूचकं कथय भो भोगिन्सखे किं न्विदम् ॥ १५ ॥ कस्यापि । 1175 दुश्चरितैरेव निजैर्भवति दुरात्मा विशङ्कितो नित्यम् । दर्शनपथमापन्नं पन्नगकुलमाकुलीभवति ॥ १६ ॥ कस्यापि । 1176 यस्मै ददाति विवरं भूमिः फूत्कारमात्रभीतेव । आशीविषः स दैवादद्य करण्डस्थितिं सहते ॥ १७ ॥ कस्यापि । 1177 भेकेन क्वणता सरोषपरुषं यत्कृष्णसर्पानने दातुं कर्णचपेटमुज्झितभिया हस्तः समुल्लासितः । यच्चाधोमुखमक्षिणी पिदधता नागेन तूष्णीं स्थितं तत्सर्वं विषमन्त्रिणो भगवतः कस्यापि लीलायितम् ॥ १८ ॥ कस्यापि । 1178 श्रुत्वा कुम्भसमुद्भवेन मुनिना किंचिन्मदात्याहितं सिन्धावन्धकुटुम्बदर्दुरकुलं हर्षादिदं ध्यायति । गाम्भीर्याद्यदि ते न बिभ्यति न वा त्रस्यन्ति भेकीशिशो- रत्रागत्य सुखं वसन्तु तिमयो जातानुकम्पावयम् ॥ १९ ॥ कस्यापि । 1179 आपूर्येत पुनः स्फुरच्छफरिकाशारोर्मिभिर्वारिभि- र्भूयोपि प्रविजृम्भमाणनलिनं पश्येम तोयाशयम् । इत्याशाशततन्तुबद्धहृदयो नक्तंदिनं दीनधीः शुष्यत्यातपशोषितस्य सरसस्तीरे जरत्सारसः ॥ २० ॥ कस्यापि । 1180 अस्तं गतोयमरविन्दवनैकबन्धु- र्भस्वान्न लङ्घयति कोपि विधिप्रणीतम् । हे चक्र धैर्यमवलम्ब्य विमुञ्च शोकं धीरास्तरन्ति विपदं न तु दीनाचेत्ताः ॥ २१ ॥ कस्यापि । 1181 रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजं च । इत्यादि चिन्तयति कोशगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उन्मुमूल ॥ २२ ॥ कस्यापि । 1182 हंसः प्रयाति शनकैर्यदि यातु तस्य नैसर्गिकी गतिरियं हि न तत्र चित्रम् । गत्या तया जिगमिषुर्बक एष मूढ- श्चेतो दुनोति सकलस्य जनस्य नूनम् ॥ २३ ॥ कस्यापि । 1183 कल्याणं नः किमधिकमितो जीवनार्थं पथस्त्वं छित्त्वा वृक्षानहह दहसि भ्रातरङ्गारकार । न त्वेतस्मिन्नशनिपिशुनैरातपैराकुलाना- मध्वन्यानामशरणमरुप्रान्तरे कोभ्युपायः ॥ २४ ॥ कस्यापि । 1184 भ्रातर्ग्राम्यकुविन्द कन्दलयता वस्त्राण्यमूनि त्वया गोणीविभ्रमभाजनानि सुबहून्यात्मा किमायास्यते । किं त्वेकं रुचिरं चिरादभिनवं वासस्तथा तन्यतां यन्नोज्झन्ति कुचस्थलात्क्षणमपि क्षोणीभुजां वल्लभाः ॥ २५ ॥ कस्यापि । 1185 रे लाङ्गलिक निषद्याक्रोडे लोहं पुरा यदद्राक्षीः । स्पर्शस्पर्शविशेषात्तदखिलमजनिष्ट हेम नृपयोग्यम् ॥ २६ ॥ अच्युतस्य । 1186 दुर्गा नदी शिथिलबन्धावलम्बिनी नौ- रभ्युन्नता जलमुचो विषम: समीरः । आरूढवान्निजकुटुम्बयुतोध्वनीन- स्तत्कर्णधार कुरु यत्सदृशं कुलस्य ॥ २७ ॥ कस्यापि । 1187 वंशः प्रांशुरसौ घुणव्रणमयो जीर्णा वरत्रा इमाः कीला: कुण्ठतया विशन्ति न महीमाहन्यमाना अपि । आरोहव्यवसायसाहसमिदं शैलूष संत्यज्यतां दूरे श्रीर्निकटे कृतान्तमहिषग्रैवेयघण्टारवः ॥ २८ ॥ कस्यापि । 1188 मौलिः स्वर्णकिरीटकान्तिरुचिरः केयूरभव्यौ भुजौ त्वद्भृत्याः किल कञ्चुकिप्रभृतयो देवेति विज्ञाप्यसे । इत्थं कल्पनया कुशीलवनृपाहंकारदार्ढ्यं वृथा नृत्यान्ते भवतो भविष्यति मषीमात्रावशेषं वपुः ॥ २९ ॥ कस्यापि । 1189 अमी तिलास्तैलिक नूनमेतां स्नेहादवस्थां भवतोपनीताः । द्वेषोभविष्यद्यदमीषु नूनं तदा न जाने किमिवाकरिष्यः ॥ ३० ॥ कस्यापि । 1190 किं व्यक्तीकुरुषे सरोजमुकुलाकारामुरोजश्रियं लीनेनाधरपल्लवे कुसुमतां किं वा स्मितेनामुना । आकूतामृतशीतलाः श्रमयसे किं वा गिरो नागरी- र्मुग्धे कामिनि किं मुधा घटयसि क्लीबे कटाक्षच्छटाः ॥ ३१ ॥ 1191 वक्रा नैष तनूविवर्तनगतीर्गृह्णाति साचिस्मित- स्मेरैर्दृग्वलनैरमुष्य न मनाक्चेतः परावर्तते । हस्ते त्वं मुनिदारकस्य पतिता कल्याणि तन्नीयतां वेदीमार्जनबर्हिरर्पणवषट्कर्तव्यपाकैर्वयः ॥ ३२ ॥ 1192 स्रग्दाम मूर्धनि निधेहि गवेधुकानां गुञ्जामयीमुरसि धारय हारयष्टिम् । बाले कलावति चिरं पतितासि पल्लौ तल्लौहमन्यदपि भूषणमेषणीयम् ॥३३ ॥ केषामप्येते । 1193 भ्रातः काञ्चनलेपगोपितबहिस्ताम्राकृते सर्वतो मा भैषी: कलश स्थिरो भव चिरं देवालयस्योपरि । ताम्रत्वं गतमेव काञ्चनमयी कीर्ति: स्थिरा तेधुना नान्तस्तत्त्वविचारणप्रणयिनो लोका बहिर्बुद्धयः ॥ ३४ ॥ कस्यापि । 1194 न यत्र गुणवत्पात्रमेकमप्यस्ति संनिधौ । कस्तत्र भवतः पान्थ कूपेम्बुग्रहणादरः ॥ ३५ ॥ 1195 रक्ष पात्रगतं स्नेहं प्रदीपश्रीविवर्धनम् । प्रयास्यन्ति विनानेन भस्मत्वं भवतो गुणाः ॥ ३६॥ एतौ राजपितामहमहादेवस्य । 1196 को हि तुलामधिरोहति शुचेिना दुग्धेन सहजमधुरेण । तप्तं विकृतं मथितं केवलमुद्गिरति यत्स्नेहम् ॥ ३७ ॥ कस्यापि । 1197 दृढतरगलकनिबन्ध: कूपनिपातोपि कलश ते धन्यः । यज्जीवनदानैस्त्वं तर्षामर्षं नृणां हंसि ॥३८ ॥ 1198 यत्सद्गुणोपि सरलोपि तटस्थितोपि वंशोद्गतोपि विदधासि नृशंसकर्म । वक्रात्मनो बडिशदण्ड तदेतदस्य जानामि संगतिफलं तव कण्टकस्य ॥ ३९ ॥ 1199 द्वात्रिंशद्दशनद्वेषिमध्ये भ्रमसि नित्यशः । तदिदं शिक्षिता केन जिह्वे संचारकौशलम् ॥ ४० ॥ 1200 अनिल निखिलविश्वं प्राणिति त्वत्प्रयुक्तं सपदि च विनिमीलत्याकुलं त्वद्वियोगात् । वपुरपि परमेशस्याचितं नोचितं ते सुरभिमसुरभिं वा यत्स्वमङ्गीकरोषि ॥ ४१ ॥ 1201 अपि त्यक्तामि कस्तूरि पामरैः पङ्कशङ्कया । अलं खेदेन भूपालाः किं न सन्ति महीतले ॥ ४२ ॥ केषामप्येते । 1202 जन्मस्थानं न खलु विमलं वर्णनीयो न वर्णो दूरे पुंसां वपुषि रचना पङ्कशङ्कां करोति । यद्यप्येवं सकलसुरभिद्रव्यगर्वापहारी को जानीते परिमलगुणं काक कस्तूरिकायाः ॥४३ ॥ विद्यापतेः । 1203 कौस्तुभमुरसि मुरारे: शिरसि शशी द्योतते पुरां जयिनः । तनुजन्मानौ जलधेर्जग्मतुरियतीं गतिं पश्य ॥ ४४ ॥ कस्यापि । 1204 तुल्यं भूभृति जन्म तुल्यमुभयोर्मूल्यं च तुल्यं वपु- स्तुल्यं दार्ढ्यमुदग्रटङ्कदलनं तुल्यं च पाषाणयोः । एकस्याखिलवन्दनाय विधिना देवत्वमारोपितं तद्दूरे विहितापरस्य तु पदाघातास्पदं देहली ॥ ४५ ॥ 1205 तृषार्ते: सारङ्गैः प्रतिजलघरं भूरि विरुतं घनैर्मुक्ता धाराः सपदि पयसस्तान्प्रति मुहुः । खगानां के मेघाः क इह विहगा वा जलमुचा- मयाच्यो नार्तानामनुपकरणीयो न महताम् ॥ ४६ ॥ कस्यापि । 1206 भ्रातः पञ्जरलावक मा कुरु संतोषमन्यनिधनेन । प्रातस्तत्रैव धातुर्वामत्वं किं न जानासि ॥ ४७ ॥ कस्यापि । 1207 मलोत्सर्गं गजेन्द्रस्य मूर्ध्नि काकः करोति यत् । कुलानुरूपं तत्तस्य यो गजो गज एव सः ॥ ४८ ॥ 1208 ग्रासाद्गलितसिक्थस्य करिणः किं गतं भवेत् । पिपीलकस्तु तेनैव सकुटुम्बोपि जीवति ॥ ४९ ॥ 1209 बन्धनस्थोपि मातङ्गः सहस्रभरणक्षमः । अपि स्वच्छन्दचारी श्वा स्वोदरेणापि दुःखितः ॥ ५० ॥ 1210 ऊर्णां नैष दधाति नैव विषयो वाहस्य दोहस्य वा तृप्तिर्नास्य महोदरस्य बहुभिर्घासैः पलालैरपि । हा कष्टं कथमस्य पृष्ठशिखरे गोणी समारोप्यते को गृह्णाति कपर्दकैरलमिति ग्राम्यैर्गजो हस्यते ॥ ५१ ॥ केषामप्येते । 1211 पिब पयः प्रसर क्षितिपान्तिकं कलय कांचन काञ्चनशृङ्खलाम् । इदमवद्यतमं हि यदीहसे भषण संप्रति केसरिणस्तुलाम् ॥ ५२ ॥ भीमसिंहपण्डितस्य । 1212 उदस्योच्चैः पुच्छं शिरसि निहितं जीर्णकुटिलं यदृच्छाव्यापन्नद्विपपिशितलेशाः कवलिताः । गुहागर्ते शून्ये सुचिरमुषितं जम्बुक सखे किमेतस्मिन्कुर्मो यदसि न गतः सिंहसमताम् ॥ ५३ ॥ भट्टेन्दुराजस्य । 1213 यस्यां स केसरियुवा पदमाबबन्ध गन्धद्विपेन्द्ररुधिरारुणिताङ्गणायाम् । तामद्य पर्वतदरीं धुतधूम्रलोमा गोमायुरेष वपुषा मलिनीकरोति ॥ ५४ ॥ कस्यापि । 1214 निष्कन्दामरविन्दिनीं स्थपुटितोद्देशां कसेरुस्थलीं जम्बालाविलमम्बु कर्तुमितरा सूते वराही सुतान् । दंष्ट्रायां चतुरर्णवोर्मिपटलैराप्लावितायामियं यस्या एव शिशोः स्थिता वसुमती सा पोत्रिणी पुत्रिणी ॥५५॥ कस्यापि । 1215 शतपदी सति पादशंते क्षमा यदि न गोष्पदमप्यतिवर्तितुम् । किमियता द्विपदस्य हनूमतो जलनिधेः क्रमणे विवदामहे ॥ ५६ ॥ भल्लटस्य । 1216 वृक्षान्दोलनमद्य ते क्व नु गतं नर्म स्वयूथस्य वा यूकान्वेषणरोषसौख्यबहुलाश्चेष्टा मुखोत्थाः क्व ताः । क्वारण्ये फलपूर्णगल्लकुहरस्यान्येषु ता भीषिका भीतः संप्रति कौशिकाद्गलवलद्व्यालः कपे नृत्यसि ॥ ५७ ॥ श्रीदामोदरदेवानाम् । 1217 आकर्ण्य गुञ्जितरवं घनगर्जितुल्यं सिंहस्य यान्ति वनमन्यदिभा भयार्ताः । तत्रैव पौरुषनिधिः स्वकुलेन सार्धं दर्पोद्धुरो वसति वीतभयो वराहः ॥ ५८ ॥ शार्ङ्गधरस्य । ---------------- अथ सामान्यराजप्रशंसा ॥ ७२ ॥ 1218 सरस्वती स्थिता वक्रे लक्ष्मी: करसरोरुहे । कीर्ति: किं कुपिता देव येन देशान्तरं गता ।॥ १ ॥ सरस्वतीकुटुम्बस्य । 1219 तुलामारुह्य रविणा वृश्चिके निहितं पदम् । भवता शिरसि न्यस्यमयत्नेनैव भोगिनाम् ॥ २ ॥ 1220 किं कृतेन न यत्र त्वं यत्र त्वं किमसौ कलिः । कलौ चेद्भवतो जन्म कलिरस्तु कृतेन किम् ॥ ३ ।॥ 1221 सर्वदा सर्वदोसीति मिथ्या संस्तूयसे बुधैः । नारयो लेभिरे पृष्ठं न वक्षः परयोषितः ॥ ४ ॥ 1222 कोप्यन्य: कल्पवृक्षोयं चकास्ति क्षितिमण्डले । यत्पाणिपल्लवोप्येकः कुरुतेधः सुरद्रुमम ॥ ५ ॥ केषामप्येते । 1223 देव त्वं जय यस्य राजति महाराष्ट्रीकुचोच्चं कुलं लाटीवाङ्मृदु नर्म चेदिवनितानाभीगभीरं मनः । आभीरीकटिविस्तृता मतिरसिर्गौडीकचश्यामल: कर्णाटीरतिनिष्ठुरो रणरसः कीरीमुखाच्छं यशः ॥ ६ ॥ 1224 ते कौपीनधनास्त एव हि परं धात्रीफलं भुञ्जते तेषां द्वारि नदन्ति वाजिनिवहास्तैरेव लब्धा क्षितिः । तैरेतत्समलंकृतं निजकुलं किं वा बहु ब्रूमहे ये दृष्टाः परमेश्वरेण भवता रुष्टेन तुष्टेन वा ॥ ७ ॥ कयोरप्येतौ । 1225 संग्रामाङ्गणमागतेन भवता चापे समारोपिते देवाकर्णय येन येन सहसा यद्यत्समासादितम् । कोदण्डेन शराः शरैररिशिरस्तेनापि भूमण्डलं तेन त्वं भवता च कीर्तिरतुला कीर्त्या च लोकत्रयम् ॥ ८ ॥ कस्यापि । 1226 देव त्वद्यशसि प्रसर्पति जगल्लक्ष्मीसुधोच्चैःश्रव- श्चन्द्ररावणकौस्तुभाः स्थितिमिवामन्यन्त दुग्धाम्बुधौ । किं त्वेकः पुनरस्ति दूषणकणो यन्नोपयाति भ्रमा- त्कृष्णं श्री: शितिकण्ठमद्रितनया नीलाम्बरं रोहिणी ॥ ९ ॥ कस्यापि । 1227 किं वृत्तान्तैः परगृहगतैः किं तु नाहं समर्थ- स्तूष्णीं स्थातुं प्रकृतिमुखरो दाक्षिणात्यस्वभावः । गेहे गेहे विपणिषु तथा चत्वरे पानगोष्ट्या- मुन्मत्तेव भ्रमति भवतो वल्लभा देव कीर्तिः ॥ १० ॥ मातङ्गदिवाकरस्य । 1228 युधिष्ठिरोसि भीमोसि चरितैरर्जुनो भवान् । प्रज्ञया सहदेवोसि वाच्यता न कुलस्य ते ॥ ११ ॥ 1229 बलिकर्णदधीचाद्याः पुरा पञ्चत्वमागताः । पञ्चत्वं न गताश्चित्रं त्वयि जीवति पञ्चमे ॥ १२ ॥ 1230 त्वद्गुणैर्ग्रथितः शुद्धैरमितैर्ब्रह्मगोलकः । विधत्ते कीर्तिकन्यायाः विधिराक्रीडकौतुकम् ॥ १३ ॥ केषामप्येते । 1231 यशोदयामण्डितकान्तदेहो बाल्येपि गोपालजनस्य नेता । गोमण्डलं पासि बलेन युक्तः कथं न राजन्पुरुषोत्तमोसि ॥ १४ ॥ कस्यापि 1232 साशङ्कस्य समाकुलीकृतमतेरत्यन्तनिस्तेजसः स्विन्नाङ्गस्य विकम्पमानहृदयस्यारूढमन्योर्भृशम् । लज्जां संत्यजतः क्रमं विमृशतो विघ्नान्बहून्पश्यतः क्लेशो योर्थिजनस्य वक्तुमनसो मा भूत्स ते विद्विषाम् ॥ १५॥ कस्यापि । 1233 नो काम: प्रतिहन्यते प्रणयिषु स्वप्नेपि नाथ त्वया नैवाध: कुरुषे वृषं द्विरसना व्याला न ते वल्लभाः । नो बह्व्यस्तव मूर्तयो न च तनुर्नित्यं जडानुग्रह- व्यग्रा नो विषमा च दृक्त्वमथ च ख्यातः क्षितावीश्वरः ॥ १६ । कस्यापि । 1234 सिक्तायां वीरकण्ठस्थलबहलगलद्रक्तधाराम्बुवर्षै- र्माद्यन्मातङ्गकुम्भोद्दलनविलुलितैर्मौक्तिकैः पुष्पितायाम् । संग्रामोद्यानभूमौ तुरगखुरमुखोत्खातकृष्टस्थलायां जातं त्वत्खड्गवल्यां फलमतुलरसास्वादहृद्यं जयश्रीः ॥१७॥ कस्यापि । 1235 उद्यद्बालाङ्कुरश्रीर्दिशि दिशि दशनैरेभिराशागजानां रोहन्मूला सुगौरैरुरगपतिफणैरत्र पातालकुक्षौ । अस्मिन्नाकाशदेशे विकसितकुसुमा राशिभिस्तारकाणां नाथ त्वत्कीर्तिवल्ली फलति फलमिदं बिम्बमिन्दोः सुधार्द्रम् ॥ १८ ॥ कस्यापि । 1236 हारानाहर देव चन्द्रधवलान्नो चेत्पयोधेस्तटीं संप्राप्ते त्वयि सैन्यवारणगणैर्मज्जद्भिराक्षोभितम् । सिन्दूरारुणमम्बु मेघपटलीपीतोज्झितं शुक्तिषु स्वल्पैरेव दिनैः करिष्यति महीमाताम्रमुक्ताफलाम् ॥ १९ ॥ कस्यापि । 1237 दर्पान्धगन्धगजकुम्भकपाटकूट- संक्रान्तिनिघ्नघनशोणितशोणशोचिः । वीरैर्व्यलोकि युधि कोपकषायकान्तिः कालीकटाक्ष इव यस्य करे कृपाणः ॥ २० ॥ कस्यापि । 1238 इन्दुं निन्दति चन्दनं न सहते मल्लीस्रजं नेहते हारं द्वेष्टि सिताभ्रमुज्झति बिसस्तोमं निगृह्णाति च । श्रीभूपाल महीधरेषु विपिनेष्वम्भोधितीरेषु च त्वत्कीर्तिस्त्वदरिप्रिया च विलसत्युच्चैः स्फुरत्पाण्डिमा ॥ २१ ॥ कस्यापि । 1239 कृष्णत्वं घनमण्डलस्य गलितं लग्नं मुखे त्वद्विषां विद्युद्धाम जगाम तावकमसिं गर्जिर्भवद्दुन्दुभिम् । बृष्टिस्त्वत्परिपन्थिपार्थिववधूनेत्रेषु चक्रे स्थितिं चापं ते वसुधाधिनाथ बलभित्कोदण्डकान्तिः श्रिता ॥ २२ ॥ कस्यापि । 1240 सिन्दूरं सीमन्तात्स्मितं मुखाद्वैरिराजवनितानाम् । यस्य प्रतापयशसी हरतः स्म सदृग्गुणासहने ॥ २३ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 1241 अभिमतफलदाता त्वं च कल्पद्रुमश्च प्रकटमिह विशेषं कंचनोदाहरामः । कथमिव मधुरोक्तिप्रेमसंमानमिश्रं तुलयति सुरशाखी देव दानं त्वदीयम् ॥ २४ ॥ कस्यापि । 1242 कल्पद्रुमो न जानाति न ददाति बृहस्पतिः । अयं तु जगतीजानिर्जानाति च ददाति च ॥ २५ ॥ कस्यापि । 1243 नालिङ्गन्ति कुचद्वयं भवदिभप्रोत्तुङ्गकुम्भद्वय- त्रासाद्वेणिलतासु नैव दधति प्रीतिं तवासिभ्रमात् । भ्रूभङ्गान्भवदीयदुर्धरधनुर्भ्रान्त्या भजन्ते न ते वैरिक्षोणिभुजो निजाम्बुजदृशां भूमण्डलाखण्डल ॥ २६ ॥ 1244 भग्नासु रिपुसेनासु नेतरत्त्वं महामहाः । खड्गान्तर्निजमेवैकमद्राक्षीः संमुखं मुखम् ॥ २७ ॥ 1245 देव त्वद्विजयप्रयाणविलसत्सद्वाजिराजिव्रज- क्षुण्णक्ष्मातललीनपांसुपटलप्राप्तानिमेषेक्षणाः । सुत्रामा बहु मन्यते फणिपतिं पातालमूलस्थितं सोप्युद्दामकरीन्द्रदुर्धरभरक्लान्तः सहस्रेक्षणम् ॥ २८ ॥ 1246 अत्युक्तौ यदि न प्रकुप्यसि मृषावादं न चेन्मन्यसे तद्ब्रूमोद्भुतकीर्तनेन रसना केषां न कण्डूयते । देव त्वत्तरुणप्रतापतपनज्वालावलीशोषिताः सर्वे वारिधयस्तवारिवनितानेत्राम्बुभिः पूरिताः ॥ २९ ॥ केषामप्येते । ---------------- अथ विशिष्टराजवर्णनम् ॥ ७३ ॥ 1247 गायन्तु किंनरगणाः सह किंनरीभिः श्रीरामचन्द्र शिखरेषु हिमाचलस्य । शंखेन्दुकुन्ददलबालमृणालनाल- नीहारहारहरहाससितं यशस्ते ॥ १ ॥ श्रीवाल्मीकिकवेः । 1248 कूर्मः पादोत्र यष्टिर्भुजगपतिरसौ भाजनं भूतधात्री तैलापूर: समुद्राः कनकागिरिरयं वृत्तवर्तिप्ररोहः । अर्चिश्चडांशुरोचिर्गगनमलिनिमा कज्जलं दह्यमाना शत्रुश्रेणीपतंगा जयति रघुपते त्वत्प्रतापप्रदीपः ॥ २ ॥ हनुमतः । 1249 तत्कृतं यन्न केनापि तद्दत्तं यन्न केनचित् । तत्साधितमसाध्यं यद्विक्रमार्केण भूभुजा ॥ ३ ॥ 1250 हस्ती वन्यः स्फटिकघटिते भित्तिभागे स्वबिम्बं दृष्ट्वा दृष्ट्वा प्रतिगज इति त्वद्द्विषां मन्दिरेषु । दन्ताघाताद्गलितदशनस्तं पुनर्वीक्ष्य सद्यो मन्दं मन्दं स्पृशति करिणीशङ्कया विक्रमार्क ॥ ४ ॥ कयोरप्येतौ । 1251 हृष्यत्कृष्टासिपिष्टोत्कटकरटिघटाकुम्भकूटावटान्त- र्निष्ठ्यूतासृक्तटिन्यास्तटनिकटनटत्कौणपाट्टाट्टहासा । श्रीभोज त्वद्रणक्ष्मा क्षतभटविकटोरःस्थलत्रोटकुप्य- द्गृध्रौघत्रोटिकोटिप्रकटचटचटाशब्दरौद्राभवद्द्राक् ॥ ५ ॥ 1252 भो भोः श्रीभोजदेवं श्रयत विनयतः शत्रवः क्षत्रवगो: प्राणत्राणाय नो वा न भवति भवतां क्वाप्यरण्यं शरण्यम् । मत्वा मातङ्गकुम्भद्वितयमिति पुरा क्रूरवृत्तिर्भिनत्ति क्रुद्धः शुद्धान्तकान्ताकुचकलशयुगं रंहसा सिंहशावः ॥ ६ ॥ 1253 श्रीभोज साम्यं तव कल्पवृक्षः सदा वदान्योपि कथं प्रयातु । यतो भवद्दानसुपुष्टविप्र- हव्येन कुक्षिंभरिरस्य भर्ता ॥ ७ ॥ एते देवेश्वरपण्डितस्य । 1254 मन्दश्चन्द्रकिरीटपूजनरसे तृष्णा न कृष्णार्चने स्तम्भः शंभुनितम्बिनीप्रणतिषु व्यग्रो न धातुर्गृहे । अस्माकं परमर्दनोस्ति वदने न्यस्तेन संरक्षितः पृथ्वीराजनरेश्वरादिति तृणं तत्पत्तने पूज्यते ॥ ८ ॥ विनायकपण्डितस्य। 1255 आ विन्ध्यादा हिमाद्रेर्विरचितविजयस्तीर्थयात्राप्रसङ्गा- दद्ग्रीवेषु प्रहर्ता नृपतिषु विनमत्कंधरेषु प्रसन्नः । आर्यावर्त यथार्थं पुनरपि कृतवान्म्लेच्छविच्छेदनाभि- र्देव: शाकंभरीन्द्रो जगति विजयते वीसलक्षोणिपालः ॥ ९ ॥ 1256 ब्रूते संप्रति चाहुवाणतिलकः शाकंभरीभूपतिः श्रीमान्विग्रहराज एष विजयी संतानजानात्मनः । अस्माभिः करदं व्यधायि हिमवद्विन्ध्यान्तरालं भुवः शेषस्वीकरणाय मास्तु भवतामुद्योगशून्यं मनः ॥ १० ॥ एतौ नृगनृपतिपाषाणयज्ञयूपप्रशस्तेः । 1257 मा चक्र चक्रिविरहज्वरकातरो भू: संकोचमम्बुज न याहि न यामिनीयम् । हम्मीरभूपहयटापविदीर्णभूमि- रेणूत्करैरयमकारि दिवान्धकारः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 1258 राजन्त्राजमृगाङ्क शंकरकवे किं पत्रिकायामिदं श्लोकः कस्य तवैष देव शृणुमः संपठ्यतां पठ्यते । एतासामरविन्दसुन्दरदृशां द्राक्चामरान्दोलना- दुद्वेल्लद्भुजवल्लिकङ्कणरणत्कार: क्षणं वार्यताम् ॥ १२ ॥ 1259 अर्धं दानववैरिणा गिरिजयाप्यर्धं हरस्याहृतं देवेत्थं जगतीतले स्मरहराभावे समुन्मीलति । गङ्गा सागरमम्बरं शशिकला शेषश्च पृथ्वीतलं सर्वज्ञत्वमधीश्वरत्वमगमत्त्वां मां च भिक्षा श्रिता ॥ १३ ॥ एतौ शंकरकवेः । 1260 पृथ्वी श्रीमदनङ्गभीम महती तद्वेष्टनं वारिधिः पीतोसौ कलशोद्भवेन मुनिना स व्योम्नि खद्योतवत् । तद्विष्णोर्दनुजाधिनाथजयिनः पूर्णं पदं नाभव- द्देवश्चेतसि वर्तते तव सदा त्वत्तो महान्नापरः ॥ १४ ॥ सार्वभौमस्य । 1261 चक्रः पप्रच्छ पान्थं कथय मम सखे नास्ति स क्वापि देशो वस्तुं नो यत्र रात्रिर्भवति भुवि खगायेति स प्रत्यवाच । नीते मेरौ समाप्तिं कनकवितरणैः श्रीजगद्देवनाम्ना सूर्येनन्तर्हितेस्मिन्कतिपयदिवसैर्वासराद्वैतसृष्टिः ॥ १५ ॥ कस्यापि । 1262 मुखे हारावाप्तिर्नयनयुगले कङ्कणभरो नितम्बे पत्त्राली सतिलकमभूत्पाणियुगलम् । अरण्ये श्रीकर्ण त्वदरियुवतीनां विधिवशा- दपूर्वोयं भूषाविधिरहह जातः किमधुना ॥ १६ ॥ कस्यापि । 1263 कीर्तिः कैतववीररुद्र भवतः स्वर्वाहिनीगाहिनी दिक्पालानखिलान्परीत्य दधती पाण्योः प्रतापानलम् । सप्ताम्भोनिधिमण्डलान्यधिगता त्वय्येकपत्नीव्रत- ख्यात्यै विष्णुपदं स्पृशत्यनुदिनं शेषस्य शीर्षण्यपि ॥१७॥ कस्यापि । 1264 विन्ध्याद्रिः करिसाधने निरुपमो रत्नाकरः कोशभृ- त्सौगन्धी मलयाचल: परिचराः सर्वेपि विद्याधराः । विश्वाशापरिपूरणं वितरणं देशोप्यहो दक्षिण: पाण्ड्याखण्डल वीरपाण्ड्य भवतः किं किं न लोकोत्तरम् ॥१८॥ सुदर्शनकवेः । 1265 तवाङ्गणे सुन्दर वीरपाण्ड्य मतङ्गजाः शृङ्खलिनो विभान्ति । आवासदानादरिभूपतीना- माशान्तरौला इव सापराधाः ॥ १९ ॥ कस्यापि । 1266 मुञ्चति मुञ्चति कोशं त्यजति त्यजति क्षमामाशु । अर्जुनदेवकृपाणे भजति च भजाते प्रकम्पमरिवर्गः ॥ २० ॥ अथारिपलायनम् ॥ ७४ ॥ 1267 अधाक्षीन्नो लङ्कामयमयमुदन्वन्तमतर- द्विशल्यां सौमित्रेरयमुपनिनायौषधिवराम् । इति स्मारं स्मारं त्वदरिनगरीभित्तिलिखितं हनूमन्तं दन्तैर्दशति कुपितो राक्षसगणः ॥ १ ॥ कस्यापि । 1268 राजन्त्राजसुता न पाठयति मां देव्योपि तूष्णीं स्थिताः कुब्जे भोजय मां कुमारसचिवैर्नाद्यापि किं भुज्यते । इत्थं राजशुकस्तवारिभवने मुक्तोध्वगैः पञ्जरा- च्चित्रस्थानवलोक्य शून्यवलभामेकैकमाभाषते ॥ २ ॥ कस्यापि । 1269 कुरबक कराघातक्रीडासुखेन वियुज्यसे बकुलविटपिन्स्मर्तव्यं ते रसासवसेचनम् । चरणघटनाबन्ध्यो यास्यस्यशोक सशोकता- मिति जनपुरत्यागे यस्य द्विषां जगदुः स्त्रियः ॥ ३ । रत्नाकरस्य । 1270 क्रामन्त्यः क्षतकोमलाङ्गुलिगलद्रक्तैः सदर्भाः स्थली: पादैः पातितयावकैरिव गलद्बाष्पाम्बुधौताननाः । भीता भर्तृकरावलम्बितकरास्त्वच्छत्रुनार्योधुना दावाग्निं परितो भ्रमन्ति पुनरप्युद्यद्विवाहा इव ॥ ४ ॥ कस्यापि । 1271 क्षणं कान्तारागप्रसरविलसन्मानसरति: क्षणं शालोत्सङ्गे द्विजकुलरवाकृष्टहृदयः । क्षणं पत्रध्वानश्रुतिपुलकितो यद्भयभरा- द्वसन्प्राप्तोरण्ये रिपुरवनिपालस्थितिमिव ॥ ५॥ वैद्यभानुपण्डितस्य । अरिपलायनम् 1272 तन्त्रीमुज्झितभूषणां कलगिरं रोमोद्गमं बिभ्रतीं वेपन्तीं व्रणिताधरां विवसनां सीत्कारमातन्वतीम् । दोर्भ्यां चण्डतुषारपातसभयामालिङ्ग्य कण्ठे भृशं स्वां मूर्ति दयितामिवातिरसिकां त्वद्विद्विषः शेरते ॥ ६ ॥ कस्यापि । 1273 यातीतः पान्थ पन्था व्रजति ननु कथं स्थावरं वर्त्म मुग्धे मार्गं पृच्छामि पृच्छ स्थितमिदमिह ते विस्मितं वीक्ष्य नेत्रे । अध्वानं ब्रूह्यपेतध्वनि भवति वचश्चित्रमुद्बाष्पनेत्रा हस्यन्ते दावमूढाः पथि पथिकवटैस्त्वद्द्विषां नाथ नार्यः ॥ ७॥ कस्यापि । 1274 भूसंपर्करजोनिपातमलिनाः स्वस्माद्गृहात्प्रच्युताः सामान्यैरपि जन्तुभिः करतले निःशङ्कमालिङ्गिताः । संलग्नाः क्वचिदेकतामुपगताः क्वापि प्रबुद्धाः क्वचि- त्सुप्ता: क्वापि च सारिवत्प्रतिगृहं भ्रान्तास्तवारि स्त्रियः ॥८॥ 1275 सालकाननयुक्तापि सालकाननवर्जिता । हारावरुद्धकण्ठापि विहारारिवधूस्तव ॥ ९ ॥ 1276 आत्ते सीमन्तरत्ने मरकतनिचिते हेमताटङ्कपत्रे लुप्तायां मेखलायां कनकमणितुलाकोटियुग्मे गृहीते ॥ शोणं बिम्बोष्ठकान्त्या त्वदरिमृगदृशामित्वरीणामरण्ये राजन्गुञ्जाफलानां स्रज इति शबरा नैव हारं हरन्ति ॥ १० ॥ केषामप्येते । 1277 कर्षद्भिः सिचयाञ्चलान्यतिरसात्कुर्वाद्भरालिङ्गनं गृह्णानैः कचमालिखद्भिरधरं विभ्रामयद्भिः करौ । प्रत्यक्षेपि भवद्विरोधिनृपतेरन्तःपुराणामहो धिक्कष्टं विटपैर्विटैरिव वने किं नाम नो चेष्टितम् ॥ ११ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 1278 त्वद्वैरिणो वीर पलायितस्य प्रकाशयन्नक्तमरण्यमार्गम् । कृशानुरासीदभिनन्दनीय- स्तुङ्गेषु लग्नो निजमन्दिरेषु ॥ १२ ॥ 1279 राजन्द्विषस्ते भयविद्रुतस्य भालत्वचं कण्टकिनो वनान्ताः । अद्यापि किं वानुभविष्यतीति व्यपाटयन्द्रष्टुमिवाक्षराणि ॥ १३ ॥ 1280 स्नाताः प्रावृषि मेघवान्तसलिलैः संरूढदूर्वाङ्कुर- व्याजेनात्तकुशाः प्रणालसलिलैर्दत्त्वा निवापाञ्जलीन् प्रासादास्तव विद्विषां परिपतत्कुड्यस्थपिण्डच्छला- त्कुर्वन्ति प्रतिवासरं निजपतिप्रेताय पिण्डक्रियाम् ॥ १४ । केषामप्येते । --------------- अथ राजनीतिः ॥ ७५ ॥ 1281 राजास्य जगतो हेतुर्वृद्धेर्वृद्धाभिसंमतः । नयनानन्दजननः शशाङ्क इव वारिधेः ॥ १ ॥ 1282 धार्मिकं पालनपरं सम्यक्परपुरंजयम् । राजानमभिमन्यन्ते प्रजापतिमिव प्रजाः ॥ २ ॥ 1283 पर्जन्य इव भूतानामाधारः पृथिवीपतिः । विकलेपि हि पर्जन्ये जीव्यते न तु भूपतौ ॥ ३ ॥ 1284 प्रजां संरक्षति नृपः सा वर्धयति पार्थिवम् । वर्धनाद्रक्षणं श्रेयस्तन्नाशेन्यत्सदप्यसत् ॥ ४ ॥ 1285 आत्मानं प्रथमं राजा विनयेनोपपादयेत् । ततोमात्यांस्ततो भृत्यांस्ततः पुत्रांस्ततः प्रजाः ॥ ५ ॥ 1286 राज्ञि धर्मिणि धर्मिष्ठाः पापे पापा: समे समाः । लोकास्तमनुवर्तन्ते यथा राजा तथा प्रजाः ॥ ६ ॥ 1287 नृपाणां च नराणां च केवलं तुल्यमूर्तिता । आधिक्यं तु क्षमा धैर्यमाज्ञा दानं पराक्रमः ॥ ७॥ 1288 सदानुरक्तप्रकृतिः प्रजापालनतत्परः । विनीतात्मा हि नृपतिर्भूयसीं श्रियमश्नुते ॥ ८ ॥ 1289 प्रजा न रञ्जयेद्यस्तु राजा रक्षादिभिर्गुणैः । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् । । ९ ॥ 1290 अजामिव प्रजां हन्याद्यो मोहात्पृथिवीपतिः । तस्यैका जायते तृप्तिर्द्वितीया न कथंचन ॥ १० ॥ 1291 प्रजापीडनसंतापात्समुद्भूतो हुताशनः । राज्ञः श्रियं कुलं प्राणान्नादग्ध्वा विनिवर्तते ॥ ११ ॥ 1292 यथा बीजाङ्कुरः सूक्ष्मः प्रयत्नेनाभिवर्धितः । फलप्रदो भवेत्काले तद्वल्लोकः सुरक्षितः ॥ १२॥ 1293 हिरण्यधान्यरत्नानि गजेन्द्राश्चापि वाजिनः । तथान्यदपि यत्किंचित्प्रजाभ्यः स्यान्महीपतेः ॥ १३ ॥ 1294 उत्खातान्प्रतिरोपयन्कुसुमितांश्चिन्वंल्लघून्वर्धय- न्नत्युच्चान्नमयन्पृथूंश्च लघयन्विश्लेषयन्संहतान् । कुब्जान्कण्टकिनो बहिर्निरसयन्म्लानान्पुन: सेचय- न्मालाकार इव प्रयोगनिपुणो राजा चिरं नन्दति ॥१४॥ 1295 अकृत्वा निजदेरास्व रक्षां यो विजिगीषते । स नृपः परिधानेन वृतमौलि: पुमानिव ॥ १५ ॥ 1296 विजिगीषुररिर्मित्रं पार्ष्णिग्राहोथ मध्यमः । उदासीनोन्तरान्तर्धिरित्येषा नृपतेः स्थितिः ॥ १६ ॥ 1297 निर्विषोपि यथा सर्पः फटाटोपैर्भयंकरः । तथाडम्बरवान्राजा न परैः परिभूयते ॥ १७ ॥ 1298 पुष्पैरपि न योद्धव्यं किं पुनर्निशितैः शरैः । रणे विजयसंदेहः प्रधानपुरुषक्षयः ॥ १८ ॥ 1299 भूमिर्मित्रं हिरण्यं वा विग्रहस्य फलत्रयम् । नात्येकमपि यद्येषां न तत्कुर्यात्कथंचन ॥ १९ ॥ 1300 सामैव हि प्रयोक्तव्यमादौ कार्यं विजानतां । सामसिद्धानि कार्याणि विक्रियां यान्ति न क्वचित् ॥ २० ॥ 1301 न विश्वसेदमित्रस्य मित्रस्यापि न विश्वसेत् । विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति ॥ २१ ॥ 1302 शपथैः संधितस्यापि न विश्वासं व्रजेद्रिपोः । राज्यलोभोद्यतो वृत्रः शक्रेण शपथैर्हतः ॥ २२ ॥ 1303 उपकारगृहीतेन शत्रुणा शत्रुमुद्धरेत् । पादलग्नं करस्थेन कण्टकेनेव कण्टकम् ॥ २३ ॥ 1304 नोपेक्षितव्यो विद्वद्भिः शत्रुरल्पोप्यवज्ञया । वह्निरल्पोपि संवृद्धः कुरुते भस्मसाद्वनम् ॥ २४ ॥ 1305 कौर्मं संकोचमास्थाय प्रहारानपि मर्षयेत् । काले काले च मतिमानुत्तिष्ठेत्कृष्णसर्पवत् ॥ २५ ॥ 1306 तावद्भयस्य भेतव्यं यावद्भयमनागतम् । आगतं तु भयं दृष्ट्वा प्रहर्तव्यमभीतवत् ॥ २६ ॥ 1307 परोपि हितवान्बन्धुर्बन्धुरप्यहितः परः । अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधम् ॥ २७ ॥ 1308 यच्छक्यं ग्रसितुं ग्रासं ग्रस्तं परिणमेच्च यत् । हितं च परिणामे स्यात्तदाद्यं भूतिमिच्छता ॥ २८ ॥ 1309 मा तात साहसं कार्षीर्विभवैर्गर्वमागतः । स्वगात्राण्यपि भाराय भवन्ति हि विपर्यये ॥ २९ ॥ 1310 मा त्वं तात बले स्थित्वा बाधिष्ठा दुर्बलं जनम् । नहि दुर्बलदग्धानां कुले किंचित्प्ररोहति ॥ ३० ॥ 1311 यानि मिथ्याभिभूतानां पतन्त्यश्रूणि रोदता । तानि संतापकान्घ्नन्ति सपुत्रपशुबान्धवान् ॥ ३१ ॥ 1312 ब्राह्मणेषु च ये शूराः स्त्रीषु ज्ञातिकुलेषु च । वृन्तादिव फलं पक्वं धृतराष्ट्र पतन्ति ते ॥ ३२ ॥ 1313 देवब्रह्मस्वपुष्टानि सैन्यानि पृथिवीपतेः । युद्धकाले विशीर्यन्ते सैकताः सेतवो यथा ॥ ३३ ॥ 1314 प्रणीतश्चाप्रणीतश्च यथाग्निर्दैवतं महत् । एवं विद्वानविद्वांश्च ब्राह्मणो दैवतं महत् ॥ ३४ ॥ 1315 अदैवं दैवतं कुर्युर्दैवतं चाप्यदैवतम् । लोकपालान्सृजेयुश्च लोकानन्यांश्च कोपिताः ॥ ३५ ॥ 1316 युगे युगे च ये धर्मास्तेषु धर्मेषु ये द्विजाः । तेषां निन्दा न कर्तव्या युगरूपा हि वै द्विजाः ॥ ३६ ॥ 1317 आक्रम्य यद्द्विजैर्भुक्तं परिक्षीणैश्च बान्धवैः । गोभिश्च नृपशार्दूल राजसूयाद्विशिष्यते ॥ ३७ ॥ 1318 गतश्रीर्गणकान्द्वेष्टि गतायुश्च चिकित्सकान् ! गतश्रीश्च गतायुश्च ब्राह्मणान्द्वेष्टि भारत ॥ ३८ ॥ 1319 बुद्धौ कलुषभूतायां विनाशे समुपस्थिते । अनयो नयसंकाशो हृदयान्नापसर्पति ॥ ३९ ॥ 1320 न कालः खड्गमुद्यम्य शिरः कृन्तति कस्यचित् । कालस्य बल मेतावद्विपरीतार्थदर्शनम् ॥ ४० ॥ 1321 जानन्नपि नरो दैवात्प्रकरोति विगर्हितम् । न कर्म कस्यचिल्लोके गर्हितं रोचते कृतम् ॥ ४१ ॥ . 1322 मा तात संपदामग्रमारूढोस्मीति विश्वसीः । दूरारूढपरिभ्रंशविनिपातो हि दारुणः ॥ ४२ ॥ 1323 कितवा यं प्रशंसन्ति यं प्रशंसन्ति चारणाः । यं प्रशंसन्ति बन्धक्यः स पार्थ पुरुषाधमः ॥ ४३ ॥ 1324 राजानो यं प्रशंसन्ति यं प्रशंसन्ति च द्विजाः । साधवो यं प्रशंसन्ति स पार्थ पुरुषोत्तमः ॥ ४४ ॥ 1325 प्रज्ञागुप्तशरीरस्य किं करिष्यन्ति संहताः । गृहीतच्छत्रहस्तस्य वारिधारा इवारयः ॥ ४५ ॥ 1326 बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दारुणः । तृणैर्विधीयते रज्जुर्बध्यन्ते दन्तिनश्च तैः ॥ ४६ ॥ 1327 ताडितोपि दुरुक्तोपि दण्डितोपि महीभुजा । न चिन्तयति यः पापं स भृत्योर्हो महीभुजाम् ॥ ४७ ॥ 1328 योनाहूतः समभ्येति द्वारे तिष्ठति सर्वदा । पृष्टः सत्यं मितं ब्रूते स भृत्योर्हो महीभुजाम् ॥ ४८ ॥ 1329 सालसं मुखरं क्रूरं स्तब्धं व्यसनिनं शठम् । असंतुष्टमभक्तं च त्यजेद्भृत्यं नराधिपः ॥ ४९ ॥ 1330 रिक्ताः कर्मणि पटवस्तृप्तास्त्वलसा भवन्ति ये भृत्याः । तेषां जलौकसामिव पूर्णानां रिक्तता कार्या ॥ ५० ॥ 1331 क्रूरं व्यसनिनं लुब्धमप्रगल्भमथाकुलम् । मूर्खमन्यायकर्तारं नाधिपत्ये नियोजयेत् ॥ ५१ ॥ 1332 नियोगिभिर्विना राज्यं नास्ति भूपे हि केवलम् । तस्मादमी विधातव्या रक्षितव्याः प्रयत्नतः ॥ ५२ ॥ 1333 वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो जपहोमपरायणः । आशीर्वादपरो नित्यमेष राज्ञः पुरोहितः ॥ ५३ ॥ 1334 क्रमागतो हितमतिः सर्वभावपरीक्षकः । धीरो यथोक्तवादी च दूत एवंविधो मतः ॥ ५४ ॥ 1335 प्रवीणो वाक्पटुर्धीमान्स्वामिभक्तश्च नित्यशः । अलुब्धः सत्यवादी च भाण्डागारिक इष्यते ॥ ५५ ॥ 1336 मेधावी वाक्पटुर्धीरो लघुहस्तो जितेन्द्रियः । परशास्त्रपरिज्ञाता एष लेखक उच्यते ॥ ५६ ॥ 1337 इङ्गिताकारतत्त्वज्ञो बलवान्प्रियदर्शनः । समयज्ञः स्वामिभक्तः प्रतीहारः स उच्यते ॥ ५७ 1338 शूरोर्थशास्त्रनिपुणः कृतशस्त्रकर्मा संग्रामकेलिचतुरश्चतुरङ्गयुक्तः । भर्तुर्निदेशवशगोभिमतः स्वतन्त्रे सेनापतिर्नरपतेर्विजयागमाय ॥ ५८ ॥ 1339 काणाः कुब्जाश्च षण्ढाश्च तथा वृद्धाश्च पङ्गवः । एते चान्तः पुरे नित्यं नियोक्तव्याः क्षमाभृता ॥ ५९ ॥ 1340 पक्वानमिव राजेन्द्र सर्वसाधारणाः स्त्रियः । परोक्षे च समक्षे च न तासां विश्वसेत्सुधीः ॥ ६० ॥ 1341 सूक्ष्मेभ्योपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियो रक्ष्या हि सर्वदा । द्वयोर्हि कुलयोः शोकमावहेयुररक्षिताः ॥ ६१ ॥ 1342 महिष्या हृष्टया भाव्यं गृहकार्येषु दक्षया । सुसंस्कृतोपस्करया व्यये चामुक्तहस्तया ॥ ६२ ॥ 1343 धर्मशास्त्रार्थकुशलाः कुलीना: सत्यवादिनः । समाः शत्रौ च मित्रे च नृपतेः स्युः सभासदः ॥ ६३ ॥ 1344 न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् । नासौ धर्मो यत्र न चास्ति सत्यं न तत्सत्यं यच्छलेनानुविद्धम् ॥ ६४ ॥ 1345 सभा वा प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा समञ्जसम् । अनुवन्विब्रुवन्वापि नरो भवति किल्बिषी ॥ ६५ ॥ 1346 तस्मात्सभ्यः सभां गत्वा रागद्वेषविवर्जितः । वचस्तथाविधं ब्रूयाद्यथा न नरकं व्रजेत् ॥ ६६ ॥ 1347 माता पिता गुरुर्भ्राता भार्या पुत्रः पुरोहितः । नादण्ड्यो नाम राज्ञोस्ति स्त्रधर्मे यो न तिष्ठति ॥ ६७ ॥ 1348 अवध्यो ब्राह्मणो बालः स्त्री तपस्वी च रोगवान् । क्रियते व्यङ्गता ह्येषु ततो दोषैर्न लिप्यते ॥ ६८ ॥ 1349 न तु हन्यान्महीपालो दूतं कस्यचिदापदि । दूतहन्ता तु नरकमाविशेत्सचित्रैः सह ॥ ६९ ॥ 1350 विशोधय महीपाल मन्त्रिशालामशेषतः । अयुक्तो नार्हति स्थातुमस्यां मन्त्ररहस्यवित् ॥ ७० ॥ 1351 मन्त्रतन्त्रार्पितप्रीतिर्देशकालोचितस्थितिः । यश्च राज्ञि भवेद्रक्तः सोमात्यः पृथिवीपतेः ॥ ७१ ॥ 1352 अन्तःसारैरकुटिलैः सुस्निग्धैः सुपरीक्षितैः । मन्त्रिभिर्धार्यते राज्यं सुस्तम्भैरिव मन्दिरम् ॥ ७२ ॥ 1353 नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन्द्रैः । इति महति विरोधे वर्तमाने समाने नृपतिजनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ॥ ७३ ॥ 1354 षट्कर्णो भिद्यते मन्त्रश्चतुष्कर्णः स्थिरो भवेत् । द्विकर्णस्य तु मन्त्रस्य ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति ॥ ७४ ॥ 1355 एकं हन्यान्न वा हन्यादिषुर्मुक्तो धनुष्मता । । बुद्धिर्बुद्धिमतोत्सृष्टा हन्ति राष्ट्रं सराजकम् ॥ ७५ ॥ 1356 न तच्छस्त्रैर्न नागेन्द्रैर्न हयैर्न च पत्तिभिः । कार्यं संसिद्धिमभ्येति यथा बुद्ध्या प्रसाधितम् ॥ ७६ ॥ 1357 दुर्योधनः समर्थोपि दुर्मन्त्री प्रलयं गतः । राज्यमेकश्चकारोच्चैः सुमन्त्री चन्द्रगुप्तकः ॥ ७७ ॥ 1358 अशृण्वन्नपि बोद्धव्यो मन्त्रिभिः पृथिवीपतिः । यथा स्वदोषनाशाय विदुरेणाम्बिकासुतः ॥ ७८ ॥ 1359 पृष्टो ब्रूते न सत्यं तं परिणामे सुखावहम् । मन्त्री चेत्प्रियवक्ता स्यात्केवलं स रिपुः स्मृतः ॥ ७९ ॥ 1360 सुलभाः पुरुषा राजन्सततं प्रियवादिनः । अप्रियस्य च पथ्यभ्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ॥ ८० ॥ 1361 दुर्गाणि राज्ञा कार्याणि सजलानि दृढानि च । द्रव्यमन्नं च तेष्वेव स्थापनीयं प्रयत्नतः ॥ ८१ ॥ 1382 दुर्गं बहुविधं ज्ञेयं पर्वतस्य जलस्य च । प्राकारस्य वनस्यापि भूमेरपि भवेत्क्वचित् ॥ ८२ ॥ 1363 न गजानां सहस्रेण न लक्षेण च वाजिनाम् । तथा सिद्ध्यन्ति कार्याणि यथा दुर्गप्रभावतः ॥ ८३ ॥ 1364 विषहीनो यथा नागो मदहीनो यथा गजः । सर्वेषां वश्यतां याति दुर्गहीनस्तथा नृपः ॥ ८४ ॥ 1365 शतमेकोपि संधत्ते प्राकारस्थो धनुर्धरः । तस्माद्दुर्गं प्रशंसन्ति नीतिशास्त्रविदो जनाः ॥ ८५ ॥ 1366 त्रिविधाः पुरुषा राजन्नुत्तमाधममध्यमाः । नियोजयेद्यथावत्तांस्त्रिविधेष्वपि कर्मसु ॥ ८६ ॥ 1367 तुल्यार्थं तुल्यसामर्थ्यं मर्मज्ञं व्यवसायिनम् । अर्धराज्यहरं भृत्यं यो न हन्यात्स हन्यते ॥ ८७ ॥ 1368 निर्विशेषं यदा राजा समं भृत्येषु तिष्ठति । तत्रोद्यमसमर्थानामुत्साह: परिहीयते ॥८८ ॥ 1369 प्रसादो निष्फलो यस्य क्रोधो यस्य निरर्थकः । न तं भर्तारमिच्छन्ति वृद्धं पतिमिवाङ्गनाः ॥ ८९ ॥ 1370 त्यजेत्स्वामिनमत्युग्रमत्युग्रात्कृपणं त्यजेत् । कृपणादविशेषज्ञं तस्माच्च कृतनाशनम् ॥ ९० ॥ 1371 अविवेकिनि भूपाले नश्यन्ति गुणिनां गुणाः । प्रवासरसिके कान्ते यथा साध्व्याः स्तनोन्नतिः ॥ ९१ ॥ 1372 किंशुके किं शुकः कुर्यात्फलितेपि बुभुक्षितः । अदातरि समृद्धेपि किं कुर्युरुपजीविनः ॥ ९२ ॥ 1373 सेवया धनमिच्छद्भिः सेवकैः पश्य यत्कृतम् । स्वातन्त्र्यं यच्छरीरस्य मूढैस्तदपि हारितम् ॥ ९३ ॥ 1374 वरं वनं वरं भैक्ष्यं वरं भारोपजीवनम् । पुंसां विवेकमुक्तानां सेवया न धनार्जनम् ॥ ९४ ॥ 1375 जीवन्तोपि मृताः पञ्च व्यासेन परिकीर्तिताः । दरिद्रो व्याधितो मूर्खः प्रवासी नित्यसेवकः ॥ ९५ ॥ 1376 न कश्चिच्चण्डकोपानामात्मीयो नाम भूभुजाम् । होतारमपि जुह्वन्तं दहत्येव हि पावकः ॥ ९६ ॥ 1377 गृध्राकारोपि सेव्यः स्याद्धंसाकारैः सभासदैः । हंसाकारोपि संत्याज्यो गृध्राकारैः सभासदैः ॥ ९७ ॥ 1378 चक्रं सेव्यं नृपः सेव्यो मा नृपश्चक्रवर्जितः । पश्य चक्रस्य माहात्म्यं मृत्पिण्डः पात्रतां गतः ॥ ९८ ॥ 1379 गन्तव्यं राजकुलं द्रष्टव्या राजपूजिता लोकाः [ यद्यपि न भवन्त्यर्थास्तथाप्यनर्था विलीयन्ते ॥ ९९ ॥ 1380 अत्यासन्ना विनाशाय दूरतश्चाफलप्रदाः । मध्यभावेन सेव्यन्ते राजा वह्निर्गुरुस्त्रियः ॥ १०० ॥ 1381 आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्याविहीनमकुलीनमसंगतं वा । प्रायेण भूमिपतयः प्रमदा लताश्च यः पार्श्वतो भवति तं परिवेष्टयन्ति ॥ १०१ ॥ 1382 यस्मिन्नैवाधिकं चक्षुरारोपयति पार्थिवः । कुलीनो वाकुलीनो वा स श्रियो भाजनं भवेत् ॥ १०२ ॥ 1383 धवलान्यातपत्राणि वाजिनश्च मनोरमाः । सदा मत्ताश्च मातङ्गाः प्रसन्ने सति भूपतौ ॥ १०३ ॥ 1384 राजमातरि देव्यां च कुमारे मुख्यमन्त्रिणि । पुरोहिते प्रतीहारे वर्तितव्यं नृपे यथा ॥ १०४ ॥ 1385 द्विजा अपि न गच्छन्ति तां गतिं नैव योगिनः । स्वाम्यर्थे संत्यजन्प्राणान्यां गतिं याति सेवकः ॥ १०५ ॥ 1386 राजा तुष्टोपि भृत्यानां मानमात्रं प्रयच्छति । ते तु संमानिता ह्येनं प्राणैरप्युपकुर्वते ॥ १०६ ॥ 1387 सारासारपरिच्छेत्ता स्वामी भृत्यस्य दुर्लभः । अनुकूलः शुचिर्दक्षः प्रभोर्मृत्योपि दुर्लभः ॥ १०७ ॥ 1388 अतितेजस्व्यपि राजा पानासक्तो न साधयत्यर्थान् । तृणमपि दग्धुं शक्तो न वाडवाग्निः पिबन्ननिशम् ॥ १०८ ॥ 1389 पानमक्षास्तथा नार्यो मृगया गीतवादिते । एतानि युक्त्या सेवेत प्रसङ्गो ह्यत्र दोषवान् ॥ १०९ ॥ 1390 नृपः कामासक्तो न गणयति कार्यं न च हितं यथेष्टं स्वच्छन्दं चरति किल मत्तो गज इव । ततो मानाध्मातः पतति तु यदा शोकगहने तदामात्ये दोषान्क्षिपति न निजं वेत्त्यविनयम् ॥११०॥ 1391 गुणवदगुणवद्वा कुर्वता कार्यजातं परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन । अतिरभसकृतानां कर्मणामा विपत्ते- र्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ १११ ॥ 1392 आयाच्चतुर्थभागेन व्ययकर्म प्रवर्तयेत् । प्रभूततैलदीपो हि चिरं भद्राणि पश्यति ॥ ११२ ॥ 1393 अर्थानामर्जनं कार्यं वर्धनं रक्षणं तथा । भक्ष्यमाणो निरादायः सुमेरुरपि हीयते ॥११३ ॥ 1394 कर्मणा मनसा वाचा चक्षुषा च चतुर्विधम् । प्रसादयति लोकं यस्तं लोकोनुप्रसीदति ॥ ११४ ॥ 1395 संभोजनं संकथनं संप्रश्नोथ समागमः । ज्ञातिभिः सह कार्याणि न विरोध: कदाचन ॥ ११५ ॥ 1396 संगतिः श्रेयसी राजन्विगुणेष्वपि बन्धुषु । तुषैरपि परिभ्रष्टा न प्ररोहन्ति तण्डुलाः ॥ ११६ ॥ 1397 मृदो: परिभवो नित्यं वैरं तीक्ष्णस्य नित्यशः । उत्सृज्यैतद्द्वयं तस्मान्मध्यां वृत्तिं समाश्रयेत् ॥ ११७ ॥ 1398 अबुद्धिमाश्रितानां च क्षन्तव्यमपराधिनाम् । नहि सर्वत्र पाण्डित्वं सुलभं पुरुषे क्वचित् ॥ ११८ ॥ 1399 तेजस्विनि क्षमोपेते नातिकार्कश्यमाचरेत् । अतिनिर्मथनादग्निश्चन्दनादपि जायते ॥ ११९ ॥ 1400 किमप्यसाध्यं महतां सिद्धिमेति लघीयसाम् । प्रदीपो भूमिगेहान्तर्ध्वान्तं हन्ति न भानुमान् ॥ १२० ॥ 1401 अरावप्युचितं कार्यमातिथ्यं गृहमागते । छेत्तुः पार्श्वगतां छायां नोपसंहरते द्रुमः ॥ १२१ ॥ 1402 हन्तुं मेषोपसरति मृगेन्द्र: संकुचत्यपि । बुद्धिमन्तः सहन्ते तन्निधाय हृदि किंचन ॥ १२२ ॥ 1403 व्रजन्ति ते मूढधियः पराभवं भवन्ति मायाविषु ये न मायिनः । प्रविश्य हि घ्नन्ति शठास्तथाविधा- नसंवृताङ्गान्निशिता इवेषवः ॥ १२३ ॥ 1404 कोहं कौ देशकालौ समविषमगुणा: केरयः के सहायाः का शक्तिः कोभ्युपायः फलमिह च कियत्कीदृशी दैवसंपत् । संपत्तौ को निबन्धः प्रतिहतवचनस्योत्तरं किं नु मे स्या- दित्येवं कार्यसिद्धाववहितमनसो नावहास्या भवन्ति ॥ १२४॥ 1405 धर्मः प्रागेव चिन्त्यः सचिवगतिमती सर्वदालोकनीये प्रच्छाद्यौ रागरोषौ मृदुकठिनतरौ योजनीयौ च काले । ज्ञेयं लोकानुवृत्तं वरचरनयनैर्मण्डलं वीक्षणीय- मात्मा यत्नेन रक्ष्यो रणशिरसि पुनः सोपि नापेक्षणीयः ॥ १२५ ॥ 1406 यशस्करे कर्माणि मित्रसंग्रहे प्रियासु नारीष्वधनेषु बन्धुषु । क्रतौ विवाहे व्यसने रिपुक्षये धनव्ययस्तेषु न गण्यते बुधैः ॥ १२६ ॥ 1407 स्वाम्यमात्यश्च राष्ट्रं च कोशो दुर्गं बलं सुहृत् । एतावदुच्यते राज्यं सत्त्वबुद्धिव्यपाश्रयम् ॥ १२७ । 1408 संधिविग्रहयानानि संस्थितिः संश्रयस्तथा । द्वैधीभावश्च भूपानां षड्गुणा: परिकीर्तिताः ॥ १२८ ॥ 1409 उत्साहस्य प्रभोमन्त्रस्यैवं शक्तित्रयं जगुः । आत्मनः सुहृदश्चैव तन्मित्रस्योदयास्त्रयः ॥ १२९ ॥ 1410 सामदाने भेददण्डावित्युपायचतुष्टयम् । हस्त्यश्वरथपादातं सेनाङ्गं स्याच्चतुष्टयम् ॥ १३० ॥ 1411 दुष्टाविनीतशत्रूणां भयकृद्बन्धुसंनिभम् । शस्त्र धारणमोजस्यं रक्षोविद्युद्ग्रहापहम् ॥ १३१ ॥ 1412 वर्षानिलरजोधर्महिमादीनां निवारणम् । राज्यलक्ष्म्या गृहं धन्यं चक्षुष्यं छत्रधारणम् ॥ १३२ ॥ 1413 चामरं श्रीकरं दिव्यं राजशोभाकरं परम् । सिंहासनं सुखैश्वर्यकरं लोकानुरञ्जनम् ॥ १३३ ॥ 1414 सुमनोवररत्नानां धारणं दिव्यरूपकृत् । पापालक्ष्मीप्रशमनं चन्दनाद्यनुलेपनम् ॥ १३४ ॥ 1415 स्नानं नाम मनःप्रसादजननं दुःस्वप्नविध्वंसनं शौचस्यायतनं मलप्रकषणं संवर्धनं तेजसः । रूपोद्द्योतकरं गदप्रशमनं कामस्य चाप्यायनं नारीणां च मनोहरं श्रमहरं स्नाने दशैते गुणाः ॥१३५ ॥ 1416 ताम्बूलं मुखरोगनाशनिपुणं संवर्धनं तेजसो नित्यं जाठरवह्निवृद्धिजननं दुर्गन्धदोषापहम् । ववत्रालंकरणं प्रहर्षजननं विद्वन्नृपाग्रे रणे कामस्यायतनं समुद्भवकरं लक्ष्म्याः सुखस्यास्पदम् ॥१३६॥ 1417 देवतातिथिविप्राणां पूजनं पापनाशनम् । लोकत्रयेपि शुभकृद्दानं धर्मयशस्करम् ॥ १३७ ॥ 1418 माणिक्यं तरणेस्तथातिविमलं मुक्ताफलं शीतगो- र्माहेयस्य च विद्रुमं मरकतं सौम्यस्य रागोत्तमम् । देवेज्यस्य च पुष्परागमुदितं शुक्रस्य वज्रं शने- र्नीलं निर्मलमन्ययोश्च गढ़िते गोमेदवैदूर्यके ॥ १३८ ॥ 1419 सुतभृत्यसुहृद्वैरिस्वामिसद्गुरुदैवते । एकैकोत्तरतो वृद्ध्या श्रीकाराः पत्रमूर्धनि ॥ १३९ ॥ एते राजनीतिभ्यः स्मृतिभ्यो भारताद्रामायणाच्च । -------------- अथ नीतिः ॥ ७६ ॥ 1420 अनुगन्तुं सतां वर्त्म कृत्स्नं यदि न शक्यते । स्वल्पमप्यनुगन्तव्यं मार्गस्थो नावसीदति ॥ १ ॥ 1421 प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नरश्चरितमात्मनः । किं नु मे पशुभिस्तुल्यं किं नु सत्पुरुषैरिति ॥ २ ॥ 1422 सद्भिरेव सहासीत सद्भिः कुर्वीत संगतिम् । सद्भिर्विवादं मैत्रीं च नासद्भिः किंचिदाचरेत् ॥ ३ ॥ 1423 न द्विषन्ति न याचन्ते परनिन्दां न कुर्वते । अनाहूता न चायान्ति तेनाश्मानोपि देवताः ॥ ४ ॥ 1424 पठतो नास्ति मूर्खत्वं जपतो नास्ति पातकम् । मौनिनः कलहो नास्ति न भयं चास्ति जाग्रतः ॥ ५ ॥ 1425 गतेपि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः । यद्यपि स्यान्न फलदा सुलभा सान्यजन्मनि ॥ ६ ॥ 1426 यदीच्छसि वशीकर्तुं जगदेकेन कर्मणा । परापवादसस्येभ्यो गां चरन्तीं निवारय ॥ ७ ॥ 1427 वाङ्माधुर्यान्नान्यदस्ति प्रियत्वं वाक्पारुष्याच्चोपकारोपि नेष्टः। किं तद्र्व्यं कोकिलेनोपनीतं को वा लोके गर्दभस्यापराधः ॥ ८ ॥ 1428 यस्य चाप्रियमन्विच्छेत्तस्य कुर्यात्सदा प्रियम् । व्याधा मृगवधं कर्तुं गीतं गायन्ति सुस्वरम् ॥ ९ ॥ 429 प्रहरिष्यन्प्रियं ब्रूयात्प्रहृत्यापि प्रियोत्तरम् । अपि चास्य शिरश्छित्त्वा रुद्याच्छोचेत्तथापि च ॥ १० ॥ 1430 अनागतविधातारमप्रमत्तमकोपनम् । स्थिरारम्भमदीनं च नरं श्रीरुपतिष्ठते ॥ ११ ॥ 1431 सुमन्त्रिते सुविक्रान्ते सुकृते सुविचारिते । प्रारम्भे कृतबुद्धीनां सिद्धिरव्यभिचारिणी ॥ १२ ॥ 1432 नालसाः प्राप्नुवन्त्यर्थान्न शठा न च मायिनः । न च लोकरवाद्भीता न च शश्वत्प्रतीक्षिणः ॥ १३ ॥ 1433 नोदन्वार्थितामेति स चाम्भोभिः प्रपूर्यते । आत्मा तु पात्रतां नेयः पात्रमायान्ति संपदः ॥ १४ ॥ 1434 सर्वथा स्वहितमाचरणीयं किं करिष्यति जनो बहुजल्पः । विद्यते नहि स कश्चिदुपायः सर्वलोकपरितोषकरो यः ॥ १५ ॥ 1435 काकतालीययोगेन यदनात्मवति क्षणम् । करोति प्रणयं लक्ष्मीस्तदस्याः स्त्रीत्वचापलम् ॥ १६ ॥ 1436 योयमर्थं प्रार्थयते तदर्थं घटते च यः । अवश्यं तदवाप्नोति न चेच्छ्रान्तो निवर्तते ॥ १७ ॥ 1437 केचिदज्ञानतो नष्टाः केचिन्नष्टाः प्रमादतः । केचिज्ज्ञानावलेपेन केचिन्नष्टैस्तु नाशिताः ॥ १८ ॥ 1438 मित्रस्वजनबन्धूनां बुद्धेर्धैर्यस्य चात्मनः । आपन्निकषपाषाणे नरो जानाति सारताम् ॥ १९ ॥ 1439 दुष्टैरपि निजैरेव प्रावृतं सर्वमुत्तमम् । वृतं जीर्णाम्बरेणापि हट्टकर्पटमर्घति ॥ २० ॥ 1440 चिन्तनीया हि विपदामादावेव प्रतिक्रिया । न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ॥ २१ ॥ 1441 वरं दारिद्र्यमन्यायप्रभवाद्विभवादिह । कृशताभिमता देहे पीनता न तु शोफतः ॥ २२ ॥ 1442 अपरीक्ष्य न कर्तव्यं कर्तव्यं सुपरीक्षितम् । पश्चाद्भवति संतापो ब्राह्मण्या नकुले यथा । २३ ॥ 1443 दिवा निरीक्ष्य वक्तव्यं रात्रौ नैव च नैव च । संचरन्ति महाधूर्ता वटे वररुचिर्यथा ॥ २४ ॥ 1444 स्त्री विनश्यति रूपेण ब्राह्मणो राजसेवया । गावो दूरप्रचारेण हिरण्यं लाभलिप्सया ॥ २५ ॥ 1445 अतिदानाद्बलिर्बद्धो नष्टो मानात्सुयोधनः । विनष्टो रावणो लौल्यादति सर्वत्र वर्जयेत् ॥ २६ ॥ 1446 धनमस्तीति वाणिज्यं किंचिदस्तीति कर्षणम् । सेवा न किंचिदस्तीति नाहमस्मीति साहसम् ॥ २७ ॥ 1447 स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजंगमः । हसन्नपि नृपो हन्ति मानयन्नपि दुर्जनः ॥ २८ ॥ 1448 जानन्ति पशवो गन्धाद्वेदाज्जानन्ति वाडवाः । चराज्जानन्ति राजानश्चक्षुर्भ्यामितरे जनाः ॥ २९ ॥ 1449 सपक्षो लभते काको वृक्षस्य विविधं फलम् ॥ पक्षहीनो मृगेन्द्रोपि भूमिसंस्थो निरीक्षते ॥ ३० ॥ 1450 अलब्ध्वापि फलं राज्ञः संश्रिता यान्ति संपदाम् । महाद्रुमसमीपस्थं पश्य नीलं वनस्पतिम् ॥ ३१ ॥ 1451 सर्वंसहा ये ॠजवः प्रतिज्ञातार्थपालकाः । परोपकारिणः सेव्या निर्धना अपि ते नराः ॥ ३२ ॥ 1452 युक्तियुक्तं प्रगृह्णीयाद्वालादपि विचक्षणः । रवेरविषये वस्तु किं न दीपः प्रकाशयेत् ॥ ३३ ॥ 1453 कठिनं वा मधुरं वा प्रस्तुतवचनं मनोहारि । वामे गर्दभनादश्चित्तप्रीत्यै प्रयाणेषु ॥ ३४ ॥ 1454 वृथा वृष्टिः समुद्रेषु वृथा तृप्तस्य भोजनम् । वृथा दानं समर्थस्य वृथा शूरे विभूषणम् ॥ ३५ ॥ 1455 अजायुद्धमृषिश्राद्धं प्रत्यूषे मेघडम्बरः । दंपत्योः कलहश्चैव परिणामे न किंचन ॥ ३६ ॥ 1456 सप्तैतानि न पूर्यन्ते पूर्यमाणान्यपि क्वचित् । ब्राह्मणोग्निर्यमो राजा पयोधिरुदरं गृहम् ॥ ३७ ॥ 1457 वस्त्रं गां च बहुक्षीरां जलपात्रमुपानहौ । औषधं बीजमाहारं संक्रीणीत यथाप्नुयात् ॥ ३८ ॥ 1458 अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च । वञ्चनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥ ३९ ॥ 1459 अवृत्तिकं त्यजेद्देशं वृत्तिं सोपद्रवां त्यजेत् । त्यजेन्मायाविनं भित्रं धनं प्राणहरं त्यजेत् ॥ ४० ॥ 1460 सौहृदेन परित्यक्तं निःस्नेहं खलवत्त्यजेत् । सोदरं भ्रातरमपि किमुतान्यं पृथग्जनम् ॥ ४१ ॥ 1461 यन्निमित्तं भवेच्छोकस्त्रासो वा दुःखमेव वा । आयासो वा यतोभूलस्तदेकाङ्गमपि त्यजेत् ॥ ४२ ॥ 1462 त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥ ४३ ॥ 1463 चलत्येकेन पादेन तिष्ठत्येकेन पण्डितः । नासमीक्ष्य परं स्थानं पूर्वमायतनं त्यजेत् ॥ ४४ ॥ 1464 न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये समं फलम् । यदि कार्यविपत्तिः स्यान्मुखरस्तत्र हन्यते ॥ ४५ ॥ 1465 पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवसं वसेत् । धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः ॥ ४६ ॥ 1466 अनायके न वस्तव्यं न वसेद्बहुनायके । स्त्रीनायके न वस्तव्यं न वसेद्बालनायके ॥ ४७ ॥ 1467 सर्वे यत्र विनेतारः सर्वे पण्डितमानिनः । सर्वे महत्त्वमिच्छन्ति तद्वृन्दमवसीदति ॥ ४८ ॥ 1468 घटं भिन्द्यात्पटं छिन्द्यात्कुर्यात्किंचिदथाद्भुतम् । येन केनाप्युपायेन नाविज्ञात: पुरे वसेत् ॥ ४९ ॥ 1469 विवादो धनसंबन्धो याचनं स्त्रीषु संगतिः । आदानमग्रस्थायित्वं मैत्रीभङ्गस्य हेतवः ॥५० ॥ 1470 नहीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु विद्यते । दया मैत्री च भूतेषु दानं च मधुरा च वाक् ॥ ५१ ॥ 1471 दर्शितानि कलत्राणि गृहे भुक्तमशङ्कितम् । कथितानि रहस्यानि सौहृदं किमतः परम् ॥ ५२॥ 1472 न मातरि न दारेषु न सोदर्येषु बन्धुषु । विश्रम्भस्तादृशः पुंसां यादृग्मित्रे निरन्तरे ॥५३॥ 1473 शोकारातिभयत्राणं प्रीतिविश्रम्भमाजनम् । केन रत्नमिदं सृष्टं मित्रमित्यक्षरद्वयम् ॥ ५४ ॥ 1474 दुःखेन श्लिष्यते भिन्नं श्लिष्टं दुःखेन भिद्यते । भिन्नश्लिष्टा तु या प्रीतिः सा दुःखैकप्रदायिनी ॥ ५५ ॥ 1475 ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं कुलम् । तयोर्मैत्री विवाहश्च न तु पुष्टविपुष्टयोः ॥ ५६ ॥ 1476 चिबुके यस्य लोमानि न वक्षसि न गल्लयोः । तेन सख्यं न कुर्वीत यदि निर्मानुषं जगत् ॥ ५७ ॥ 1477 दाने तपसि शौर्ये च यस्य न प्रथितं यशः । विद्यायामर्थलाभे वा तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ ५८ ॥ 1478 परोपकारशून्यस्य धिंग्मनुष्यस्य जीवितम् । जीवन्तु पशवो येषां चर्माप्युपकरिष्यति ॥ ५९ ॥ 1479 तरवः किं न जीवन्ति भस्त्राः किं न श्वसन्ति च । न खादन्ति न मेहन्ति किं ग्रामपशवोपरे ॥ ६० ॥ 1480 पन्नगाः सन्ति बहुशो भेकभक्षणतत्पराः । स एकः शेषनागो हि भूभारधरणक्षमः ॥ ६१॥ 1481 यज्जीव्यते क्षणमपि प्रथितैर्मनुष्यै- र्विज्ञानविक्रमयशोभिरभग्नमानम् । तन्नाम जीवितफलं प्रवदन्ति सन्तः काकोपि जीवति चिरं च बलिं च भुङ्क्ते ॥ ६२॥ 1482 किं तेन जातु जातेन मातुर्यौवनहारिणा । आरोहति न यः स्वस्य वंशस्याग्रे ध्वजो यथा ॥ ६३ ॥ 1483 अजातमृतमूर्खेभ्यो मृताजातौ सुतौ वरम् । यतस्तौ स्वल्पदुःखाय यावज्जीवं जडो दहेत् ॥ ६४ ॥ 1484 न पुत्रः पितरं द्वेष्टि स्वभावात्स्वस्य रेतसः । यः पुत्रः पितरं द्वेष्टिं तं विद्यादन्यरेतसम् ॥ ६५ ॥ 1485 किं कुलेन विशालेन शीलमेवात्र कारणम् । कृमयः किं न जायन्ते कुसुमेषु सुगन्धिषु ॥ ६६ ॥ 1486 न पुत्रत्वेन पूज्यन्ते गुणैरासाद्यते पदम् । रवेर्व्यापारमादत्ते प्रदीपो न पुनः शनिः ॥ ६७ ॥ 1487 उत्तमा आत्मना ख्याताः पितुः ख्याताश्च मध्यमाः । अधमा मातुलैः ख्याताः श्वशुरैश्चाधमाधमाः ॥ ६८ ॥ 1488 ज्येष्ठो भ्राता पितृसमो मृते पितरि सर्वदा । स ह्येषां वृत्तिदाता स्यात्स ह्येतान्परिपालयेत् ॥ ६९ ॥ 1489 कनिष्ठास्तं नमस्येरन्सर्वे छन्दानुवर्तिनः । तमेव चोपजीव्येरन्यथैव पितरं तथा ॥ ७० ॥ 1490 विभागेन समानास्ते पितुर्द्रव्यस्य केवलम् । तयोः पूर्वतरो यस्तु गुरुः स हि निगद्यते ॥ ७१ ॥ 1491 ऋणशेषश्चाग्निशेष: शत्रुशेषस्तथैव च । पुनः पुनः प्रवर्तन्ते तस्माच्छेषं न कारयेत् ॥ ७२॥ 1492 कुभोज्येन दिनं नष्टं कुकलत्रेण शर्वरी । कुपुत्रेण कुलं नष्टं तन्नष्टं यन्न दीयते ॥ ७३ ॥ 1493 चतुरः सृजता पूर्वमुपायांस्तेन वेधसा । न सृष्टः पञ्चमः कोपि गृह्यन्ते येन योषितः ॥ ७४ ॥ 1494 स्त्रियस्तु यः कामयते संनिकर्षं च गच्छति ॥ ईषत्प्रकुरुते सेवां तं तमिच्छन्ति योषितः ॥ ७५ ॥ 1495 यदैव भर्ता जानीयान्मन्त्रमूलपरां स्त्रियम् । उद्विजेत तदैवास्याः सर्पाद्वेश्मगतादिव ॥ ७६ ॥ 1496 बर्बरश्च तपस्वी स्याच्छूरश्चाप्यकृतव्रणः । मद्यपा स्त्री सती राजन्निति न श्रद्दधाम्यहम् ॥ ७७ ॥ 1497 जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमम् । हृद्गतं चिन्तयन्त्यन्यं न स्त्रीणामेकतो रतिः ॥ ७८ ॥ 1498 नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः । नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचना ॥ ७९ ॥ 1499 रहो नास्ति क्षणो नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः । तेन नारद नारीणां सतीत्वमुपजायते ॥ ८० ॥ 1500 सा भार्या या प्रियं ब्रूते स पुत्रो यत्र निर्वृतिः । तन्मित्रं यत्र विश्वासः स देशो यत्र जीव्यते ॥ ८१ ॥ 1501 लक्ष्म्या परिपूर्णोहं न भयं मेस्तीति मोहनिद्रैषा । परिपूर्णस्यैवेन्दोर्भवति भयं सिंहिकासूनोः ॥ ८२ ॥ 1502 अतिपरिचयादवज्ञा संततगमनादनादरो भवति । लोकः प्रयागवासी कूपस्नानं समाचरति ॥ ८३ ॥ 1503 व्रजत्यधोधो यात्युच्चैर्नरः स्वैरेव चेष्टितैः । खनितेव हि कूपस्य प्रासादस्येव कारकः ॥ ८४ ॥ एते नीतिशास्त्रेभ्यो भारताच्चाणाक्यात्पञ्चाख्यानाच्च । 1504 ब्राह्मे मुहूर्ते पुरुषस्त्यजेन्निद्रामतन्द्रितः । पद्मं प्रातः प्रबुद्धं हि श्रयति श्रीर्गुणाश्रयम् ॥ ८५ ॥ 1505 नोत्तरस्यां प्रतीच्यां च कुर्वीत शयने शिरः । शय्याविपर्ययाद्गर्भो दितेः शक्रेण दारितः ॥ ८६ ॥ 1506 न कुर्यात्परदारेच्छां विश्वासं स्त्रीषु वर्जयेत् - हतो दशास्यः सीतार्थी हतः पत्न्या विदूरथः ॥ ८७ ॥ 1507 न मद्यव्यसनैः क्षीबः कुर्याद्वेतालविप्लवम् । वृष्णयो हि ययुः क्षीबास्तृणप्रहरणैः क्षयम् ॥ ८८ ॥ 1508 दानं सत्त्वाश्रितं दद्यान्न पश्चात्तापवान्भवेत् । बलिनात्मार्पितो बन्धे दानशेषस्य शुद्धये ॥ ८९ ॥ 1509 ब्राह्मणान्नावमन्येत ब्रह्मशापो हि दुःसहः । तक्षकाग्नौ गतः कोपाद्ब्राह्मणस्य परीक्षितः ॥ ९० ॥ 1510 दम्भारम्भोद्धुरं कर्म न चरेदन्तनिष्फलम् । ब्राह्मण्यदम्भलब्धास्त्रविद्या कर्णस्य निष्फला ॥ ९१ ॥ 1511 न स्त्रीजितः प्रमूढः स्याद्गाढरागवशीकृतः । पुत्रशोकाद्दशरथो जीवं जायाजितोत्यजत् ॥ ९२ ॥ 1512 क्षिपेद्वाक्यशरान्घोरान्न पारुष्यविषप्लुतान् । वाक्पारुष्यरुषां चक्रे भीमः कुरुकुलक्षयम् ॥ ९३ ॥ 1513 परेषां क्लेशदं कुर्यान्न पैशुन्यं प्रभोः प्रियम् । पैशुन्येन गतौ राहोश्चन्द्रार्कौ भक्षणीयताम् ॥ ९४ ॥ 1514 कुर्यान्नीचजनाभ्यस्तां न याच्ञां मानहारिणीम् । बलिप्रार्थनया प्राप लघुतां पुरुषोत्तमः । ९५ ॥ 1515 वक्रैः क्रूरतरैर्लुब्धैर्न कुर्यात्प्रीतिसंगतिम् । वसिष्ठस्याहरद्धेनुं विश्वामित्रो निमन्त्रितः ॥ ९६ ॥ 1516 तीव्रे तपसि लीनानामिन्द्रियाणां न विश्वसेत् । विश्वामित्रोपि सोत्कण्ठः कण्ठे जग्राह मेनकाम् ॥ ९७ ॥ 1517 भक्तं रक्तं सदासक्तं निर्दोषं न परित्यजेत् । रामस्त्यत्यक्त्त्वा सतीं सीतां शोकशल्याकुलोभवत् ॥ ९८ ॥ 1518 न क्रोधयातुधानस्य भीमामिच्छेद्विधेयताम् । निपीतभ्रातृरुधिरः प्राप निन्दां वृकोदरः ॥ ९९ ॥ 1519 वर्जयेदिन्द्रियजये निर्जने जननीमपि । पुत्रीकृतोपि प्रद्युम्नः कामित: शंबरस्त्रिया ॥ १०० ॥ 1520 प्रभुप्रसादे विश्वासं न कुर्यात्स्वप्नसंनिभे । नन्देन मन्त्री निक्षिप्तः शकटालोपि बन्धने ॥ १०१ ॥ 1521 न लोकायतवादेन नास्तिकः स्याददैवतः । हरिर्हिरण्यकशिपुं जघान स्तम्भनिर्गतः ॥ १०२ ॥ 1522 अत्युन्नतपदारूढः पूज्यान्नैवापमानयेत् । नहुषः शक्रतां प्राप्य च्युतोगस्त्यावमाननात् ॥ १०३ ॥ 1523 हितोपदेशं शृणुयात्कुर्वीत च यथोदितम् । विदुरोक्तमकृत्वाभूत्कौरवः शोकशल्यभाक् ॥ १०४ ॥ 1524 न पुत्रायत्तमैश्वर्यं कुर्यादार्यः कथंचन । पुत्रार्पितप्रभुत्वोभूद्धृतराष्ट्रस्तृणोपमः ॥ १०५ ॥ 1525 श्रुतिस्मृत्युक्तमाचारं न त्यजेत्साधुसेवितम् । दैत्यानां श्रीवियोगोभूत्सत्यधर्मक्रियामुचाम् ॥ १०६ ॥ 1526 न कुर्यादभिचारोग्रवश्यादिकुहकक्रियाम् । लक्ष्मणेनेन्द्रजित्कृत्याभिचारसमये हतः ॥ १०७ ॥ 1527 व्याकुलोपि विपत्पातैः स्मरेद्विष्णुं सदा हृदि । शरतल्पगतो भीष्मः सस्मार गरुडध्वजम् ॥ १०८ ॥ एते क्षेमेन्द्रस्य । 1528 संदेहो वैष्णवे मार्गे न कार्योन्यैः कुदर्शनैः । रामप्रभावमद्यापि यतोब्धौ पश्य सेतुना ॥ १०९ ॥ शार्ङ्गधरस्य । ---------------- अथ मिश्रकनीतिः ॥ ७७ ॥ 1529 मणि: शाणोल्लीढ: समरविजयी हेतिनिहतो मदक्षीणो नागः शरदि सरिदाश्यानपुलिना । कलाशेषश्चन्द्र: सुरतमृदिता बालवनिता तनिम्मा शोभन्ते गलितविभवाश्चार्थिषु जनाः ॥ १ ॥ 1530 शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी सरो विगतवारिजं मुखमनक्षरं स्वाकृतेः । प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः सज्जनो नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे ॥ २ ॥ एतौ भर्तृहरेः । 1531 अविधेयो भृत्यजनः शठानि मित्राण्यदायकः स्वामी । अविनयवती च भार्या मस्तकशूलानि चत्वारि ॥ ३ ॥ 1532 शक्तिरहितोपि कुप्यति सेवासक्तोपि मानमुद्वहति । अधनोपि हि कामयते जानाति विधिर्विडम्बयितुम् ॥ ४ ॥ 1533 दुर्मन्त्रान्नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात्सुतो लालना- द्विप्रोनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् । मैत्री चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्स्नेहः प्रवासाश्रया- त्स्त्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिस्त्यागात्प्रमादाद्धनम् ॥ ५ ॥ 1534 कोर्थान्प्राप्य न गर्वितो विषयिणः कस्यापदोस्तं गताः स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः को नाम राज्ञां प्रियः । कः कालस्य न गोचरान्तरगतः कोर्थी गतो गौरवं को वा दुर्जनवागुरानिपतित: क्षेमेण यात: पुमान् ॥ ६ ॥ 1535 क्लीबे धैर्यं मद्यपे तत्त्वचिन्ता सर्पे क्षान्तिः स्त्रीषु कामोपशान्तिः । काके शौचं द्यूतकारे च सत्यं राजा मित्रं केन दृष्टं श्रुतं वा ॥ ७ ॥ 1536 मांसं मृगाणां दशनौ गजानां मृगद्विषां चर्म फलं द्रुमाणाम् । स्त्रीणां च रूपं च नृणां हिरण्य- मेते गुणा वैरकरा भवन्ति ॥ ८ ॥ 1537 स्तब्धस्य नश्यति यशो विषमस्य मैत्री नष्टक्रियस्य कुलमर्थपरस्य धर्मः । विद्याफलं व्यसनिन: कृपणस्य सौख्यं राज्यं प्रमत्तसचिवस्य नराधिपस्य ।॥ ९ ॥ 1538 शाठ्येन मित्रं कपटेन धर्मं परोपतापेन समृद्धिभावम् । सुखेन विद्यां परुषेण नारीं वाञ्छन्ति ये नूनमपण्डितास्ते ॥ १० ॥ 1539 धातुवादेषु वित्ताशा मोक्षाशा कौलिके मते । जामातरि च पुत्राशा त्रयमेतन्निरर्थकम् ॥ ११ ॥ 1540 किंशुकादपि गन्धाशा मांसाशा मशकादपि ! कृपणादपि वित्ताशा वृथाशा तस्य दुर्मतेः ॥ १२ ॥ 1541 राजा घृणी ब्राह्मणः सर्वभक्षः स्त्री चावशा दुष्टबुद्धिः सहायः । प्रेष्यः प्रतीपोधिकृत: प्रमादी त्याज्या इमे यश्च कृतं न वेत्ति ॥ १३ ॥ 1542 वैद्यं पानरतं नटं कुपतिं स्वाध्यायहीनं द्विजं योधं कापुरुषं हयं गतरयं मूर्खं परिव्राजकम् । राज्यं बालनृपं च मन्त्रिरहितं मित्रं छलान्वेषि य- द्भार्यां यौवनगर्वितां पररतां मुञ्चन्ति ते पण्डिताः ॥ १४ ॥ 1543 वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः शुष्कं सर: सारसा निर्द्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भ्रष्टं नृपं मन्त्रिणः । पुष्पं पर्युषितं त्यजन्ति मधुपा दग्धं वनान्तं मृगाः सर्व: कार्यवशाज्जनोनुरमते तत्कस्य को वल्लभः ॥ १५ ॥ 1544 स्वफलनिचयः शाखाभङ्गं करोति वनस्पते- र्गमनमलसं बर्हाटोप: करोति शिखण्डिनः । चतुरगमनो जात्योप्यश्वः स गौरिव वाह्यते गुणवति जने प्रायेणैते गुणाः खलु दूषणम् ॥ १६ ॥ 1545 त्यजति भयमकृतपापं सुमित्रमयशः प्रमादिनं विद्या । ह्रीः कामिनमलसं श्री: क्रूरं स्त्री दुर्जनं लोकः ॥ १७ ॥ 1546 द्वाविमौ पुरुषौ लोके परप्रत्ययकारकौ । स्त्रियः कामितकामिन्यो लोकः पूजितपूजकः ॥ १८ ॥ 1547 द्वाविमौ पुरुषौ लोके सुखिनौ न कदाचन । यश्चाधनः कामयते यश्च कुप्यत्यनीश्वरः ॥ १९ ॥ 1548 द्वाविमौ पुरुषौ लोके स्वर्गस्योपरि तिष्ठतः । प्रभुश्व क्षमया युक्तो दरिद्रश्च प्रदानवान् ॥ २० ॥ 1549 द्वाविमौ पुरुषौ लोके शिरःशूलकरौ परौ । गृहस्थो यो निरारम्भो यतिश्च सपरिग्रहः ॥ २१ ॥ 1550 द्वाविमौ पुरुष लोके न भूतौ न भविष्यतः । प्रार्थितो यश्च कुरुते यश्च नार्थयते परम् ॥ २२ ॥ 1551 द्वाविमावम्भसि क्षेप्यौ गाढं बद्ध्वा गले शिलाम् । धनिनं चाप्रदातारं दरिद्रं चातपस्विनम् ॥ २३ ॥ 1552 सन्तश्चेदमृतेन किं यदि खलस्तत्कालकूटेन किं दातारो यदि कल्पशाखिभिरलं यद्यर्थिनः किं तृणैः । किं कर्पूरशलाकया यदि दृशः पन्थानमेति प्रिया संसारेपि सतीन्द्रजालमपरं यद्यस्ति तेनापि किम् ॥ २४ ॥ 1553 लोभंश्चदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः सत्यं चेत्तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम् । सौजन्यं यदि किं गुणैः सुमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना ॥ २५ ॥ 1554 मित्रं स्वच्छतया रिपुं नयबलैर्लुब्धं धनैरीश्वरं कार्येण द्विजनादरेण युवतिं प्रेम्णातितीव्रं स्तवैः । बन्धुं क्षान्ततया गुरुं प्रणतिभिर्मूर्खं कथाभिर्बुधं विद्याभी रसिकं रसेन सकलं शीलेन कुर्याद्वशम् ॥२६॥ केषामप्येते । 1555 वाजी चारुगतिः शशाङ्कधवलं छत्रं प्रिया पृष्ठतः प्रोत्तुङ्गस्तनमण्डला विजयिनो भृत्याः पुरः पञ्चषाः । ताम्बूलं प्रचुरं सखा सुचतुर: संपद्यते चेत्पथि प्राहुस्तत्कटकप्रयाणमितरत्प्राणप्रयाणं बुधाः ॥ २७ ॥ कस्यापि । 1556 जवो हि सप्तेः परमं विभूषणं त्रपाङ्गनायाः कृशता तपस्विन: । द्विजस्य विद्या नृपतेरपि क्षमा पराक्रमः शस्त्रबलोपजीविनाम् । २८ ॥ पाण्डवनकुलस्य । 1557 इन्दुं कैरविणीव कोकपटलीवाम्भोजिनीवल्लभं मेघं चातकमण्डलीव मधुपश्रेणीव पुष्पाकरम् । माकन्दं पिकसुन्दरीव तरुणीवात्मेश्वरं प्रोषितं चेतोवृत्तिरियं मम प्रियसखे त्वां द्रष्टुमुत्कण्ठते ॥ २९ ॥ 1558 नित्यं ब्रह्म यथा स्मरन्ति मुनयो हंसा यथा मानसं सानन्दाः स्फुटसल्लकीवनयुतां ध्यायन्ति रेवां गजाः । युष्मद्दर्शनलालसाः प्रतिदिनं युष्मान्स्मरामो वयं धन्यः कोपि स वासरोत्र भविता यत्रावयोः संगमः ॥ ३० ॥ एतौ राघवचैतन्यश्रीचरणानाम् । 1559 वासः शुभ्रमृतुर्वसन्तसमयः पुष्पं शरन्मल्लिका धानुष्कः कुसुमायुधः परिमल: कस्तूरिकास्त्रं धनुः । वाणी तर्करसोज्ज्वला प्रियतमा श्यामा वयो यौवनं मार्ग: शांभव एवं पञ्चमलया गीतिः कविर्बिल्हणः ॥ ३१ ॥ बिल्हणस्य । --------------- अथ गजप्रशंसा ॥ ७८ ॥ 1560 यतो गजैर्विना राज्ञां राज्यशोभा न जायते । जयप्रतापौ सैन्यस्य रक्षा तस्मादिहोच्यते ॥ १ ॥ 1561 पुरा स्वर्गे सुखेनासन्कामगाः खचरा गजाः । मुनिशापाद्गता भूमौ ततो जाता वनेचराः ॥ २ ॥ 1562 भद्रो मन्दो मृगो मिश्रश्चतुर्धा जायते गजः । त्रयो युगत्रयेभूवन्मिश्राः कलियुगे गजाः ॥ ३ ॥ शार्ङ्गधरस्यैतौ । 1563 यतः सत्यं ततो धर्मो यतो धर्मस्ततो धनम् । यतो रूपं ततः शीलं यतो नागास्ततो जयः ॥ ४ ॥ 1564 यद्वद्वनमसिंहं तु यद्वद्राष्ट्रमपार्थिवम् । यद्वच्छौर्यमशस्त्रं तु तद्वत्सैन्यमकुञ्ञरम् ॥ ५ ॥ 1565 प्राकारगोपुराट्टालकपाटोद्घाटनादिषु । भञ्जने मर्दने चैव नागा वज्रोपमाः स्मृताः ॥ ६ ॥ 1566 शरजालाञ्चितमुखः कोन्यः शक्तः परो गजात् । हन्तुं प्राकारमुन्मथ्य रथाश्वनरकुञ्जरान् ॥ ७॥ 1567 एक शक्ति प्रहारेण म्रियतेश्वो नरोपि हि । सहेन्महाप्रहाराणां शतं युद्धेषु वारणः ॥ ८॥ 1568 क्रीडासु च नरेन्द्राणां जले पुष्पितपङ्कजे । स्नपयन्ति गजा हस्तैर्लग्नपुष्करपुष्करैः ॥ ९ । 1569 स्त्रियोवतारयन्त्येते मृण्मया इव निश्चलाः । नास्ति हस्तिसमो बन्धुर्नास्ति हस्तिसमः सखा ॥ १० ॥ पालकाप्यात् । 1570 चीत्कारैः सर्वतोपि स्वपतिभटमनो मोदयन्तो मदाद्याः प्रौढाः संग्रामसीम्नि स्वबलबहुलतां बाढमाढौकमानाः । शुण्डादण्डप्रपातैः परममपि बलं कम्पयन्तः परेषां येषां स्युर्वारणेन्द्रा भुवि विजयविधौ ते मता भूमिपालाः ॥ ११ ॥ 1571 चलन्ति येषां न मतङ्गजेन्द्राः पुरः प्रयाणे चलशैलतुल्या: । वाञ्छन्ति ते वैरिजयं कथं ते राजेति शब्दं च कथं लभन्ते ॥ १२ ॥ 1572 सेतुं संभेदयन्तो बलविकटभटग्रोन्नतिं त्रोटयन्तः प्राकारं दारयन्तः परमनसि परां भीतिमुत्पादयन्तः । व्यूहं विद्रावयन्तः सुघनमपि वनं हेलयोत्पाटयन्तो येषामाजौ गजेन्द्राः खलु धरणिभुजां तज्जयः सिद्ध एव ॥ १३ ॥ 1573 रक्षन्ति पक्षं मुदिताः स्वकीयं मथ्नन्ति सैन्यं कुपिताः परेषाम् । प्राणैरपीच्छन्ति हितं प्रभूणां गजैः समानं क्व बलं बलीयः ॥ १४ ॥ 1574 तावद्गर्जन्ति वीर्यात्परनिधनविधौ युद्धमध्येपि धीरा- स्तावद्धावन्ति वेगं परमपि दधतः संमुखीनास्तुरंगाः । शूरारूढः सुसज्जो मदमुदितमना मानिमानं विधुन्व- न्यावन्नायाति कोपात्कृत विविधरवाटोप एकोपि नागः ॥ १५ ॥ 1575 सैन्योत्तारणतो धुनीषु सततं यो वारिबन्धायते यो मथ्नन्परितः परोद्धतबलं युद्धेषु योधायते । यः स्वीयक्षितिनाथरक्षणविधौ प्रोच्चैकदुर्गायते स प्राज्यो विजिगीषुभिर्गजगणः कैः पार्थिवैर्नार्थ्यते ॥ १६ ॥ 1576 मातङ्गैरपि यैर्महीन्द्रभवनं पुण्याधिकं जन्यते यैः श्यामैरपि सर्वलोकमहिता कीर्तिः सिता तन्यते । यैर्मत्तैरपि संगरे रिपुमदः शोषं समानीयते तेमी भाग्यवत: प्रयान्ति पुरतः स्तम्बेरमा भूपतेः ॥ १७ ॥ एते गुणाकरस्य । अथ भद्रलक्षणानि । 1577 प्रतिमानेषु विपुलश्चारुपृष्ठायताननः । मुखे सुरभिनि:श्वासस्ताम्रजिह्वौष्ठतालुकः ॥ १८ ॥ 1578 तथास्य तुल्यसंस्थानौ दन्तौ शुभ्रौ विशेषतः । मधुपिङ्गलनेत्रश्च महाकायो महाबलः ॥ १९ ॥ 1579 पुरस्तादुच्छ्रितश्चापि पश्चादवनतोपि यः । धनुर्विनतवंशश्च समपादतलः शुभः ॥ २० ॥ 1580 विंशत्या च नखैर्युक्तो योष्टादशभिरेव वा । विद्युद्द्वाग्निसिंहेभ्यो न बिभेत्यङ्कुशादपि ॥ २१ । 1581 अन्वर्थवेदी शूरश्च क्षमावान्न च कर्कशः । कल्याणमेधास्तेजस्वी स भद्रः परिकीर्तितः ॥ २२ ॥ अथ मन्दलक्षणानि । 1582 महाग्रीवो महावक्तो महाप्रोथो महोदरः । पीनानुवंशः सान्द्रत्वक्सुविभक्तमहाशिराः ॥ २३ ॥ 1583 बहलैर्मृदुभिर्युक्तः स्निग्धैश्चैव तनूरुहैः । स्थिरैः स्थिराकृतितलैः पादैश्च पृथुभिः समैः ॥ २४ ॥ 1584 स्थिरस्निग्धे विशाले च पीने चापि प्रकीर्तिते । विषाणे तस्य विद्वद्भिरोष्ठो दीर्घश्च लोमशः ॥ २५ ॥ 1585 कूर्मसंस्थानगमनो मन्दो मन्दगतिक्रमः । संमील्य लोचने नित्यं निद्रान्ध इव गच्छति ॥ २६ ॥ 1586 धीरोनुरक्तो हस्तिन्यां गतोद्वेगो जितश्रमः । निर्भयो मन्दबुद्धिश्च धृतिमान्मन्द उच्यते ॥ २७ ॥ अथ मृगलक्षणानि । 1587 तनुत्वक्कर्णपादो यस्तन्वास्यस्तनुमेहनः । तनुवंशोदरश्चैव तनुव्यक्ततनूरुहः ॥ २८ ॥ 1588 दीर्घजिह्वाविषाणश्च दीर्घगात्रस्तथा च सः । प्रध्वस्तरोमकर्णत्वक्पुरस्ताच्चापि संवृतः ॥ २९ ॥ 1589 निपाने गोचरस्थाने शय्यायां चाप्यनिर्वृतः । तूर्याभिभवशङ्की च नित्यमेवानवस्थितः ॥ ३० ॥ 1590 ह्रस्वश्रवणलांगूलो दीर्घं विक्रमते क्रमैः । पुनः पुनश्च विनदन्दुर्मतिश्चाभिधावति ॥ ३१ ॥ अथ मिश्रलक्षणम् । 1591 बह्वाशी बह्वलीकश्च दण्डपातेषु चाक्षमः । गच्छेत्प्रकृष्टवेगश्र भारं प्राप्यावसीदति ॥ ३२ ॥ 1592 कृच्छ्राच्चाप्यायते नागः क्षिप्रं च परिहीयते । कट्वम्ललवणैश्चैव स्वक्षैश्चातुरतां व्रजेत् ॥ ३३ ॥ 1593 नित्यं च सान्त्वयेदेनं न चैनमभितापयेत् । सर्वेषां लक्षणैः कैश्चिद्युक्तो मिश्रो भवेद्गजः ॥ ३४ ॥ अथ गजप्रक्रिया । 1594 एवं विधान्गजाञ्जात्यान्वनादानीय पार्थिवः । विनये शिष्यवत्कुर्यात्पुत्रवत्परिपालयेत् ॥३५ ॥ 1595 शूरमारोहकं कुर्याद्वशगं च विशेषतः । शूरत्वं कातरत्वं च तदायत्तं गजे यतः ॥ ३६ ॥ 1596 सज्जितः कल्पितः शूरः शूरारूढ: प्रतापवान् । जयत्येकोपि मातङ्गः षट्सहस्राणि वाजिनाम् ॥ ३७ ॥ 1597 शरतोमरचक्रैश्च गजस्कन्धे हता नराः । क्षणात्स्वर्गे प्रयान्त्येव तस्मात्स्वर्गोपमा गजाः ॥ ३८ ॥ एते पालकाप्यात् । -------------अथ तुरगप्रशंसा ॥ ७९ ॥ 1598 पुरा सपक्षा हरयो विचेरु: खेचराः किल । गन्धर्वेभ्यः समुत्पन्नाः सदा स्वच्छन्दचारिणः ॥ १ ॥ 1599 तेजोवाय्वम्बुदगणैर्लब्धैर्लक्षितलक्षणान् । वीक्ष्य शक्रो जगादेदं शालिहोत्रं महामुनिम् ॥ २ ॥ 1600 छिन्धि पक्षानमीषां त्वं यथा स्युर्वाहनानि मे । इषीकास्त्रेण सोप्येषां पक्षांस्तत्प्रीतयेच्छिनत् ॥ ३ ॥ 1601 ततः प्रसादितैस्तैस्तु प्रादाद्वरमिदं मुनिः । युष्मत्पक्षोपमो वेगश्चरणानां भविष्यति ॥ ४ ॥ 1602 यूयं शक्रादिदेवानां वाहनत्वं गमिष्यथ । तथा भूमिपतीनां च गौरवेण समन्विताः ॥ ५॥ 1603 यो राजा भवतां पुष्टिं खानपानादिभिः सदा । करिष्यति स सर्वत्र जयवादी भविष्यति ॥ ६ ॥ 1604 अथागत्य भुवं राज्ञां गता वाहनतां हयाः । तेषां धर्मार्थकामांश्च साधयन्त्युपकारिणः ॥ ७ ॥ 1605 श्रीमूलमण्डनं यस्य गृहे सन्ति न वाजिनः । गृहभित्तिषु तेनापि लेख्या दुरितशान्तये ॥ ८॥ 1606 अश्वा यस्य जयस्तस्य यस्याश्वस्तस्य मेदिनी । अश्वा यस्य यशस्तस्य यस्याश्वास्तस्य काञ्चनम् ॥ ९ ॥ 1607 निपत्य युधि वेगेन मिषतां सर्वधन्विनाम् । शत्रुं निहत्य यात्येकः शूरो वाजिप्रभावतः ॥ १० ॥ 1608 शस्त्रैर्निर्भिन्नदेहोपि श्रान्तोपि गुरुभारतः । न मुञ्चति रणे नाथमत: कोन्यो हयात्सुहृत् ॥ ११ ॥ 1609 दूरस्थोपि बली शत्रुर्न शेते रजनीष्वपि । तस्य भीत्या गृहे यस्य हरयो वेगवत्तराः ॥ १२ ॥ 1610 न गजैर्न नरैः कार्यं सिद्धिमभ्येति भूभृताम् । तथा निमेषमात्रेण यथा वाहै: सुसाधितैः ॥ १३ ॥ शार्ङ्गधरस्यैते । अथाश्वानां सामान्यलक्षणानि ॥ 1611 ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां चैव लक्षणैः। ज्ञेया हयोत्तमास्तेषु पूर्व: पूर्व: शुभावहः ॥ १४ ॥ 1612 प्रायेण ब्राह्मणः शुक्लः क्षत्रियो लोहितः स्मृतः । वैश्यः पीताभवर्णः स्यात्कृष्णवर्णश्चतुर्थकः ॥ १५॥ 1613 पुष्पगन्धः सदा विप्रः क्षत्रियोगुरुगन्धकः । घृतगन्धो भवेद्वैश्यो मीनामोदी चतुर्थकः ॥ १६ ॥ 1614 विवेकी सघृणो विप्रस्तेजस्वी क्षत्रियो बली । दुष्टभावस्तथा वैश्यः शूद्रो निःसत्त्वकातरः ॥ १७ ॥ 1615 ब्राह्मणाः क्षेमकृत्येषु सिद्धिं गच्छन्ति वाजिनः । क्षत्रिया युद्धकार्येषु वैश्या द्रव्यार्जने सदा ॥ १८ ॥ 1616 शूद्राश्चान्येषु कृत्येषु ज्ञात्वैवं वाजिनः सदा । आरोहेद्युक्तकार्येषु यदीच्छेच्छाश्वतीं श्रियम् ॥ १९ ॥ 1617 सदा सुप्ता भवन्त्येते वाजिनो ये तु भूतले । जाग्रत्यायोधने प्राप्ते कर्करस्य च भक्षणे ॥ २० ॥ 1618 सुलक्षणा महावेगा: सुसत्त्वाश्चातिघस्मराः । जितश्रमा विनीता ये राजार्हास्ते हयाः स्मृताः ॥ २१ ॥ अथ पृथगवयवलक्षणानि । 1619 आताम्रौ पूजितावोष्ठौ लेलिहानौ मृदुत्वचौ । जिह्वा रक्ता च तन्वी च तालु रक्तं प्रशस्यते ॥ २२ ॥ 1620 घनस्निग्धाः सुबद्धाश्च समा दन्ताः सुशोभनाः । नातिदीर्घौ पृथू नैव हनू वाहस्य शोभनौ ॥ २३ ॥ 1621 अत्यन्तनिर्गते चैव सुबद्धे नैव चाविले । प्रशस्ते वाजिनां नेत्रे मध्वाभे कालतारके ॥ २४ ॥ 1622 स्वावर्तं च विशालं च ललाटं वाजिनां शुभम् । शस्तं शिरः समं वृत्तमावर्तद्वयभूषितम् ॥ २५ ॥ 1623 ह्रस्वता कर्णयोः शस्ता तीक्ष्णता तनुता तथा । सुदृढां कुञ्चितां दीर्घां धन्यां ग्रीवां विदुर्बुधाः ॥ २६ ॥ 1624 केसरं च जटाहीनं मृदु दीर्घं प्रशस्यते । अनावर्तो दृढश्चैव स्कन्धो वाहस्य पूजितः ॥ २७ ॥ 1625 उरो विशालं शस्तं च कक्षे दीर्घोन्नते शुभे । ऊरू वृत्तौ समौ बाहू गूढं जानु प्रशस्यते ॥ २८ ॥ 1626 अवक्रे मांसहीने च वाजिजङ्घे सुशोभने । कूर्चं समं सुसंधि स्याद्रन्थिव्रणविवर्जितम् ॥ २९ ॥ 1627 दृढमण्डूकिका कृष्णा वर्तुलाः पृथुलाः खुराः । पार्श्वावभ्युन्नतौ दीर्घौ सुदृढौ च समौ शुभौ ॥ ३० ॥ 1628 अवलम्बि सुवृत्तं च जठरं वाजिनां शुभम् । नातिदीर्घं समं पृष्ठं किंचिच्च विनतं शुभम् ॥ ३१ ॥ एते शालिहोत्रस्य । 1629 पीना कटि: सुवृत्तश्च पश्चाद्भागः पृथुः शुभः । मृदुस्त्रिग्धायतैर्युक्तं वालैः पुच्छं प्रशस्यते ॥ ३२ ॥ 1630 वृषणौ च समौ वृत्तौ बिल्वमात्रौ विलोमशौ । कृष्णवर्णविहीनं च ह्रस्वं मेहनमिष्यते ॥ ३३ ॥ अथाश्वाङ्गमानलक्षणानि । 1631 ऊर्ध्वं व्रीहित्रयं मानमङ्गुलस्य निगद्यते । हस्तोपि हि समाख्यातश्चतुर्विंशद्भिरङ्गुलैः ॥ ३४ ॥ 1632 द्वाविंशदङ्गुलं वक्रमुत्तमाश्वस्य कीर्तितम् । अङ्गुलद्वयहीनं तु मुखं स्यान्मध्यवाजिनः ॥ ३५ ॥ 1633 ततोपि द्व्यङ्गुलं न्यूनं कनिष्ठस्य मुखं स्मृतम् । ग्रीवोत्तमस्य वाहस्य षट्पञ्चाशन्मिताङ्गुलैः ॥ ३६॥ 1634 चत्वारिंशत्षडधिका मध्यमाश्वस्य कीर्तिता । षट्त्रिंदशङ्गुलैर्ग्रीवा हीनाश्वस्य प्रकीर्तिता ॥ ३७ ॥ 1635 उरः पृष्ठं कटिश्चैव मुखतुल्यं समादिशेत् । कर्णौ सप्ताङ्गुलौ प्रोक्तौ तालुकं च षडङ्गुलम् ॥ ३८ ॥ 1636 सूक्ष्मो ऋजुः पुच्छदण्डः कथितो विंशदङ्गुलः । द्वाविंशदङ्गुलोत्सेधे जङ्घे चैवोत्तमे स्मृते ॥ ३९ ॥ 1637 अष्टादश तथा मध्ये हीने चैव चतुर्दश । संप्ताङ्गुलः खुरः प्रोक्त उत्तमाश्वस्य पण्डितैः ॥ ४० ॥ 1638 षडङ्गुलो भवेन्मध्यः कनिष्ठः पञ्चसंमितः । चतुर्हस्तेन विख्यात उत्सेधेन हयोत्तमः ॥ ४१ ॥ 1639 अर्धहस्तेन हीनस्तु भवेन्मध्यस्तुरङ्गमः । ततो हस्तेन हीनश्च हीन एव स्मृतो हयः ॥ ४२ ॥ 1640 पञ्चहस्तप्रमाणेन दैर्घ्यमुत्तमवाजिनः । चतुर्भिर्मध्यमं प्रोक्तं त्रिभिः सार्धेस्तथाधमम् ॥ ४३ ॥ 1641 अपाङ्गात्पुच्छमूलं तु तिर्यगश्वं प्रमाणयेत् । खुरान्तात्ककुदं यावदूर्ध्वमानेन बुद्धिमान् ॥ ४४ ॥ अथ हयानां शुभलक्षणानि । 1642 अथातः संप्रवक्ष्यामि लक्षणानि हि वाजिनाम् । शुभानि वर्णैरावर्तैस्तानि विद्याद्विचारतः ॥ ४५ ॥ 1643 सर्वश्वेतो हयो यस्तु श्यामैकश्रवणो भवेत् । स वाजी वाजिमेधार्ह: श्यामकर्णः प्रकीर्तितः ॥ ४६ ॥ 1644 यस्य पादाः सिताः सर्वे तथा वक्रं च मध्यतः । कल्याणपञ्चकः प्रोक्तः सदा कल्याणकृच्च सः ॥ ४७ ॥ 1645 यस्य पादाः सिताः सर्वे पुच्छं वक्षो मुखं तथा । मूर्धजाश्च सिता यस्य तं विद्यादष्टमङ्गलम् ॥ ४८ ॥ 1646 मुखे चन्द्रकसंवीतो जम्बूफलसमाकृतिः । श्वेतपादः स विज्ञेयो मल्लिकाक्षः सुपूजितः ॥ ४९ ॥ 1647 कृष्णो वाजी भवेद्यः स कृष्णतालुर्न दुष्यति । कुत्सितावर्तकर्णोपि पञ्चकल्याणकः शुभः ॥ ५० ॥ अथ शुभावर्ताः । 1648 एको ललाटे द्वौ मूर्ध्नि द्वौद्वौ पार्श्वोपपार्श्वयोः । द्वौ च वक्षसि विज्ञेयौ प्रयाणे चैक एव तु ॥ ५१ ॥ 1649 ध्रुवावर्ता दश प्रोक्ता वाजिनः शुभकारकाः । प्रयाणे मारुतो भाले वह्निर्वक्षसि चाश्विनौ ॥ ५२ ॥ 1650 सूर्याचन्द्रमसौ मूर्ध्नि रन्ध्रे स्कन्दगजाननौ । उपरन्ध्रे हरीशौ च दशावर्ता अतः शुभाः ॥ ५३ ॥ 1651 त्रयो यस्य ललाटस्था आवर्ता अधरोत्तराः । निश्रेणी सा परिज्ञेया वाजिवृद्धिकरी परा ॥ ५४ ॥ 1652 अनेनैव प्रकारेण त्रयो ग्रीवाश्रिताः शुभाः । ललाटे युगलावर्तौ चन्द्रार्कौ शुभकारकौ ॥ ५५ ॥ 1653 कण्ठे चिन्तामणिर्जेयश्चिन्तितार्थप्रदः सदा । आवर्तः पृष्ठवंशे यः स सूर्याख्यः शुभः स्मृतः ॥ ५६ ॥ नकुलस्यैते । अथाशुभलक्षणानि । 1654 चत्वारोप्यसिताः पादाः सर्वश्वेतस्य वाजिनः । भवन्ति यस्य स त्याज्यो यमदूतः सुदूरतः ॥ ५७ ॥ 1655 अन्यवर्णं शिरो यस्य पुच्छं वा यस्य वाजिनः । पुच्छेन शिरसा वापि नानावर्णः स निन्दितः ॥ ५८ ॥ 1656 हीनदन्तोधिकश्चैव कराली कृष्णतालुकः । कुद्दालो मुशली शृङ्गी षडेते स्वामिघातकाः ॥ ५९॥ 1657 व्याघ्राभश्च स्तनी चैव द्विखुरः ककुदी तथा । एकाण्डश्चैव जाताण्डो वाहाः पापाः प्रकीर्तिताः ॥ ६० ॥ 1658 पञ्चभिः सप्तभिर्दन्तैर्वाहौ हीनाधिकौ स्मृतौ । कराली चाधरैर्दन्तैश्छाद्यन्ते यस्य चोत्तराः ॥ ६१ ॥ 1659 कृष्णं तालु भवेद्यस्य स भवेत्कृष्णतालुकः । कुद्दालश्रोत्तरैर्दन्तैश्छाद्यन्ते यस्य चाधराः ॥ ६२ ॥ 1660 सितैकचरणः पुष्पहीनस्तु मुशली स्मृतः । कालाभावर्तकः कर्णदेशे यस्य स शृंगिकः ॥ ६३ ॥ 1661 व्याघ्राभो व्याघ्रवर्ण : स्यात्स्तनयुक्तः स्तनी स्मृतः । द्विखुरं गोखुराकारैः खुरैर्विद्याद्विचक्षणः ॥ ६४ ॥ 1662 आवर्तः ककुदे यस्य ककुदी स उदाहृतः । मुष्केणैकेन युक्तस्तु हयस्त्वेकाण्डसंज्ञितः ॥ ६५ ॥ 1663 अण्डाभ्यां लोमशाभ्यां तु जाताण्डो न हितः स्मृतः । भस्माभवक्त्रपुच्छं च कृष्णनीलं परित्यजेत् निन्द्यः केवलकृष्णस्तु सर्वश्वेतस्तु पूजितः ॥ ६६ ॥ अथ दुरावर्ताः । 1664 पुच्छे जानुनि कक्षायां मेढ्रे गुह्ये हनौ हृदि । भ्रूदेशे नेत्रपरितः कर्णग्रीवादयस्तथा ॥ ६७ ॥ 1665 अधरोष्ठे च घोणायां गण्डयोश्चिबुके तथा । मुष्के नाभौ त्रिके कुक्षावावर्तास्त्वतिनिन्दिताः ॥ ६८ ॥ शार्ङ्गधरस्यैसौ । अथाश्वानां शुभाशुभचेष्टितम् । 1666 यैर्बुधाः कथयन्त्याशु शुभं वा यदि वाशुभम् । स्वामिनो वाजिनां चिह्नैस्तद्विज्ञेयं विचक्षणैः ॥ ६९ ॥ 1667 यः संबद्धो हयो रावमूर्ध्ववक्रः करोति च । खुराग्रेणालिखन्भूमिं स शंसति रणे जयम् ॥ ७० ॥ 1668 यः करोत्यसकृन्मूत्रं पुरीषं वाश्रुमोचनम् । स शंसति पराभूतिमत्यन्तं यश्च दुर्मनाः ॥ ७१ ॥ 1669 निष्कारणं निशान्ते यो हेषारावं करोत्यपि । परचक्रागमाशंसी स विज्ञेयो विचक्षणैः ॥ ७२ ॥ 1670 पुलकाङ्कितपुच्छो यो जायते यस्य घोटकः । स शंसति स्थिरस्यापि द्रुतं तस्य प्रयाणकम् । ७३ ॥ 1671 स्फुलिङ्गा यस्य दृश्यन्ते पुच्छतोश्वस्य वह्निजाः । निर्गच्छन्तः प्रभोर्नाशं स शंसति निशागमे ॥ ७४ ॥ 1672 अश्वशालां समासाद्य यदान्तर्मधुमक्षिकाः । मधुजालं प्रबध्नन्ति म्रियन्तेश्वास्तदा ध्रुवम् ॥ ७५ ॥ 1673 सरटं वारयेद्यत्रात्प्रविशन्तं हयालये । मन्दुराग्रे तथा धार्यो रक्तवक्त्रो महाकपिः ॥ ७६ ॥ नकुलस्यैते । अथाश्वानां जन्मदेशाः । 1674 अथाश्वानां जन्मदेशान्प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः । उत्तमानां च मध्यानां हीनानां यत्र संभवः ॥ ७७ ॥ 1675 उत्तमास्ताजिकाः प्रोक्ता: पारसीका: समुद्रजाः । कोक्काणाखतलाणाश्च तथा सौराष्ट्रजा हयाः ॥ ७८ ॥ अथ मध्यमाः । 1676 उरोजाताश्च कीराश्च तुरुष्कारट्टजाश्च ये । टक्कजा: सैन्धवा मध्याः स्थलजातास्तथा हयाः ॥ ७९ ॥ अथ हीनाः । 1677 शाम्भलाश्चार्जुलाश्चैव तथा सारस्वता हयाः । अधमाष्टाङ्कणाः सर्वे ये च प्राग्दक्षिणोद्भवाः ॥ ८० ॥ अथाश्ववाहनविधिः । 1678 अथातः संप्रवक्ष्यामि हयारोहणमुत्तमम् । येन विज्ञातमात्रेण रेवन्तः प्रियतां व्रजेत् ॥ ८१ ॥ 1679 रूपावर्तगतिच्छायाः सत्वं वर्णो वयो बलम् । वेगहीनस्य वाहस्य सर्वमेतन्निरर्थकम् ॥ ८२॥ 1680 तस्माद्वेगयुतं वाहं तरुणं पुष्टविग्रहम् । वाहयेद्वाहकः सज्जस्तुरंगं सान्त्वयन्मुहुः ॥ ८३ ॥ 1681 सान्द्रां सुकटिनां चैव पाषाणोदकसंयुताम् । तृणकाष्ठयुतां चैव रङ्गभूमिं विवर्जयेत् ॥ ८४ ॥ 1682 समा च विपुला चैव किंचित्पांशुसमन्विता । एकान्ते विजने चैव रङ्गभूमिः प्रशस्यते ॥ ८५ ॥ 1683 स्थूलश्च क्रोधनो मूर्खो भीतोत्सुकचलासनः । अस्थानदण्डपाती यो बाजी तस्य न धावति ॥ ८६ ॥ 1684 दृढासनोश्वतत्त्वज्ञः प्राज्ञः सत्त्वबलोत्तरः । सुस्थानदण्डपाती च सोद्यमो वाहकः स्मृतः ॥ ८७ ॥ । 1685 चलकिसलयपाद: कर्णमध्यैकदृष्टिर्न चलति कटिदेशे स्वासने संस्थितश्च । हयहृदयमतिज्ञः स्थानदण्डावपाती स खलु तुरगयोक्ता पूज्यते पार्थिवेन्द्रैः । ८८ ॥ 1686 ब्राह्मणं भक्तिदानेन सौम्येन क्षत्रियं तथा । वैश्यं शब्देन दण्डेन शूद्रं दण्डेन वाहयेत् ॥ ८९ ॥ 1687 ह्रेषिते स्खलिते भीते तथा चोन्मार्गगामिनि । कुपिते भ्रान्तचित्ते च षट्सु दण्डं निपातयेत् ॥ ९० ॥ 1688 ह्रेषिते स्कन्धमुद्दिष्टं स्खलिते जघनान्तरम् । भीते वक्षःस्थलं हन्याद्वक्त्रं चोन्मार्गगामिनि ॥९१॥ 1689 कुपिते पुच्छसंस्थानं भ्रान्ते जानुद्वयं तथा । सर्वस्य प्राप्तदण्डस्य दण्डमेकं निपातयेत् ॥ ९२ ॥ 1690 अस्थाने ताडितो वाजी बहून्दोषानवाप्नुयात् । तावद्भवन्ति ते दोषा यावज्जीवत्यसो हयः ॥ ९३ ॥ 1691 अवाहिता विनश्यन्ति सर्वकर्मक्षमा अपि । कृशा व्याधिपरीताङ्गा जायन्तेत्यन्तवाहनात् ॥ ९४ ॥ 1692 पञ्च धारा: प्रवक्ष्यामि ऋषिभिर्याः प्रकीर्तिताः । प्रथमा विक्रमा धारा द्वितीया पुलका स्मृता ॥ ९५ ॥ 1693 तृतीया पूर्णकण्ठी च चतुर्थी त्वरिता स्मृता । पञ्चमी ताडिता षष्ठी निरालम्बा प्रकीर्तिता ॥ ९६ ॥ 1694 विक्रमा गतिरित्युक्ता चतुष्पादा प्लुता स्मृता । मुखपादसमायुक्ता पूर्णकण्ठी च सा भवेत् ॥ ९७ ॥ 1695 स्वेच्छया त्वरिता धार। ताडिता चैव पञ्चमी । षष्ठी चैव तु या धारा स्वर्गलोकेषु तिष्ठति ॥ ९८ ॥ 1696 या संख्या रोमकूपाणां वाहकस्य हयस्य च । तावद्वर्षान्वसेत्स्वर्गे हयपृष्ठे हतो नरः ॥ ९९ ॥ 1697 यं लोकं वाजिपृष्ठेषु हता गच्छन्ति मानवाः । तं लोकं नाधिगच्छन्ति वडवासु हताश्च ये ॥ १०० ॥ अथ वाजिनां वयोज्ञानायुर्ज्ञाने । 1698 दन्तोद्भेदं प्रवक्ष्यामि वाजिनां मुख्यलक्षणम् । येन विज्ञातमात्रेण वयोज्ञानं प्रतीयते ॥ १०१ ॥ 1699 षड्भिर्दन्तै: सिताभैर्भवति हयशिशुस्तैः कषायैर्द्विरब्दः संदंशैर्मध्यमान्त्यैः पतितसमुदितैस्त्रिश्चतुःपञ्चवर्षः । संदंशानुक्रमेण त्रिकसमगुणिता: कालिकापीतशुक्लाः काचं माक्षीकशङ्खावटुचलनमतश्चावपातं च विद्धि ॥ १०२ ॥ 1700 लघुत्वं मातृदोषेण पितृदोषेण मन्दता । दौर्बल्यं स्वामिदोषेण स्वदोषो नास्ति वाजिनाम् ॥१०३॥ 1701 महाघोणा महाकाया महोरस्का महास्वनाः । स्निग्धाङ्गाः सर्वदा ये च तेषामायुर्भवेद्बहु ॥ १०४ ॥ 1702 कर्णाग्रे पीडिते येषां सिन्दूराभस्य दर्शनम् । शोणितस्य भवेत्क्षिप्रं ते वाहाश्चिरजीविनः ॥ १०५ ॥ 1703 स्निग्धा दीर्घाश्च बह्व्यश्च प्रोथस्था यस्य वाजिनः । भवन्ति विपुला रेखास्तं विद्याच्चिरजीविनम् ॥ १०६ ॥ 1704 नभो जिघ्रन्ति ये वाहा भास्करार्पितदृष्टयः । पृथुकुक्षिकटीकक्षा: सुनिद्राश्चिरजीविनः ॥ १०७ ॥ 1705 न विष्किरन्ति ये ग्रासं सुभक्षा ह्रस्वमेहनाः । महाशिरोललाटाश्च ते वाहाश्विरजीविनः ॥ १०८ ॥ 1706 अर्धप्रोथस्थिता रेखा दृश्यन्ते यस्य वाजिनः । तस्य मृत्युः समुद्दिष्टो दशमं प्राप्य वत्सरम् ॥ १०९ ॥ 1707 त्र्यङ्गुलायां दशार्धेन वर्षाणां तस्य जीवितम् । जीवेत्रयोदशाब्दानि यस्य स्याच्चतुरङ्गुला ॥ ११० ॥ 1708 विनतः पूर्वकायेन स्थूलजानुश्च यो हयः । शूनाक्षिकूटः स्तब्धाक्षः स्वल्पायुः स प्रकीर्तितः ॥ १११ ॥ जयदत्तस्यैते । 1709 ममाषष्टिर्द्विघ्ना मनुजकरिणां पञ्च च निशा हयानां द्वात्रिंशत्खरकरभयोः पञ्चककृतिः । विरूपं तच्चायुर्वृषमहिषयोर्द्वादश शुनः स्मृतं छागादीनां दशकसहिताः षट् च परमम् ॥ ११२ ॥ कस्यापि । अथौषधानि वाजिनां कृते । 1710 व्योषाजाजिवेिडङ्गहिङ्गुकुटजत्वक्केतकीसैन्धवं श्यामासर्पपदीप्यकाद्दशगुणं मांसं रसोनात्समम् । संघायाम्लरसैर्लभेत सततं यो विद्युदाख्यामिमां सप्तिः सप्तगुणाधिको द्विदशन: स स्यादपास्यामयान् ॥ ११३ ॥ विजुलीनकुलम्य । 1711 दूर्वा घृतं यत्रानीरं शिशिरं सर्वदा शुभम् । हरीतकी हिता नित्यं लवणं त्रिदिनान्तरे ॥ ११४ ॥ अथ परीक्षाश्वानाम् । 1712 असितखुरचतुष्क: श्यामलग्रन्थिपाद: स्रवति करसमीपे मूत्रधारां सवेगाम् । दशनचलखलीनः कुक्कुटस्कन्धबन्धः किटिवरकठिनोरुर्दूरगः स्यात्तुरङ्गः ॥ ११५ ॥ 1713 विकसदसितनेत्रः स्निग्धगम्भीरहेष- स्त्वरितचतुरगामी वायुवेगः सुसत्त्वः । सघनविपुलकायो भर्तुरादेशवर्ती समरविजयसंपत्कारकः स्यात्तुरङ्गः ॥ ११६ ॥ शार्ङ्गधरस्यैते । -------------- अथ धनुर्वेदः ॥ ८० ॥ 1714 ईश्वरोक्ताद्धनुर्वेदाद्व्यासस्यापि सुभाषितात् । पदान्याकृष्य रचितो ग्रन्थः संक्षेपतो मया ॥ १ ॥ 1715 विना शार्ङ्गधरं नान्यो धनुर्वेदार्थतत्वचित् । यतः स्वप्ने निशि प्राप्ता शिवात्तत्त्वविचारणा ॥ २ ॥ 1716 अतः संदेहदोलायां रोपणीयं न मानसन् । ग्रन्थेस्मिंश्चापचतुरैर्वीरचिन्तामणौ क्वचित् ॥ ३ ॥ 1717 यस्याभ्यासप्रसादेन निष्पद्यन्ते धनुर्धराः । जेतारः परसैन्यानां तस्याभ्यासो विधीयताम् ॥ ४ ॥ 1718 एकोपि यत्र नगरे प्रसिद्ध: स्याद्धनुर्धरः । ततो यान्त्यरयो दूरं मृगाः सिंहगृहादिव ॥ ५॥ अथ धनुर्धारणविधिः । 1719 आचार्येण धनुर्देयं ब्राह्मणे सुपरीक्षिते । लुब्धे धूर्ते कृतघ्ने च मन्दबुद्धौ न दीयते ॥ ६ ॥ 1720 ब्राह्मणाय धनुर्देयं खड्गं वै क्षत्रियाय च । वैश्याय दापयेत्कुन्तं गदां शुद्रस्य दापयेत् ॥ ७ ॥ 1721 धनुश्चक्रं च कुन्तं च खड्गं च च्छुरिका गदा । सप्तमं बाहुयुद्धं स्यादेवं युद्धानि सप्तधा ॥ ८ ॥ 1722 आचार्य: सप्तयुद्ध: स्याच्चतुर्युद्धस्तु भार्गवः । द्वाभ्यां चैव भवेद्योध एकेन गणको भवेत् ॥ ९ ॥ 1723 हस्तः पुनर्वसुः पुष्यो रोहिणी चोत्तरात्रयम् । अनुराधाश्विनी चैव रेवती दशमी तथा ॥ १० ॥ 1724 जन्मस्थे च तृतीये च षष्ठे वै सप्तमे तथा । दशमैकादशे चन्द्रे सर्वकर्माणि कारयेत् ॥ ११ ॥ 1725 तृतीया पञ्चमी चैव सप्तमी दशमी तथा । त्रयोदशी द्वादशी च तिथयस्तु शुभा मताः ॥ १२ ॥ 1726 सूर्यवार: शुक्रवारो गुरुवारस्तथैव च । एतद्वारत्रयं धन्यं प्रारम्भे शस्त्रकर्मणाम् ॥ १३ ॥ 1727 एभिर्दिनैस्तु शिष्याय गुरुः शस्त्राणि दापयेत् । संतर्प्य दानहोमाभ्यां सुरान्वेदविधानतः ॥ १४ ॥ 1728 ब्राह्मणान्भोजयेत्तत्र कुमारीश्चाप्यनेकशः । तापसानर्चयेद्भक्त्या ये चान्ये शिवयोगिनः ॥ १५ ॥ 1729 अन्नपानादिभिश्चैव वस्त्रालंकारभूषणैः । गन्धमाल्यैर्विचित्रैश्च गुरुं तत्र प्रपूजयेत् ॥ १६ ॥ 1730 कृतोपवासः शिष्यस्तु मृगाजिनपरिग्रहः । बद्धाञ्जलिपुटस्तत्र याचयेद्गुरुतो धनुः ॥ १७ ॥ 1731 अङ्गन्यासस्ततः कार्यः शिवोक्तः सिद्धिमिच्छता । आचार्येण च शिष्यस्य पापघ्नो विघ्ननाशनः ॥ १८ ॥ 1732 शिखास्थाने न्यसेदीशं बाहुयुग्मे च केशवम् । ब्रह्माणं नाभिकूपे तु जङ्घयोश्च गणाधिपम् ॥ १९ ॥ 1733 ॐ ह्रौं शिखास्थाने शंकराय नमः । ॐ ह्रौं बाह्वोः केशवाय नमः । ॐ ह्रौं नाभिमध्ये ब्रह्मणे नमः । ॐ ह्रौं जङ्घयोर्गणपतये नमः । 1734 ईदृशं कारयेन्यासं येन श्रेयो भविष्यति । अन्येपि दुष्टमन्त्रेण न हिंसन्ति कदाचन ॥ २० ॥ 1735 शिष्याय मानुषं चापं धनुर्मन्त्राभिमन्त्रितम् । काण्डात्काण्डाभिमन्त्रेण दद्याद्वेदविधानतः ॥ २१ ॥ 1736 प्रथमं पुष्पवेधं च फलहीनेन पत्त्रिणा । ततः फलयुतेनैव मत्स्यवेधं च कारयेत् ॥ २२ ॥ 1737 मांसवेधं ततः कुर्यादेवं वेधो भवेत्रिधा । एतैर्वेधैः कृतैः पुंसां शराः स्युः सर्वसाधकाः ॥ २३ ॥ 1738 वेधने चैव मांसस्य शरपातो यदा भवेत् । पूर्वदिग्भागमाश्रित्य तदा स्याद्विजयी सुखी ॥ २४ ॥ 1739 दक्षिणे कलहो घोरो विदेशगमनं पुनः । पश्चिमे धनधान्यं च सर्वं चैवोत्तरे शुभम् ॥ २५ ॥ 1740 ऐशान्यां पतनं दुष्टं विदिशोन्याश्च शोभनाः । हर्षपुष्टिकराश्चैव सिद्धिदाः शस्त्रकर्मणि ॥ २६ ॥ 1741 एवं वेधत्रयं कुर्याच्छङ्खदुन्दुभिनिःस्वनैः । ततः प्रणम्य गुरवे धनुर्बाणान्निवेदयेत् ॥ २७ ॥ अथ चापप्रमाणम् । 1742 प्रथमं यौगिकं चापं युद्धचापं द्वितीयकम् । निजबाहुबलान्मानात्किंचिदूनं शुभं धनुः ॥ २८ ॥ 1743 वरं प्राणाधिको धन्वी न तु प्राणाधिकं धनुः । धनुषा पीड्यमानस्तु धन्वी लक्ष्यं न पश्यति ॥ २९ ॥ 1744 अतो निजबलोन्मानं चापं स्याच्छुभकारकम् । देवानामुत्तमं चापं ततो न्यूनं च मानवम् ॥ ३० ॥ 1745 अर्धपञ्चमहस्तं तु श्रेष्ठं चापं प्रकीर्तितम् । तद्विज्ञेयं धनुर्दिव्यं शंकरेण धृतं पुरा ॥ ३१ ॥ 1746 तस्मात्परशुरामेण ततो द्रोणेन धारितम् । द्रोणाद्गृहीतं पार्थेन ततः सात्यकिना धृतम् ॥ ३२ ॥ 1747 कृते युगे महादेवस्त्रेतायां चापि राघवः । द्वापरे द्रोणविप्रश्च दैवं चापमधारयत् ॥ ३३ ॥ 1748 चतुर्विशाङ्गुलो हस्तश्चतुर्हस्तं धनुः स्मृतम् । तद्भवेन्मानवं चापं सर्वलक्षणसंयुतम् ॥ ३४ ॥ 1749 त्रिपर्व पञ्चपर्व च सप्तपर्व प्रकीर्तितम् । नवपर्व च कोदण्डं चतुर्धा शुभकारकम् ॥ ३५ ॥ 1750 चतुःपर्व च षट्पर्व अष्टपर्व विवर्जयेत् । केषांचिच्च भवेच्चापं वितस्तिनवसंमितम् ॥ ३६ ॥ 1751 अतिजीर्णमपक्वं च ज्ञातिधृष्टं तथैव च । दग्धं छिद्रं न कर्तव्यं बाह्याभ्यन्तरहस्तकम् ॥ ३७ ॥ 1752 गुणहीनं गुणाक्रान्तं काण्डदोषसमन्वितम् । गलग्रन्थि न कर्तव्यं तलमध्ये तथैव च ॥ ३८ ॥ 1753 अपक्वं भङ्गमायाति अतिजीर्णं तु कर्कशम् । ज्ञातिघृष्टं तु सोद्वेगं कलहो बान्धवैः सह ॥ ३९ ॥ 1754 दग्धेन दह्यते वेश्म छिद्रं युद्धविनाशनम् । बाह्ये लक्ष्यं न लभ्येत तथैवाभ्यन्तरेपि वा ॥ ४० ॥ 1755 हीने तु संघिते बाणे संग्रामे भङ्गकारकम् । आक्रान्ते तु पुनः क्वापि न लक्ष्यं प्राप्यते दृढम् ॥ ४१ ॥ 1756 गलग्रन्थि तलग्रन्थि धनहानिकरं धनुः । एभिर्दोषैर्विनिर्मुक्तं सर्वकार्यकरं स्मृतम् ॥ ४२ ॥ 1757 शार्ङ्गं पुनर्धनुर्दिव्यं विष्णोः परममायुधम् । वितस्तिसप्तसंमानं निर्मितं विश्वकर्मणा ॥ ४३ ॥ 1758 न च स्वर्गे न पाताले न भूमौ कस्यचित्करे । तद्धनुर्वशमायाति मुक्त्तैकं पुरुषोत्तमम् ॥ ४४ ॥ 1759 पौरुषेयं तु यच्छार्ङ्गं बहुवत्सरशोषितम् । वितस्तिभिः सार्धषट्भिर्मितं सर्वार्थसाधनम् ॥ ४५ ॥ 1760 प्रायो योग्यं धनुः शार्ङ्गं गजारोहाश्वसादिनाम् । रथिनां च पदातीनां वांशं चापं प्रकीर्तितम् ॥ ४६ ॥ अथ गुणलक्षणानि । 1761 गुणानां लक्षणं वक्ष्ये यादृशं कारयेद्गुणम् । पट्टसूत्रो गुणः कार्यः कनिष्ठामानसंमितः ॥ ४७ ॥ 1762 धनुःप्रमाणो निःसन्धिः शुद्धैत्रिगुणतन्तुभिः । वर्तितः स्याद्गुण: श्लक्ष्णः सर्वकर्मसहो युधि ॥ ४८ ॥ 1763 अभावे पट्टसूत्रस्य हारिणी स्नायुरिष्यते । गुणार्थमथवा ग्राह्याः स्नायवो महिषीगवाम् ॥ ४९ ॥ 1764 तत्कालहतगोकर्ण चर्मणा छागलेन वा । निर्लोम्ना तन्तुरूपेण कुर्याद्वा गुणमुत्तमम् ॥ ५० ॥ 1765 पक्ववंशत्वचा कार्यो गुणस्तु स्थावरो दृढः । पट्टसूत्रेण संनद्धः सर्वकर्मसहो युधि ॥ ५१ ॥ 1766 प्राप्ते भाद्रपदे मासि त्वगर्कस्य प्रशस्यते । तस्यास्तत्र गुण: कार्यः पवित्र स्थावरो दृढः ॥ ५२ ॥ 1767 वृत्तार्कसूत्रतन्तूनां हस्तास्त्वष्टादश स्मृताः । सद्वृत्तं त्रिगुणं कार्यं प्रमाणोयं गुणे स्मृतः ॥ ५३ ॥ अथ शरलक्षणानि । 1768 अतः परं प्रवक्ष्यामि शराणां लक्षणं शुभम् । स्थूलं न चातिसूक्ष्मं च न पक्वं न कुभूमिजम् । हीनग्रन्थिविदीर्णं च वर्जयेदीदृशं शरम् ॥ ५४ ॥ 1769 पूर्णग्रन्थि सुपक्वं च पाण्डुरं समयाहृतम् कठिनं वर्तुलं काण्डं गृह्णीयात्सुप्रदेशजम् । ५५ ॥ 1770 द्वौ हस्तौ मुष्टिहीनौ तु दैर्घ्ये स्थौल्ये कनिष्ठिका । विधेया शरमानेषु यन्त्रेष्वाकर्षयेत्ततः ॥ ५६ ॥ 1771 कङ्कहंसशशादानां मत्स्यादक्रौञ्चकेकिनाम् । गृध्राणां कुक्कुटानां च पक्षा एतेषु शोभनाः ॥ ५७ ॥ 1772 एकैकस्य शरस्यैव चतुष्पक्षाणि योजयेत् । षडङ्गुलप्रमाणेन पक्षच्छेदं च कारयेत् ॥ ५८ ॥ 1773 दशाङ्गुलमिता: पक्षा: शार्ङ्गचापस्य मार्गणे । योज्या दृढाश्चतु:संख्याः संनद्धाः स्नायुतन्तुभिः ॥ ५९ ॥ 1774 शराच त्रिविधा ज्ञेयाः स्त्री पुमांश्च नपुंसकः । अग्रे स्थूलो भवेन्नारी पश्चात्स्थूलो भवेत्पुमान् ॥ ६० ॥ 1775 समं नपुंसकं ज्ञेयं तल्लक्ष्यार्थं प्रशस्यते । दूरापातं युवत्या च पुरुषो भेदयेद्दृढम् ॥ ६१ ॥ अथ फललक्षणानि । 1776 फलं तु शुद्धलोहस्य सुधारं तीक्ष्णमक्षतम् । योजयेद्वज्रलेपेन शरे पक्षानुमानतः ॥ ६२ ॥ 1777 आरामुखं क्षुरग्रं च गोपुच्छं चार्धचन्द्रकम् । सूचीमुखं च भल्लं च वत्सदन्तं द्विभल्लकम् ॥ ६३ ॥ 1778 कर्णिकं काकतुण्डं च तथान्यान्यप्यनेकशः । फलानि देशदेशेषु भवन्ति बहुरूपतः ॥ ६४ ॥ 1779 आरामुखेन वै चर्म क्षुरग्रेण च कार्मुकम् । सूचीमुखेन कवचमर्धचन्द्रेण मस्तकम् ॥ ६५॥ 1780 भल्लेन हृदयं वेध्यं द्विभल्लेन गुण: शरः । लोहं च काकतुण्डेन लक्ष्यं गोपुच्छकेन च ॥ ६६ ॥ 1781 अन्यद्गोपुच्छकं ज्ञेयं शुद्धकाष्ठविनिर्मितम् । मुखे च लोहकण्टेन वेध्यं त्र्यङ्गुलसंमितम् ॥ ६७ ॥ अथ फलपायनम् । 1782 फलस्य पायनं वक्ष्ये दिव्यौषधिविलेपनैः । येन दुर्भेद्यवर्माणि भेदयेत्तरुपर्णवत् ॥ ६८ ॥ 1783 पिप्पली सैन्धवं कुष्ठं गोमूत्रेण तु पेषयेत् । अनेन लेपयेच्छस्त्रं लिप्तं चाग्नौ प्रतापयेत् ॥ ६९ ॥ 1784 अविशीतमनाविद्धं पीतनष्टं तथौषधम् । ततो निर्वापितं तैले लोहं तत्र विशिष्यते ॥ ७० ॥ 1785 पञ्चभिर्लवणैः पिष्टैर्मधुसिक्तैः ससर्षपैः । एभिः प्रलेपयेच्छस्त्रं लिप्तं चाग्नौ प्रतापयेत् ॥ ७१ ॥ 1786 शिखिग्रीवानुवर्णाभं तप्तपीतं तथौषधम् । ततस्तु विमलं तोयं पाययेच्छस्त्रमुत्तमम् ॥ ७२ ॥ अथ नाराचनालीकौ । 1787 सर्वलोहास्तु ये बाणा नाराचास्ते प्रकीर्तिताः । पञ्चभिः पृथुलैः पक्षैर्युक्ताः सिद्ध्यन्ति कस्यचित् ॥ ७३ ॥ 1788 नालीका लघवो बाणा नलयन्त्रेण नोदिताः । अत्युच्चदूर पातेषु दुर्गयुद्धेषु ते मताः ॥ ७४ ॥ अथ स्थानमुष्ट्याकर्षणलक्षणानि । 1789 स्थानान्यष्टौ विधेयानि योजने भिन्नकर्मणाम् । मुष्ट्य: पञ्च समाख्याना व्यायाः पञ्च प्रकीर्तिताः ॥ ७५ ॥ 1790 अग्रतो वामपादं च दक्षिणं जानु कुञ्चितम् । आलीढं तु प्रकर्तव्यं हस्तद्वयसविस्तरम् ॥ ७६ ॥ 1791 प्रत्यालीढं तु कर्तव्यं सव्यं चैवानुकुञ्चितम् । दक्षिणं च पुरस्तद्वद्दूरपाते विशिष्यते ॥ ७७ ॥ 1792 पादौ सुविस्तरौ कार्यौ समौ हस्तप्रमाणतः । विशाखस्थानकं ज्ञेयं कूटलक्ष्यस्य वेधने ॥ ७८ ॥ 1793 समपादे समौ पादौ निष्कम्पौ च सुसंगतौ । असमे च पुरो वामो हस्तमात्रे नतं वपुः ॥ ७९ ॥ 1794 आकुञ्चितोरू द्वौ यत्र जानुभ्यां धरणिं गतौ । दर्दुरक्रममित्याहुः स्थानकं दृढभेदने ॥ ८० ॥ 1795 सव्यं जानु गतं भूमौ दक्षिणं च सकुञ्चितम् । अग्रतो यत्र दातव्यं तं विद्याद्गरुडक्रमम् ॥ ८१ ॥ 1796 पद्मासनं प्रसिद्धं तु उपविश्य यथाक्रमम् । धन्विनां तत्तु विज्ञेयं स्थानकं शुभलक्षणम् ॥ ८२ ॥ अथ गुणमुष्टयः । 1797 पताका वज्रमुष्टिश्च सिंहकर्णी तथैव च । मत्सरी काकतुण्डी च योजनीया यथाक्रमम् ॥ ८३ ॥ 1798 दीर्घा तु तर्जनी यत्र आश्रिताङ्गुष्ठमूलकम् । पताका सा च विज्ञेया नलिका दूरमोक्षणे ॥ ८४ ॥ 1799 तर्जनी मध्यमामध्यमङ्गुष्ठो विशते यदि । वज्रमुष्टिस्तु सा ज्ञेया स्थूले नाराचमोक्षणे ॥ ८५ ॥ 1800 अङ्गुष्ठनखमूले तु तर्जन्यग्रं सुसंस्थितम् । मत्सरी सा च विज्ञेया चित्रलक्ष्यस्य वेधने ॥ ८६ ॥ 1801 अङ्गुष्ठाग्रे तु तर्जन्या मुखं यत्र निवेशितम् । काकतुण्डी च विज्ञेया सूक्ष्मलक्ष्येषु योजिता ॥ ८७ ॥ अथ धनुर्मुष्टिसंधानम् । 1802 संधानं त्रिविधं प्रोक्तमध ऊर्ध्वं समं तथा । योजयेत्रिप्रकारं हि कार्येष्वपि यथाक्रमम् ॥ ८८ ॥ 1803 अधश्च दूरपातित्वं समे लक्ष्यं सुनिश्चितम् । दृढस्फोटं प्रकुर्वीत ऊर्ध्वसंस्थानयोगतः ॥ ८९ ॥ अथ व्याया: । 1804 कैशिकः केशमूले चेच्छरः शृङ्गे च सात्त्विकः । श्रवणे वत्सकर्णश्च ग्रीवायां भरतो भवेत् ॥ ९० ॥ 1805 अंसके स्कन्धनामा च व्यायाः पञ्च प्रकीर्तिताः । कैशिकश्चित्रयुद्धेषु अधोलक्ष्येषु सात्विकः ॥ ९१॥ 1806 वत्सकर्णः स विज्ञेयो भरतो दृढभेदने । दृढभेदे च दूरे च स्कन्धनामानमुद्दिशेत् ॥ ९२ ॥ अथ लक्ष्यम् । 1807 लक्ष्यं चतुर्विधं ज्ञेयं स्थिरं चैव चलं तथा । वेधयेत्त्रिप्रकारं तु स्थिरवेधी स उच्यते ॥ ९३ ॥ 1808 आत्मानं सुस्थिरं कृत्वा लक्ष्यं चैव स्थिरं बुधः । वेधयेत्त्रिप्रकारं तु स्थिरवेधी स उच्यते ॥ ९४ ॥ 1809 चलं तु वेधयेद्यस्तु आत्मना स्थिरसंस्थितः । चललक्ष्यं तु तत्प्रोक्तमाचार्येण सुधीमता ॥ ९५ ॥ 1810 धन्वी तु चलते यत्र स्थिरलक्ष्ये समाहितः । चलाचलं भवेत्तत्र अप्रमेयमनिन्दितम् ॥ ९६ ॥ 1811 उभावेव चलौ यत्र लक्ष्यं चापि धनुर्धरः । तद्विज्ञेयं द्वयचलं श्रमेणैव हि साध्यते ॥ ९७ ॥ 1812 श्रमेणास्खलितं लक्ष्यं दूरं च बहुभेदनम् । श्रमेण कठिना मुष्टिः शीघ्रसंधानमाप्यते ॥ ९८ ॥ 1813 श्रमेण चित्रयोधित्वं श्रमेण प्राप्यते जयः । तस्माद्गुरुसमक्षं हि श्रमः कार्यो विजानता ॥ ९९ ॥ 1814 प्रथमं वामहस्तेन यः श्रमं कुरुते नरः । तस्य चापक्रियासिद्धिरचिरादेव जायते ॥ १०० ॥ 1815 वामहस्ते तु संसिद्धे पश्चाद्दक्षिणमारभेत् । उभाभ्यां च श्रमं कुर्यान्नाराचैश्च शरैस्तथा ॥ १०१ ॥ 1816 वामेनैव श्रमं कुर्यात्सुसिद्धे दक्षिणे करे । विशाखेनासमेनैव तथा व्याये च कैशिके ॥ १०२ ॥ 1817 उदिते भास्करे लक्ष्यं पश्चिमायां निवेशयेत् । अपराह्णे च कर्तव्यं लक्ष्यं पूर्वदिगाश्रितम् ॥ १०३ ॥ 1818 उत्तरेण सदा कार्यं प्राणस्य न विरोधकम् । संग्रामेण विना कार्यं न लक्ष्यं दक्षिणामुखम् ॥ १०४ ॥ 1819 षष्टिधन्वन्तरे लक्ष्यं ज्येष्ठलक्ष्यं प्रकीर्तितम् । चत्वारिंशन्मध्यमं च विंशतिश्च कनिष्ठकम् ॥ १०५ ॥ 1820 शराणां कथितं ह्येतन्नाराचानामथोच्यते । चत्वारिंशच्च त्रिंशच्च षोडशैव भवेत्ततः ॥ १०६ ॥ 1821 चतुःशतैश्च काण्डानां यो हि लक्ष्यं विसर्जयेत् । सूर्योदये चास्तमये स ज्येष्ठो धन्विनां भवेत् ॥ १०७ ॥ 1822 त्रिशतैर्मध्यमश्चैव द्विशताभ्यां कनिष्ठकः । लक्ष्यं च पुरुषोन्मानं कुर्याच्चन्द्रकसंयुतम् ॥ १०८ ॥ 1823 ऊर्ध्ववेधी भवेज्ज्येष्ठो नाभिवेधी च मध्यमः । यः पादवेधी लक्ष्यस्य स कनिष्ठो मतो मया ॥ १०९ ॥ अथानध्यायः । 1824 अष्टमी च अमावास्या वर्जनीया चतुर्दशी । पूर्णिमार्धदिनं यावनिषिद्धा सर्वकर्मसु ॥ ११० ॥ 1825 अकाले गर्जिने देवे दुर्दिनं वाथवा भवेत् । पूर्वकाण्डहतं लक्ष्यमनध्यायं प्रचक्षते ॥ १११ ॥ 1826 श्रमं च कुर्वतस्तत्र भुजंगो यदि दृश्यते । अथवा भज्यते चापं यदैव श्रमकर्मणि ॥ ११२ ॥ 1827 त्रुट्यते वा गुणो यत्र प्रथमे बाणमोक्षणे । श्रमं तत्र न कुर्वीत शस्त्रे मतिमतां वरः ॥ ११३ ॥ अथ श्रमक्रिया । 1828 क्रियाकलापान्वक्ष्यामि श्रमसाध्याञ्शुचिष्मताम् । येषां विज्ञानमात्रेण सिद्धिर्भवति नान्यथा ॥ ११४ ॥ 1829 प्रथमं चापमारोप्य चूलिकां बन्धयेत्ततः । स्थानकं तु ततः कृत्वा बाणोपरि करं न्यसेत् ॥ ११५ ॥ 1830 तुलनं धनुषश्चैव कर्तव्यं वामपाणिना । आदानं च ततः कृत्वा संधानं च ततः परम् ॥ ११६ ॥ 1831 सकृदाकृष्टचापेन भूमिवेधं तु कारयेत् । नमस्कुर्याच्छिवं विघ्नराजं गुरुधनुः शरान् ॥ ११७ ॥ 1832 याचितव्या गुरोराज्ञा बाणस्याकर्षणं प्रतेि । प्राणवायुं प्रयत्नेन बाणेन सह पूरयेत् ॥ ११८ ॥ 1833 कुम्भकेन स्थिरं कृत्वा हुंकारेण विसर्जयेत् । इत्यभ्यासक्रिया कार्या धन्विना सिद्धिमिच्छता ॥ ११९ ॥ 1834 षण्मासात्सिद्ध्यते मुष्टि: शराः संवत्सरेण तु । नाराचास्तस्य सिद्ध्यन्ति यस्य तुष्टो महेश्वरः ॥ १२० ॥ 1835 पुष्पवद्धारयेद्बाणं सर्पवत्पीडयेद्धनुः । धनवच्चिन्तयेल्लक्ष्यं यदीच्छेत्सिद्धिमात्मनः ॥ १२१ ॥ 1836 क्रियामिच्छन्ति आचार्या दूरमिच्छन्ति भार्गवाः । राजानो दृष्टिमिच्छन्ति लक्ष्यमिच्छन्ति चेतरे ॥ १२२ ॥ 1837 जनानां रञ्जनं येन लक्ष्यघातात्प्रजायते । हीनेनापीषुणा तस्मात्प्रशस्तं लक्ष्यवेधनम् ॥ १२३ ॥ अथ लक्ष्यास्खलनविधिः । 1838 विशाखस्थानके स्थित्वा समसंधानमाचरेत् । गोपुच्छमुखबाणेन सिंहकर्ण्या च मुष्टिना ॥ १२४ ॥ 1839 आकर्षेत्कैशिकव्याये न शिखां चालयेत्ततः । पूर्वापरौ समौ कार्यौ समांसौ निश्चलौ करौ ॥ १२५ ॥ 1840 चक्षुषी स्पन्दयेन्नैव दृष्टिं लक्ष्ये नियोजयेत् । मुष्टिनाच्छादितं लक्ष्यं शरस्याग्रे नियोजयेत् ॥ १२६ ॥ 1841 मनो दृष्टिगतं ज्ञात्वा ततः काण्डं विसर्जयेत् । स्खलत्येवं कदाचिन्न लक्ष्ये योधो जितश्रमः ॥ १२७ ॥ अथ शीघ्रसंधानम् । 1842 आदानं चैव तूणीरात्संधानं कर्षणं तथा । क्षेपणं च त्वरायुक्तो बाणस्य कुरुते तु यः । नित्याभ्यासवशात्तस्य शीघ्रसंधानता भवेत् ॥ १२८ ॥ अथ दूरपातित्वम् । 1843 प्रत्यालीढे कृते स्थाने अध: संधानमाचरेत् । मुष्ट्या पताकया बाणं स्त्रीचिह्नं दूरपातनम् ॥ १२९ ॥ अथ दृढप्रहारिता । 1844 दर्दुरक्रममास्थाय ऊर्ध्वसंधानमाचरेत् । स्कन्धव्यायेन वज्रस्य मुष्ट्या पुंमार्गणेन च । अत्यन्तसौष्ठवाद्बाह्वोर्जायते दृढवेधिता ॥ १३० ॥ अथ हीनगतयः । 1845 सूचीमुखा मीनपुच्छा भ्रमरी च तृतीयका । शराणां गतयस्तिस्रः प्रशस्ताः कथिता बुधैः ॥ १३१ ॥ 1846 सूचीमुखगतिस्तस्य सायकस्य प्रजायते । पत्त्रं विलोमितं यस्य अथवा हीनपत्त्रकम् ॥ १३२ ॥ 1847 कर्कशेन तु चापेन यः कृष्टो हीनमुष्टिना । मत्स्यपुच्छा गतिस्तस्य सायकस्य प्रकीर्तिता १३३ ॥ 1848 भ्रमरी कथिता ह्येषा विद्वद्भिः श्रमकर्मणि । ऋजुत्वेन विना याति क्षेप्यमाणस्तु सायकः ॥ १३४ ॥ अथ बाणानां लक्ष्यस्खलनगतयः । 1849 बामगा दक्षगा चैव ऊर्ध्वगाधोगमा तथा । चतस्रो गतयः प्रोक्ता बाणस्खलन हेतवः ॥ १३५ ॥ 1850 कम्पने गुणमुष्टिस्तु मार्गणस्य हि पृष्ठतः । संमुखी स्याद्धनुर्मुष्टिस्तदा वामे गतिर्भवेत् ॥ १३६॥ 1851 ग्रहणं शिथिलं यस्य ऋजुत्वेन विवर्जितम् । पार्श्वं तु दक्षिणं याति सायकस्य न संशयः ॥ १३७ ॥ 1852 ऊर्ध्वं याति चापमुष्टिर्गुणमुष्टिरधो भवेत् । स मुक्तो मार्गणो लक्ष्याद्दूरं याति न संशयः ॥ १३८ ॥ 1853 मोक्षणे चैव बाणस्य चापमुष्टिरधो भवेत् । गुणमुष्टिर्भवेदूर्ध्वं तदाधोगामिनी गतिः ॥ १३९ ॥ अथ शुद्धगतयः । 1854 लक्ष्यबाणाग्रदृष्टीनां संगतिस्तु यदा भवेत् । तदानीमुज्झितो बाणो लक्ष्यान्न स्खलति ध्रुवम् ॥ १४० ॥ 1855 निर्दोष: शब्दहीनश्च सममुष्टिद्वयोज्झितः । भिनत्ति दृढवेध्यानि सायको नास्ति संशयः ॥ १४१॥ 1856 स्वाकृष्टस्तेजितो यश्च सुशुद्धो गाढमुक्तितः । नरनागाश्वकायेषु न स तिष्ठति मार्गणः ॥ १४२ । 1857 यस्य तृणसमा बाणा यस्येन्धनसमं धनुः । यस्य प्राणसमा मौर्वी स धन्वी धन्विनां वरः ॥ १४३ ॥ अथ दृढचतुष्कम् । 1858 अयश्चर्म घटश्चैव मृत्पिण्डं च चतुष्टयम् । यो भिनत्ति हि तस्येषुर्वज्रेणापि न धार्यते ॥ १४४ ॥ 1859 सार्धाङ्गुलप्रमाणेन लोहपात्राणि कारयेत् । तानि भित्त्वैकबाणेन दृढघाती भवेन्नरः ॥ १४५॥ 1860 चतुर्विंशतिचर्माणि भिनत्त्येकेषुणा नरः । तस्य बाणो गजेन्द्रस्य कायं निर्भिद्य गच्छति ॥ १४६ ॥ 1861 भ्राम्यञ्जले घटो वेद्ध्यश्चक्रे मृत्पिण्डकं तथा । भ्रमन्तं वेधयेद्यस्तु दृढभेदी स उच्यते ॥ १४७ ॥ 1862 अयस्तु काकतुण्डेन चर्म आरामुखेन हि । मृत्पिण्डं च घटं चैव विध्येत्सूचीमुखेन हि ॥ १४८ ॥ अथ चित्रविधिः । 1863 बाणभङ्गं करावर्तं काष्ठच्छेदनमेव च । बिन्दुकं गोलकयुगं यो वेत्ति स जयी भवेत् ॥ १४९ ॥ 1864 लक्ष्यस्थाने धृतं काण्डं ससुखं छेदयेत्ततः । किंचिन्मुष्टिं विधाय स्वां तिर्यग्द्विफलिकेषुणा ॥ १५० ॥ 1865 संमुखं वा समायान्तं तिर्यक्छायं तमम्बरे । शरं शरेण यश्छिन्द्याद्बाणच्छेदी स जायते ॥ १५१ ॥ अथ वराटिकावर्तः । 1866 काष्ठेश्वकेशं संयम्य तत्र बद्ध्वा वराटिकाम् । हस्तेन भ्राम्यमाणां च यो हन्ति स धनुर्धरः ॥ १५२ ॥ अथ काष्ठच्छेदनम् । 1867 लक्ष्यस्थाने न्यसेत्काष्ठं सार्द्रं गोपुच्छसंनिभम् । यश्छिन्द्यात्तं क्षुरप्रेण काष्ठच्छेत्ता स जायते ॥१५३॥ अथ बिन्दुकम् । 1868 लक्ष्ये बिन्दुं न्यसेच्छुभ्रं शुभ्रबन्धूकपुष्पवत् । हन्ति तं बिन्दुकं यस्तु चित्रयोधी स जायते ॥ १५४ ॥ अथ गोलकयुगचित्रविधिः । 1869 काष्ठगोलयुगं क्षिप्तं दूरमूर्ध्वपुरः स्थितैः । अप्राप्तधारं पृष्ठेन गच्छेत्पुच्छमुखेन हि ॥ १५५ ॥ 1870 यो हन्ति शरयुग्मेन शीघ्रसंधानयोगतः । स स्याद्धनुर्भृतां श्रेष्ठः पूजितः सर्वपार्थिवैः ॥ १५६ ॥ अथ धावल्लक्ष्यम् । 1871 रथस्थेन गजस्थेन हयस्थेन च पत्तिना । धावता वै श्रमः कार्यो लक्ष्यं हन्तुं सुनिश्चितम् ॥१५७॥ अथ शब्दवेधित्वम् । 1872 लक्ष्यस्थाने न्यसेत्कांस्यपात्रं हस्तद्वयान्तरे । ताडयेच्छर्कराभिस्तच्छब्दः संजायते यथा ॥ १५८ ॥ 1873 यत्रैवोत्पद्यते शब्दस्तं सम्यक्तत्र चिन्तयेत् । कर्णेन्द्रियमनोयोगाल्लक्ष्यंनिश्चयतां नयेत् ॥ १५९ ॥ 1874 पुनः शर्करया तच्च ताडयेच्छब्दहेतवे । पुनर्निश्चयतां नेयं शब्दस्थानानुसारतः ॥ १६० ॥ 1875 ततः किंचित्कृतं दूरे नित्यं नित्यं विधानतः । लक्ष्यं समभ्यसेद्ध्वान्ते शब्दव्यधनहेतवे ॥ १६१ ॥ 1876 ततो बाणेन हन्यात्तदवधानेन तीक्ष्णधीः । एतच्च दुष्करं कर्म भाग्यैः कस्यापि सिद्ध्यति ॥ १६२ ॥ अशास्त्रविधिः । 1877 एवं श्रमविधिं कुर्याद्यावत्सिद्धिः प्रजायते । श्रमे सिद्धे च वर्षासु नैव ग्राह्यं धनुः करे ॥ १६३ ॥ 1878 पूर्वाभ्यासस्य शस्त्राणामविस्मरणहेतवे । मासद्वयं श्रमं कुर्यात्प्रतिवर्षं शरदृतौ ॥ १६४ ॥ 1879 जाते वाश्वयुजे मासि नवमीदेवतादिने । पूजयेदीश्वरं चण्डीं गुरुं शस्त्राणि वाजिनः ॥ १६५ ॥ 1880 विप्रेभ्यो दक्षिणां दत्वा कुमारीर्भोजयेत्ततः । देव्यै पशुबलिं दत्त्वा हृष्टो वादित्रमङ्गलैः ॥ १६६ ॥ 1881 ततस्तु साधयेन्मन्त्रान्वेदोक्तांश्चागमोदितान् । अस्त्राणां कर्मसिद्ध्यर्थं जपहोमविधानतः ॥ १६७ ॥ 1882 ब्राह्मं नारायणं शैवमैन्द्रं वायव्यवारुणे । आग्नेयं चापरास्त्राणि गुरुदत्तानि साधयेत् ॥ १६८ ॥ 1883 मनोवाक्कर्मभिर्भाव्यं लब्धास्त्रेण शुचिष्मता । अपात्रमसमर्थं च घ्नन्त्यस्त्राणि कुपूरुषम् ॥ १६९ ॥ 1884 प्रयोगं चोपसंहारं यो वेत्ति स धनुर्धरः । सामान्ये कर्मणि प्राज्ञो नैवास्त्राणि प्रयोजयेत् ॥ १७० ॥ अथ शस्त्रवारणम् । 1885 हस्तार्के लाङ्गलीकन्दं गृहीत्वा तस्य लेपतः । शूरस्यापि रणे पुंसो दर्पं हरति सत्वरः ॥ १७१ ॥ 1886 गृहीतं योगनक्षत्रैरपामार्गस्य मूलकम् । लेपमात्रेण वीराणां सर्वशस्त्रनिवारणम् ॥ १७२ ॥ 1887 अधःपुष्पी शङ्खपुष्पी लज्जालुर्गिरिकर्णिका । नीलिनी सहदेवा च पुत्रमार्जारिका तथा ॥ १७३ ॥ 1888 विष्णुक्रान्ता च सर्वासां जटा ग्राह्या रवेर्दिने । बद्धा भुजे विलेपाद्वा काये शस्त्रौघवारिका ॥ १७४ ॥ 1889 सर्पव्याघ्रादिसत्त्वानां भूतादीनां न जायते । भीतिस्तस्य स्थिता यस्य मातरोष्टौ शरीरके ॥ १७५ ॥ 1890 गृहीतं हस्तनक्षत्रे चूर्णं छुच्छुन्दरीभवम् । तत्प्रभावाद्गजः पुंसः संमुखो नैति निश्चितम् ॥ १७६ ॥ 1891 छुच्छुन्दरीश्रीफलपुष्पचूर्णै- रालिप्तगात्रस्य नरस्य दूरात् । आघ्राय गन्धं द्विरदोतिमत्तो मदं त्यजेत्केसरिणो यथोग्रम् ॥ १७७ ॥ 1892 श्वेताद्रिकर्णिकामूलं पाणिस्थं वारयेद्गजम् । श्वेतकण्टारिकामूलं व्याघ्रादीनां भयं हरेत् ॥ १७८ ॥ 1893 पुष्यार्कोत्पाटिते मूले पाठाया मुखसंस्थिते । देहे स्फुटति नो तीक्ष्णं मण्डलाग्रं रणे नृणाम् ॥ १७९॥ 1894 गन्धार्या उत्तरं मूलं मुखस्थं संमुखागतम् । शस्त्रौघं वारयत्येव पुष्यार्के विधिना धृतम् ॥ १८० ॥ 1895 शुभ्रायाः शरपुंखाया जटानीलोजटाथवा । भुजे शिरसि वक्त्रे वा स्थिता शस्त्रनिवारिका । भूपाहिचौरभीतिघ्नी गृहीता पुष्यभास्करे ॥ १८१॥ अथ संग्रामविधिः । 1896 प्रथमं क्रियते स्नानं शुक्लवस्त्रावृतो भवेत् । मङ्गल्यगीतसंयुक्तो देवविप्रांश्च पूजयेत् ॥ १८२ ॥ 1897 क्षेत्रपालस्य नाम्रा च बलिं दद्याद्दिशो दश । शस्त्राणि चापि संपूज्य रक्षामन्त्रं स्मरेत्ततः ॥ १८३ ॥ 1898 ॐ शूलेन पाहि नो देवि पाहि खड्गेन चाम्बिके । घण्टास्वनेन नः पाहि चापज्यानि:स्वनेन च ॥ १८४ ॥ 1899 प्राच्यां रक्ष प्रतीच्यां च चण्डिके रक्ष दक्षिणे । भ्रामणेनात्मशूलस्य उत्तरस्यां तथेश्वरि ॥ १८५ ॥ 1900 सौम्यानि यानि रूपाणि त्रैलोक्ये विचरन्ति ते । यानि चात्यन्तघोराणि तै रक्षास्मांस्तथा भुवम् ॥ १८६ ॥ 1901 खड्गशूलगदादीनि यानि चास्त्राणि तेम्बिके । करपल्लवसङ्गीनि तैरस्मान्त्रक्ष सर्वतः ॥ १८७ ॥ 1902 दिव्यौषधीनां लेपं च रक्षाबन्धं च कारयेत् । किंचिद्भुक्त्वा च पीत्वा च ततः संनाहमाचरेत् ॥ १८८ ॥ 1903 सेनापतिं गजारोहानन्यांश्च सुभटांस्तथा । मुख्यानन्यानपि धनैर्वस्त्रैश्च परितोषयेत् ॥ १८९ ॥ 1904 पूर्वं सारथिमारोप्य रथे सज्जेत्ततः स्वयम् । योजयेद्वाजिनः शुद्धान्सुसंतुष्टाञ्जितश्रमान् ॥ १९० ॥ 1905 रथे च धारयेद्भद्रं कार्मुकाणां चतुष्टयम् । चतुःशतानि बाणानां तूणीरे च प्रयोजयेत् ॥ १९१ ॥ 1906 खङ्गं चर्म गदां शक्तिं परिघं मुद्गरं तथा । नाराचं परशुं कुन्तं पट्टिशादींश्च धारयेत् ॥ १९२ ॥ 1907 न रथा न गजा यस्य सोश्वमेव समारुहेत् । कटिबद्धैकतूणीर: खड्गशक्तिधनुर्युतः ॥ १९३ ॥ 1908 ततोर्जुनस्य नामानि विष्णुस्मरणपूर्वकम् । जपेत्तत: प्रतिष्ठेत चतुरङ्गबलैर्युतः ॥ १९४ ॥ 1909 लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः । येषामिन्दीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दनः ॥ १९५ ॥ 1910 अर्जुन: फाल्गुनः पार्थः किरीटी श्वेतवाहनः । बीभत्सुर्विजयी कृष्णः सव्यसाची धनंजयः ॥ १९६ ॥ अथाक्षौहिणीसंख्या । 1911 खं तथा स्वरवस्विन्दुनेत्रैरक्षौहिणी मता । अक्षौहिण्यां संप्रदिष्टा रथानां वर्मधारिणाम् । संख्या गणिततत्त्वज्ञैः सहस्राण्येकविंशतिः ॥ १९७ ॥ 1912 उपर्यष्टौ शतान्याहुस्तथा भूयश्च सप्ततिः । गजानां तु परीमाणमेतदेव विनिर्दिशेत् ॥ १९८ ॥ 1913 ज्ञेयं लक्षं पदातीनां सहस्राणि तथा नव । शतानि त्रीणि पञ्चाशच्छूराणां शस्त्रधारिणाम् ॥ १९९ ॥ 1914 पञ्चषष्टिसहस्राणि तथाश्वानां शतानि च । दशोत्तराणि षट् प्राहुः संख्यातत्वविदो जनाः ॥ २०० ॥ अथ महाक्षौहिणी । 1915 खद्वयं निधिवेदाक्षिचन्द्राक्ष्यग्निहिमांशुभिः । महाक्षौहिणिका प्रोक्ता संख्या गणितकोविदैः ॥२०१ ॥ 1916 कोट्यस्त्रयोदश प्रोक्ता लक्षाणामेकविंशतिः । चतुर्विंशत्सहस्राणि तथा नवशतानि च ॥ २०२॥ 1917 महाक्षौहिणिकां प्राहुरिमां तत्त्वविदो जनाः । महाक्षौहिणिकायां तु रथाः कोटिमिताः स्मृताः । सप्तत्रिंशच्च लक्षाणि गीयन्ते तत्त्ववेदिभिः ॥ २०३ ॥ 1918 द्वादशैव सहस्राणि चत्वार्येव शतानि च । प्रोक्तानि नवतिस्तद्वदेवमेव मतंगजाः ॥ २०४ ॥ 1919 अश्वाश्चतुष्कोटिमिता लक्षाण्येकादशैव च । सप्तत्रिंशत्सहस्राणि तथा शतचतुष्टयम् ॥ २०५ ॥ 1920 सप्ततिश्चैव संख्याताः प्रोच्यन्ते पत्तयस्ततः । षट्कोट्योशीतिलक्षाणि पञ्चाधिकमितानि च ॥ २०६ ॥ 1921 द्विषष्टि च सहस्राणि तथा शतचतुष्टयम् । पञ्चाशदिति संख्याता महाक्षौहिणिका बुधैः ॥ २०७ ॥ अथ व्यूहावीधः । 1922 मुखे रथा गजाः पृष्ठे तत्पृष्ठे च पदातयः । पार्श्वयोश्च हयाः कार्या व्यूहस्यायं विधिः स्मृतः ॥ २०८॥ 1923 अर्धचन्द्रं च चक्रं च शकटं मकरं तथा । कमलं श्रेणिकां गुल्मं व्यूहानेवं प्रकल्पयेत् ॥ २०९ ॥ अथ युद्धविधिः । 1924 ये राजपुत्रा: सामन्ता आप्ता: सेवकजातयः । तान्सर्वानात्मनः पार्श्वे रक्षायै स्थापयेन्नृपः ॥ २१० ॥ 1925 यस्मिन्कुले यः पुरुषः प्रधान: स सर्वयत्नेन हि रक्षणीयः । तस्मिन्विनष्टे किल सारभूते न नाभिभङ्गे ह्यरका वहन्ति ॥ २११ ॥ 1926 क्षत्रसारभृतं शूरं शस्त्रज्ञमनुरागि चेत् । अपि स्वल्पं श्रिये सैन्यं वृथेयं मुण्डमण्डली ॥ २१२ ॥ 1927 अपि पञ्चशतं शूरा मृद्गन्ति महतीं चमूम् । अथवा पञ्च षट् सप्त विजयन्तेनिवर्तिनः ॥ ॥ २१३ ॥ 1928 धनुःसंगतिसंशुद्धा वाजिनो मुखदुर्बलाः । आकर्णपलिता योधाः संग्रामे जयवादिनः ॥ २१४ ॥ 1929 परस्परानुरक्ता ये योधाः शार्ङ्गधनुर्धराः । । युद्धज्ञास्तुरगारूढास्ते जयन्ति रणे रिपून् ॥ २१५ ॥ 1930 एक: कापुरुषो दीर्णो दारयेन्महतीं चमूम् । तं दीर्णमनु दीर्यन्ते योधाः शूरतमा अपि ॥ २१६ ॥ 1931 दुर्निवारतरा चैव प्रभग्ना महती चमूः । अपामिव महावेगस्त्रस्ता मृगगणा इव ॥ २१७॥ 1932 यस्तु भग्नेषु सैन्येषु विद्रुतेषु निवर्तते । पदे पदेश्वमेधस्य लभते फलमक्षयम् ॥ २१८ ॥ 1933 द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ । परिव्राड्योगयुक्तश्च रणे चाभिमुखो हतः ॥ २१९ ॥ 1934 यत्र यत्र हृतः शूरः शत्रुभिः परिवेष्टितः । अक्षयं लभते लोकं यदि क्लीबं न भाषते ॥ २२० ॥ 1935 मूर्छितं नैव विकलं नाशस्त्रं नान्ययोधिनम् । पलायमानं शरणं गतं चैव न हिंसयेत् ॥ २२१ ॥ 1936 भीरु: पलायमानोपि नान्वेष्टव्यो बलीयसा । कदाचिच्छूरतां याति मरणे कृतनिश्चयः ॥ २२२ ॥ 1937 संभृत्य महतीं सेनां चतुरङ्गां महीपतिः । व्यूहयित्वाग्रतः शूरान्स्थापयेज्जयलिप्सया ॥ २२३ ॥ 1938 अल्पायां वा महत्यां वा सेनायामिति निश्चयः । हर्षो योधगणस्यैको जयलक्षणमुच्यते ॥ २२४ ॥ 1939 अन्वेतं वायवो यान्ति पृष्ठे भानुर्वयांसि च । अनुप्लवन्ते मेघाश्च यस्य तस्य रणे जयः ॥ २२५ ॥ 1940 अपूर्णे नैव मर्तव्यं संपूर्णे नैव जीवति । तस्माद्धैर्यं विधातव्यं हन्तव्या परवाहिनी ॥ २२६ ॥ 1941 जिते लक्ष्मीर्मृते स्वर्गः कीर्तिश्च धरणीतले । तस्माद्धैर्यं विधातव्यं हन्तव्या परवाहिनी ॥ २२७ ॥ एते शिवधनुर्वेदस्य भगवतो व्यासस्य च । अथ गान्धर्वशास्त्रम् ।॥ ८१ ॥ 1942 प्रणम्य सर्वदेवेशं शिवं ब्रह्मादिकांस्तथा । गान्धर्वशास्त्रसंक्षेपः सारतोयं मयोच्यते ॥ १ ॥ 1943 यदुक्तं ब्रह्मणः स्थानं ब्रह्मग्रन्थिश्च यो मतः । तन्मध्ये संस्थितः प्राणः प्राणाद्वह्नि समुद्भवः ॥ २ ॥ 1944 वह्निमारुतसंयोगान्नाद: समुपजायते । न नादेन विना गीतं न नादेन विना स्वरः । न] नादेन विना नृत्यं तस्मान्नादात्मकं जगत् ॥ ३ ॥ 1945 पवनाज्जायते नादो नादतः स्वरसंभवः । स्वरात्संजायते रागः स रागो जनरञ्जकः ॥ 1946 पदस्थ: स्वरसंघातस्तालेन सुमितस्तथा । प्रयुक्तश्चावधानेन गान्धर्वमभिधीयते ॥ ५ ॥ 1947 तदेतन्नारदादिभ्यो दत्तमादौ स्वयंभुवा । नारदेनं ततो नादः पृथिव्यामवतारितः ॥ ६ ॥ 1948 मृगो वेत्ति शिशुर्वेत्ति वेत्ति गीतरसं फणी । यतो गीते विलीनाः स्युः सर्वथा चित्तवृत्तिभिः ॥ ७ ॥ 1949 अपि ब्रह्मपरानन्दादिदमप्यधिकं ध्रुवम् । जहार नारदादीनां चित्तानि कथमन्यथा ॥ ८ ॥ अथ सुगीतलक्षणानि । 1950 सुस्वरं सरसं चैव सरागं मधुराक्षरम् । सालंकारप्रमाणं च षड्विधं गीतलक्षणम् ॥ ९ ॥ 1951 स्वरेण पदसंयुक्तं छन्दसा च सुसंयुतम् । सुमात्रं च सुतालं च सुगीतं तेन भण्यते ॥ १० ॥ अथ वाग्गेयकारकलक्षणानि । 1952 वाङ्मातुरुच्यते गेयं धातुरित्यभिधीयते । वाचा गेयं च कुरुते यः स वाग्गेयकारकः ॥ ११ ॥ 1953 शब्दानुशासनज्ञानमभिधानप्रवीणता । गणच्छन्दोनुवेदित्वमलंकारेषु कौशलम् ॥ १२ ॥ 1954 तौर्यत्रितयचातुर्यं हृद्यशारीरपालिता । लयतालकलाज्ञानं विवेकोनेककाकुषु ॥ १३ ॥ 1955 देशीरागेषु विज्ञत्वं वाक्पटुत्वं सभाजयः । इति वाग्गेयकारस्य गुणाः प्रतिनिरूपिताः ॥ १४ ॥ 1956 अधमो मातुकारश्च धातुकारश्च मध्यमः । धातुमातुक्रियाकार उत्तमः परिकीर्तितः ॥ १५ ॥ 1957 अधमो लक्षणज्ञः स्यान्मध्यमो लक्ष्यमाचरेत् । लक्ष्यलक्षणसंयुक्त उत्तमः परिकीर्तितः ॥ १६ ॥ अथ शिष्यकारः । 1958 त्वरितः शिष्यको यस्तु सुकण्ठो मधुरस्वरः । रागतालसमोपेतः शिष्यकारः स उच्यते ॥ १७ ॥ अथ गायनलक्षणानि । 1959 प्रबन्धगात्रनिष्णातो विविधालापकारकः । रागरागाङ्गभाषाङ्गक्रियाङ्गोपाङ्गकोविदः । गायनो गीतशास्त्रज्ञैर्मण्यते सर्वसंमतः ॥ १८ ॥ अथ गायनदोषाः । 1960 कम्पितं भीतमुद्घृष्टमव्यक्तमनुनासिकम् । काकस्वरं शिरःस्थं च तथा स्थानविवर्जितम् ॥ १९ ॥ 1961 विस्वरं विरसं चैव विश्लिष्टं विषमाहतम् । व्याकुलं तालहीनं च गातुर्दोषाश्चतुर्दश ॥ २० ॥ अथ सालगसूडः । 1962 हिमवत्कन्यकाप्रीत्या देवदेवेन शंभुना । शुद्धरागान्विनिष्पीड्य सरसं सालगं कृतम् ॥ २१ ॥ 1963 शुद्धरागसमुत्पन्नं छायालिङ्गमनोहरम् । अबलाबालगोपालक्षितिपालैस्तु गीयते ॥ २२ ॥ 1964 आद्यो ध्रुवस्ततो मण्ठः प्रतिमण्ठो निसारुक: । अडतालस्ततो राग एकताली च संमता ॥ २३ ॥ अथैतेषु पूर्वं ध्रुवकलक्षणानि । 1965 न विवेकं विना ज्ञानं ध्यानं नात्मरसं विना । श्रद्धया न विना दानं गीतं न ध्रुवकं विना ॥ २४ ॥ 1966 उत्तमः षट्पदः प्रोक्तो मध्यमः पञ्चभिस्तथा । कनिष्ठस्तु चतुर्भिः स्यादेवं स्युध्रुवकास्त्रिधा ॥ २५ ॥ 1967 एकधातुर्द्विखण्डः स्याद्यत्रोद्ग्राहस्ततः परम् । तृतीयं किंचिदुच्चं स्यात्खण्डं गमकशोभनम् ॥ २६ ॥ 1968 ततो द्विखण्ड आभोगस्तृतीयं तस्य खण्डकम् । उच्चं गमकयुक्तं वा स्वनाम्ना चाङ्कितं तु तत् ॥ २७ ॥ 1969 उद्ग्राहस्याद्यखण्डे च न्यासः स ध्रुवको मतः । एवं हि षट्पदः प्रोक्त उत्तमो ध्रुवको बुधैः ॥ २८ ॥ 1970 पञ्चपादस्य तूद्ग्राहे पादयुग्मं प्रशस्यते । तृतीयं चोपखण्ड स्याद्विरभ्यस्तमिदं त्रयम् ॥ २९ ॥ 1971 आभोगश्चैकखण्डः स्याद्वितीयं चोच्चखण्डकम् । तुल्यनामाङ्कितं चैतदिति मध्यमलक्षणम् ॥ ३० ॥ 1972 चतुष्पादस्य तूद्ग्राहे पदैकं स्यात्ततः पदम् । किंचिदुच्चं द्वितीयं स्याद्विरभ्यस्तमिदं द्वयम् ॥ ३१ ॥ 1973 आभोगे च पदैकं स्यात्किंचिदुच्चं द्वितीयकम् । प्रभुनामाङ्कितं चैतत्कनिष्ठस्येति लक्षणम् ॥३२ ॥ 1974 षण्णां पदानां वा वर्णनियमो वा द्वयोर्भवेत् । पदयोर्वर्णनियमो ध्रुवाणां हि द्विधा गतिः ॥ ३३ ॥ 1975 पदद्वये यदा वर्णनियमः क्रियते बुधैः । तदा पदानि चान्यानि भवन्ति नियमं विना ॥ ३४ ॥ 1976 एकादशाक्षरात्पादादेकैकाक्षरवर्धितैः । खण्डैर्ध्रुवाः षोडश स्युः षड्विंशत्यक्षरावधि ॥ ३५ ॥ 1977 रसतालादिवर्णैश्च ध्रुवाणां लक्षणं शुभम् । प्रोक्तं रागार्णवे सर्वं संक्षेपादिह कथ्यते ॥ ३६॥ अथ षोडशध्रुवाणां नामानि । 1978 जयन्तः शेखरोत्साहौ ततो मधुरनिर्मलौ । कुन्तलः कमलश्चारो नन्दनश्चन्द्रशेखरः ॥ ३७॥ 1979 कामदो विजयाख्यश्च कंदर्पजयमङ्गलौ । तिलको ललितश्चेति ध्रुवाः षोडश कीर्तिताः ॥ ३८ ॥ 1980 आदितालो जयन्तः स्याच्छृङ्गाररससंयुतः । रुद्रसंख्याक्षरपदैरायुर्वृद्धिकरः परः । एक एवं लघुर्यस्मिन्नादितालः स कथ्यते ॥ ३९ ॥ स यथा । 1981 द्वादशाक्षरपादोन्यो भोगैकफलकृत्प्रभोः । हंसके च रसे वीरे गीयते शेखराह्वयः । लघुर्गुरुर्लघुर्यत्र स तालो हंसकः स्मृतः ॥४० ॥ स यथा । ऽ । 1982 उत्साहः स्याद्रसे हास्ये ताले कन्दुकसंज्ञके । वंशाभिवृद्धिकृत्पादस्त्रयोदशमिताक्षरः । लघुद्वयं विरामान्तं ताले कन्दुकसंज्ञके ॥ ४१ ॥ स यथा ॥। ऽ 1983 गार्ग्यतालेन गीयेत कारुण्ये मधुरो ध्रुवः । अन्घ्रिर्द्विसप्तभिर्वर्णैरानन्दफलदः सदा । चतुर्द्रुतो विरामान्तस्तालोयं गार्ग्यसंज्ञकः ॥ ४२ ॥ स यथा००००। ऽ 1984 क्रीडाताले ध्रुवः स स्यात्पक्षैर्वर्णान्घ्रिनिर्मलः । शृङ्गाररससंयुक्तः श्रोतुस्तेजोभिवर्धनः । एक एव प्लुतो यस्मिन्क्रीडातालः स कथ्यते ॥ ४३ ॥ स यथा । ऽ 1985 वर्णैः षोडशभिः पादः कुन्तलो लघुशेखरे । इष्टार्थदः शौर्यदः स्यादद्भुताख्यरसान्वितः । लघुर्गुरुर्भवेद्यत्र स भवेल्लधुशेखरः ॥ ४४ ॥ स यथा ।ऽ 1986 वर्णैश्च सप्तदशभिरङ्घ्रिः शृङ्गारके रसे । कमलो मलयाख्ये वै ह्यायुर्वृद्धिकरः परः । मलयाख्ये भवेत्ताले गुरुर्लघुरतो गुरुः ॥ ४५ ॥ स यथा ऽ/ऽ 1987 चारोष्टादशवर्णाङ्घ्रिर्यशोहर्षप्रदो ध्रुवः । फणिभाषायुतो वीररसे कन्दुकतालके । लघुद्वयं विरामान्तं ताले कन्दुकसंज्ञके ॥ ४६ ॥ स यथा ॥।ऽ 1988 नन्दद्वयेन्दुवर्णाङ्घ्रिर्नन्दनः सर्वसिद्धिदः । पूर्ण: शृङ्गारवीराभ्यां कन्दुके च विधीयते । लघुद्वयं विरामान्तं ताले कन्दुकसंज्ञके ॥ ४७ ॥ 1989 स यथा ॥। ऽ कल्याणदो भवेद्वीरे ध्रुवकश्चन्द्रशेखरः । द्विदिग्वर्णपदं यत्र त्रिपुटे च विधीयते । द्रुतद्वन्द्रं लघुद्वन्द्रं ताले त्रिपुटसंज्ञके ॥ ४८ ॥ स यथा ॰॰॥ 1990 एकविंशतिवर्णाङ्घ्रिर्भवेच्छृङ्गारके रसे । कामंदोभीष्टदः पुसां ताले तुरगलीलके । - - - - - - - - - - - - - - - - - - स यथा 1991 विजयाख्यो ध्रुवः स स्याद्वाविंशत्यक्षराङ्घ्रिकः । संनिपातेन संयुक्तः शृङ्गारेभीष्टदो रसे । एक एव गुरुर्यत्र संनिपात: स कथ्यते ॥ ५० ॥ स यथा ॥। ऽ 1992 त्रयोविंशतिवर्णाङ्घ्रिर्ध्रुव: कंदर्पसंज्ञितः । वीरे वा करुणे वा स्यात्खण्डताले विधीयते । द्रुतमेकं भवेद्यत्र तालोयं खण्डसंज्ञितः ॥ ५१ ॥ स यथा 20 गान्धर्वशास्त्रम 1993 द्विघ्नद्वादशवर्णाङिस्ताले वै झम्पके भवेत् । वीरशृङ्गाररसयोर्जयकृज्जयमङ्गलः । द्रुतयं विरामान्तं लघुनैकेन झम्पकः ॥ ५२ ॥ स यथा ०० । 5 । स यथा 1994 पञ्चविंशाक्षरैः पादो यस्यासौ तिलकाह्वयः । ताले चाचपुढे ज्ञेयो वीरे वाप्यद्भुतेपि वा । ताले चाचपुटे ज्ञेयं गुरुर्लघुयुगं गुरुः ॥ ५३ ॥ ऽ ॥ ड 1995 यः षड्डूिंशतिवर्णाङ्घ्रिः स स्यात्सर्वार्थसिद्धिदः । ललितञ्चञ्चपुटाख्ये ताले शृङ्गारपोषकः । ताले चञ्चपुटे ज्ञेयं गुरुइन्द्रं लघुप्लुते ॥ ५४ ॥ स यथा ऽऽ ॥ s अथ मण्ठकलक्षणानि । 1996 उगाहो ध्रुपदश्च स्यादा भोगस्तदनन्तरम् । नियमस्त्रिविधो ज्ञेयो मण्ठकस्य विचक्षणैः ॥ ५५ ॥ 1997 जयप्रियः कलापश्च कमलः सुन्दरस्तथा । वल्लभो मङ्गलश्चेति षडेते मण्ठका मताः ॥ ५६ ॥ 1998 लघुर्गुरुर्लधुर्यत्र स तालो हंसकः स्मृतः । तालचायं रसे वीरे कर्तव्यो जयमण्ठके ॥ ५७ ॥ हंसकतालः । 5 । २९७ २९८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 1999 रङ्गताले व विज्ञेयो लघुबैको गुरुद्रयम् । कलापो मण्डकस्तेन रसे रौद्राभिधानके ॥ ५८ ॥ रङ्गतालः । 55 2000 लघुइयं गुरुश्चैकस्तालोयं दर्पणः स्मृतः । अस्मिस्ताले रसः शान्तः कमलो मण्डको भवेत् ॥ ५९ ॥ दर्पणतालः ॥ s 2001 गुरुइन्द्रं लघुइन्द्रं ताले त्रिपुटसंज्ञके । सुन्दरो गीयते तेन वीरे चाप्यद्भुते रसे ॥ ६० ॥ त्रिपुटताल: ss ॥ 2002 मलयाख्ये भवेत्ताले गुरुर्लघुरतो गुरुः । बल्लभो मष्टको ज्ञेयस्तालेस्मिन्करुणे रसे ॥ ६१ ॥ मलयताल: S।s 2003 गुरुर्लधुद्रयं यत्र भृङ्गतालः स कथ्यते । मङ्गलो मण्टको ज्ञेयो रसे चाद्भुतसंज्ञके ॥ ६२ ॥ भृङ्गतालः ऽ ॥ अथ प्रतिमण्ठकलक्षणानि । 2004 तारश्चाप्यमरचैव विचार: कुन्दसंज्ञकः । चत्वारः कथिता घेते प्रतिष्ठास्तु शंभुना ॥ ६३ ॥ 2005 विरामान्तं द्रुतइन्द्रं गुरुश्चेकस्ततः परम् । सुरङ्गताले गातव्यस्तारश्च प्रतिमण्ठक: ॥ सुरङ्गतालः । s 5 गार्ग्यवशास्त्रम् 2006 गुरुरेको भवेद्यत्र संनिपातः स कथ्यते । अमरः प्रतिमण्ठोसौ विद्भिस्तेन गीयते ॥ ६५ ॥ संनिपात: 5 2007 लघुवयं विरामान्तं ताले कन्दुकसंज्ञके । विचारो गीयते तेन विलम्बञ्च लयो भवेत् ॥ ६६ । कन्दुकः ॥ऽ 2008 द्रुतमेकं भवेद्यत्र स तालः खण्डसंज्ञितः । द्रुतलयेन गातव्यः कुन्दश्च प्रतिमण्ठकः ॥ ६७ ॥ खण्डताल: अथ निःसारुकलक्षणानि । 2009 कान्तारः समराख्यश्च वैकुण्ठो वाञ्छितस्तथा । विशालश्च तथा नन्दः षोढा निःसारुको भवेत् ॥ ६८ ॥ 2010 लघुइयं विरामान्तं ताले कन्दुकनामनि । द्रुतलयेन गातव्यः कान्तारो भवति स्फुटम् ॥ ६९ ॥ कन्दुकः ॥ s मुकुन्दः 2011 लघुइयं विरामान्तं ताले कन्दुकनामानि । समरो गीयते तेन मध्यमच लयो भवेत् ॥ ७० ॥ कन्दुकः ॥ २९९ 2012 तद्वन्द्व गुरुद्वन्द्वं भवेत्ताले मुकुन्दके । अनेन गेयो वैकुण्ठो हद्यो निःसारुको भवेत् ॥ ७१ ॥ ००55 ३०० शार्ङ्गधरपद्धतिः 2013 लघुत्रयं द्रुतद्वन्द्वं ताले शरभलीलके । अयं निःसारुको ज्ञेयो वाञ्छितो वाञ्छितप्रदः ॥ ७२ ॥ शरभलीलः ॥। ०० लघुत्रयं विर(मान्तं ताले द्वितीयसंज्ञके । अनेनैव हि तालेन विशालश्च निसारुकः ॥ ७३ ॥ द्वितीयः ॥॥ s : 2015 प्लुतमेकं भवेद्यत्र क्रीडातालः स कथ्यते । अनेन गीयते नन्दो नित्यं निःसारुकोत्तमः ॥ ७४ ॥ क्रीडातालः Is 2014 अथ अडताललक्षणानि । 2016 शङ्कः कीलश्च विजयश्चारो निःशङ्क एव च । मकरन्दः परो ज्ञेय अडताल पड्डिधः ॥ ७५ ॥ 2017 लघुर्गुरुश्च भवति लघुशेखरतालके । शङ्को जमरतालच गीयते तेन कोविदैः ॥ ७६ ॥ लघुशेखरः । 5 झम्पतालः 2018 द्रुतद्वयं विरामान्तं लघुनैकेन संयुतम् । झम्पतालो भवेत्तेन गेयः शान्तो बुधोत्तमैः ॥ ७७ ॥ 151 2019 द्रुतद्रयं विरामान्तं ताले तुरगलीलके । विजयो गीयते तेन गीतनृत्यविशारदैः ॥ ७८ ॥ तुरगलील: ०० । s गान्धर्वशास्त्रम् 2020 उमा तिलकताले तु दुतो लघुगुरू स्मृतौ । चाराख्यस्त्वडताल: स्याद्दिद्वद्भिस्तेन गीयते ॥ ७९ ॥ उमातिलकः ०० । S 2021 द्रुतमेकं द्रुतौ द्वौ च वनमालिनि तालके । निः शङ्कस्त्वडतालः स्याद्रुघैस्तेनैव गीयते ॥ ८० ॥ वनमाली । ऽ ०० 2022 राजतालांभिधाने तु लघुर्दुतौ लघुस्ततः । अनेन तु समायुक्तो मकरन्दोडतालकः ॥ ८१ ॥ राजतालः । । अथ रासकलक्षणानि । 2023 चतुर्धा रासकः प्रोक्तो गीतवादित्रकोविदैः । विनोदो वरदो नन्दः कम्बुजति कीर्तितः ॥ ८२ ॥ 2024 एक एव लघुर्यत्र आदिताल: स कथ्यते । विनोदे रासकस्तेन श्रोतॄणां च सुखावहः ॥ ८३ ॥ आदितालः । 2025 लघुद्रुतौ गुरुर्यत्र तालोयं गजलीलकः । वरदो रासकस्तेन श्रोतॄणां च सुखावहः ॥ ८४ ॥ गजलीलकः । ००७ 2026 द्भुत गुरुरेकत्र तालो विद्याधरः स्मृतः । यत्रासौ रासको नन्दो गीयतेभ्युदयः शुभः ॥ ८५ ॥ विद्याधरः Is s ३०१ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2027 राजविनोदताले स्याद्गुरुद्वन्द्वमथ प्लुतः । रासकः कम्बुजस्तेन गीयते गीतकोविदैः ॥ ८६ ॥ राजविनोदः 55 । 5 ३०२ एकताली त्रिधा प्रोक्ता गीतवाद्यविशारदः । रामा च चन्द्रिका तद्विपुलेत्यथ लक्षणम् ॥ ८७ ॥ 2029 अथ एकतालीलक्षणानि । 2028 द्रुतमेकं भवेद्यत्र तालोयं खण्डसंज्ञितः । रामा तेनैकताली तु गीयते गायनोत्तमैः ॥ ८८ ॥ खण्डतालः 2030 गुरुद्वयं भवेद्यत्र तालो ललितसंज्ञकः । चन्द्रिका चैकताली स्यात्तेन सौभाग्यदायिनी ॥ ८९ ॥ ललितः 55 2031 कोकिलाप्रियताले वै द्रुतत्रयमुदाहृतम् । विपुला चैकताली स्यात्तेन गीतज्ञसंमता । ९० ॥ कोकिलाप्रियः ००० 2032 जयन्तश्च तथोत्साहो नन्दनश्चन्द्रशेखरः । कामदो विजयाख्यश्च कंदर्पजयमङ्गलौ । अष्टौ ध्रुवाः समाख्याता राजयोग्याः सदा बुधैः ॥ ९१ ॥ अथ शुद्धसूडगीतनामानि । 2033 एलाकरणढेकी भिर्वर्तन्या डूमडेन च । लम्भरासैकतालीभिः शुद्धसूडोष्टभिः स्मृतः ॥ ९२ ॥ गान्धर्वशास्त्रम् 2034 शुद्धस्डोन्यदेशेषु गीयते विरलैः क्वचित् । अतो न विस्तरो लोके दक्षिणेषु च गीयते ॥ ९३ ॥ अथ रूपकम् । 2035 उद्राहश्चान्यधातुः स्याङ्वकश्चान्यधातुकः । मेलापको न्यधातुः स्यादाभोगश्चान्यधातुकः । चतुर्धातुकमेतद्धि रूपकं कीर्त्यते बुधैः ॥ ९४ ॥ अंथ गमकम् । 2036 स्फुरितं कम्पितं लीनं स्तिमितान्दोलितावपि । आहतं त्रिकभिन्नं च गमकं सप्तधा स्मृतम् ॥ ९५ ॥ अथ प्रत्यन्तरम् । 2037 उद्दिष्टं वस्तु रागादौ किंचिदाधिक्यचिन्तितम् । तद्धातुमातुनिष्पन्नं प्रत्यन्तरमितीरितम् ॥ ९६ ॥ 2038 पूर्वरूपकसंसिद्धच्छायासंस्कृतरूपकम् । तत्स्थानप्रोच्चनीचं च खल्लोत्तारं प्रकीर्तितम् ॥ ९७ ॥ अथ स्वरादिकथनम् । 2039 सामवेदात्स्वरा जाताः स्वरेभ्यो ग्रामसंभवः । ग्रामेभ्यो जातयो जाता जातिभ्यो रागसंभवः । देशीरागास्त एवैते विख्याता देशरूढितः ॥ ९८ ॥ 2040 मामरागोद्भवा भाषा भाषाभ्यश्च विभाषिकाः । विभाषाभ्योपि संजातास्तथैवान्तरभाषिकाः ॥ ९९ ॥ ३०३ ३०४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2041 सप्तस्वरायो ग्रामा मूर्च्छनास्त्वेकविंशतिः । द्वाविंशतिश्च श्रुतय एतेभ्यो रागसंभवः ॥ १०० ॥ 2042 षडर्षभकगान्धारमध्यपञ्चमधैवताः । निषादश्त्यमी सप्त तन्त्रीकण्डोत्थिताः स्वराः ॥ १०१ ॥ 2043 षड्जादयः स्वराः सप्त ग्रामौ च षडमध्यमौ । केचिद्गान्धारमप्याहुः स तु नेहास्ति भूतले ।॥ १०२ ॥ 2044 चतुर्दशैव श्रुतयस्तावन्मात्राश्च मूर्छनाः । गीयन्ते मानवैर्भूमावन्यास्तु त्रिदशालये ॥ १०३ ॥ 2045 स्वयं यो राजते नादः स स्वरः परिकीर्तितः । स्त्ररैश्च निखिलं व्याप्तं तद्विज्ञेयं पृथक्पृथक् ॥ १०४॥ 2046 उच्चैर्निषादगान्धारौ नीचैर्ऋषभधैवतौ । शेषास्तु स्वरिता ज्ञेयाः षड्डमध्यमपञ्चमाः ॥ १०५ ॥ 2047 षडुं वदेन्मयूरो हि ऋषभं चातको वदेत् । अजा वदति गान्धारं कौत्रो वदति मध्यमम् ॥ १०६ ॥ 2048 पुष्पसाधारणे काले कोकिलः पञ्चमं वदेत् । दर्दुरो धैवतं चैव निषादं च वदेद्गजः ॥ १०७ ॥ 2049 हास्यगृङ्गारयोः कार्यो स्वरौ पञ्चममध्यमौ । षडुर्षभौ तथा ज्ञेयौ वीररौद्राद्भुते रसे ॥ १०८ ॥ गान्धर्वशास्त्रम् 2050 गान्धारश्च निषादव कर्तव्यौ करुणारसे । चैवतश्चैव कर्तव्यो नीभत्से सभयानके ॥ १०९ ॥ ०९ ॥ 2051 चतुःश्रुतिस्त्रिः श्रुतिश्च द्विः श्रुतिश्च चतुःश्रुतिः । चतुःश्रुतित्विःश्रुतिश्च द्विःश्रुतिश्चेति ते स्वराः ॥ ११० ॥ अथ षट्त्रिंशत्प्रवर्तकरागा उच्यन्ते । 2052 भैरवः पञ्चमो नाटो मल्हारो गौडमालवः । देशाखश्चेति षंडूागाः प्रोच्यन्ते लोकविश्रुताः ॥ १११ ॥ 2053 चङ्गपालो गुणकरी मध्यमादिर्वसन्तकः । धनश्रीश्चेति पञ्चैते रागा भैरवसंश्रयाः ॥ ११२ ॥ 2054 ललित गुर्जरी देशी वराटी रामकृत्तथा । मता रागार्ण रागाः पञ्चैते पञ्चमाश्रयाः ॥ ११३ ॥ 2055 नटनारायणः पूर्व गन्धारः सालगस्तथा । ततः केदारकर्णाटो पञ्चैते नाटसंश्रयाः ॥ ११४ ॥ 2056 मेघो मल्लारिका मालकौशिकः प्रतिमञ्जरी । आसावरी च पञ्चैते रागा मल्लारसंश्रयाः ॥ ११५ ॥ 2057 हिन्दोलस्त्रिगुणा धानी गौडी कोलाहलस्तथा । गौडनामानं रागमाश्रित्य संश्रिताः ॥ ११६ ॥ 2058 भूपाली हरिपालय कामोदी धोरणिस्तथा । विलावली च पञ्चैते रागा देशाखसंश्रयाः ॥ ११७ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2059 अन्ये च बहवो रागा जाता देशविशेषतः । मारूप्रभृतयो लोके ते व तद्देशिकाः स्मृताः ॥ ११८ ॥ 2060 रागांणां न तालानामन्तः कुत्रापि विद्यते । संतोषाय शिवस्यैते गेया बुधजनैः सदा ॥ ११९ ॥ 2061 यथा नयति कैलासं नगं गानसरस्वती । तथा नयाते कैलासं न गङ्गा न सरस्वती ॥ १२० ॥ अथ गणाः । 2062 स्यरस्तजनगैर्लान्तैरेभिर्दशभिरक्षरैः । समस्तं वाच्यं व्याप्तं त्रैलोक्यमित्र विष्णुना ॥ १२१ ॥ 2063 सानुस्वारो विसर्गान्तो दीर्घा युक्तपरच यः । वा पादान्तस्त्वसौ ग्वको ज्ञेयोन्यो मातृको सृजुः ॥ १२२॥ 2064 मस्त्रिगुरुस्त्रिलघुच नकारो मादिगुरुस्तत आदिलघुर्यः । जो गुरुमध्यगतो र लमध्यः सोन्तगुरु: कथितोन्तलघुस्तः ॥ १२३ ॥ 2065 मो भूमिः श्रियमातनोति य जलं वृद्धिं र वर्मृति सो वायुः परदेशदूरगमनं त व्योम शून्यं फलम् । जः सूर्यो रुजमादधाति विपुलां मेन्दुर्यशो निर्मलं नो नाकः मुखमच्युतं फलमिदं प्राहुर्गणानां पृथक् ॥१२४॥ गान्धर्वशास्त्रम् अथ वर्णमस्तारः । 2066 पादे सर्वगुरावाद्याल्लघुं न्यस्य गुरोरधः । यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्यादमुं विधिम् ॥ १२५ ॥ ३०७ 2067 ऊने दद्याद्गुरूनेव यावत्सर्वलघुर्भवेत् । प्रस्तारोयं समाख्यात छन्दोविचितिवेदिभिः ॥ १२६ ॥ अथ लघुगुरुपुतद्रुतलक्षणाने । 2068 लघुः शुद्धो गुरुर्वक्र उभाभ्यां च प्लुतो भवेत् । द्रुतस्तु बिन्दुरूपः स्यादिति सर्वत्र निश्चयः ॥ १२७ ॥ 2069 एकमात्रो लघुः प्रोक्तो द्विमात्रश्च गुरुः स्मृतः । तस्त्रिमातृको ज्ञेयो द्रुतः स्यादर्घमातृकः ॥ १२८ ॥ 2070 लघोर्गुरोः प्लुतस्यापि भवेत्तालः पृथक्पृथक् । मिलितानामपि भवेत्प्रस्तारस्तस्य कथ्यते ॥ १२९ ॥ अथ तालप्रस्तारः । 2071 ताले पादस्थिता मात्रा गणयेल्लघुरूपिकाः । । तावतीभिस्तु मात्राभिः प्रस्तारो निखिलो भवेत् ॥ १३ ॥ 2072 ताले पादस्थिते मूलादाद्याद्धीनमयो लिखेत् । तच मध्याहूयं ज्ञेयं तत्पृष्ठे स्याद्यथोपरि ॥ १३१ ॥ 2073 मध्यं पृष्ठाश्रितैः सार्धं मात्राभिर्गणयेद्बुधः । मध्यस्याये च विलिखेन्मात्राः पूरणहेतवे ॥ १३२ ॥ ३०८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2074 पूरणाय विधिशेष पूर्व स्थूलास्ततः कृशाः । बहुमत्रो भवेत्स्थूलस्ततो हीनः कृशो भवेत् ॥ १३३ ॥ 2075 द्रुतस्तु न भवेन्मूलमन्ये मूलाहूया मताः । एवं पुनः पुनः कुर्याद्यावत्सर्वद्रुतो भवेत् ॥ १३४ ॥ अथ संगीतलक्षणापहारः । 2076 गीते वाद्ये च नृत्ये च शक्तिः साधारणो गुणः । सा चेदस्ति किमन्येन दूषणेन गुणेन च ॥ १३५ ॥ अथ गायनार्थमौषधानि कथ्यन्ते । 2077 गुडूच्यपामार्गविडङ्गशङ्गिनी बचाभयाकुठशतावरीसमाः । घृतेन लीढा: प्रकरोति मानवं त्रिभिर्दिनैर्गातसहस्रधारिणम् ॥ १३६ ॥ 2078 देवदालीदलोडूतरसो मधुघृतान्वितः । गीतः पथ्याशिनः कुर्याद्गीने मुखरतां भृशम् ॥ १३७ ॥ 2079 बासा ब्राह्मी वचा कुष्ठं पिप्पली मधु सैन्धवम् । सप्तरात्र प्रयोगेण किंनरैः सह गीयते ॥ १३८ ॥ 2080 वृद्धदारुकमूलं हि यो लिहेन्मधुसर्पिषा । सप्ताहं क्षीरयूपाशी किंनरैः सह गीयते ॥ १३९ ॥ 2081 बीजपूरदलं जातीपत्त्रं जम्बीरजं तथा । एलाधान्याकलाजांच पिपल्या सह चूर्णयेत् ॥ मधुना बावलीढं तु कण्ठं सुस्वरतां नयेत् ॥१४० ॥ एते रागावाच्छन्दःशास्त्रेभ्य आयुर्वेदाच्च । उपवनविनोद: अथ वृक्षायुर्वेदः ॥ ८२ ॥ उपवनविनोदः । 2082 पुंसां सर्वसुखैकसाधनफलाः सौन्दर्यगवदुर- क्रीडालोलविलासिनीजनमनः स्फीतप्रमोदावहाः । गुञ्जद्भृङ्गविनिद्रपङ्कजभरस्फारोह सद्दीर्घिका- युक्ताः सन्ति गृहेषु यस्य विपुलारामाः स पृथ्वीपतिः ॥१॥ 2083 नवं वयो हारि वपुर्वराङ्गनाः सखा कलावित्कलवल्लकीस्वनः । धनं हि सर्व विफलं सुखैषिणो विना विहारोपवनानि भूपतेः ॥ २ ॥ 2084 शास्त्राणि तावदवलोक्य मया मुनीना- मर्थः स एव गदितः परमार्थयुक्त्या । एनं विलोक्य निखिलं च विचारयन्तः सन्तः स्वभावसरला मुदमाप्नुवन्तु ॥ ३ ॥ अथ तरुमहिमा । 2085 बहुभिर्बत किं जातैः पुत्रैर्धर्मार्थवर्जितैः । वरमेकः पथि तरुर्यत्र विश्रमते जनः ॥ ४ ॥ ३०९ 2086 दशकूपसमा वापी दशवापीसमो हृदः । दशहदसमः पुत्रो दशपुत्रसमो द्रुमः ॥ ५ ॥ 2087 क्रीडारामं तु यः कुर्यादुद्दामफलसंयुतम् । स गच्छेच्छंकरपुरं वसेत्तत्र युगत्रयम् ॥ ६ ॥ ३१० शार्ङ्गधरपद्धतिः 2088 एतत्सर्वं परिज्ञाय वृक्षारोप समारभेत् । धर्मार्थकाममोक्षाणां दुमेभ्यः साधनं यतः ॥ ७ ॥ 2089 यावदिनानि तुलसी रोपिता यद्गृहे वसेत् । तावद्वर्षसहस्राणि वैकुण्डे स महीयते ॥ ८ ॥ 2090 यस्तु संरोपयेद्विल्वं शंकरप्रीतिकारकम् । तत्कुलेपि सदा लक्ष्मीः संतिठेत्पुत्रपौत्रिकी ॥ ९ ॥ 2091 एवमेव हि योश्वत्थं रोपयेद्विधिना नरः । यत्र कुत्रापि वा स्थाने गच्छेत्स भवनं हरे: ॥ १० ॥ 2092 तेनेष्टा बहवो यज्ञास्तेन दत्ता वसुंधरा । स सदा ब्रह्मचारी स्याद्येन धात्री प्ररोपिता ॥ ११ ॥ 2093 वटवृक्षद्वयं मर्त्यो रोपयेद्यो यथाविधि । शिवलोके वसेत्सोपि सेवितस्त्वप्सरोगणैः ॥ १२ ॥ 2094 निम्बत्रयं समारोग्य नरो धर्मविचक्षणः । सूर्यलोकं समासाद्य वसेददायुतत्रयम् ॥ १३ ॥ 2095 चतुर्णी लक्षवृक्षाणां रोपणान्नात्र संशयः । राजस्यस्य यज्ञस्य फलं प्रामोति मानवः ॥ १४ ॥ 2096 पञ्चामान्रोयेस्तु मार्गेषूपवनेषु च । भूतान्भविष्यान्पुरुषांस्तारयेत्स चतुर्दश ॥ १५ ॥ उपवनविनोद: 2097 शिरीषशाखिनां पण्णां यः कुर्यात्प्रतिरोपणम् । गारुडं लोकमासाद्य मोदते देववत्सदा ॥ १६ ॥ 2098 पलाशशाखिनः सप्त रोपयेदेकमेव वा । ब्रह्मलोकमवामोति पूज्यते चामरोत्तमः ॥ १७ ॥ 2099 उदुम्बरद्रुमानष्टौ रोपयेत्स्वयमेव यः । प्रेरयेद्रोपणायापि चन्द्रलोके स मोदते ॥ १८ ॥ 2100 पार्वती तोपिता तेन स भवेच निरामयः । पूजिता देवताः सर्वा मधूको येन रोपितः ॥ १९ ॥ 2101 क्षीरिकाकदलीद्राक्षाप्रियालपनसान्वितान् । तरून्संरोप्य नो दुःखी जायते सप्तजन्मनु ॥ २० ॥ 2102 अज्ञानाज्ज्ञानतो वापि जम्बूर्येन प्ररोपिता । गृहेपि स वसन्नित्यमतिधर्मेण युज्यते ॥ २१ ॥ 2103 अन्यानपि तरून्त्रोप्य फलपुष्पोपयोगिनः । रधनुसहस्रस्य फलं प्रायोति मानवः ॥ २२ ॥ 2104 अश्वत्थमेकं पिचुमन्दमे कं न्ययोधमेकं दश चिञ्चिणीकाः । कपित्थबिल्वामलकत्रयं च चावापी नरकं न पश्येत् ॥ २३ ॥ ३११ ३१२ शार्ङ्गधरपद्धति: अथ निवासासन्नतरुशुभाशुभलक्षणानि । 2105 गृहस्य पूर्वदिग्भागे न्यग्रोधः सर्वकामिकः । उदुम्बरस्तथा याम्ये वारुण्यां पिप्पल: शुभः । प्लक्षश्चोत्तरतो धन्यो विपरीतांस्तु वर्जयेत् ॥ २४ ॥ 2106 वर्जयेत्पूर्वतोश्वत्थं लक्षं दक्षिणतो गृहात् । पश्चिमे चैव न्यग्रोधं तथोदुम्बरमुत्तरे ॥ २५ ॥ 2107 देवदानवगन्धवः किंनरोरगराक्षसाः । पशुपक्षिमनुष्याश्च संश्रयन्ति सदा तरून् ॥ २६ ॥ 2108 सर्वेषां वृक्षजातीनां छाया वर्ज्या गृहे सदा । अपि सौवर्णिकं वृक्षं गृहद्वारे न रोपयेत् ॥ २७ ॥ 2109 बदरी कदली चैव दाडिमी बीजपूरकम् । प्ररोहति गृहे स्तन प्ररोहति ॥ २८ ॥ 2110 पलाशाः काञ्चनाराश्च तथा श्लेष्मातकार्जुनाः । करायमी वृक्षा न रोप्या: सुखिना गृ॒हे ॥ २९ ॥ 2111 आसनाः कण्टकिनो रिपुभयदाः क्षोरिणोर्थनाशाय । फलिन: प्रजाक्षयकरा दारुण्यपि वर्जयेत्तेषाम् ॥३० ॥ 2112 नीलीं हरिद्रां च नरः सदोत्वा पुत्रैर्धनेच क्षयगस्युपेयात् । उपवनविनोद' एतास्तु सर्वाः स्वयमेव जोना- श्छिन्द्यादृषीणां वचनाद्विधिज्ञः ॥ ३१ ॥ 2113 न कुर्युर्याम्य नैर्ऋत्याने येष्वपि हि वाटिकाम् । अन्यथा कलहोद्वेगौ कष्टं वा लभते भृशम् ॥ ३२॥ 2114 तस्माद्राज्ञां हि शुभदं पुत्रसंनिधिवर्धनम् । पधिमोत्तर पूर्वेषु भवेदुपवनं कृतम् ॥ ३३ ॥ अथ भूमिनिरूपणम् । 2115 जाङ्गलांनूपंसामान्यस्वभावापि च मेदिनी । भेदैः सा भिद्यते षड्भिर्वर्णतो रसतस्तथा ॥ ३४ ॥ 2116 असितविपाण्डुश्यामललोहित सितपीतरोचिषः क्रमशः । मधुराम्ललवणतिक्त ककटुककषाया भुत्रो रसतः ॥ ३५ ॥ 2117 विषपाषाणवल्मी कबिलदुष्टा तथोषरा । दूरोदका शर्करिला तरुभ्यो न हिता मही ॥ ३६॥ 2118 इन्द्रनील शुकपक्षकोमला शङ्खकुन्दकुमुदेन्दुसंनिभा । ततकाञ्चन विकासिचम्पक- स्पर्धिनी वसुमती प्रास्यते ॥ ३७ ॥ ३१३ 2119 समा समासन्नजला हरित तृणाङ्कुरा 1 तस्यां सर्वे यथास्थानं प्ररोहन्ति महीरुहाः ॥ ३८ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2120 न जाङ्गला न चानूपा भूमि: साधारणा शुभा । तस्यां सर्वेपि तरवः परोहन्ति न संशयः ॥ ३९ ॥ 2121 पनसलकुचताली वंशजम्बीरजम्बू- तिलकवटकदम्बा म्रातखर्जूरपुगाः । कदलितिनिशमृद्वीकेतकी नालिकेर- प्रभृतय इति चान्ये प्रायशोनूपजाः स्युः ॥ ४०॥ 2122 बीजपूरकपुंनागचम्पका श्रातिमुक्तकाः । प्रियङ्गुदाडिमायाश्च साधारणसमुद्भवाः ॥ ४१ ॥ 2123 निधिदेवमहीपानां प्रभावाचातियत्नतः । असात्म्यभूमिसंपन्ना अपि सिध्यन्ति पादपाः ॥ ४२ ॥ अथ पादपविवक्षा । 2124 वनस्पतिद्रुमलतागुल्मा: पादपजातयः । बीजात्काण्डात्तथा कन्दात्तज्जन्म त्रिविधं विदुः ॥ ४३ ॥ 2125 ते वनस्पतयः प्रोक्ता विना पुष्पैः फलन्ति ये । कुमाव ते निगदिताः सह पुष्पैः फलन्ति ये ॥ ४४ ॥ 2126 प्रसरन्ति प्रतानैर्यास्ता लताः परिकीर्तिताः । बहुस्तम्बा विटपिनो ये ते गुल्माः प्रकीर्तिताः ॥ ४५ ॥ 2127 जम्बूचम्पक पुंनागनागकेसरचिञ्चिणी । कपित्थ बदरीविल्वकुम्भकारीप्रियङ्गवः ॥ ४६ ॥ उपवनविनोदः 2128 पनसाम्रमधूकाद्या करमर्दाश्च बीजजाः । ताम्बूली सिन्दुवारश्च तगराव्याश्च काण्डजाः ॥ ४७ ॥ 2129 पाटलादाडिमीप्लक्षकरवीरवटादयः । मलिकोदुम्बरः कुन्दो बीजकाण्डोद्भवा मताः ॥ ४८ ॥ 2130 कुङ्कुमार्द्ररसोनालुकन्दाः कन्दसमुद्भवाः । एलापद्मोत्पलादीनि बीजकन्दोद्भवानि तु ॥ ४९ ॥ अथ बीजोप्तिविधिः । 2131 सम्यकृष्टे समे क्षेत्रे माषानुत्वा तिलांस्तथा । सुनिष्पन्नानपनयेत्तत्र बीजोप्तिरिष्यते ॥ ५० ॥ 2132 अथर्तुपक्कात्फलतोवशोषिता- न्विकृष्य बीजं पयसा निषिच्य । विशोषितं पञ्चदिनानि सर्पिषा विडङ्गमिश्रेण च धूपयेत्ततः ॥ ५१ ॥ 2133 ३१५ क्षीरनिषिक्तं बीजं बृहतीतिलभस्मसर्पिषा लिप्तम् । गोमयमृदितमथोप्तं सद्यो जायेत धूपितं वसया ॥ ५२ ॥ 2134 पयसि निषिक्तं बीजं गोमयपरिमर्दितं विशोष्य ततः । माक्षिकविडङ्गचूर्णैर्बहुशो मृदितं प्रजायेत ॥ ५३ ॥ 2135 जम्बूपनसचूतानां सरलं लकुचस्य च । क्षीरसिक्तं वपेद्वीजं घृतगोविभिडङ्गवत् ॥ ५४ ॥ ३१६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2136 शुचि: स्नातो विभ्रइसनममलं पूजितमुरो गुरुं नत्वा दच्वा वमु वसुमतीं वा गुणवते । स्वयं बीजान्यादौ वपति कतिचिवास्तुपुरुषं मनस्यन्तः कृत्वा तदनु परितोन्यः परिजनः ॥ ५५ ॥ 2137 बीजधानीं तृणास्तीर्णो कृत्वा सिञ्चेत्सयोम्बुना । जाताङ्कुरां च सलिलैर्निस्तृणां शोषमानयेत् ॥ ५६ ॥ अथ रोपणविधानम् । 2138 अयथाविहितानां यन्मनोज्ञतासंपदौ न स्तः । कथयाम्यतस्तरूणां रोपविधानं यथोद्दिष्टम् ॥ ५७ ॥ 2139 ध्रुवमृदुमूलविशाखा गुरुभं श्रवणस्तथाश्विनी हस्तः । उक्तानि दिव्यदृग्भिः पादपसंरोपणे भानि ॥ ५८ ॥ 2140 हस्तप्रमाणान्पयसा मुसिक्का- न्संक्रामयेन्मूलवतः समृत्कान् । सर्पिर्मधूशीरविडङ्गलिना- न्बिले निदध्याच्च करीषयुक्ते ॥ ५९ ॥ 2141 भवालुकाश्चक्ष्णमृदा पूरिते गर्तशोधनम् । कोदण्डार्धमिते खाते जलसिक्के वपेत्तरुम् । कदलीक्षीरिणौ रोप्यौ मूले दत्वा तु गोमयम् ॥ ६० ॥ 2142 रम्भाया: सुपरिणतैः फलैर्विलिप्तां संशुष्कां भुवि निहितां पलालरज्जुम् । उपवनविनोद: शुद्धायामुपरि तृणेन गाढगुप्ता- मासिञ्चेदबहु जलैर्बहून्यहानि ॥ ६१ ॥ 2143 सा रज्जुस्तदनु तमालनीलभासो बिभ्राणानरुणरुचोङ्कुरान्प्रतुते । भूयस्तानुपचितपत्रकाण्डमूला- नारोप्य प्रथितविधानतो निषिञ्चेत् ॥ ६२ ॥ 2144 आषाढे आवणे मासि बीजावपनरोपणे । ग्रीष्मादन्यत्र वल्लीनां केचिदिच्छन्ति रोपणम् ॥ ६३ ॥ 2145 मण्डपनन्यावर्त्तस्वस्तिकचतुरस्रसर्वतोभद्रैः । वीथीनिकुञ्ज पुञ्जक विन्यासैः पादपा रोप्याः ॥ ६४ ॥ 2146 दशविंशतिषोडशभिस्तु करैरघरोत्तरमध्यकृतान्तरकान् । द्विचतुस्त्रिभिरन्तरितान्क्रमशस्तृणपादपगुल्मभृतश्च वपेत् ॥ ६५ 2147 ३१७ सान्द्ररोपणमवृद्धिकारणं वातभीतिरतिदूररोपणात् । भिन्नवर्गरचनाल्पपीडना नैव युक्तिरियमेव शस्यते ॥ ६६ ॥ 2148 कुसुमं फलमप्युपभोगस हं फलिनो हि न यस्य दलन्ति शिखाः । ३१८ शार्ङ्गधरपद्धति: कुसुमेन विनैव फलन्ति च ये न भवन्ति शुभास्त इहापनसाः ॥ ६७ ॥ 2149 मातुलुङ्गरजनी सकण्टकः किंशुकश्च गिरिकर्णिका सिता । तिन्तिडीकविफलाक्षनीलिका कोविदार इति भीतिदो गणः ॥ ६८ ॥ 2150 फलिन्य शो कपुंनाग शिरीषा निम्बचम्पका: । मङ्गल्याः प्रथमं रोप्या भल्लातश्च गदापहः ॥ ६९ ॥ 2151 पूर्वस्यां करमदेवंशविटपाः पारावता दक्षिणे कौबेर्या बदरी कपित्थतरवो धात्री च पश्चाच्छिवा । अन्ये चोत्तममध्यमाधमशिखा रोप्याः स्ववर्गैः समं कृत्वा चान्तरकं यथायथममी पचैरुपर्यस्पृशः ॥ ७० ॥ अथ निषेचनविधिः । 2152 सर्वस्यापि नवोप्तस्य सायंप्रातर्निषेचनम् । शीतातपसमीरेभ्यो रक्षेच सुविधानतः ॥ ७१ ॥ 2153 हेमन्ते शिशिरे देयं जलं चैकान्तरे दिने । वसन्ते प्रत्यहं ग्रीष्मे सायंप्रातर्निषेचनम् ॥ ७२ ॥ 2154 वर्षासु च शरत्काले यदा वृष्टिर्न दृश्यते । तदा देयं जलं तज्ज्ञैरालवाले महीरुहाम् ॥ ७३ ॥ उपवनविनोदः 2155 वारिणा यावता यस्य मूले सौहित्यमिष्यते । तावत्तस्य तरोदेयं किं घटार्थविवक्षया ॥ ७४ ॥ 2156 आलवांले स्थितं तोयं शोषं न भजते यदा । अजीर्ण तद्विजानीयान्न देयं तादृशे जलम् ॥ ७५ ॥ 2157 समीपजातं यत्नेन तृणगुल्मलतादिकम् । स्फोटनीयं विधिज्ञेन द्रुमाणां वृद्धिमिच्छता ॥ ७६ ॥ अथ द्रुमरक्षा । 2158 नीहाराच्चण्डवाताच धूमाद्वैश्वानरादपि । जालकारात्प्रयत्नेन रक्षणीयाः क्षमारुहाः ॥ ७७ ॥ 2159 स पङ्क्तिमध्ये तु सुफला बाह्ये तत्परतोपरे । वृक्षाः कार्या युता वृत्या सा चापि परिखायुता ॥ ७८ ॥ ॥ 2160 विद्युदाहतवृक्षस्य भूतिमादाय सर्वतः । रक्षार्थ विकिरेदेषां तया न हिमबाधनम् । दीप्तोप्यग्निः शमं याति वचदग्धद्रुभस्मना ॥ ७९ ॥ 2161 सितशाल्योदनं दना सैन्धवेन युतं वने । क्षेपणीयं च परितो गराणां वृष्टिवारणम् ॥८० ॥ ३१९ 2162 शलभाखुपतङ्गानां पिपील्यादेर्भये सति । अष्टोत्तरशतं जहवा मन्त्रं पत्रे ततो लिखेत् ॥ ८१ ॥ ३२० शार्ङ्गधरपद्धतिः मन्लः । ॐ स्वस्ति किष्किन्धास्थितप्रकट पराक्रमान्तर्हितार्कमण्ड- लोपजीवितस्य श्रीहनूमानाज्ञापयति मूषकपतङ्गापपीलिका- शलभकर भान्बक कीटगन्धिकानिब हैर्न स्थातव्यम् । आज्ञाम- तिक्रममाणस्य शरीरनिग्रहः समावर्तयति । तस्य वानरसिंहस्य क्रममाणस्य सागरम् । कक्षान्तरगतो वायुर्जीमूत इव नर्दीत ॥ हुं फट् नमः ॥ 2163 पत्रे मनुं समालिख्य जत्वा तं निखनेद्भुत्रि । क्षेत्रे कीटपतङ्काखुपिपील्यादिविनश्यति ॥ ८२ ॥ अयोपवनप्रक्रिया । 2164 घनप्रवालस्थगितातपानि विकीर्णपुष्पाणि समीरणेन । गृहाणि कुर्यादतिमुक्तकानां लताभिरालोलमधुव्रताभिः ॥ ८३ ॥ 2165 स्थानेष्वपरेषु तथा पादपयुगलेषु मिथुनसंवाह्याः । शाखावलम्बिनीभिर्दोलाः कार्या लताभिश्च ॥ ८४ ॥ 2166 तरुविटपलता निकुञ्ज रम्या विरचितकंदर सानुगण्डशैला । विविधमणिगुहा विचित्रधातुः क्वचिदपि पर्वतिका विहारहेतुः ॥ ८५ ॥ 2167 के कानिनादसुभगाः सदासंत्रासिताहयः । ताण्डवेन तदुद्देशान्मण्डयन्ति शिखण्डिनः ॥ ८६ ॥ उपवनविनोद : 2168 मन्त्रः । विलम्बिनो यत्र तटद्रुमा वपु विलोकयन्ति प्रसवेक्षणैरिव । समं दिशन्तः कलहंसभूषणा काचेद्भवेत्पुष्करिणी मनोरमा ॥ ८७ ॥ 2169 निर्याद: सलिलां सुखावतरणां तीरेषु पुष्पद्रुमां कूजद्दक्षविहंगमां सतरणी मल्यायतां दीर्घिकाम् । कुर्यात्तत्र समुल्लसत्कमलिनीपचाङ्कुरदयामलां श्यामालोचन मलिकांवित नीलोपलानि कचित् ॥८८॥ 2170 उपवनमिव वारिमध्यमग्नं विमलतया प्रतिबिम्बितं दधाना । शशिकरनिकरेण पूरितेव क्वचिदुपनेयपयाः सुखाय वापी ॥ ८९ ॥ 2171 ३२१ मध्ये तस्मिञ्शिशिरशिखरिस्पर्वि वेश्म प्रवातं गृढोपान्तं सुरभिकुसुमैः शाखिभिर्नस्रशाखैः । स्थाने स्थाने स्फटिकधवलं मण्डपं मण्डनाई कुर्यात्कस्मिन्नपि च कदलीमन्दिर मन्दवायु ॥ ९० ॥ 2172 क्वचिदपि कृपं कुर्यादुपवनदेशे मुमृटसलिलभरम् । संसिक्कसकलविटपं बद्धं पाषाणसंचयैः परितः ॥ ९१ ॥ 2173 अञ्जनमुस्तोशीरैः सनागकोशातकामलकचूर्णैः । कनकफलसमायुक्त: कूपे योगः प्रदातव्यः ॥ ९२ ॥ ३२२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2174 कलुषं कटुकं लवणं विरसं सलिलं यदि वाशुभगन्धि भवेत् । तदनेन भवत्यमलं सुरसं ससुगन्धि गुणैरपरैश्च युतम् ॥ १३ ॥ अथ कूपायें भूमिपरीक्षा । 2175 पातालादूर्ध्वगमाः शिराः प्रसर्पन्ति सर्वतो दिक्षु । नीरस्य भूमिमध्ये जात्वा ताः कल्पयेत्कूपम् ॥ ९४ ॥ 2176 यदि वेतसोम्बुरहिते देशे हस्तैस्त्रिभिस्ततः पश्चात् । सार्वे पुरुषे तोयं वहति शिरा पश्चिमा तत्र ॥ ९५ ॥ 2177 चिह्नमपि वार्धपुरुषे मण्डूकः पाण्डुरो हि मृत्पीता । पुटभेदकश्च तस्मिन्पाषाणे भवति बहुतोयः ॥ ९६ ॥ 2178 जम्बूवृक्षस्य प्राग्वल्मीको यदि भवेत्समीपस्थ: । तस्मादक्षिणपसलिलं पुरुषद्वये साधु ॥ ९७ ॥ 2179 अर्धपुरुषे च मत्स्यः पारावतसंनिभश्च पाषाणः । मृद्भवति तत्र नीला दीर्घ कालं च बहुतोयम् ॥ ९८ ॥ 2180 बल्मीकोपमिनायां निर्गुण्डयां दक्षिणे करत्रयोन्माने । पुरुषद्वयेन पादे भवति जलं स्वादु चाशोष्यम् ॥ ९९ ॥ 2181 रोहित मत्स्योर्धनरे मृत्कपिला पाण्डुरा ततः परतः । सिकताश्च शर्कराच क्रमेण परतो भवत्यम्भः ॥ १० ००॥ उपवनविनोद: 2182 पूर्वेण यादे बदर्या वल्मीको दृश्यते जलं पश्चात् । पुरुषैस्त्रिभिरादेश्यं श्वेता गृहगोधिकार्धनरे ॥ १०१ ॥ ३२३ 2183 सफला वा बदरी चेहिश्यपरस्यां जलं ततो भवति । पुरुषत्रये सपादे भवति परं दुन्दुभेश्चिह्नम् ॥ १०२ ॥ 2184 का कोदुम्बारकायां वल्मीको दृश्यते शिरा तस्मिन् । पुरुषत्रये सपादे पश्चिमदिक्स्था च सा वहति ॥ १०३ ॥ 2185 आपाण्डुरा च मृत्स्ना गोरसवर्णश्च भवति पाषाणः । पुरुषार्धे कुमुदनिभो दृष्टिपथं मूषको याति ॥ १०४ ॥ 2186 आसन्नो वल्मीको दक्षिणपार्श्वे विभीतस्य । अध्यर्षे भवति शिरा पुरुषे ज्ञेया दिशि प्राच्याम् ॥१०५ ॥ 2187 तस्यैव पश्चिमायां वल्मीको यदि भवेद्धस्ते । तत्रोदग्भवति शिरा चतुर्भिरर्धाधिकैः पुरुषैः ॥ १०६ ॥ 2188 श्वेतो विश्वंभरकः प्रथमे पुरुषे तु कुङ्कुमाभोइमा । अपरस्यां दिशि च शिरा नश्यति वर्षत्रयेतीते ॥ १०७ ॥ 2189 सकुश: सित एतस्यां वल्मीको यत्र कोविदारस्य । मध्ये तयोर्नरैरर्धपञ्चमैस्तोयमक्षोभ्यम् ॥ १०८ ॥ 2190 प्रथमपुरुषे भुजंग: कमलोदरसंनिभा मही रक्ता । कुरुविन्दक पाषाणा चिह्नान्येतानि वाच्यानि ॥ १०९ ॥ ३२४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2191 सर्वेषां वृक्षाणामधःस्थितं दर्दुरं यदा पश्येत् । तस्माद्धस्ते तोयं चतुर्भिरर्धाधिकैः पुरुषैः ॥ ११० ॥ 2192 उत्तरतथ मधूकादहिनिलयः पश्चिमोत्तरे तोयम् । परिहत्य पञ्चहस्तानर्धाष्टमपौरुषं वाच्यम् ॥ १११ ॥ 2193 अहिराजः पुरुषेस्मिन्धूम्रा धात्री कुलत्थवर्णोदमा । माहेन्द्री वहति शिरा भवति सफेनं सदा तोयम् ॥११२॥ 2194 सर्पावासः पश्चाद्यदा कदम्बस्य दक्षिणेन जलम् । पुरतो हस्तत्रितयात्षभिः पुरुषैस्तुरीयोनैः ॥ ११३ ॥ 2195 वल्मीकसंवृतो यदि तालो वा भवति नालिकेरी वा । पश्चात्षभिर्हस्तैर्नरैश्चतुर्भिः शिरा यस्य ॥ ११४ ॥ 2196 अमातकस्य वामे बदरी वा दृश्यतेहिनिलयो वा । षड्भिरुदग्वास्य करैः सार्धे पुरुषत्रये तोयम् ॥ ११५ ॥ 2197 कूर्मः प्रथमे पुरुषे पाषाणो धूसर : ससिकता मृद् । आदौ शिरा च याम्यां पूर्वोत्तर तो द्वितीया च ॥ ११६ ॥ 2198 जलरहिते यदि देशे चिह्नान्यनूपजानि दृश्यन्ते । वीरणदूर्वा हरिता यत्र हि तस्मिञ्जलं पुरुषे ॥ ११७ ॥ 2199 तिलका श्रातक वरुणकमल्लातकबिल्वतिन्दुकाङ्कोला: । पिण्डीरशिरीषाञ्जनपरूषका वञ्जुलातिबलाः ॥ ११८ ॥ उपवनविनोद: 2200 एतैर्यदि सुनिग्धैर्वल्मीकैः परिवृतास्ततस्तोयम् । हस्तैस्त्रिभिरुत्तरतश्चतुर्भिरर्धेन च नरस्य ॥ ११९ ॥ 2201 : अतृणे सतॄणा यस्मिन्सतृणे तृणवर्जिता मही यत्र । तस्मिञ्शिरा प्रदिष्टा वक्तव्यं वा धनं तत्र ॥ १२० ॥ 2202 कण्टक्यकण्टकानां व्यत्यासेम्भस्त्रिभिः करै: पश्चात् । खात्वा पुरुषत्रितयं त्रिभागयुक्तं धनं वा स्यात् ॥ १२१ ॥ ३२५ 2203 वृक्षस्यैका शाखा यदि विनता भवति पाण्डुरा वा स्यात् । विज्ञातव्यं शाखाग्रतले नीरं त्रिपुरुषं तु ॥ १२२ ॥ 2204 फलकुसुमविकारो यस्य तस्य पूर्वे शिरा त्रिभिर्हस्तैः । भवति पुरुषैश्चतुर्भिः पाषाणाधः क्षितिः पीता । १२३ ॥ 2205 यदि कण्टकहीना स्यानिदिग्धिका शुभ्रपुष्पसंयुक्ता । तस्यास्तलेम्बु वाच्यं त्रिभिर्नरैरर्धपुरुषे वा ॥ १२४ ॥ 2206 खर्जूरी द्विशिरस्का यत्र भवेज्जलविवर्जिते देशे । तस्याः पश्चिमभागे निर्देइयं त्रिपूरुषैर्वारि ॥ १२५ ॥ 2207 यदि भवति कर्णिकार: सितकुसुम: स्यात्पलाशवृक्षो वा । सव्येन तत्र हस्तइयेम्बु पुरुषत्रये भवति ॥ १२६ ॥ 2208 ऊष्मा यस्यां धात्र्यां धूमो वा तत्र वारि नरयुगले । निर्देष्टव्या च शिरा महता वारिप्रवाहेण ॥ १२७ ॥ ३२६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2209 यस्मिन्क्षेत्रोद्देशे जातं शस्यं विनाशमुपयाति । स्निग्धमतिपाण्डुरं वा महाशिरा नरयुगे तत्र ॥ १२८ ।' 2210 मरुदेशे भवति शिरा यथा तथातः परं प्रवक्ष्यामि । ग्रीवा करभाणामिव भूतलसंस्था शिरा याति ॥ १२९ ॥ 2211 पूर्वोत्तरेण पीलोर्यदि वल्मीको जलं भवति पश्चात् । उत्तरगमना च शिरा विज्ञेया पञ्चभिः पुरुषैः ॥ १३० ॥ 2212 चिह्नं दर्दुर आदौ मृत्कपिला तत्परं भवेद्धरिता । भवति च पुरुषे वादमा तस्य तले वारि निर्देइयम् ॥१३१॥ 2213 बदरीरोहितवृक्षौ संपृक्तौ चेहिनापि वल्मीकात् । हस्तत्रयेम्बु पश्चात्षोडशभिर्मानवैर्भवति ॥ १३२ ॥ 2214 सुरसं जलमादौ दक्षिणे शिरा वहति चोत्तरेणान्या । पिष्टनिभः पाषाणो मृच्छ्रेता वृश्चिकोर्धनरे ॥ १३३ ॥ 2215 सकरीरा चेद्वदरी त्रिभिः करैः पश्चिमेन तत्राम्भः । अष्टादशभिः पुरुषैरेशानी बहुजला च शिरा ॥ १३४ ॥ 2216 ककुम करीरावेकत्र संयुतौ ककुभबिल्वौ वा । हस्तत्रयेम्बु पश्चानरैर्भवत्येकविंशत्या ॥ १३५ ॥ 2217 वल्मीकमूर्धनि यदा दूर्वा दर्भाच पाण्डुराः सन्ति । कृपो मध्ये देयो जलमत्र नरैकविंशत्या ॥ १३६ ॥ उपवन विनोद: 2218 ग्रन्थिप्रचुरा यस्मिञ्शमी भवेदुत्तरेण वल्मीकः । पश्चात्पञ्चकरान्ते शतार्धसंख्यैर्नरैः सलिलम् ॥ १३७ ॥ 2219 जम्बू त्रिवृता श्यामा शिशुमारी शारिवा शिवा दूर्वा । वीरुधयो वाराही ज्योतिष्मती गरुडवेगा च ॥ १३८ ॥ 2220 सूकरिका माषलता व्याघ्रपदा चेति यद्यहेर्निलये । वल्मीकादुत्तरतः करैस्त्रिपुरुषागतं तोयम् ॥ १३९ ॥ 2221 एतदनूपे वाच्यं जाङ्गलभूमौ च पञ्चभिः पुरुषैः । एतैरेव निमित्तैर्मरुभूमावष्टभिः कथयेत् ॥ १४० ॥ ३२७ 2222 एकनिभा यत्र मही तृणतरुवल्मीकगुल्मपरिहीना । तस्यां यत्र विकारो भवति धरित्र्यां जलं तत्र ॥ १४१ ॥ 2223 हस्तो मघानुराधापुष्यधनिष्ठोत्तराच रोहिण्यः । शतभिषगित्यारम्भे कूपानां शस्यते भगणः ॥ १४२ ॥ 2224 आये यदि कोणे ग्रामस्य पुरस्य वा भवति कूपः । नित्यं स करोति भयं दाहं च समानुषं प्रायः ॥ १४३ ॥ 2225 नैर्कतकोणे बालक्षयं च वनिताक्षयं च वायव्ये । दिश्यैशान्यां भीतिः शेषास्तु शुभावहा: कूपाः ॥ १४४ ॥ 2226 या मेदिनी काशकुशैव युक्ता नीला च मृद्यत्र सशर्करा त्र । ३२८ शार्ङ्गधरपद्धतिः तस्यां प्रणीतं सुरसं च तोयं कृष्णाथवा यत्र च तिक्कमृत्स्ना ॥ १४५ ॥ 2227 सशर्करामात मही कषायं क्षारं धरित्री कपिला करोति । आपाण्डुरायां लवणं प्रदिष्ट- मिष्टं पयो नीलवसुंधरायाम् ॥१४६ ॥ अथ पोषणविधिः । 2228 फलकुसुमसंपदुचिता रोपणतो भवति केवलान्न यतः । पोषणविधिमथ संमतमनोकहानामतो वक्ष्ये ॥ १४७ ॥ 2229 खर्जूरविल्वलकुचाः सितसर्षपेण पिण्याकतच तुषवारिवशेन चाम्राः । ऐरावता निचुलपत्रजलोक्षणेन सत्रीहिमांससलिलेन च यान्ति वृद्धिम् ॥ १४८ ॥ 2230 प्राचीनामलकतरोः प्रिया हि माषा: क्षीराम्भो हितमिह बालतिन्दुकानाम् । प्रीयन्ते यवरजसा च नालिकेराः सर्वेषां भवति रुचिर्हि निम्नभूमौ ॥ १४९ ॥ 2231 कुरङ्गकिटिसारङ्गशृगालाश्वादिमेदसा । कथितेन सदुग्धेन पञ्चपल्लववारिणा । कृतसेको भवेदाशु सहकारोतिसौरभः ॥ १५० ॥ 2232 घृतकुणपवचावराहविष्ठासालेलमतीव सुखाय दाडिमानाम् । 22 उपवनविनोदः कथितमथ कुलत्थचूर्णकं वा जलमपि वृद्धिकरं सदा शफर्याः ॥ १५१ ॥ 2233 यस्त्रिफलाशफरी घृतलिप्मो धूपित आद्यफलत्रयधूपैः । आमफलैरिह दाडिमशाखी तालफलानि विडम्बयतीव ॥ १५२ ॥ 2234 दधिमस्तुकाञ्जिकसुराबदरी- तिलमेथिकाकुणपसीधुपयः । फलिनीकदम्बकरिकेसरका- कुरुते सुगन्धिबहुपुष्पयुतान् ॥ ६५३ ॥ 2235 प्रियङ्गगुञ्जाफलनिम्बपिप्पली- व चाहरिद्रातिल सर्षपैः समैः । घृताश्वकर्णाम्बु विलोद्य पायये- त्सचम्पके नागतरौ सुवृद्धिदम् ॥ १५४ ॥ 2236 सिक्ताम्भोभिः पललतुषयोः कुक्कुटानां पुरीषं मूले दवा सकुसुमफला गोस्तनी वृद्धिमेति । स्कन्धन्यस्तैः पनसतरवोप्याशु पालालभारै- र्मूलादयं दधति च वचावारिसिक्ताः फलानि ॥ १५५ ॥ 2237 सर्पिर्गुडक्षीरमधूपचारं दत्त्वा निषिक्तौ च कपित्थबिल्वौ । पीयूषकल्पान्यतिमांसलानि फलान्यनस्थीनि सदा दधाते ॥ १५६ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2238 कोशातकी दलाशेफाकथितामिषाम्भ:संसेचनाच्च सुकणारजसा च युक्तः । लब्धोपचारमथ धूपंजलाभिषिक्तः शोभां विभति नितरां कुसुमैर्मधूकः ॥ १५७ ॥ 2239 तिल यष्टिमधुक मधुभिमिश्रितजलसेकतर्पिता बदरी । कुणपैरुपचितमूला फलति फलं शर्करामधुरम् ॥ १५८ ॥ 2240 अजैडकास्करत्रिविडङ्गकिण्वोपचारेण च बीजपूरः । भूयोश्वमूत्राविलवारिसिक्तः फलानि धत्ते सुबहूनि शश्वत् ॥ १५९ ॥ 2241 वृश्चिककण्टकविद्धाः सुरभीघृतधूपिता हि निखिललता: । मूषकक्रोलवसाभिः संसिक्ताः म्यु: फलैर्नम्राः ॥ १६० ॥ 2242 सुरभिजलनिषेकतो निदाघे कुणपजलेन च केतकी निषिक्ता । जलधर समये सुगन्ध सूची- चयनिचितानि बिभर्ति पद्धवानि ॥ १६१ ॥ 2243 यस्य कस्यापि पुष्पस्य सौरभेणाधिवासितान् । मृत्तिकाशकलान्मूले वृक्षाणां बहलाक्षिपेत् ॥ १६२. ॥ 2244 कुष्ठपत्रसुरामुस्तात गरोशीर चूर्णकैः । मिश्रितेनाम्भसा सेकान्मासं सौरभसंभवः ॥ १६३ ॥ उपवनविनोदः 2245 कुलमाषदन्तिदन्तानां चूर्णयुक्पङ्कसंभवा । प्रत्यहं पुष्पिताम्भोजमण्डिता पद्मिनी भवेत् ॥ १६४ ॥ 2246 सिद्धार्थ: कदलीदलानि शफरी विट्रोलमार्जारयो- रेतेषां समभागमाज्यसहितं चूर्ण तरुभ्यो हितम् । दत्तं धूपविलेपनोपचरणैराप्यायनं रोगह- च्छाखा: पल्लवयत्यलं मधुकरव्यालोलपुष्पच्छदाः ॥ १६५ ॥ 2247 धूपो घृतस्य समृदो यववारिसेको नित्यं च दुग्धसलिलैः कुणपाम्बुभिर्वा । लेपो विडङ्गतिलकल्ककृतः शिशूनां वृद्धिं करोति परमां खलु भूरुहाणाम् ॥ १६६ ॥ 2248 अङ्कोल्लकायतोयेन मिश्रितं घृतमाक्षिकम् । वसा किटिकुरङ्गाणामेतैः सिक्का महीरुहाः ॥ १६७ ॥ 2249 सिद्धार्थकफलोपेताः सर्वदा फलशोभिताः । जायन्ते पुष्पपत्राद्याः सच्छाया रोगवर्जिताः ॥ १६८ ॥ 2250 यष्टीमधूकपुष्पाणि सिता कुष्ठं समाक्षिकम् । निक्षिप्य गुलिकाः कृत्वा मूले सर्वत्र निक्षिपेत् ॥ १६९ ॥ 2251 दुग्धसेकं च वृक्षस्य यस्य कुर्याद्विचक्षणः । फलं सुनिश्चितं तस्य मधुरं जायते भृशम् ॥ ॥ १७० ॥ अथ कुणपजलम् । 2252 कुरङ्गकिटिमत्स्यानां मेषच्छागलखड़िनाम् । मांसं ग्राह्यं यथालाभं मेदोमज्जावसास्तथा ॥ १७१ ॥ ३३२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2253 तान्सर्वानेकतः कृत्वा वह्नौ नीरेण पाचयेत् । संपकं हि क्षिपेद्भाण्डे तत्र दुग्धं च निक्षिपेत् ॥ १७२ ॥ 2254 चूर्णीकृत्य खलिर्देया तिलानां माक्षिकं तथा । स्विन्नांश्च सरसान्माषांस्तत्र दद्याद्वृतं तथा ॥ १७३ ॥ 2255 उष्णं जलं क्षिपेत्तत्र मात्रा नास्तीह कस्यचित् । पक्षकं स्थापिते भाण्डे कोष्णस्थाने मनीषिणा । कुणपस्तु भवेदेव तरूणां पुष्टिकारकः ॥ १७४ ॥ अथ तरुचिकित्सा । 2256 नराणामिव वृक्षाणां वातपित्तकफागदाः । संभवन्ति निरूप्यातः कुर्यात्तदोषनाशनम् ॥ १७५ ॥ 2257 कीटजग्धेनिसंपुष्टे वातभने शनिक्षते । वृक्ष छेदोपचारादिपीडिते च पृथक्रिया ॥ १७६ ॥ 2258 कृशो दीर्घौ लघु रूक्षो निद्राहीनोल्पचेतनः । न धत्ते फलपुष्पाणि वातप्रकृतिकस्तरुः ॥ १७७ ॥ 2259 आतपासहनः पाण्डुः शाखाहीनो मुहुर्यदि । अकालफलपाकी स्याच्छाखी पित्तात्मकः कृशः ॥ १७८ ॥ 2260 स्निग्धशाखादल: शाखी सम्यक्पुष्पफलोज्ज्वलः । लतापरीतगात्रस्तु कफवान्परिमण्डलः ॥ १७९ ॥ उपवनविनोद: 2261 कटुतिक्तकषायर सैः पवनः पित्तं कटूष्णलवणाम्लैः । स्निग्धमधुराम्ललवणैः श्लेष्मा कोपं प्रयाति तरोः ॥ १८० ॥ 2262 सुस्निग्धैः पिशितरसैः प्रयाति वातः : मुस्निग्धैर्मधुरहिमैर्जलैश्च पित्तम् । कटुम्लैरहिमजलैः कषाय रूक्षैः श्लेष्मापि क्रमविहितैः प्रयाति नाशम् ॥ १८१ ॥ 2263 रौक्ष्यं ग्रन्थिः कुटिलता वातावृक्षस्य जायते । गोविड्लोधवसाकुणपजलैस्तज्जयो भवेत् ॥ १८२॥ 2264 दोषैर्यस्य विना प्रवालकुसुमम्लानिर्विरूढं वपु- र्मूले तस्य तरोर्भवन्ति कृमयो यत्नाच्च तानुद्धरेत् । गोमूत्राज्यविडङ्गसर्षपतिलैर्लिप्त: प्रन टैस्ततः सिक्तः क्षीरजलैरुदेति सहसा धूपैश्च धूपायितः ॥ १८३ ॥ 2265 करारग्वधारिष्टसमपर्णत्व चांकृतः । उपचार: क्रिमिहरो मूत्रमुस्तविडङ्गवान् ॥ १८४ ॥ 2266 कुणपजलपयोनिषिक्तमूलः सरसिजकन्दविलिप्तसर्वगात्रः । तरुरनलहतो बिभर्ति भूयो मरकतरङ्गहरिन्ति पद्धवानि ॥ १८५ ॥ 2287 प्रक्षा दुम्बरत्वग्घृतमधुमधुरोच्छिष्टदुग्धैर्विलितः स्तम्भैरुत्तम्भ्य रज्ज्वा परिकलितवपुः पूरितः लक्षमृद्भिः । शार्ङ्गधरपद्धतिः सिक्तः क्षीरेण भूयो जलभरिततलञ्चण्डवातादिभमः स्वस्थो भूत्वाङ्गिपायी कुसुमफलभर इण्यातनोति प्रकामम् ॥१८६॥ 2268 वृक्षस्या शनिदग्धस्य जीवनं श्रृणु भेषजम् । घनोशीरमधूकैश्च मुद्रा माषा यवास्तिलाः ॥ १८७ ॥ 2269 पिष्टाः क्षीराम्बुसंयुक्तः सेचयेत्तमभीक्ष्णशः । स सेकाप्यायितः शीघ्रं प्रकृतिस्थो भविष्यति ॥ १८८ ॥ 2270 जनयित्वा फलकुसुमं यः पुनरुपयाति वन्ध्यतां शाखी । स क्षीरैः कुणपजलैर्भूयः सिक्तः फलव्येव ॥ १८९ ॥ 2271 असे कतो त्यन्त निषेकतश्च शाखाविशोषं फलिनो निरूप्य । सप्ताहमात्रं गृतमेव सर्पि- विडङ्गदुग्धाम्बु निषेचनीयम् ॥ १९० ॥ 2272 उन्निद्रता मत्स्यसगन्धिता च प्रवालहानिः सपिपीलिकात्वम् । त्वग्भ्रंशनाद्वारिकृतादजीर्णा- त्तरोर्भवेत्तत्र चिकित्सनीयम् ॥ १९१ ॥ 2273 तन्मूलशूलं परशुप्रहारैविस्रावितं दोषरसं निहत्य । क्षौद्राज्यजन्तुन्नतिलैः प्रलिप्नं मृत्पूरितं दुग्धजलैर्निषिश्चेत् ॥ १९२ ॥ 2274 शर्करातिलगोक्षीरवारिसेकात्तथा तरीः । शोषः शाम्यति वृक्षस्य लेपधूपोपचारतः ॥ १९३ ॥ उपवन विनोदः 2275 प्रियङ्गुवरकर्कारीवेतसार्जुनवल्कलैः । क्षीरसिद्धैर्विलिमानां स्रावः शाम्यति शाखिनाम् ॥ १९४ ॥ अथ विचित्रकरणम् । 2276 वृक्षायुर्वेदफलं मनोहरं शास्त्रतः सिद्धम् । नानाविधानचित्रं चित्रीकरणं प्रवक्ष्यामि ॥ १९५ ॥ 2277 सुरभिसुमनोलब्धामोदां निधाय च मृत्तिकां धत्रखदिरयोः काथाम्भोभिः सुगन्धिभिरुक्षणात् । मलयजरजोले पाडूपवतस्य च भूरुहां व्रजति कुसुमं निर्गन्धानामतीव सुगन्धताम् ॥ १९६ ॥ 2278 यत्रतिलनिशापलाशैरुपचितमूला तदम्बुसिक्ता च । ज्वलदनलोपममसकृत्कर्पासी तूलकं सूते ॥ १९७ ॥ 2279 शाल्मलीत्वग्निशानीलीत्रिफलाकुष्ठसीधुभिः । सकृल्ले पोपचारेण शुकपक्षनिभं भवेत् ॥ १९८ ॥ 2280 मञ्जिष्ठातिलयवपीतसारसारैजीवन्तीदल सहितैर्मनः शिलाजैः । गोजाविप्रचुरपयःशृतैर्विलिता कर्पासी प्रसवति तूलकं खनीलम् ॥ १९९ ॥ 2281 संपक्केक्षुर सविदारिकन्दक विलिप्तमूलभागस्य । सिक्तम्येक्षुरसेन च तरोरकाले भवेत्कुसुमम् ॥ २०० ॥ 2282 तिलखलिविडङ्गगोमयविलोोडितेक्षुर ससेचितस्य तरोः । फलकुसुममकालभवं मनोहरं फलति लोकस्य ॥ २०१ ॥ ३३६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2283 मधुयष्टिसिताकुष्ठमधुपुष्पविनिर्मितेः । मोदकैयादिते मूले निरस्थि स्यात्फलं तरोः ॥ २०२ ॥ 2284 मधुककुसुमगुजा शर्करोदुम्बराज्यं समधु निहितमन्तः काण्डमुत्कीर्य बड्डा । उपरि च परिलिप्तं वत्सविद्भिस्तरूणां जनयति फलमेतत्स्वादु सेकादनस्थि ॥ २०३ ॥ 2285 तत्काल निहतस्योच्चैश्छागस्य स्कन्धचर्मणा । बद्धायां वृक्षशाखायां फलपाको न जायते । २०४ ॥ 2286 करि वर मृदितवली मुखनल कैर्मूलेषु कीलितस्य तरोः । संवत्सरं च यावत्फलितस्य फलानि जायन्ते ॥ २०५ ॥ 2287 बजा चर्मतृणाभ्यां विडङ्गमधुदुग्धलेपितोल्लिख्य । शाखा पयोम्बुसेकाच्चिरमपि पकं फलं धत्ते ॥ २०६॥ 2288 मोन कोलवसामांसदुग्धसेकेन धूपतः । सर्वबीजानि सावर्यमुत्तिष्ठन्ति फलन्ति च । २०७ ॥ 2289 अङ्कोल्लतैलस्कर शिशुमारवसासु भावित बीजम् । सद्यो रोहति निहितं भूमौ करकाम्भसा सिक्तम् ॥२०८॥ 2290 बीजमानादिवृक्षाणां पकं मीनफलाम्बुनि । अङ्कोल्लतैलदुग्धाज्ये निहितं बृहती भवेत् ॥ २०९ ॥ 2291 भस्मन्यामेलितं शुष्क मुप्तमुद्भिद्यते सह । फलेनाशेषलोकस्य कृतकौतुकमञ्जसा ॥ २१० ॥ उपवनविनोदः 2292 एकविंशतिवारेण कुक्कुटस्यासृजोक्षितम् । तत्क्षणाद्दाडिमीबीजं वर्धते फलति ध्रुवम् ॥ २११ ॥ 2293 मत्स्यकोलवसामांसचणकक्षारभावितम् । यस्य कस्यापि वा बीजं ध्रुवं पुष्पफलं भवेत् ॥ २१२ ॥ 2294 स्कन्धतः समन्ततः सूकरास्थिभिर्दृढम् । कीलितो न संशयं नाशमेत्यनोकहः ॥ २१३ ॥ 2295 कुलत्थक्काथतोयेन तरुः पुष्पफलं त्यजेत् । किंशुकार्जुनतर्कारीलवणाम्बूक्षणेन च ॥ २१४ ॥ 2296 नानावर्णैर्घटितं कन्दं कुमुदस्य सूत्रसंघटितम् । घृतमधुविलिप्तमुप्तं सूते कुसुमं तथावर्णम् ॥ २१५ ॥ 2297 ३३७ माहिषकरीष मंत्रैर्मृदित विशुष्कं दिनानि यत्सप्त । कुमुदफलबीजमुप्तं जनयति करवीरविटपं तत् ॥ २१६ ॥ 2298 कूष्माण्डवार्ताकपटोलकादिबीजं वसाभावितमुप्तसिक्तम् । विशोधितायां भुवि सर्वकाल फलान्यनस्थीनि महान्ति धत्ते ॥ २१७ ॥ 2299 वार्ताकबीजं घृतमाक्षिकार्कविशोषितं गोमयलिप्तरन्ध्रे । बालस्य कूष्माण्डफलस्य तमं पक्का गृहीतं फलितं महत्स्यात् ॥ २१८ ॥ ३३८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2300 मन्दारकुमरन्ध्रे या कौष्माण्डी निर्गता लता । मृद्रोमयवृते तस्मिन्सिक्ते फलति सा सदा ॥ २१९ ॥ 2301 सूकरासृग्वसासिक्क मङ्गोलतैलभावितम् । एरण्डबीजं कारञ्जीफलं तेतिकौतुकम् ॥ २२० ॥ 2302 खरतुरगविग्निवेशिततापितया या शलाकया मूले । तिर्यग्विद्धा कदली फलति फलं करिकराकारम् ॥२२१॥ 2303 कोलशोणित मेदोभ्यामकोल्लकथितेन च । सिञ्चिता कदली सूते दाडिमीफलमुत्तमम् ॥ २२२ ॥ 2304 नरमांसवसारक्तदन्तिदन्तविचूर्णितैः । भिसा सिक्का रम्भा चूतफला भवेत् ॥ २२३ ॥ 2305 अङ्कोल्लक्कथितं स्विन्नं नृमांसं छागदुग्धयुक् । पिण्याकसहितं मूले सहकारस्य निक्षिपेत् ॥ २२४ ॥ 2306 द्राक्षावल्लीसमाकारः सहकारः सदाफलः । जायते निश्चितं धत्ते सर्वेषामद्भुतं यदि ॥ २२५ ॥ 2307 शशकूर्मासृग्मध्ये बहुभावितमाम्रजं बीजम् । रूढं सिक्तं दुग्धैः फलति फलं सर्वकालेषु ॥ २२६ ॥ 2308 कृमिरिपुयवयष्टीमधुगुडदुग्धविलेपनेन निम्बतरुः भवति जलदुग्धसिक्तः स्वभावतिक्तोपि मधुरफलः ॥२२७॥ उपवनविनोद: 2309 बीजं नरपलाङ्कोल्लतैलस्विन्नं शुभं सदा । उद्गच्छति मृदा पूर्णमम्भः सिक्तं करे क्षणात् ॥ २२८ ॥ 2310 अङ्कोलतैलभावितमुषितं गोशकृति कुमुदकन्दमलम् । करकाम्बुकर्दमभूते कलशे कुसुमं समुद्रहति ॥ २२९ ॥ 2311 गोकोलास्थिकरीषैस्तु दग्धे गर्ते विशोधिते । उप्तं च वालुकापूर्ण मूलकं गर्तवद्भवेत् ॥ २३० ॥ ३३९ 2312 इष्टकचिते समन्तात्पुरुष निखातेवटे तरुर्जातः । वामन एव हि धत्ते फलकुसुमं सर्वकालमिति ॥ २३१ ॥ अथान्नादिनिष्पत्तिज्ञानम् । 2313 फलकुसुमपत्रवृद्धिं वनस्पतीनां विलोक्य विज्ञेयम् । सुलभत्वं द्रव्याणां निष्पत्तिश्चापि सस्यानाम् ॥ २३२ ॥ 2314 न्ययोधेन तु यत्रकास्तिन्दुकवृद्धया च षष्टिको भवति । अश्वत्थेन ज्ञेया निष्पत्ति: सर्वसस्यानाम् ॥ २३३ ॥ 2315 जम्बूभिः स्थलमाषा: शिरीषवृद्धया च मुद्द्रनिष्पत्तिः । गोधूमाश्च मधूकैर्यववृद्धिः सप्तपर्णेन ॥ २३४ ॥ 2316 करिणश्च हस्तिकर्णैर्निर्देइया वाजिनोश्व कर्णेन । गावश्च पाटलाभिः कदलीभिरजाविकं भवति ॥ २३५ ॥ 2317 आम्रैः क्षेमं भल्लातकैर्भयं पीलुभिस्तथारोग्यम् । खदिर शमीभ्यां दुर्भिक्ष मर्जुनै: शोभना वृष्टिः ॥ २३६ ॥ शाधरपद्धतिः 2318 पिचुमन्दनागकुसुमैः सुभिक्षमथ मारुतः कपित्थेन । निचुलेनावृष्टिभयं व्याधिभयं भवति कुटजेन ॥ २३७ ॥ एते नानावृक्षायुर्वेदशास्त्रेभ्यः । अथ शकुनज्ञानम् ॥ ८३ ॥ 2319 दृष्ट्वा शास्त्रसमूहाननुभवसिद्धिं च लोकतः कृत्वा । आरभ्यते मयेदं शकुनज्ञानं सतामर्थे ॥ १ ॥ 2320 ३४० ये जन्मादिशुभाशुभं विवृणते कालावधि प्राणिनां यैर्याप्तं निखिलं जगत्रयमिदं येभ्यो विना किंचन । ज्ञानं भूतभविष्यमा विविषयं विज्ञायते न स्फुटं विश्वोन्मेषकरा जयन्ति शकुना अभ्यासभास्वत्प्रभाः ॥ २ ॥ 2321 लाभं हानिं विदधति मुदं दुःखमेकान्तरौद्रमायुर्घ मरणमथवा सर्वकामार्थसिद्धिम् । ये संग्रामे विजयमतुलं भङ्गदा ये च वक्तुं तेषां भावं क इह शकुनानां प्रगल्भोस्ति मर्त्यः ॥ ३ ॥ अथ शकुनविवृतिः । 2322 त्रिविधमिह भवति शकुनं क्षैत्रिक मागन्तु जाकिं चान्यत् । कृत्वाधिवासनाद्यं यदीक्ष्यते क्षैत्रिकं तत्स्यात् ॥ ४ ॥ 2323 स्थानस्थानां शकुनं यदि कस्माद्दिग्विभागतो भवति । शान्तप्रदीप्रभेदा व्यक्तफलं प्रथितमागन्तु ॥५॥ 2324 सव्यापसव्यसंमुखपृष्ठेषु ग्राम्यवन्यसत्त्वानाम् । शकुनं स्वरगतिचेष्टाभावैः पथिक नाम ॥ ६ ॥ शकुनज्ञानम् 2325 पोतकी पिङ्गला काको जम्बुकी भषणस्तथा । पञ्चैतान्युत्तमान्याहुः शकुनानि मुनीश्वराः ॥ ७ ॥ 2326 चत्वारि प्राक्तनान्याहुर्दुर्विज्ञेयानि तत्त्वतः । सुबोधो भषणस्तेषु तेन पूर्व स कथ्यते ॥ ८ ॥ 2327 पृच्छाशकुनं वच्मि श्वानं मुक्त्तात्र नान्यसवस्य । प्रकटं सुलभं च यतो नैवंविधमस्ति किंचिदपि ॥ ९ ॥ अथ क्षैत्रिकशकुनम् । 2328 अथोच्यते श्वानरुतस्य सारं सारं समस्तेष्वपि शाकुनेषु । विस्पष्टचेष्टं शुभलक्षणं च शुभाशुभं प्राक्तनकर्मपाकम् ॥ १० ॥ 2329 विमर्शक: शाकुनशास्त्रदक्षो विशुद्धबुद्धिः सतताभियुक्तः । यथार्थवादी शुचिरिङ्गितज्ञो भवेदिहाचार्य पदाधिकारी ॥ ११ ॥ 2330 श्वश्वानमल्नुभषणाः कौलेयककपिलजागरूकाथ । मण्डलकुकुरयक्षाः शुनक: सरमासुतस्याहाः ॥ १२ ॥ ३४१ 2331 वेता द्विजाः क्षत्रियकाश्च रक्ताः पीताश्च वैश्या असिताश्च शूद्राः । विमिश्रवर्णाः शुनकास्तथेह भवन्ति नानाविधकारुसंज्ञाः ॥ १३ ॥ ३४२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2332 स्वस्वजातेस्तु पृच्छायां प्रष्टव्या इति केचन । सत्यं ब्रूते यथा कृष्णस्तथान्ये न मुनेर्मतम् ॥ १४ ॥ 2333 आचार्यमानीय शुभेह्नि कार्य पैष्टं श्वयुग्मं शुचिरर्चयित्वा । क्षीरेण भोज्यं भषणस्य तुष्ट्यै दद्यात्कुमारीशिशुबान्धवेभ्यः ॥ १५ ॥ 2334 सर्वाङ्गकृष्णः परिपूर्णकायः शान्तो विरोगस्तरुणो बलिष्ठः । अवामभागानतपुच्छचेष्टो बिभर्ति शुद्रो नखविंशतिं यः ॥ १६ ॥ 2335 तं सारमेयं पुरुषोधिवास्य विश्वास्य धृत्वा नपयेद्दिनान्ते । शुक्लाम्बरस्तां रजनीं व्रती स्याद्यत्नेन कुर्यात्सकलं समन्त्रम् ॥ १७ ॥ अधिवासनम् । 2336 मन्त्रः । ॐ भुनकोत्तमास्मिन्कर्मणि मया धिवासितोसि सत्यं ब्रूहि स्वाहा । इत्यात्महस्तं शुनकस्य शिरसि धृत्वाभिमन्त्रयेत् । 2337 ततः प्रभाते नवगोमयेन त्रिहस्तमात्रं चतुरस्रकं च । शुचौ मनोज्ञे विजने विदध्याद्धरातले मण्डलकं विशुद्धे ॥ १८ ॥ शकुनज्ञानम् 2338 गौर इन्द्रोरुणो वहिर्यमः क्रव्याच्च मेचकौ । शुभ्रः पाशी च हरितो वायुश्चित्रो धनेश्वरः ॥ १९ ॥ 2339 विशदः शम्भुरित्येते कार्या अष्टदलाम्बुजे । पिष्टातकमयाः सर्वे निजकाष्ठां समाश्रिताः ॥ २० ॥ 2340 पृष्ट्वाचार्य तु तत्पूजां कुर्यात्पुष्पादिभिस्तथा । प्रणवाद्यैर्न मोन्तैश्च मन्त्रैस्तन्नामनिर्मितैः ॥ २१ ॥ 2341 यक्षोर्चनीयो विधिनात्र मध्ये पैष्टं श्वयुग्मं च ततः कुमार्या । पक्केन देयश्वरुणोपहारै- घृतप्नुतोभ्यर्चितदेवताभ्यः ॥ २२ ॥ 2342 हविः समुद्धृत्य चरोस्तथान्य- कुर्याच्च पिण्डं शुनकार्थमंत्र । ततस्तु पूजां विदधीत मध्ये यक्षस्य मन्त्रैर्निखिलैरमीभिः ॥ २३ ॥ 2343 मन्त्राः । ॐ मण्डलाय स्वाहा । इति चन्दनम् । ॐ भल्नुकाय स्वाहा । इति पुष्पम् । ॐ कपिलाय स्वाहा । इत्यक्षतान् । ॐ यक्षाय स्वाहा । इति धूपम् । ॐ विनते स्वाहा । इति दीपम् । ॐ ऋतुकालाभिगामिने स्वाहा । इति फलम् । ३४४ शार्ङ्गधरपद्धतिः ॐ बलिभोजनाय स्वाहा । इति नैवेद्यम् । ॐॐ स्वामिभक्ताय स्वाहा । इत्यर्ष्यम् । इति मध्ये मण्डलस्य यक्षपूजा । 2344 तत आनीय शुनकं स्वच्छं कृत्वा निजं करम् । निधाय मस्तके तस्य मन्त्रमेनं ततो जपेत् ॥ २४ ॥ 2345 मन्त्रः । ॐ कृतज्ञ प्रत्येहि ॐ रात्रिजागर एह्येहि ॐॐ दिव्यज्ञानिन् एह्येहि ॐ प्रत्यक्षवचन एह्येहि ॐ अहिजिह्वाय एह्येहि ॐ स्वल्पप्रिय एह्येहि इममर्ध गृहाण सत्यं ब्रूहि ब्रूहि सत्यं स्वाहा । इति शुनकाभिमन्त्रणम् । 2346 ततो नरो निजं कार्य निधाय हृदयेखिलम् । हविः पिण्डं समादाय मन्त्रं जावनी न्यसेत् ॥ २५ ॥ 2347 मन्त्रः । ॐ नमो भगवते शुनकोत्तमाय महाशकुनगम्भीरशब्दाय प्रजापतये ऋतुकालाभिगामिन् शीघ्रमेह्येहि बलिं गृहाण मम चिन्तितं कार्य सत्यं ब्रूहि ब्रूहि ॐ हुं फट् स्वाहा । इति बलिनिवेदनम् । 2348 अब्दायनर्तुष्वथ मासपक्षदिनानि कार्येप्यवधौ विदध्यात् । हीनावधिर्येन भवत्यसत्यः सर्वोपि लोके शकुनो गृहीतः ॥ २६ ॥ 2349 एवंविधे भावि न वेति चित्ते निवेश्य कार्य अषणं विमुञ्चेत् । 23 ज संभक्ष्य पिण्डं स्थिरतां गतस्य चेष्टादिकं तस्य निरूपणीयम् ॥ २७ ॥ अथ भूपतित्व प्रश्नचेष्टाः । 2350 कण्डूयमानः खलु दक्षिणेन हस्तेन भालं भषणो ददाति । प्रभाविनश्रीकृतराजचक्रं राज्याभिषेके वरपट्टबन्धम् ॥ २८ ॥ 2351 करेण कण्डूयति दक्षिणेन यक्षो यदा वामकरं तदानीम् । प्रभूतमातङ्गघटासमृद्धं ब्रूते समन्तात्पृथिवीपतित्वम् ॥ २९ ॥ 2352 उद्घाटयेहक्षिणमक्षि यक्षो हस्तेन मुद्रात्यय दक्षिणेन । यस्याभिषेके स भवेत्स्वशक्त्या क्षितीशलक्षेक्षितपादपद्मः ॥ ३० ॥ 2353 कौलेयको दक्षिणकर्णदेशं करेण कण्डूयति दक्षिणेन । यदा तदा जल्पति गीतवाद्य- विनोदयुक्तं पृथिवीपतित्वम् ॥ ३१ ॥ 2354 कण्डूयते दक्षिणपाणिना चेत्स सारमेयो वदनं तदानीम् । भक्तैः प्रभूतैः सह भूमिपालैभन्यानि भक्ष्याणि चिरं भवन्ति ॥ ३२॥ ३४६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2355 वक्षोथ कण्डूयति दक्षिणेन श्वा पाणिपादेन भवेत्तदानीम् । तुरंगमातङ्ग महिष्यजादि- वादित्रसंपत्सहितं नृपत्वम् ॥ ३३ ॥ 2356 यदा दक्षिणपादस्य नखैलिखति मण्डली । जठरं स्वं तदा तस्य लाभं वक्ति महत्तरम् ॥ ३४ ॥ 2357 पश्याते जिघ्रति विलिखति कण्डूयति कृषति मार्टि परिलेढि । दक्षिणतोथ वलित्वा दक्षिणमङ्गं शुभं ख्यातम् ॥ ३५ ॥ 2358 दक्षिणकटेन शेते दक्षिणचरणेन मूत्रयत्यथवा । उपविशति दक्षिणेन च पार्श्वन श्वा शिवं शंसन् ॥ ३६ ॥ 2359 मेहति शुभप्रदेशे अयते शान्तां दिशं प्रदेशं च । अधिरोहति शय्यासनवेदिप्रासादहर्म्याणि ॥ ३७ ॥ 2360 दक्षिणं चेष्टितं तस्य ज्ञेयं सर्व शुभावहम् । वामा गतिर्वामचेष्टा सर्वानर्थाय केवलम् ॥ ३८ ॥ 2361 जृम्भणवमनपलायन चिन्ता निद्राङ्गभङ्गतनुकम्पौ । मूर्धश्रवणविधूननतनुचर्वणकासहिक्काश्च ॥ ३९ ॥ 2362 भस्मोजूलनलोटन खनना क्रन्दनभक्ष्यपरिहाराः । रोदननेत्र निमीलनदृषदामहभास्करालोकाः ॥ ४० ॥ 2363 दीतदिगाश्रयभीतिविश्रामोक्षादिकं च यहीतम् । निन्व्यं शान्तप्रश्ने दीप्तम भयं हन्ति ॥ ४१ ॥ शकुनज्ञानम् 2364 दिक्चेष्टितस्थानगतिस्वरायाः पञ्चेह दीप्ताः खलु पञ्च शान्ताः । अन्येष्वपीमे शकुनेषु भूना निमित्तविद्भिः परिभावनीयाः ॥ ४२ ॥ 2365 भवन्त्यवामा यदि वामतश्च चेष्टा: समस्ता न गुणो न दोषः । कौलेयको यास्त्वधिकाः करोति फलं तदुत्थं प्रतिपादनीयम् ॥ ४३ ॥ 2366 महोदयं पञ्चविधेन पुंसां शान्तेन राज्यं वितरत्यवश्यम् । पञ्चप्रकारेण पुनस्तदेव दीप्तेन यक्षो हरति प्रसह्य ॥ ४४ ॥ अथ कन्यार्थ वरप्रश्नः । 2367 वरस्य कन्यावरणोद्यतस्य कुमारिकायाः पतिमर्थयन्त्याः । आख्यायतेन्योन्यपरीक्षणाय क्रमेण चेष्टा सरमासुतस्य ॥ ४५ ॥ 2368 कौलेयके दक्षिणचेष्टिते स्या- त्कन्या विवाह्या न तु वामचेष्टे । शुन्या समं केलिरते सुखेन तयोढया सार्धमहानि यान्ति ॥ ४६॥ ३४७ ३४८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2369 श्वा चेवरस्याभिमुखं समेति तदा न कन्या किल सा विवाद्या । यक्षः संमाजिप्रति यत्र शुन्या योनिं स कन्यां क्षतयोनिमाह ।॥ ४७ ॥ अथ वरायें कन्याप्रश्नः । 2370 प्र वरार्थ विहित कुमार्या स्याद्दामचेष्टो शुभदो न चान्यः । मूत्रं च गुन्या उपारे प्रकुर्व- न्ब्रूते सपत्नीं भषणो भवित्रीम् ॥ ४८ ॥ 2371 मूत्रं निजं लेढि दिशं च वामां प्रयाति तस्यां दयितोनुरागी । संमार्जयन्वामकरेण जिहां ब्रवीति भोगप्रियतां वरस्य ॥ ४९ ॥ अथ वर्षामनः । 2372 वर्षानिमित्तं शुनकोत्तमस्य चेष्टा विशिष्टा विधिनोपदिष्टाः । याः शाकुनज्ञानविशारदैस्ताः शृण्वन्तु शिष्टाः परमार्थपुष्टाः ॥ ५० ॥ 2373 वर्षानिमित्तं शुनकोत्तमस्य चेष्टाः प्रशस्ताः खलु दक्षिणा याः । शान्ताच या दीप्ततमा न शस्ता न वामचेष्टाः शुनकस्य नूनम् ॥ ५१ ॥ शकुनज्ञानम् 2374 उद्घाटय चेदक्षिणमक्षि लीढे नामि स्वकीयामथवाधिरूढः । शेते गृहस्योपरि जागरूक स्तदाम्बुदोम्बु क्षिपति प्रभूतम् ॥ ५२ ॥ 2375 जृम्भां प्रकुर्वन्गगनं विलोक्य यो जागरूकः कुरुतेश्रुपातम् । स जल्पति प्रावृषमम्बुपूर- प्लुताव सर्वसमृद्धिसस्याम् ॥ ५३॥ 2376 निर्गत्य तोयादधिरुह्य पालीं कौलेयकश्चेद्विधुनोति कायम् । तन्निधितं प्रावृषमम्बुकाले कृषीवलप्रीतिकरी करोति ॥ ५४ ॥ 2377 उच्चं प्रदेशं भष्णोधिरुह्य अषत्यभीक्ष्णं विमीक्षमाणः । यदा तदानीमचिरेण वृष्टि- रम्भोदमुक्ता भवति प्रभूता ॥ ५५ ॥ अथ राज्ञोः शुनकयुगेन जयप्रश्नः । 2378 युद्धोद्यतयो राज्ञोः शुनकाभ्यां जयपराजयप्रभः । कर्तव्यो विद्वद्भिस्तज्जाश्चेष्टास्तु कथ्यन्ते ॥ ५६॥ 2379 युद्धार्थनोर्नाम युगेन राशोः पृथक्पृथक्पक्षयुगं प्रकल्प्य । ३४९ ३५० शार्ङ्गधरपद्धतिः मुञ्चेत्ततो यो बलिमत्ति जिला मध्यात्तयोस्तस्य जयो नृपस्य ॥ ५७ ॥ 2380 यद्याददाते च बलिं मिलित्वा नेहान्वितौ भक्षयतो यदोभौ । जयार्थिनोः स्यान्नृपयोस्तदानी- मन्योन्यसंधानविधानबुद्धिः ॥ ५८ ॥ 2381 यन्नामकः श्वा प्रपलायनेच्छुज्ञेयः स सत्रास इतीङ्गितज्ञैः । यन्नामधेयः पुनरस्तशङ्को न तस्य राज्ञो भयमस्ति चित्ते ॥ ५९॥ 2382 मुञ्चतो घुरघुरारवं यदा वाञ्छतो न खलु खादितुं बलिम् । मण्डलीकृतनिजास्पदाश्रयौ वैरमेव न तदा भवेद्रणम् ॥ ६० ॥ 2383 श्वानावुभावप्यभिभूय साक्षाव्यदा परोआाति बलाइलिं चेत् । ध्रुवं तदान्यो नृपतिर्बलिष्ठ- स्तौ भूपती जेतुमुपैति तूर्णम् ॥ ६१ ॥ 2384 मध्याहूयोरेकतरेण येन शुना गृहीतो बलिरात्मशक्त्या । आच्छिय भुङे भषणस्तृतीयस्तस्यापरस्तत्र भवत्यरातिः ॥ ६२ ॥ शकुनज्ञानम् 2385 मध्यात्तयोर्मण्डलयोस्तु येन नैवेद्यमेकेन गृहीतमुक्तम् । मुङ्गे तृतीयः प्रणयेन तस्य मिलत्यकस्मायुधि तत्र मित्रम् ॥ ६३ ॥ 2386 समनतोर्यद्यविकारभावात्समं तृतीयेन गुना तदन्नम् । श्वानौ तदानीं समुपैत्यवश्यं राज्ञोस्तयोः संधिविधायि मित्रम् ॥ ६४ ॥ अथैकेन गुनकेन राजोः संग्राममनः । 2387 ध्रुवं जयोस्तीति यदा तु पृष्ठे राज्ञोईयोबुद्धिमता यथावत् । श्वानस्तु चेष्टां प्रकरोति शान्तां युद्धं भवेत्तन्नृपयोरवश्यम् ॥ ६५ ॥ 2388 दिक्स्थानचेष्टानिनदै: प्रशान्तै- र्यथोत्तरं संगतवृद्धिकारी । चतुर्भिरेतैर्यदि शान्तदीप्तै- स्तदा न संधिर्न च संपरायः ॥ ६६ ॥ 2389 प्रदक्षिणादुत्तर मप्रदक्षिणं यदा तदा संधिरनन्तरं रणात् । करोति यक्षो यदि तुष्यति क्रमा- तदा तु संधिः प्रथमं रणं ततः ॥ ६७ ॥ ३५१ ३५२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2390 यक्षो भषनम्बरमीक्षमाणः कर्णी धुनोत्युत्पतति प्रधावन् । यो वापसर्पत्यथ सव्यगत्या स सांपरायप्रशमाय राज्ञोः ॥ ६८ ॥ अथासंग्रामप्रश्नः । 2391 राज्ञो रणं नैव भविष्यतीति प्रने कृते यद्यशुभा भवन्ति । चेष्टाः समस्ताः सरमासुतस्य भवेत्तदानीं समरोतिधोरः ॥ ६९ ॥ 2392 शुना निमित्तद्वितयं विरुद्धं शान्तं च दीप्तं च कृतं यदि स्यात् । मध्यात्तयोर्निष्फलमादिभूतं फलान्वितं पश्चिममामनन्ति ॥ ७० ॥ अथैकेन गुनकेनैव राज्ञो जयप्रश्नः । 2393 जयाय यक्षः कृतशान्तचेष्ट: प्रदीप्तचेष्टस्तु पराजयाय । लोकान्ध्रुवं लोभयते नरेशं सवाहनामात्यपदातिदेशम् ॥ ७१ ॥ अथ संधिप्रश्नः । 2394 प्रशस्तचित्ते शुनि शान्तचेष्टे संधिर्भवेयुद्धसमुद्यतस्य । शकुनज्ञानम् परामुखे वाथ पलायमानं भङ्गो भवेन्नैव भवेत्तु संधिः ॥ ७२ ॥ अथ युद्धप्रश्नः । 2395 दिक्स्थानचेष्टानिनँदैः प्रदीप्तो जयाय युद्धे नियमेन योद्धुः ! त एव शान्तः समरे करोति वन्धं वधं तस्य पराजयं च ॥ ७३ ॥ अथ विविधप्रश्नः । 2396 शुभंस्वरो यः शुभचेष्टितः श्वा कैरोति मूत्रं च शुभप्रदेशे । दाव्यं साबुद्यमिन हृदिस् निःसंशयं धान्यधनादिलाभम् ॥ ७४ ॥ 2397 उपस्थित प्राकृतपुण्यपाकापुरः स्थितो दक्षिणपाणिना स्वम् । शिरः स्पृशेदक्षिणचेष्टितो वा यो मण्डलो मण्डललाभदोसौ ॥ ७५ ॥ 2398 उच्छ्रासहिक्काशयनाङ्गभङ्ग विष्ठावमिश्वासविजृम्भणानि । वक्रं सुनोधन्मिपितां च दृष्टि द्यूते प्रशंसन्ति च वामंचेष्टम् ॥ ७६ ॥ 2399 संमूत्रयञ्च रमणीयदेशे चेटामवामां ललितां प्रकुर्वन् । ३५३ शार्ङ्गधरपानेः स्याद्गर्भवत्याः सुतजन्म हेतुश्रेष्टाश्च कन्याजननाय वामाः ॥ ७७ । 2400 विवामिश्वासविजृम्भणानि स्वापका साङ्गबिमोटनानि । यद्याचरत्याशु तदा करोति वा गर्भवत्याः खलु गर्भपातम् ॥ ७८ ॥ 2401 दिवस्थानचेष्टानिनदै: प्रशान्तैः मश्रेषु सौम्येषु शुभानुकारी । नतुर्भिरेतैस्तु भवेत्प्रदीप्तैः प्रश्शेषु दींतेषु शुभाय यक्षः ॥ ७९ ॥ अथ रोगिप्रश्नः । 2402 पृढे निमित्त श्रवणे विधूय संकोच्य गांत्राण्यांखलानि शेते । कौलेयकचेत्तदुपैति रोगी परेतनाथावसथं क्षणेन ॥८० । 2403 अवामभागेन यदा वलिवा वा पृष्ठकण्डूतिमपाकरोति । तदा तत्रैव कृतान्त गेहे रोगाभिभूतो नियतं प्रयाति ॥ ८१ ॥ 2404 पुनः पुनदक्षिणमुरुभाग लिहन्दिनैः पञ्चमिराह मृत्युम् । शकुनज्ञानम् यमक्षये तत्क्षणमेव यक्षः क्षिपत्यवश्य जठरावलेहान् ॥ ८२ ॥ 2405 वामा वामचेष्टाश्र रोगप्रो शुभावहाः । उच्चस्थानाभयो हर्षो मूत्रस्राव: शुभः स्मृतः । ८३ ॥ अथागन्तुकशकुनम् । तत्र प्राक्छुनकस्य शुभचेष्टितानि । 2406 स्थानस्थितस्य यस्य श्वा देहं जिनति लाभदः । क्रयाण के मूत्रयति भषणो लाभदायकः ॥ ८४ ॥ 2407 दक्षिणेनाङ्गिणा कर्ण विलिखन्वृद्धिसूचकः । भषणो विलिखंचक्षुः प्रतिभूः प्रियसंगमे ॥ ८५ ॥ 2408 उच्छीर्षे पदकं कृत्वा यदि शेते शुनस्तदा । आगच्छद्रल्लभं वक्ति तद्वेश्मन्यचिरादपि ॥ ८६ ॥ 2409 द्वारप्रदेशे जघनं निघर्षन्पूजार्हपान्थागमनाय यक्षः । करोति तत्रोपविशंश्च पुंसां सङ्गं जनेनाभिमतेन सार्धम् ॥ ८७ ॥ 2410 लिप्नपूरितचतुष्कविशेषे प्राङ्गणे च निवहेत्सरमाजः । संपदं प्रवितरत्यतिब ह्वीं तस्खनन्पुनर नर्थ करोसौ ॥ ८८ ॥ ३५५ शार्ङ्गधरपद्धति 2411 संमार्जनींचकर्पास सणकं सूर्पकङ्कतौ । गृहीत्वा संमुखेभ्येति तद्गृहं पूर्यते धनैः ॥ ८९ ॥ 2412 वसुंधरायाः कमपि प्रदेश सूर्ध्ना स्पृशन्यद्यवलोकते श्वा । ध्रुवं तदा तत्र महानिधान- मस्तीति सिद्धैः कथितं रहस्यम् ॥ ९० ॥ 2413 विवाहार्थे शुभ: शुन्या विधत्ते प्रस्रवं यदि । तदा विवाद्या तु कन्या शुभा सौख्यार्थभारभवेत् ॥ ९९ ॥ 2414 दक्षिणाङ्गं यदा यक्षः स्पृशेदक्षिणपाणिना तदा ऋद्धि विवाहार्थे विधत्ते चिन्तिताधिक्रम ॥ १२ ॥ 2415 हृष्टास्यं भषणं प्रेक्ष्य क्रीडन्तं कान्तया सढ़ । विवाह्यते कुमारी या सा सौख्यं लभते तराम् ॥ १३ ॥ 2416 चन्द्रार्की प्रेक्ष्य वर्षानु रौत्यूर्ध्ववदनो यदि । सतरात्राद्वारिपूरं पतिष्यति वदत्यः ॥ ९४ ॥ 2417 नीरतीर्थे तटस्थश्चैदङ्गं कम्पयते शुनः । तत्र देशे घनां मेघवृष्टिं वदति भाविनीम् ॥ ९५ ॥ अथ शुनकस्याशुभचेष्टितानि । 2418 च्छतां दक्षिणे यक्षो वामः प्रविशतां भवेत् । कार्षुकाणां स आख्याति कृषिकर्म विधत्त मा ॥ ९६ ॥ शकुनज्ञानम् 2419 दिनकराभिमुखो दिवसात्यये कृतरवः खलु कर्पूकभीतये । पवनदेिग्वदनस्तु निशाखे भवति चौरसमीरणभीतिदः ॥ ९७ ॥ 2420 उदमुखो वक्ति भषनिशीथे द्विजोपपीडां मरणं गवां च । कुमारिकादूषणगर्भपात- वीन्निशान्ते शिवदिङख: स्यात् ॥ ९८ ॥ मु 2421 प्रातर्दिनेशाभिमुखोग्निदिग्मुखो भषन्विधत्तेनलचोरभीतिम् । दिनस्य मध्येनलमृत्युभीतिं सरक्तपातं कलहं दिनान्ते ॥ ९९ ॥ 2422 भवन्दिनेशाभिमुखः प्रभाते ग्रामस्य मध्ये नृपनाशनाय । वर्चे विमुञ्चन्यदि दृश्यते श्वा सिद्धेपि कार्ये तदुपद्रवः स्यात् ॥ १०० ॥ 2423 ऊर्ध्वानना भास्कर संमुखीनाः श्वानो रुवन्तो महते भयाय । एवं हि संध्यासमयेन्यदा तु निर्वासका: स्युर्नगरस्य तस्य ॥ १०१ ॥ 2424 मततः शरदृतौ श्वानो रुवन्ति किल तेनिशम् । तदा न दूषणं तेषामन्यदा तु न शोभनाः ॥ १०२ ॥ ३५७ ३५८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2425 ग्रामं निशायां खरसारमेयाः शून्यं विधातुं सहिता रुवन्ति । ग्रामे भाषेत्वा भषणा: इमशाने रुवन्ति नाशाय च मुख्यपुंसः ॥ १०३ ॥ 2426 निष्कारणं यः प्रपलायते श्वा विरोति वा वारिणि योवतीर्य । मृताङ्गरक्तास्थिमुखो रुगार्त- गेहं विशेद्यः स च मृत्युमाह ॥ १०४ ॥ 2427 खनत्यगारं यदि सारमेयः कुये तदा स्यात्खलु संधिपात: । गोष्टप्रदेशे यदि गोपहारो धान्यस्य भूमिं यदि धान्यलाभः ॥ १०५ ॥ 2428 यदि वा निजपुंचिह्नं पाणिग्रहणकर्मणि । लेढि गौरीसमाध्यूढा कलङ्कयति सा कुलम् ॥ १०६ ॥ 2429 कृत्वा शिरो द्वारि बहिर्वपुचेच्छा रौति दीर्घ गृहिणीं प्रपश्यन् । तद्रोगदो वक्ति च बन्धकीं तां बहिर्मुखोभ्यन्तर कायभागः ॥ १०७ ॥ 2430 खनित्वोपरि गेहस्य पुरीषं कुरुते यदि । जारस्यागमनं बक्ति पार्श्वाद्धनिकयोषितः ॥ १०८ ॥ 2431 1 गृहे प्रविश्य चेदनं विक्षिपेत्कथयत्यदः । गृहिणी ते तदाप्यर्थे जारस्यैतद्विचारय ॥ १०९ ॥ शकुन ज्ञानम् 2432 तूलिकोच्छीर्षके नित्यं यदि सेवति मण्डल । जार प्रवेशस्तद्वे हे जायते निशि सर्वदा ॥ ११० ॥ 2433 मुसलोलूखले सूर्ये सणं खट्टां च कुकुरः । दवा शीर्षे स्वपति चेज्जारमाख्याति तद्गृ॒हे ॥ १११ ॥ 2434 जृम्भां कृत्वा नभः प्रेक्ष्य मुञ्चत्यभूणि रौति वा । स्थाने तस्मिन्निदं ज्ञेयं विद्युत्पातो भविष्यति ॥ ११२ ॥ 2435 यदि श्वा पललं कृत्वा मुखे नीरं विगाहते । संग्रामो वह्निना सर्व दह्यते कथयत्यदः । ११३ ॥ 2436 गृहीत्वा गोमयं गेहे विशन्गोहरणाय सः । आत्मानं दशनैः खादन्स्थानं शून्यं करोति सः ॥ ११४ ॥ 2437 सूर्योदये गृहोर्ध्वं च वह्निमीत्यै रुवन्भवेत् । सश्रा विवादाय भवेदासनादौ पुरीषकृत् ॥ ११५ ॥ 2438 भुजद्रयं जिव्रति सारमेयः पुंसो भवेत्तस्कर वैरियोगः । मांसास्थिभक्ष्याणि च मम्ममध्ये स्याद्दोपयन्नग्निभयं प्रभूतम् ॥ ११६ ॥ 2439 भषन्नमीक्ष्णं भवनस्थितानामावेष्टनं चेत्कुरुते कदाचित् । कौलेयकोवश्यमुपस्थितं नज्ज्ञेयं भयं वन्धनसंप्रवृत्तम् ॥ ११७ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2440 यस्य प्रातः सुस्थितस्य श्वयं बहवोथवा । कुर्वन्ति युद्धमीज्ञाने तस्य स्याद्वैरिभिः सह ॥ ११८ ॥ 2441 चतुष्पथे राजमार्गे गोवत्सां कामयेच्छुनिः । तत्र भीति समाख्याति स मासेनैव वैरिणाम ॥ ११९ ॥ 2442 विशन स्थिमुखो गेहे स्वामिपुत्रादिमृत्यवे । क्रीडते शयने सार्धं तस्य सौख्यं प्रयच्छति ॥ १२० ॥ अथ शिवारुतम् । 2443 अष्टदिशो रवियोगाज्ज्वलिता धूमान्विता छाया । सजला कर्दमधात्र्यो भस्मितदग्धे परिज्ञेयाः ॥ १२१ ॥ 2444 प्रत्येकमेकं सततं सुमेरोः प्रदक्षिणाभ्यागमनक्रमेण । दिवारजन्योः प्रहराट केन प्रतापयत्युष्णकरो दिशोटौ ॥ १२२ ॥ 2445 ने शिवाय शिवा रटति भास्वदग्धासु तिसृषु काष्ठासु । पञ्चसु शान्तासु भवत्येवं शास्त्रादृतः पन्थाः ॥ १२३ ॥ 2446 दिशि ज्वलन्त्यां मरणं प्रदिष्टं संधुक्षितायां संकलार्थनाशः । छायाजलाकर्दमितासु दिक्षु जयो धरित्र्यां कथितोर्थलाभः ॥ १२४ ॥ 24 शकुनज्ञानय 2447 स्याद्भस्मितायां न भयं न हानिरङ्गारितायां स्वजनक्षय: स्यात् । रात्री शिवायाः स्वरजः प्रभावो यथा भवेदयपि तद्विधः स्यात् ॥ १२५ 2448 अतीव सौख्यशुभदा याम्या निशि भवेच्छिवा । पूर्वस्यां तत्पुराध्यक्षमन्यं कुर्यादहर्मुखे ॥ १२६ ॥ 2419 अस्ते शिवा पश्चिमायां परचक्रमयाय सा । शुभ कुबेर दिइयस्ते प्रामान्तः शून्यकारिणी ॥ १२७ ॥ 2450 अश्वमध्ये कृतरवा शिवा युद्धप्रपञ्चकृत् । शिवासप्तस्वरा ग्राह्या बहुशब्दाश्च निष्फलाः ॥ १२८ ॥ 2451 धनं मित्रं प्रियं भोगं सुखं राज्यं जयं क्रमात् । एकादी सप्तपर्यन्ते शब्दे शान्तदिशां फलम् ॥ १२९ ॥ 2452 रुजं शोकं भयं हानि चौर्य वह्नि मृति क्रमात् । कुर्वन्त्येकादिसप्तान्ता दीमादेक्षु शिवारवाः ॥ १३० । 2453 दिनानि त्रीणि वा पञ्च सप्त वा कुरुते स्वनम् । यद्रामनिकटे दीप्ता शिवा तन्नाशयत्यपि ॥ १३१ ॥ 2454 दिक्ष्वारटन्ती सकलासु रौद् श्राम्यत्यखिचा परितः पुरं चेत् । शृगालजाया खलु वीि युद्धं महसन महाभिषातम् ॥ १३२ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2455 फेफेहूहू भुभूश्चैव हाउहाउ हहस्तथा । एतान्पञ्च स्वरान्ते सर्वदिक्संगता शिवा ॥ १३३ ॥ 2456 फेफे नगरनाशाय हूहू सर्वसुखप्रदा । भुभृश्च विवरं ब्रूते हाउहाउ महाभयम् ॥ १३४ ॥ 2457 हहश्व नृपनाशाय मिश्रैर्मिफलं भवेत् । पुरासन्ने फलं शीघ्र फलं दूरे विश च ॥ १३५ ॥ अथ फेरुशब्दाः । 2458 उज्जाडिने यदा यामे गच्छतां दक्षिणस्वराः । श्रृगालास्तं पुन: स्थानं कथयन्ति करस्थितम् ॥ १३६ ॥ 2459 स्थानस्थानां चतुर्दिक्षु समकालविराविण: । दुष्टमीति समाख्यन्ति सर्वथा चाशुभा दिने ॥ १३७ ॥ 2460 सर्वासु दिक्षु फेरूणां शिवारुतवदादिशेत् । एको रवः सदा निन्द्यः सोपि भीतस्य शान्तिदः ॥ १३८ ॥ 2461 बन्धाय धावतां शब्दो युध्यतां कन्दलाय च । शुभाय हृष्टफेरूणां दिक्षु शान्तासु वा रवः ॥ १३९ ॥ अथ कौशिकः । 2462 रात्रौ गृहस्योपरि भाषमाणो दुःखाय चूकः सुतमृत्यवे वा । गृहस्थनाशाय च सप्तरात्राप्राशाय राज्ञो विगुणानुबन्धी ॥ १४० ॥ शकुनज्ञानम् 2463 त्र्यहं गृहद्वारि रुवत्युलू के हरन्ति चौरा द्रविणं प्रसह्य । तस्मिन्प्रदेशे निशि मांसयुक्त- स्तदोषनाशाय बलि: प्रदेयः ॥ १४१ ॥ 2464 संध्याकाले रुवन्भूमौ प्रवेशे वेश्मनोथवा । वृष्टो रोगप्रदो घूकः सोप्यार्तानां भयापहः ॥ १४२ ॥ 2465 घूघूशब्दः सदा शान्तो गुरुलुग्लुश्च तादृशः । अन्ये शब्दास्तु घूकानां निन्दिताः सर्वदा स्मृताः ॥ १४३ ॥ 2466 शान्तायां दिशि वृक्षेषु मामदूरे च शब्दितः । : स्यात्सर्वलोकानामृद्धिवृद्धिसुखार्थकृत् ॥ १४४ ॥ घूकः अथ पिङ्गला । 2467 गृहोपरि गृहद्वारे पिङ्गला रौति यस्य च । म्रियते तस्य गेहान्तर्न शुभा तेन सा स्मृता ॥ १४५ ॥ 2468 शान्तायां दिशि वृक्षेषु शुभेषु यदि पिङ्गला । रौति भूम्यम्बुतत्त्वाभ्यां तदा तत्र शुभं भवेत् ॥ १४६ ॥ 2469 पृथिव्यां कीचिकीचीति चीलिचीली जलोद्भवा । शब्दितं शुभकृज्ज्ञेयं पिङ्गलाया न चापरम् ॥ १४७ ॥ अथ काकस्य शुभचेष्टितानि । 2470 पृष्ठे पुरो वा नवगोमयस्थो वटादिषु क्षीरतरुष्वपीह । शार्ङ्गधरपद्धतिः स्थितों रुवन्भोजनपानमिष्टं विष्ठां च कुर्वन्वितरत्यवश्यम् ॥ १४८ ॥ 2471 अन्नादिवर्ज फलपुष्पमांसमत्स्यादिभिः पूर्णमुखः सदैव । स्यादृष्ट मात्रो भिमतार्थसिद्धयै भृष्टाच मोज्याय मुदे च काकः ॥ १४९ ॥ 2472 गोपृष्ठदूर्वात रुगोमयेषु तुण्डं विघर्षन्नवलोकितोये । आहार मन्यस्य मुखे ददाति ददाति भोज्यं बलिभुग्विचित्रम् ॥ १५० ॥ 2473 धान्यं पयो वा दधि वाप्यवाप्य वित पश्यन्निधिलाभकारी । करोति लाभं पुरतः स दृष्टो यस्यास्ति वक्त्रे तृणम्प्यशुष्कम् ॥ १५१ ॥ 2474 शान्तामैन्द्रीं ककुभं प्राप्य रुवन्वायसः कुरुते । हेम्नः सुहृदाप्ति शाल्यन्त्रपुडाशनाप्तिं च ॥ १५२ ॥ 2475 आग्नेय्यामनला जीविकयुवतिप्रवर धातुलाभश्व । याम्ये माषकुलत्थं भोज्यं गान्धर्विकैर्योगः ॥ १५३ ॥ 2476 नैर्ऋत्यां दूताश्वोपकरणदधिपललतैलभोज्याप्तिः । वारुण्यां वा मांससुरासवधान्य समुद्ररत्नाप्तिः ॥ १५४ ॥ 2477 मारुत्यां शस्त्रसरोजवखवल्लीफलाशना मिश्च । कौबेर्या परमानाशनं तुरंगाम्बरमाप्तिः ॥ १५५ ॥ शकुनज्ञानम् 2478 ऐशान्यां संप्राप्तिर्घृतपूर्णानां भवेदनडुहश्च । एवं फलं गृहपतेर्गृहपृष्ठ समाश्रिते भवति ॥ १५६ ॥ 2479 क्कांक्कामिति क्षेमविधौ विरावः की की मितीष्टाशनपानहेतुः । करोति क्रूक्रूमिति चार्थलाभं क्कंक्कंध्वनिः काञ्चनलाभमाह ॥ १५७ ॥ 2480 यत्का इति त्रिस्तदनु द्विरेतच्छब्दद्वयं स्यान्महते फलाय । कामित्ययं वाहनमासनं च ददाति हर्ष कुरुकर्वितीदम् ॥ १५८ ॥ अथाशुभचेष्टितानि । 2481 ऐन्यां दिगवलोकितसूर्याभिमुखो गृहे गृहिणः । राजभयं चौरभयं वधकलहः पशुभयं च स्यात् ॥ १५९॥ 2482 गोपुच्छवल्मीककृतास्पदश्च काको भवेत्सर्पभयस्य हेतुः । स्यान्मृत्यवेङ्गारचितास्थिसंस्थः काकः प्रकुर्वन्कचचर्वणं च ॥ १६० ॥ 2483 ३६५ वल्लीवरत्राकच शुष्ककाष्ठवर्मास्थिजीर्णाम्बर वल्कलानि । अङ्गाररक्तोल्मुककर्पराणि दृष्ट्वा वदेत्काकमुखे भयाय ॥ १६१ ॥ शॉर्ङ्गधरपद्धतिः 2484 अत्रस्तो निजपक्षैस्तुण्ड विघातैर्जनान भिभवन्तः । कुर्वन्ति शत्रुवृद्धिं निशि विरुतवन्तो जनविनाशम् ॥ १६२॥ 2485 शीर्षे नरस्योपविष्टः काको मृत्याद्यनर्थदः । स्थितो जनापवाद वा शोकं वा कुरुते स्त्रियाः ॥ १६३ ॥ 2486 दीप्तोद्विग्नो विटपे विकुट्टयन्वाह्नतिपक्षः । भञ्जन्नस्थि च चञ्च्वा यदि विरुवत्यस्थिभङ्गाय ॥ १६४॥ 2487 विगोमये न्यस्यति यस्य मूर्ध्नि तस्यानलत्रासरुजी भवेताम् । यस्यास्थिखण्डं विसृजत्यसौ तु प्रयाति तूर्ण नगरी यमस्य ॥ १६५ ॥ 2488 मध्येदिनं वेश्मनि यस्य काको विरोति रौद्रं विधुनोति चाङ्गम् । हरन्ति चौरा द्रविणानि तस्य ध्रुवं तथान्यो भवति प्रमादः ॥ १६६ ॥ 2489 छायास लाभं भुवि भूमिलाभं विघ्नं जले प्रावणि कार्यनाशम् । करोति काको विरुवन्नरस्य प्रस्थापितः : स्थानगतस्य चापि ॥ १६७ ॥ 2490 क्रीं क्रीमितीष्टार्थविनाशनाय ज्वलज्वलेत्यग्निभयाय शब्दः । किंकीति कोकाविति यः कथंचिनमुहुर्महु: स्यात्समतो वधाय ॥ १६८ ॥ शकुनज्ञानम् 2491 आहारदोषाय च काकदीति स्यादाकुटानि ध्वनितं रणाय । के के ध्वनिष्ठा कुवती किकी च त्रयं त्विदं स्यात्पुरदूषणाय ॥ १६९ ॥ 2492 स्यात्कलिः करकरध्वनौ नृणां जायते कणकणध्वनौ ज्वरः । आव्रजेत्कुलुकुलुध्वनौ प्रियः सौदनं कटकटध्वनौ दधि ॥ १७० ॥ 2493 इदं त्विहोत्पातयुगं पृथिव्यां महाभयं शाकुनिका वदन्ति । यद्वायसो मैथुनसंनिविष्टो दृश्येत यद्वा धवलः कदाचित् ॥ १७१ ॥ 2494 निष्कारणं संमिलिता रुवन्तो मामेन्ननाशाय भवन्ति काकाः । रोधं च चक्राकृतयो वदन्ति सव्यापसव्यभ्रमणाद्भग्रं च ॥ १७२ ॥ 2495 यः स्नाति धूल्यांम्बु विलोक्य रौति वृष्टिं समाशंसति वायसोसौ । जलस्थलस्थानविपर्ययेण वर्षासु वृष्टिं भयमन्यदा तु ॥ १७३ ॥ 2496 वैशाखे निरुपहते वृक्षे नीडः मुभिक्षफलदायी । निन्दितकण्टक शुष्केष्व सुभिक्षभयानि तद्देशे ॥ १७४ ॥ ३६८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2497 काकस्य वृष्टिहेतोर्नीडं दिक्षु प्रशस्यते तिसृषु । दुर्भिक्षमरणहेतुर्भवति सयाम्येषु कोणेषु ॥ १७५ ॥ 2498 मूर्ध्नि तरोबहु वर्षति मध्ये मध्यं न वर्षति स्कन्धे । जाते काककुलाये शुष्कतरौ वर्षति न जातु ॥ १७६ ॥ 2499 भूमौ लग्नमहीरुहवल्मीकश्वभ्रकोटरतटेषु । काकोलस्य कुलायं जातं देशस्य नाशाय ॥ १७७ ॥ 2500 द्वित्रिचतुःशावत्वं सुभिक्षदं पञ्चभिर्नृपान्यत्वम् । अण्डावकिरणमेकाण्डताप्रसूति न शिवाय ॥ १७८ ॥ अथ पोतकी । 2501 स्थानस्थितानां सूर्यास्ते प्राच्यां कुर्यादुमा ध्वनिम् । नृपप्रसादं कुरुते शान्तेतिथ्यागमाय च ॥ १७९ ॥ 2502 दोप्ने तु ध्वनिता दुर्गा सा किंचिद्रक्तहानये । उदयेस्ते दक्षिणस्यां ग्रामात्सा क्षेमलाभदा ॥ १८० ॥ 2503 शुभा सदैव कौर्यामध्रुवान्स्थापयत्यलम् । सेवाग्नेय्यां सदा भीत्यै वायव्यां दुःखिनः शुभा ॥ १८१ ॥ 2504 सुखिनश्चाशुभा किंचित्पाण्डवी ध्वनिता सती । ब्रह्मस्थानेच मध्याह्ने कलिघातग्रहादिकृत् ॥ १८२ ॥ 2505 गेहान्तर्ध्वनिता मीत्यै पदे तु स्वामिमृत्यवे । शय्यायां महिलाकष्टं दुर्गायाः कुरुते रवः ॥ १८३ ॥ शकुनज्ञानम् 2506 पालने बालकष्टाय गृहमध्ये विजायते । शून्यकृद्भवनहारे समक्षा ध्वनितान्नदा ॥ १८४ ॥ 2507 यत्र तत्र स्थिताप्यन्यत्रासाच्छब्दपरायणा । शुभाशुभा वा विफला फलदा सा स्वभावजा ॥ १८५१ 2508 नियोगिनः क्षत्रियस्य दुर्गा चेन्मस्तके विशेत् । पदप्रतिष्ठावश्यं स्याङ्क्रमिलाभ: कुटुम्बिन: ॥ १८६ ॥ 2509 करोति नीडं भुवि चेहराही समान्यपत्यानि विजायते वा । समुद्भवद्भानु मयूख वह्नौ जाज्वल्यते तज्जगती समस्ता ॥ १८७१। 2510 शरादिदेशेषु गृहेषु यस्य प्रत्यक्षरूपा कुरुते कुलायम् । अम्भोधरो वर्षति चेत्तथापि तच्छून्यतां याति च भिद्यते न ॥ १८८ ॥ 2511 गरिद्रोधवा वराही शावानयुग्मानपि त्रेमसूते । नाम्भोधरो मुततावदम्भो यावत्समुड्डीय न ते जन्ति ॥ १८९ ॥ 2512 आसाद शैलडुमकोटरेषु तुङ्गेषु चान्येषु विधार नीडम् । प्रसूयते यद्यसमैर पत्यैः इयामा तदाम्भो भवति प्रभूतम् ॥ १९० ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ तित्तिरिखरशशसर्पाः । 2513 ग्रामे पुरे वा दिशि दीपितायां स्थानस्थिताना मरुणोदयें चेत् । उद्वेगदायी निशि सर्वदिक्षु करोति शून्यं ध्वनिराशुगस्य ॥ १९९ 2514 वारुण्यां ध्वनितोस्ते त तित्तिरिश्चौरभीतिदः । तु समये भीतिहन्ता च ध्रुवं मध्येदिनं ध्वनिः ॥ १९२ ॥ 2515 घाटीभयं स ऐशाने सर्वदिक्षु न शोभनः । स्थानस्थितस्यैककालं सर्वदा सर्वथा त्यजेत् ॥ १९३ ॥ 2516 कृप्यारम्भदिने क्षेत्रं प्रविष्टस्याथ तित्तिरे: । प्राच्यां रुतं सर्वभीत्यै प्रतीच्यां भीतिसंभवः ॥ १९४ ॥ 2517 उदीच्यां सस्यनिष्पत्तिर्याम्यां निष्पत्तिनाशनम् । गृहान्निर्गच्छतां वामे शुभं क्षेत्रे च दक्षिणम् ॥ १९५ ॥ 2518 स्थानस्थस्य प्रयातुर्वा तित्तिरिर्ध्वनितस्तदा । खरस्य दटिते ग्राह्यं चेष्टा चास्य शुभा हिता । १९६ ॥ 2519 केदार पाल्यां गेहे वा शशको दृश्यते यादे । महासुभिक्षं जानीया गीतानां चापि निर्भयम् । १९७ ॥ 2520 आषाढे शशका दृष्टा स्थानस्थाने सुभिक्षदाः । चतुष्पदादिनाशाय तब्यै शशदर्शनम् ॥ १९८ ॥ 2521 केदारगाहसमये कृष्णसर्पो विलोक्यते । नेपलाशत्रुगारूढः सुभिक्षं त्र वदेत्तदा ॥ १९९ ॥ शकुनज्ञानम् अथ लट्वा । 2522 पूर्वस्मिन्दिवसे दृष्टा लट्ठा क्षेत्रे फलानना । क्षेत्रं प्रविष्टा कुरुते फलदां प्रचुरां कृषिम् ॥ २०० ॥ 2523 सैव क्षेत्राद्विनिर्याता मूषिकोपद्रवाय सा । दृष्टा मूषिकशङ्कायै ला कृषिप्रयोजने ॥ २०१ ॥ ३७१ अथ कीरायिका । 2524 समर्पता विक्रयो वा प्रश्नो घुटुघुलारवात् । नियोगिनां सदापि स्याल्लाभ: करकरारवः ॥ २०२ ॥ 2525 निर्वेदाय नृपवारं गन्तुर्धुलुघुलारवः । काषुकाणां यवातस्य सिद्ध्यै करकरारवः ॥ २०३ ॥ 2526 निरुपद्रवनिष्पत्यै क्षेत्रमध्ये सदैव हि । दुर्भिक्षाय च तत्रैव भवेद्घुलारवः ॥ २०४ ॥ 2527 धान्यस्य राशौ निष्पन्ने सा चेलुघुलायते । तद्धान्यं धनिको नैव गृह्णाति परकीयवत् ॥ २०५॥ 2528 संग्रहे तृणकाष्ठानां सा चेदुलुघुलायते । तन माझं गृह्यते चेत्प्रदीपनभयाय तत् ॥ २०६॥ 2529 भीतानां परचक्रेपि प्रसृते वा भवेद्यदि । तस्या घुटुघुलारावस्तदा निस्तारयेवम् ॥ २०७ ॥ ३७२ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ पल्ली । 2530 पली भुजेपसव्येथ मस्तके स्वामिमोदिनी । पतन्ती कुरुते वामे लाभं हानिकरी करे ॥ २०८ ॥ 2531 करे च दक्षिणे व्याधिं हृदि राज्यादिलाभदा । पृष्ठे चोपद्रव हन्त्युदरे मिष्टान्नभोजनम् ॥ २२९ ॥ 2532 अङ्गं दक्षिणमारुह्य वामेनोत्तरति स्फुटम् । तदा हानिकरी ज्ञेया व्यत्ययेन तु लाभदा ॥ २१० । 2533 नाभी पुत्रफलं दत्ते कटौं गुह्ये च रोगकृत् । जानुयुग्मे सुखं सृते पादयोश्च महाभयम् ॥ २११ ॥ 2534 चरणादूर्ध्वगीभूय यद्यारोहति मस्तकम् । भाज्यं राज्यं तदा दत्ते पल्ली श्वेता विशेषतः ॥ २१२ ॥ 2535 चिन्तिताभ्यधिक लाभं स्थिता भोजनभाजने । सर्वमेतत्फलं दत्ते वहन्तीनाडिकां श्रिता ॥ २१३ ॥ 2536 स्त्रीलाभं रतिलाभायुद्धं युद्धात्समागमं सङ्गात् । भक्षालाभं इनेगदती पल्ली छत्रीस्वना नेष्टा ॥ २१४ ॥ 2537 पतिता मस्तके यस्य चिरं तिष्ठति पल्लिका । मरणं तस्य झटिति तत्रोत्तीर्णेपि कष्टदा ॥ २१५ ॥ 2538 पलिकाया गृहद्वारे स्वरोतिथिसमागम् । कुरुते स्वस्थचित्तस्य पृष्ठे चोरभयं स्वरः ॥ २१६ ॥ शकुनज्ञानम् 2539 दुग्धस्थाल्युपरिस्था गिरोलिका चतुष्पदस्य नाशाय । सर्वासु दिक्षु शब्दस्तासां लोकस्य नाशाय ॥ २१७ ॥ अथ वृश्चिकः । 2540 दीपोत्सवे दैववशाद्यदि विद्धयति वृश्चिकः । तवर्षं तस्य चोद्वेगधनमानादिहानिदम् ॥ २१८ ॥ 2541 वृश्चिको वस्तुमध्ये वा कुर्वतां वस्तुविक्रयम् । महाघेतां सदा तस्य वस्तुनः कथयत्यदः ॥ २१९ ॥ अथाङ्गस्फुरणम् । 2542 ३७३ दक्षिणमङ्गं पुंसः स्त्रियाश्च वामं शुभावहं स्फुरितम् । नीचोच्चमध्यमात्रः फलति च गात्रोचितः स्पन्दः ॥ २२० ॥ 2543 धनवृद्धिरन्त्रकम्पे नाभिस्पन्दः स्वदेशनाशाय । पृष्ठे पराजयाय स्फुरणं हृदयस्य विजयाय ॥ २२१ ॥ 2544 प्रियसंगमाय बाहोः कम्पो हत्कमलसंभवो भीत्यै । मूर्ध्नि स्फुरिते राज्यं लभते सीमन्तिनीमक्ष्णोः ॥ २२२ ॥ 2545 वामस्याधः स्फुरणमसकृत्संगरे भङ्गहेतुस्तस्यैवोर्ध्व हरति नितरां मानसं दुःखजालम् । नेत्रोपान्ते हरति च धनं नेत्रकोणे च बन्धुं सव्ये चैतत्फलमविकलं व्यत्ययं चापसव्ये ॥ २२३ ॥ ३७४ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ संकीर्णशकुनानि । 2546 नीचैरवरोहन्तस्तारा यान्तः प्रदक्षिणावर्त्ता: । घ्नन्ति भयं भीतानां कृष्णाः सर्पाच माजीराः ॥ २२४ ॥ 2547 पूर्णाननाः समृद्ध्यै मार्जारभुजंगमादयोपि ये क्रूराः । किं पुनर परे शकुनाः शस्तं चेष्टादिकं येषाम् ॥ २२५ ॥ 2548 गर्भगृहे शय्यादौ देहल्यामाज्यकुम्भमुख्येषु । चुल्हीगृहमूर्धादिषु न शुभा निन्द्यप्रदेशे च ॥ २२६ ॥ 2549 नेष्टो गृहोपविष्ट छत्रासनवाहनादिसंस्थो वा । नेष्टः शिरसि विमुञ्चन्वर्चः पाण्डुः कपोतस्तु ॥ २२७ ॥ 2550 पिङ्गलाफेरुजम्बुक्यो वृको घूकोह्नि शब्दितः । निशि तित्तिरिशब्दाश्च जगदुद्दासहेतवः ॥ २२८ ॥ 2551 परस्य योनिं गच्छन्तो नृखरावपहाय देशभङ्गाय । सर्वस्यापि हि जगतः प्रकृतिस्था विकृतिरुत्पातः ॥ २२९ ॥ 2552 उवासयितुं वेदमनि सरघाः कुर्वन्ति यन्मधुच्छत्रम् । दुर्गा करोति नीडं कुर्युर्वल्मीकमुपदीकाः ॥ २३० ॥ 2553 ग्रामोद्वासन हैतोर्मामे नगरे तु तत्पतिवधाय । प्रविशन्ति सिंहभसुकगोमायुतरक्षुमुख्यास्तु ॥ २३१ ॥ 2554 देशोदयाय प्रतिमप्रभावा वनौषधीनामधिका फलर्धिः । शकुनज्ञानम् निकामवर्षित्वमथाम्बुदानां धर्मप्रवृत्तिश्च सुराजता च ॥ २३२ ॥ अथ जाङ्घिकशकुनं प्रस्थितानाम् । 2555 अश्विनीमैत्ररेवत्यो मृगो मूलं पुनर्वसुः । पुष्यो ज्येष्ठा तथा हस्तः प्रस्थाने श्रेष्ठ उच्यते ॥ २३३ ॥ 2556 प्रीतोवदातवेषः कृतमङ्गल्यः प्रणम्य गुरुदेवान् । अप्रतिरथं जपित्वा शुभ मुहूर्ते प्रतिष्ठेत ॥ २३४ ॥ ३७५ 2557 अर्जुन: फाल्गुनः पार्थः किरीटी श्वेतवाहनः । बीभत्सुर्विजयी कृष्णः सव्यसाची धनंजयः ॥ २३५ ॥ 2558 या वहति तत्र समये नाडी पादं तमग्रतः कृत्वा । अन्तः प्राणे प्रविशति याया नायकवेषेण ॥ २३६ ॥ 2559 योजनशेषे नगराड्रामा क्रोशान्तरे पथि त्याज्यम् । कल्याणं वाञ्छद्भिः पथितं च हास्यं च ॥ २३७ ॥ 2560 मुण्डनवपनविकर्तन तैलाभ्यङ्गाश्रुमोक्षमुख्यानि । मैथुनमद्यदुरोदरकलहानपि वर्जयेत्तदहः ॥ २३८ ॥ 2561 संताय कमपि परुषं विप्रानवमान्य बालमाहत्य । निर्भय योषितो वा प्रयाति नायाति पुनरत्र ॥ २३९ ॥ 2562 अतः सुस्थितचित्तेन प्रस्थातव्यं शुभे दिने । स्मृत्वा क्षेमंकरों देवीं पश्यता शकुनाञ्शुभान् ॥ २४० ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2563 दधिदूर्वाक्षतपल्लवशङ्कभी खण्डरत्नकुसुमानि । आदर्शामिष मृत्स्ना गो मथगोरोचनायुधमधूनि ॥ २४१ ॥ 2564 अम्भः कुम्भाम्भोरुह चामरभृङ्गारहेमरूप्याणि । फलताम्बूलवराम्बर मदिरा मीनाज्यभो ज्यानि ॥ २४२ ॥ 2565 आशीर्वादमुखा स्त्री मन्त्रमुखो ब्राह्मणः प्रियवाक् । कुशलं पृच्छन्नतिथिः प्रियसुहृदानन्दपरिपूर्णः ॥ २४३ ॥ 2566 शीत: सुरभिर्विरजाः प्रदक्षिणं मारुतः शनैः सर्पन् । एते प्रयाणकाले चित्ताभीष्टं परं कुर्युः ॥ २४४ ॥ (चतुर्भि: कलापकम् ) 2567 सिद्ध्यै यातुरविघ्नं श्रुतिप्रथजाता: प्रयाणसमकालम् । नान्दीमङ्गल तूर्यप्रास्थानिकशङ्कनिर्घोषः ॥ २४५ ॥ 2568 आरूढस्वामिकोश्व: स्याद्वित्तचिन्तितसिद्धये । सर्वेषां सुरतक्रीडा दृष्टादौ भोगलब्धये ॥ २४६ ॥ 2569 सद्य: प्रसूता सुरभी सवत्सा: कामधेनवः । रश्मिवद्ध वृषः श्रेष्ठो द्वौ चेदत्यन्ततः शुभौ ॥ २४७ ॥ 2570 दृष्टः श्रुतो वा भूपालबाव: केकी करी वृष: । प्रस्थाने वा प्रवेश वा सर्वसिद्धिकराः स्मृताः ॥ २४८ ॥ 2571 चामं रोदनमाहुः शस्तं यदि रोदिता न दृश्यः स्यात् । शंसन्ति द्वेष्याणां तोरणरुदितां न संसिद्धयै ॥ २४९ ॥ 25 शकुनज्ञानम् 2572 सिद्ध्यै केनचिदुक्तं पृष्ठे गच्छेति पुरत एहति । मागाः क्व यासि तिष्ठेत्येवं रूप निषेधाय ॥ २५० ॥ 2573 दृष्ट: शव: प्रवासे रोदनबन्धः प्रियाणि साधयति । धत्ते स तु प्रवेशे दीर्घरुजं दीर्घनिद्रां वा ॥ २५१ ॥ 2574 दीनक्षपणोन्मत्तप्रव्राजक विकृतवेषहीनाङ्गाः । न शुभा: शुभास्तु सर्वे यतयो भिक्षोल्लसत्पात्राः ॥ २५२॥ 2575 पिष्टान्नमशुभं सर्व भृष्टं धान्यं न सिद्धये । सिद्धमन्नं सर्वसिद्धयै कथितं कष्टहेतवे ॥ २५३ ॥ 2576 आर्तद्रुतस्वरज्ञा विभिन्नदीनप्रभिन्नलघुरौद्राः । निन्द्याः शुभास्तु शब्दाः प्रमुदितपरिपूर्णदृडशान्ताः ॥२६४॥ 2577 संहार बीजबहुल: केनचिदुक्का प्रशस्यते नाशीः । गमने यइत्साक्षात्र्यक्षः क्षपयति विपक्षं ते ॥ २५६ ॥ 2578 उत्पाताय च काव्ये दुरुपश्रुतिरभिनये च नाट्यानाम् । स्वस्थानामपि यदजस्ता धारा धरित्रीति ॥ २५६ ॥ 2579 सार्जार महिषयुद्धं स्वनितं गृहदाह बन्धुकलहाव्यम् । विद्युत्या दुर्दिन मयात्रिकं सूतके हेच ॥ २५७ ॥ 2580 प्रतिसूर्यदर्शनो ल्काप्रपात के तुप्रबोधनिर्घाताः । वृष्टिः करकापात: पुंसां प्रस्थानविघ्नाय ॥ २५८ ॥ 2581 क्षोभपलायनभङ्गस्खलन विपर्यासभङ्गवेगादि । यन्मुख्यवाहनानां तदपि निषेधाय गमनस्य ॥ २५९ ॥ ३७८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2582 निन्द्यानि लोहशृङ्गलभस्मेन्धनरज्जुरिक्तभाण्डानि । कर्पास के शविष्ठास्थीनि गुडवर्मलवणानि ॥ २६० ॥ 2583 तक्रवसा तृणकर्परपिण्याकाङ्कारभुजगमार्जाराः । निन्द्या मुण्डा मलिनास्तैलं रिपुमहिषगर्दभारूढाः ॥२६१॥ अथ शकुनविचारः । 2584 स्थानं गतिस्तथा चेष्टा स्वरो दिगिति पञ्चधा । विचार्या: शकुनास्तत्र बलवन्तो यथोत्तरे ॥ २६२ ॥ 2585 क्रोशादन्तर्बली तस्मादूर्ध्वं मन्दफलस्ततः । न जातः सर्वथा यस्य शकुन: स्यात्स मृत्यवे ॥ २६३ ॥ 2586 शकुन: शकुनं दवा दीप्तां यदि दिशं व्रजेत् । तदा तस्यैव पञ्चत्वं तत्फलं पथिकस्य न ॥ २६४ ॥ 2587 आसन्ने फलमासन्नं दूरगे दूरगं फलम् । मिश्रं तु मिश्रे शकुने फलमा हुर्मनीषिणः ॥ २६५ ॥ 2588 गृहभित्तिवप्रकूटाद्यन्तरे शकुनं भवेत् । दृश्यते चेदर्घफलमदृष्टमफलं विदुः ॥ २६६ ॥ 2589 रोगातः क्षुधितो भीतो वननीडादिसङ्गवान् । न ग्राह्यः शकुन: सीमा शैलाद्यन्तरितः शुभः ॥ २६७ ॥ 2590 प्राणायामाष्टकं कुर्यादाचे द्विगुणितं इये । तृतीये शकुने दुष्टे तदिनं गमनं त्यजेत् ॥ २६८ ॥ शकुनज्ञानम् 2591 स्पष्टचेष्ट: शुभ: श्वानो निर्भीको निकटस्थितः । सर्वथा सिद्धये ग्राह्यः शकुन: स्पष्टदर्शनः ॥ २६९ ॥ 2592 शुभः प्रागशुभः पश्चादशुभ: प्राक्छुभस्ततः । पाश्चात्यः फलदोवश्यं शकुन: सर्वकर्मसु ॥ २७० ॥ 2593 समकालं सजातीया वामदक्षिणराविणः । शकुनास्तोरणासंज्ञाः सिद्धिं कुर्युर्गमागमे ॥ २७१॥ 2594 नरस्यात्यन्तिके कार्ये जाते दुःशकुनं भवेत् । यदा तदा जपेत्तत्र मन्त्रं सुशकुनातये ॥ २७२ ॥ 2595 मन्त्रः । ॐ भगवत्या भद्रकाल्या भट्टपुत्रस्तु कुर्कुटः । द्धप्रसादतः काइयां स मे स्याच्छकुनं नरः । ॐ अस्तु अस्तु अस्तु ॥ २७३ ॥ 2596 मन्त्रमिति सप्त जात्रा स्थाने तस्मिन्विशेत्क्षणं यावत् । मन्त्रप्रभावजातं सुशकुनमालोक्य गच्छेत ॥ २७४ ॥ अथ जाङ्क्षिकशकुनेषु शुभचेष्टितानि । 2597 वामां दिशं दक्षिणभूमिभागाद्रच्छन्प्रयाणे भषण: प्रशस्तः । वामप्रदेशात्स पुनः प्रवेशे प्रशस्यते दक्षिणभागगामी ॥ २७५ ॥ 2598 जाते प्रवेशे भवति प्रशस्ता शुन्या गतिः श्वानविपर्येण । ३७९ १८० शार्ङ्गधरपद्धतिः न चेष्टितं प्रत्युभयोर्विशेष: शुनीशुनोत्र च कश्चिदस्ति ॥ २७६ ॥ 2599 मूत्रं विधायाभिमुखं प्रयाति यो जागरूकः शुभदः स पुंसाम् । कार्येषु सर्वेष्वपि सर्वकालं न मूत्रयन्ती शुनकी प्रशस्ता ॥ २७७ ॥ 2600 इ ज छत्रध्वजोलूखल मुद्रुमेषु । कुम्भेष्टकासंचयमाचरेषु पर्याणमृत्पुष्पफलादिकेषु ॥ २७८ ॥ 2601 व्रजेत्पुरस्ताद्यदि मूत्रयित्वा सदैव तत्सिध्यति कार्यमिष्टम् । मृष्टान्नभोज्यं नत्रगोमये स्या- न्मूत्रेण शुष्केपि च शुष्कभोज्यम् ॥ २७९ ॥ (साभ्यां युग्मम् ) 2602 आयाति हृष्टोभिमुखो यदि वा क्रीडां प्रकुर्वन्वितुठंस्तथा । शीघ्रं तदानीं ध्रुवमध्वगानां भवेत्प्रभूतो धनधान्यलाभः ॥ २८० ॥ 2603 नृणां प्रयाणे भवनागमे वा नो रमन्ते यदि सप्रमोदाः । नदिष्टकार्येपि भवेत्प्रमोदः समागमथ स्वजनैः समं स्थात् ॥ २८१ ॥ शतम् 2604 स्थित्वोसते वा यदि त प्रदेशे पादेन कण्डूयति दक्षिणेन । शिर: प्रदेशं नियतं नरस्य तद्वित्तलाभं विदधाति सद्यः ॥ २८२ ॥ 2605 उच्चात्प्रदेशादवतीर्य निम्नं यो याति वामोथ सुखप्रदोसौ । निम्म्रप्रदेशात्पुनरुच्चदेशं यक्षो व्रजन्दक्षिणगोपि शस्तः ॥ २८३ ॥ 2606 मानवावयवपूरिताननो वीक्षितो भवति भूमिलाभकृत् । स्यात्पुनः : स्वरसनाप्रचालना- न्मण्डलो विपुलभूतिलाभदः ॥ २८४ ॥ 2607 अन्नादिविष्ठानवगोमयानि न वा विधुन्वन्वदने सदैव । वामोपसव्योप्यवलोक्यमानो मनोरथं पूरयते ध्रुवश्च ॥ २८५ ॥ 2608 गवा सह क्रीडति चेत्तदानीं प्रयोजनं सिध्यति यद्यदिष्टम् । ग्रामप्रदेशे पुरतश्च मूत्रय- म्भवत्यभीष्टशनलब्धये वा ॥ २८६ ॥ 2609 यक्षः पुरस्तादवनिं विलिख्य यातुर्मुखं पश्यति चेत्तदानीम् । ३८१ ३८२ शार्ङ्गधरपद्धतिः तत्रैव देशे द्रविणस्य लाभं ब्रवीति कार्य हे संशयोत्र ॥ २८७ ॥ 2610 वामेन गच्छन्पथिकेन सार्धं ददाति रम्यां रमणीं धनेन । व्रजंस्तु मार्ग सह दक्षिणेन कौलेय कस्तस्करभीतिमाह ॥ २८८ ॥ 2611 आदाय पत्रं त्वरितं यदि श्वा दूर्वी नवां वा नवगोमयं वा । प्रयाति यातुः पुरतस्तदानीं राजप्रसादं नियतं ब्रवीति ॥ २८९ ॥ 2612 यक्षो हरिद्रामिषगैरिकाद्यैः पूर्णाननो वक्ति सुवर्णलाभम् । दृष्टिं पुनः पत्रफलाङ्करेषु चिरं ददानो निधिलाभकारी ॥२९० ॥ 2613 फलं गृहीत्वा सहसा निवासं यक्षो विशञ्जल्पति पुत्रलाभम् । योभ्येति हृष्टोभिमुखः प्रयातुः शीघ्रं स कुर्याद्धनधान्यलाभम् ॥ २९९ ॥ 2614 यः पल्लवैः क्रीडति वृक्षमूलं तथेक्षते यः स ददाति सौख्यम् । रक्ताक्षवक्रोभिमुखोभ्युपैति यो मण्डलः सोवनिलाभमाह ॥ २९२ ॥ शकुनज्ञानम् 2615 युद्धं विधातुं चलितस्य मध्या- त्सैन्यद्वयस्यानुपदस्य यत्र । कौलेयको मूत्रयते ध्वजादा- वसंशयं तस्य भवेज्जयश्रीः ॥ २९३ ॥ 2616 योद्धव्यमद्यैव मयेति यातुः प्रावेशिकं स्याच्छुभदं निमित्तम् । दिनान्तरे यस्तु नरो युयुत्सुः क्षेमंकर यात्रिकमेव तस्य ॥ २९४ ॥ 2617 रोगार्दिते भेषजसंप्रयोगे युद्धोद्यमे नष्टविलोकने च । दुर्गप्रवेशे च शुनः प्रशस्ता तारागतिः संनिहिते भये वा ॥ २९५ ॥ 2618 तिष्ठतां प्रचलतां च नराणां मंदिरे प्रविशतां च समस्तम् । दक्षिणं भषणचेष्टितमिष्टं चामकं पुनरुशन्ति विदुष्टम् ॥ २९६ ॥ 2619 खादति किंचन दृष्टिगतश्चेद्यच्छति तद्विविधं बहुभोज्यम् । धूतशिरा उत नामितपुच्छो यो भषणः स निषेधति भोज्यम् ॥ २९७ ॥ अथाशुभचेष्टितानि । 2620 बलेन वामो यदि नीयते श्वा कष्टात्तदल्पं विदधाति लाभम् । ३८३ शार्ङ्गधरपद्धतिः खनन्धरित्रीमसुखावहः स्या- देवात्पुनः स्यादनिवृत्तिहेतुः ॥ २९८ ॥ 2621 स्थानान्तरं विभ्रदुपानही चे- त्प्रयाति तद्रव्यहरस्तदा स्यात् । आस्ते पुरस्तात्सह याति चेच्छा ददात्युपानद्वदनस्तथार्थम् ॥ २९९ ॥ 2622 आई की कसमुखः पुरतश्चे- हृदयते भवति तच्छुभदः श्वा । चर्म शुष्कमथवास्थि विशुष्कं विभ्रदेष मरणं विदधाति ॥ ३०० ॥ 2623 के शाश्मभस्मोल्मुकजीर्णवस्त्रा- व्यङ्गाररज्ज्विन्धनकर्पराणि । व समासाद्य च याति यातु- दृग्गोचरे भूरिभयावहः श्वा ॥ ३०१ ॥ 2624 दीर्घपाद: पथि स्थित्वा रोदिति श्वा प्रवासिनः । तत्कुटुम्ब रोदयते मार्ग लिखति वित्तदः ॥ ३०२ ॥ 2625 निविशत्यर्धमार्गे चेत्तदा मामान्तरे स्थितिः । भवति वा लुठति चेन्मार्गामेणेह कष्टदः ॥ ३०३ ॥ 2626 दक्षिणे निजपक्षनो वामे स्त्रीपक्षहानिकृत् । पृष्ठे च गृहदुःखाय जायते लुटनं शुनः ॥ ३०४ ॥ 2627 अत्यन्तकण्डूतिपरो नराणां विरोधकारी शुनकः सदैव । शकुनज्ञानम् स्थादूर्ध्वपादः शुनकः शयान:. सिद्धिप्रदः कार्यविधौ विदुष्टे ॥ ३०५ । 2628 अस्थातुरमे यदि सारमेयः कायं सपुच्छं श्रवणं धुनोति । ध्रुवं तदा तत्र दृढमहारा हरान्त चोरा द्रविणं क्षणेन ॥ ३०६ ॥ 2629 अङ्गारशूलाइमपलालकेश- विस्तीर्णविट्चर्ममृतेषु दृष्टः 1 श्वा मूत्रयन्यच्छति कार्यनाशं दारिद्र्यमृत्युप्रमुखाननर्थान् ॥ ३०७ ॥ 2630 विषमांसभक्षादिकपूर्णव को भयार्दितः श्वा यदि कम्पमानः । परामुखो याति तदाध्वगानां नश्यन्ति सिद्धान्यपि वाञ्छितानि ॥ ३०८ ॥ 2631 विजृम्भते लेढि च नालिका में यः स्वाङ्गभङ्गं भषणः करोति । स लाभहानि प्रकरोति पुंसो मृत्युप्रदः श्वान्तरलङ्कनेन । ३०९ ॥ 2632 चामकेन यदि दक्षिण म दक्षिणेन भषों यदि वामम् । स स्पृशत्यभिमतो न कदाचि- तत्प्रयोजनविधौ कचनापि ॥ २१० ॥ ३८५ ३८६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2633 विधूतकर्णे शुनि चेत्पुरस्ता- त्पान्थो विशेद्वेश्म तदा समस्तम् । प्रत्यागतोर्थ समुपार्ज्य पापा- स्तं राजकीयाः पुरुषा हरन्ति ॥ ३११ ॥ 2634 दक्षिणगः प्रथमं तदनु स्याद्वामगतिव्रजतामशितुं श्वा । वेदमनि यत्र नरैस्तु तदनं दूरतरं विषवत्यजनीयम् ॥ ३१२ ॥ अय शिवा । 2635 प्रायः प्रमाणमेता वामरवा संपदे शिवा गन्तुः । नेष्टा दक्षिणशब्दा तत्र विशेषस्तु दिग्जनितः ॥ ३१३ ॥ 2636 भानुयुक्ता दिशो निन्द्या स्तिस्रो दीप्ता शिवारुते । दग्धाः प्रज्वलिता धूम्राः शेषाः पञ्च शुभा मताः ॥ ३१४ ॥ 2637 वधं बन्धं रुजं ब्रूते शिवा दीप्ते दिशात्रये । लाभं क्षेमं जयं राज्यं सौख्यं दिक्पञ्चके शुभे ॥ ३१५ ॥ 2638 वापसव्ये पुरतोपि पृष्ठे पुंसः शिवा जल्पति यत्र यत्र । आयान्ति चोराः प्रथमे विरावे द्वयोर्भवेत्तस्करदर्शनं च ॥ ३१६ ॥ 2639 नृपातिरोषागमनं तृतीये तुर्ये क्षितिः पञ्चमकेर्थलाभः । 11 शकुन ज्ञानम् वाणिज्य सेवादिफलाय षष्ठे श्रीः सप्तमे स्याद्विफलोष्टमेषु ॥ ३१७ ॥ 2640 यात्रास्वपि वामरवा शिवा शिवा शान्तदिक्षु नान्यास । दक्षिणरवापि शान्ते शस्ता शास्त्राप्रमाणेन ॥ ३१८ ॥ 20 2641 वामा प्रदीप्ते ककुभः प्रदेशे लाभं तदा हीनमुपाददाति । शिवा रटन्ती पथि दक्षिणे तु क्षिपत्यनर्थान्बहुसंकटेषु ॥ ३१९ ॥ 2642 अध्यास्य शान्तां ककुभं गृगाली नरस्य वामा यदि रारटीति । तदर्थलाभं वितरत्यवश्य मर्थक्षयं दक्षिणतो रटन्ती ॥ ३२० ॥ 2643 दक्षिणतः प्रथमं यदि पश्चा- द्वामगता पथिकस्य शृगाली । फेत्कुरुते कुरुते तदवश्यं क्षेमधनाप्तिगृहागमनानि ॥ ३२१ ॥ 2644 कार्यान्तरेष्वप्यनुगम्यमाना श्रेयः प्रदा शान्तादेशि प्रदिष्टा । शिवा प्रदीप्ते तु दिशः प्रदेशे समारटन्ती महते भयाय ॥ ३२२ ॥ 2645 ३८७ भयोद्यमे दीप्तादेशि प्रदीतैनदैर्नृणां हन्ति महान्ति देवी । ३८८ शार्ङ्गधरपद्धनिः भयानि सर्वाण्यपि शान्तनादा शान्तस्थिता सैव भयाय भूमे ॥ ३२३ ॥ 2646 यदा च नद्युत्तरणे नराणां शब्द शृंगाली कुरुते कदाचित् । तटद्वये तत्परिरक्षणीयं भयं महद्भावि जलेचरेभ्यः ॥ ३२४ ॥ अथ फेरवः । 2647 यात्रायां गच्छतां वामाः स्वनिताः फेरवः शुभाः । निषेधयन्ति ते यात्रां शृगाला दक्षिणारवाः ॥ ३२५ ॥ 2648 शान्तासु दिक्षु फेरूणां हृष्ट: शब्द: प्रशस्यते । एको रवः सदा निन्द्यः सोप्यातनां भयापहः ॥ ३२६ ॥ 2649 गतिर्वामा प्रयाणे तु प्रवेशे दक्षिणा शुभा । नत्रस्थो न विलम्बेत शस्तः सर्वत्र जम्बुकः ॥ ३२७ ॥ अथोलूकपिङ्गले । 2650 अथ घूकस्वरो वामे यात्रायां गच्छतः शुभः । दक्षिणे मृतये किंचिद्दुष्टं दर्शनमस्य हि ॥ ३२८ ॥ 2651 कौशिको दक्षिणो मूत्वा पश्चाद्दामस्वरो यदि । कष्टं विधाय मृत्यन्तं निर्वाणे कार्यसाधकः ॥ ३२९ ॥ 2652 करोति हुं हुं भुगिति ध्वनिं यो नेष्टो न दुष्टः स यतो रतार्थी । शकुन ज्ञानम् चलश्चलः स्यात्कलहाय शब्द: किकीति दीप्तो गुरुरुग्लुशान्तः ॥ ३३० ॥ 2653 पृष्ठे च वामे विदधाति शब्दः समीहित पान्थजनस्य रात्रौ । विशेषतो वायसवैरिशब्दो दुष्टः प्रदिष्टोहान सर्वदिक्षु ॥ ३३१ ॥ 2654 पिङ्गला वामनिनदा प्रयाणे शान्तादेविस्थता । प्रशस्ता विपरीता च कष्टोद्वेगी ददाति सा ॥ ३३२ ॥ 2655 पूर्व दक्षिणशब्दा स्यात्ततो वामस्वरा यदि । अतीव कष्टं दवा निर्वाणे कार्यसाधिका ॥ ३३३ ॥ अथ काकः । 2656 आगन्तौ जातिके चैव सर्वे काकाः समाः स्मृताः । क्षेत्रजे शकुने माह्यः काकोलस्तेषु सर्वदा ॥ ३३४ ॥ ३८९ 2657 कार्याकार्येषु काकोल: प्रशस्तः स्याद्यथा किल । न तथा वायसा ज्ञेया ग्राह्यास्तु तदभावतः ॥ ३३५ ॥ 2658 दक्षिणदेशे शब्दं कुर्वन्गच्छंश्च दक्षिणेनैव । काकः शुभः प्रयाणे शुभः प्रवेशे तु विपरीतः ॥ ३३६ ॥ 2659 वामेन गत्वा विनिवृत्य मार्गे काको यदा दक्षिणभागग: स्यात् । यातुः करोतीहितकार्यसिद्धिं क्षेमं च शीघ्रं पुनराममं च ॥ ३३७ ॥ ३९० शार्ङ्गधरपद्धतिः 2660 कृत्वा रवं यः पुरतः प्रयाति पुरः स्थितो यो मृदमादधाति । कण्डूयते यश्च शिरोङ्गिणासौ पुंसां तदाभीष्टफलं ददाति ॥ ३३८ ॥ 2661 स्तम्भे गजानां नियतं गजाप्तिं गजाधिरूढः पृथिवीपतित्वम् । तुरंगमे वाहनभूमिलाभं करोति काको विजयं ध्वजे च ॥ ३३९ ॥ 2662 प्रशान्तनादः शिखरे तरूणां स्त्रीसङ्गसौख्यं करटोभिधत्ते । धान्यादिकूटेषु तथान्नलाभं गोपृष्ठगो गोवनिताधनाप्तिम् ॥ ३४० ॥ 2663 अन्नादिविष्ठापिशितादिभिर्यः पूर्णाननोभीष्टफलप्रदोसौ । मन्त्रादिसिद्ध्य वणिगादिलाभे शस्तो विवाहादिविधौ च काकः ॥ ३४१ ॥ 2664 चिह्नध्वजच्छत्रकृताधिरोह: समुद्यतं शत्रुबलं प्रपश्यन् । आजौ जयं जल्पति भूमिपानां कृतस्वनः क्षीरतरौ च काकः ॥ ३४२ ॥ 2665 कांक्कामिति क्रीमिति योषिदाध्यै योगाय कोंको मिति शब्दितं स्यात् । शकुनज्ञानम् अपत्यलाभः कुकु इत्यनेन गन्तुः फलं केंकक इत्यनेन ॥ ३४३ ॥ 2666 क्रोक्रोमितीदं शुभलाभकारी क्रुक्रं निनादः प्रियसंगमाय । मित्राप्तये स्यात्क इतीदृशं च करोति काको वदति स्वतुष्टया ॥ ३४४ ॥ 2667 क्षेमं विधत्ते करभस्य पृष्ठे खरस्य पृष्ठेरिभयं वधं च । क्रोडस्य पृष्ठे धनमर्थलाभं तस्यैव पृष्ठे घनपङ्कलि ॥ ३४५ ॥ 2668 सद्यो ज्वरं सैरिक पृष्ठसंस्थो मृताङ्गसंस्थो मरणं करोति । कार्यक्षतिं रिक्तघटाइमसंस्थ: काकः काले काष्ठनिविष्टदृष्टः ॥ ३४६ ॥ 2669 प्रयाति वामे यदि पृष्ठदेशे कृतार वस्तद्रुधिर श्रुति: स्यात् । बल्लोवरत्रादिवसां गृहीत्वा प्रयाति वामे स हि सर्पभीत्यै ॥ ३४७ ॥ 2670 नदीतटे वाथ रटन्नटव्यां खरस्वरो व्याघ्रभयाय गन्तुः । नैवातुर: कापि मतो हिताय न हृष्टपुष्टः कचिदेव दुष्टः ॥ ३४८ ॥ ३९१ ३९२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2671 •तुण्डेन पुच्छं विलिखनखरेण स्वरेण यो रौति निरीक्षतेर्कम् । एकेन पाढेन तथोपविष्टो ब्रूते स बन्धं पुरतो जनस्य ॥ ३४९ ॥ 2672 यात्रोद्यमे सैन्यवधाय काको दृष्टो रथेभाश्वनृमस्तकेषु । आयाति यस्याभिमुखो बलस्य युद्धोद्यमे तस्य पराजयः स्यात् ॥ ३५० ॥ 2673 क्राका इति क्रोरिति च द्विरुक्तं क्रूक्रूमिति को कुकुहूरितीदम् । रुतं प्रदिष्टं मरणाय पुंसां गन्तुर्विनाशं कुरुते त्ववश्यम् ॥ ३५१ ॥ 2674 क्रीं क्रीमिति क्रोमिति च त्रयोमी क्रां क्रामिति द्वौ चरणौ रणाय । का का इतीदं च विघातकारी स्यात्का इतीदं विफलं सदैव ॥ ३५२ ॥ अथ पोतकी । 2675 ग्रामा हिर्वजित्वा स्तोकान्तर दूर मार्गमध्यास्य । उच्चार्य स्वस्थ्ययनं विष्णुं तार्क्ष्यं च संस्मृत्य । तत्रावलोक्य दिनकर मुच्चार्य किरीटिनोभिधानानि । नामानि कृष्णिकायाः प्रोक्का नत्वा च तां पश्येत् ॥३५३॥ (युग्मम ) 26 शकुनज्ञानम् अर्जुन: फाल्गुनः पार्थ इति पूर्वोक्तनामानि । 2676 इयामा कृष्णा शकुनिः सितपक्षा पोतकी कुमारी त्वम् । दुर्गा देवी चटका धनुर्धरी पाण्डवी च वराही त्वम् ॥३५४॥ ३९३ 2677 पान्थजननी तथोमा ब्रह्मसुता शकुनदेवता त्वमसि । प्रत्यक्षा भत्र भगवति नमोस्तु ते देहि मे सिद्धिम् ॥ ३५५ ॥ अथ पोतकीशकुन विचारः । 2678 दिक्कालस्वरचेष्टाभावगतिस्थानकार्यसंप्रश्नान् । यो वेत्ति शान्तदीप्तांस्तत्रास्ते शाकुनं ज्ञानम् ॥ ३५६ ॥ 2679 भस्मितदग्धज्वलितालिङ्गितधूमान्विता विमुच्य पञ्चैताः । शेषा दिशः प्रशान्ताः कालो विष्टयादिनिर्मुक्तः ॥ ३५७ ॥ 2680 शान्तो भौमेपि रवो दहनानिलगगनजाः स्वरा दीप्ताः । चेष्टाः शुभाः प्रसन्ना भावः शोकादिनिर्मुक्तः ॥ ३५८ ॥ 2681 वक्रादिदोषरहिता ऋज्वी तारागतिः प्रशस्ता स्यात् । तरुतोरणादि शान्तं स्थानं दीप्तं कपोतादि ॥ ३५९ ॥ 2682 कार्य च शान्तदीप्तं ज्ञात्वा विद्वान्विचारयेत्सर्वम् । शान्ते शान्तं ग्राह्यं दीप्ते दीप्तं च गृह्णीयात् ॥ ३६० ॥ 2683 चिलि भूलि रवौ भौमे चि कुरुतिः कूचीति निस्वनावाप्यो । कितुरिति तैजसः स्यात्स्खलिता नादाञ्च ये केचित् ॥ ३६१ ॥ 2684 चिवीति स्त्रो मारुतः स्याचुलिकुलिनादश्च तादृशः कथितः । आम्बरमाहुश्चिरिरिति चिकुरिति पञ्च विद्वांसः ॥ ३६२ ॥ ३९४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2685 लाभदश्चिलचिलीति निनादः शूलिशुलिनिनदोपि तथैव । कूचिकूचेिइति वापि जलार्थे व्याहतौ चिकुरिति स्वर उक्तः ॥ ३६३ ॥ 2686 कीतुकीतुइति यो मधुरोसौ कामदस्तु निनदः स्खलिताख्यः । स्याद्भयाय नियमेन चिचीति निःस्वनाश्चिलिकुनाद इहापि ॥ ३६४ ॥ 2687 कष्टदश्चिरिचिरीति विरावश्रीकुचीकु इति दैन्यविधायि । एवमीदृशफला दश नादा: प्रस्फुटा निगदिता भगवत्या ॥ ३६५ ॥ 2688 दर्शनचेष्टास्वरगतिभक्ष्यग्रहणेष्वधिकमधिकं स्यात् । क्रमशो बलमेतेषां समुदाय: सकलफलहेतुः ॥ ३६६ ॥ 2689 वामाइक्षिणगमना या सा तारा निगद्यते पुरतः । दक्षिणतो वामं या याता सा कीर्त्यते वामा ॥ ३६७ ॥ 2690 वामो विभागो निजपक्षनामा विपक्षनामाङ्कितदक्षिणः स्यात् । वामे शुभं पूर्वमुदीक्षितायां यद्दक्षिणे हन्ति विलोकिता सा ॥ ३६८ ॥ 2691 वामविरावा वामे स्थिता प्रशस्ता गता तारा । दक्षिणरवापि पक्षे स्थिता न शस्ता गता वामा ॥ ३६९ ॥ शकुनज्ञानम् 2692 सुखदुःखहर्षशोकप्रभृति यदामोति दैवतः शकुनिः । सावस्था पक्षे स्वा ज्ञेया त्वन्यत्र शत्रूणाम् ॥ ३७० ॥ ३९५ 2693 त्वरितं याती त्वरितं पूर्ण च समीहितं जनयेत् । मध्यफला सविलम्बा हीनफला सुचिरगमनासु ॥ ३७१ ॥ अथ पोतकीदर्शनम् । 2694 अविकृतकृतभौमरवा सुस्थानस्था सुचेष्टिता वामे । यात्रासु दृष्टमात्रा दुर्गा दुर्गाणि तारयति ॥ ३७२ ॥ 2695 दृष्टा प्रागुपविष्टा शान्तरवानन्तरं गता तारा । सुचिरस्थानकृतस्थितिरभिमतफलदायिनी दुर्गा ॥ ३७३ ॥ 2696 उन्नतदक्षिणपक्षा भक्ष्यमुखी विहितपार्थिवनिनादा । तारा तरुमधिगच्छति तद्यच्छति वाञ्छितादधिकम् ॥३७४ ।॥ 2697 अग्रेसरी कुमारी तत्पृष्ठे पुङ्गो यदा तारः । सिद्धिस्तदोत्तमा स्यादृष्टाप्यादौ वरा दुर्गा ॥ ३७५ ॥ 2698 एकापि पञ्चशान्ता तारा वाञ्छाप्तये शुभासीना । लाभ उभाभ्यामधिकस्तिस्रो राज्याय यात्रायाम् ॥ ३७६ ॥ 2699 क्षेत्रे ग्रामो ग्रामे नगरं नगरे तु मण्डलावाप्तिः । तस्यामुर्वीत्येवं यो लाभो राज्यमा हुस्तम् ॥ ३७७ ॥ ii 2700 नीचैर्यान्ती नीचं फलमधमाद्वा चिरेण वा दिशति । मध्येन मध्यमात्रं तूर्ण पूर्ण शिरःसीमि ॥ ३७८ ॥ ३९६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2701 आदो दर्शयति नतिं यान्ती यान्ती समुन्नतिं धत्ते । अनुकूलापि वराही चिरेण तुच्छं फलं धत्ते ॥ ३७९ ॥ 2702 उच्चैरुड्डीयमाना नतिमन्ते वहति या तु गच्छन्ती । यच्चिरलभ्यमथाल्पं तत्सा बहु यच्छति त्वरितम् ॥ ३८० ॥ 2703 वामे विधाय शब्द यात्यनुकूला करोति च विरावम् । वामा ततोपि भूला रौति तदा बहुफला देवी ॥ ३८१ ॥ 2704 वामे विहितविचारा तारा भूत्वा करोति शब्दं या । सा विनिहत्य गतेः फलमाद्यरवोत्थं फलं धत्ते ॥ ३८२ ॥ 2705 या याति मौनिनी वा प्रदक्षिणं हृद्यवामशब्दा वा । ऋज्वी शुभाय गमने वामा ग्रामप्रेवेशे च ॥ ३८३ ॥ 2706 यचेका दक्षिणमा वामान्या तवयमुपेक्ष्याथ । अन्या गवेषणीया मिश्रत्वे फलविमिश्रत्वम् ॥ ३८४ ॥ 2707 पृष्ठाभिमुखी पृष्ठे कार्ये नास्तीति संमुखी ब्रूते । तारा लाभाय पुरः पृष्ठे नष्टार्थलाभाय ॥ ३८५ ॥ J 2708 वामस्वरा समृद्धिं दक्षिणशब्दा निषेधमाचरति । संमुखशब्दानर्थ पृष्ठरवा वदति पृष्ठवर्थम् ॥ ३८६ ॥ 2709 उड्डीयोर्ध्व गमने निपत्यवचना वधोन्मुखी शकुनिः । वामे यातुर्निधनं दिशति विपक्षे विपक्षस्य ॥ ३८७ ॥ 2710 पक्षे भक्ष्यग्रहणं लाभाय विपक्षसंभव हान्यै । पञ्चानामपि मुख्या भक्ष्याप्तिर्दर्शनादीनाम् ॥ ३८८ ॥ शकुन ज्ञानम् 2711 संमुखमायान्ती वा पृष्ठरवा वा तिरोभवन्ती वा । अत्यन्तदुष्टचेष्टा या वा सा वारयेद्गमनम् ॥ ३८९ ॥ 2712 चापच्युतेव गुलिका वियति जवाद्याति दूरदेशं या । तारा रणाय गन्तुमा इयामा तु मरणाय ॥ ३९० ॥ 2713 मृगयुमृगयां गच्छन्मार्गे मार्गे विमार्गयन्दुर्गाम् । वामरवां तारां वा गृह्णीत मृगेषु दृष्टेषु ॥ ३९१ ॥ 2714 ३९७ स्थानीकृतेषु यदि वा दृग्गोचरमागतेषु वध्येषु । प्रावेशिकेन यायाव्याध: शकुनेन घाटिदस्तद्वत् ॥ ३९२ ॥ अथ हंसचारः । 2715 एकत्र साथै व्रजतां बहूनां तुल्येपि जाते शकुने फलानि । नानाप्रकाराणि भवन्ति येन तं हंसचारं प्रविचारयामः ॥ ३९३ ॥ 2716 शशाङ्कनाड्यामथवार्कनाड्यामन्तः शरीरे प्रविशन्त्युशन्ति । यशः समृद्धिं कुशलं जयं च निर्गच्छतः स्यात्फलवैपरीत्यम् ॥ ३९४ ॥ अथ शुभहंसचारः । 2717 ऐन्दवी वहति नाडिका यदा स्वेच्छया प्रविशति प्रभञ्जनः । पोतकी व्रजति दक्षिणा यदा स्यात्तदा सकलमीप्सितं फलम् ॥ ३९५ ॥ ३९८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2718 स्याद्यदि वामा श्यामा वायुरिडां विशति चेत्तदा तत्र । प्राक्तनशकुनात्किंचिन्यूनं भद्रं भवेन्नियतम् ॥ ३९६ ॥ 2719 मारुते विशति दक्षिणनाडीं दक्षिणा यदि गतिर्भगवत्याः । ईप्सितं फलमुशन्ति तदार्थ निश्चयोत्र मुनिभिः कथितोयम् ॥ ३९७ ॥ 2720 निःसरत्युदरतो यदीडया मारुतो भगवती च दक्षिणा । अल्पकं शुभफलं भवेत्तदा नात्र किंचिदविचारगोचरम् ॥ ३९८ ॥ अथाशुभहंसचारः । 2721 नाडिका वहति तापनी यदा निःसरत्युदरतः समीरणः । अप्रदक्षिणगतिर्धनुर्धरी स्यादनिष्टफलमव्ययं तदा ॥ ३९९ ॥ 2722 वायुर्दक्षिणनाच्या निःसरत्युदरतः समीरणः । प्राक्तनशकुनाञ्यूनं किंचिदनिष्टं भवेत्तत्र ॥ ४०० ॥ ०॥ 2723 यदि वहति वामनाडीपवनो बहिरेति पोतकी वामा । अर्धमनिष्टं भवात प्रस्थितकार्ये तदा नित्यम् ॥ ४०१ ॥ 2724 दक्षिणनाडी पूर्णा पवनेन गतिर्यदा च वामा स्यात् । अल्पकमशुभं भवति ध्रुवमिह नैवास्ति संदेहः ॥ ४०२ ॥ शकुनज्ञानम् 2725 तारा यान्ती सोमनाड्यां वहन्त्यां शस्ता इयामा शोभने कार्यभागे । संत्रासादौ शस्यते वैपरीत्या- त्संमिश्रत्वे स्यात्फलं मिश्रमेव ॥ ४०३ ॥ 2726 तेनैकस्मिन्नेव जाते निमित्ते यादृग्येषां प्राणचारोभ्युदेति । तावृक्तेषां स्यात्फलं मानवानां नैकाकारो हंसचारः कचित्तु ॥ ४०४ ॥ अथ तित्तिरिः । 2727 यात्रायां तित्तिरिर्वामः स्वरः क्षेमाय शस्यते । स एव कन्यकाकार्ये दक्षिणो वरलब्धये ॥ ४०५ ॥ 2728 वामः पूर्व दक्षिणः स्यात्ततो यः पश्चाद्दामश्चिन्तितार्थप्रदाता । स्थैर्यारम्भे लाभकृत्ये प्रवेशे नष्टान्वेषे दक्षिणः श्रेष्ठकारी ॥ ४०६ ॥ 2729 कृष्णतित्तिरिरितीह पतत्री वृत्ततित्तिरिरिति प्रथितो यः । चातकः स्वररवो दधिमल्लो गौरतित्तिरिसमाः शकुनेषु ॥ ४०७ ॥ ३९९ अथ लढा । 2730 लढा दक्षिणगमना यात्रायां वामगा प्रवेशे च । संमुखमायात्यग्रे न तस्य सौख्यादिदात्री सा ॥ ४०८ ॥ ४०० शार्ङ्गधरपद्धतिः 2731 पृष्ठादागच्छन्ती पृष्ठे सौख्यं करोत्युभयभागे । यदि शुध्यति तयुग्मं विवाहयात्रे तदानिटे ॥ ४०९ ॥ 2732 त्रासिता पक्षिणान्येन त्रासमाख्याति यायिनः । दृश्यते संमुखे तस्य वस्तु तद्वस्तुवृद्धिकृत् ॥ ४१० ॥ अथ करायिका । 2733 ग्रामादौ गच्छतां वाम: शुभ: करकरारवः । दक्षिणः करायिकायाः श्रेष्ठो घुलुघुलारवः ॥ ४११ ॥ 2734 प्रवेशे स्याद्दक्षिणतः श्रिये करकरारवः । वामे घुटुघुलारावो वैपरीत्येन शस्यते ॥ ४१२ ॥ 2735 प्रवेशे निर्गमे चैव दक्षिणे च गतिः शुभा । उभयत्रापि वामा तु मूढा स्याद्धबन्धदा ॥ ४१३ ॥ 2736 शब्दं कृत्वोड्डीयते या गत्वा वा कुरुते ध्वनिम् । शब्दायते तरौ वापि वामापि त्रजतां शुभा ॥ ४१४ ॥ 2737 प्रवेशेल्पफला सैव ग्रामे घुलुघुला शुभा । बद्धस्य मुक्तये सद्यो मूढा घुलुघुलापि च ॥ ४१५ ॥ 2738 बद्धस्य द्रव्यनिर्गव्यै तस्याः करकरारवः । वाणिज्यार्थ गच्छतां तु लाभदायी स एव हि ॥ ४१६ ॥ अथ वृकः । 2739 यात्रायामुच्चरन्वामश्चौरभीतिकरो वृकः । दक्षिणे कष्टकृत्सार्थे स्त्री यदि स्यात्तदर्तये ॥ ४१७ ॥ शकुनज्ञानम् 2740 वरस्य परिणीतस्य सवधूकस्य गच्छतः । यद्युत्तरन्ति च वृका निकटे पितृवेश्मनः ॥ ४१८ ॥ 2741 पितृमातृविनाशाय समीपे श्वशुरौकसः । वधूश्वश्त्रोः पुत्रपित्रोरेकवासनिवारकः ॥ ४१९ ॥ (युग्मम् ) 2742 क्षेत्रे याताः कार्षुकस्य विना वृष्टिं तु ये वृकाः । । क्षेत्रमध्ये लुठन्तश्च दुर्भिक्षानर्थसूचकाः ॥ ४२० ॥ 2743 पूर्व गृहीत्वा व्यापारं ग्रामं वा गच्छतो वृकः । प्रयागपढ़वीं वामे प्रापयत्युत्तरं भृशम् ॥ ४२१ ॥ 2744 चौरस्यान्यस्य वा पुंसः परार्थग्रहणाय चेत् । गच्छतो वा समुत्तीर्ण: फलदाता भवेकः ॥ ४२२ ॥ 2745 भवेकानां शकुनो दीप्ते कार्ये सुशोभन: । सर्वकार्याणि मङस्य साधयत्येव सर्वतः ॥ ४२३ ॥ ४०१ अथ हरिणः । 2746 विषमा हरिणा गौरा भाग्यायान्ति प्रदक्षिणम् । प्रस्थाने न शुभा वामाः सकृष्णास्तेपि शोभनाः ॥ ४२४॥ 2747 उत्तीर्य दक्षिणे पूर्व पश्चाद्वामेतिनिन्दिताः । कैश्चित्कृष्णो मृगश्चैकः कैश्चित्सर्वेपि नादृताः ॥ ४२५ ॥ 2748 नेत्ररोगाय ययेको वामगो मृगमध्यतः । लाभदः स स्वपक्षे चेदुत्तीर्य प्रविशेत्यः ॥ ४२६ ॥ ४०२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2749 खनव्युत्तीर्य भूमिं च निधानक्षितिलब्धये । स्वपक्षे परपक्षे तु शस्त्रपातादिभीतये ॥ ४२७ ॥ 2750 उत्तीर्य पृष्ठतो याति वेष्टनं वा करोति चेत् । स्त्रस्थस्य वेष्टनप्राप्तिः समयस्य भयं हरेत् ॥ ४२८ ॥ 2751 घ्नन्तः शृङ्गैर्विषाणाभ्यामुद्देगाय प्रवासिनः । खेलन्तः सुरते वापि कुर्वन्तः कार्यसिद्धये ॥ ४२९ ॥ 2752 यद्युत्तरन्तस्त्रस्यन्ते तदा कार्यस्य नाशकाः । एको दक्षिणगो गौरो मूत्रकृद्यः स लाभदः ॥ ४३० ॥ 2753 मृग्यो वां कृष्णसारो वा नोत्तरन्त्यः शुभावहाः । शुभकार्येषु दीप्ते च कार्ये ते शोभनाः स्मृताः ॥ ४३१ ॥ अथ नकुलः । 2754 नकुलानामपि धन्यं विषमाणां दक्षिणं गतं यातुः । लोमशिकापि श्रेष्ठा दर्शनतस्तारगश्चाषः ॥ ४३२ ॥ अथ मिश्रशकुनानि । 2755 सर्वत्र हंससारसत्रकोर हारीतचऋमिथुनानि । धन्यानि दर्शनरुतैः खञ्जनदात्यूहमासाथ ॥ ४३३ ॥ 2756 शशशस्टकौल गोधाविषधरमार्जारकाँशिका न शुभाः । मार्ग विलय यान्तो दीप्ते कार्ये च ते शुभदाः ॥ ४३४ ॥ 2757 व्याधिबधबन्धशुल्क ग्रहणेष्वन्वेषणे च नष्टस्य । प्रस्थानाद्विपरीतः शकुन: शस्तः प्रवेशे च ॥ ४३५ ॥ शकुनज्ञानम् . 2758 अद्यतने योद्धव्ये शकुने विजयाय यात्रिकविरुद्धः । दिवसान्तरिते युद्धे क्षेम: प्रास्थानिकः शकुनः ॥४३६ ॥ अथ क्षुतम् । 2759 लाभकारि भवेदैन्द्रद्र्यामानेय्यां हानिकृत्तथा । यमालये मरणकन्नैर्ऋत्यां दुःखक़त्क्षुतम् ॥ ४३७ ॥ ४०३ 2760 पश्चिमायां भवेल्लक्ष्मीः शुभवाती मरुद्दिशि । कौबेर्या ध्रुवलाभः स्यादेशान्यां विजयो भवेत् । ब्रह्मस्थाने क्षुते जाते राज्यं निःसंशयं भवेत् ॥ ४३८ ॥ 2761 वामविभागे सफलं न दक्षिणे पृष्ठतः शुभं तच । क्षुतमयेथे नियतं ददाति कष्टं तथा मरणम् ॥ ४३९ ॥ 2762 पौनः पुनिकं व्यर्थ हठहास्यभयादिभिर्विडालस्य । श्वानस्य च मृत्युकरं पशुक्षुतं कष्टदं नियतम् ॥ ४४० ॥ 2763 वस्तुविक्रय कर्तव्ये क्षुतं विक्रयवारकम् । लाभदं वस्तुनो आहे तच्चेत्स्याव्यवसायिनाम् ॥४४१ ॥ 2764 नष्टान्वेषे गच्छतां तु तच्च नष्टाप्तये भवेत् । नव्ये परिधृते वस्त्रे क्षुतं चेदखलाभदम् ॥ ४४२ ॥ 2765 होमपूजाशनक्षेत्रधर्मान्ते चेद्भवेत्क्षुतम् ॥ सविशेष तदा कार्य पुनर्व्यावृय जायते ॥ ४४३ ॥ 2766 क्षुतं प्रेतक्रियान्ते च पुनः प्रेतक्रियाकरम् । बलिनं रिपुमाख्याति क्षुतं रिपुविनिमहे ॥ ४४४ ॥ ४०४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2767 वैद्यस्य गच्छतो रोगं क्षुतं हन्ति क्षणादपि । वैद्याह्वानाय दूतस्य गच्छतो रोगिमृत्युकृत् ॥ ४४५ ॥ 2768 कर्षणान्वेषणे यातुः क्षुतं जलदवृष्टये । हेमादिभूषणे नव्ये विधृते भूषणाप्तये ॥ ४४६ ॥ 2769 शुभादनन्तरं श्रेष्ठमशुभानन्तरं क्षुतम् । अशुभं सर्वकार्येषु तद्विचार्य विचक्षणैः ॥ ४४७ ॥ अथ दिशां स्वभावकथनम् । 2770 उदयास्तौ मूलाव्यौ उत्तरयाम्यो ध्रुवनिवासनामानौ । नैर्ऋतवायव्यौ च प्रमाणचरकाढयौ तेषाम् ॥ ४४८ ॥ 2771 रूटे चैव भवेतामैशानानेय कोणयोरभिधे । सहजं रविगतिजनितं चैषां द्वेधा प्रशान्तदीप्रत्वम् ॥४४९॥ 2772 प्राच्यं दीप्तं मूलं स्वभावतस्तुच्छकार्य च । रवियोगात्मकृतेरपि दीप्ततरा स्याहिगेशानी ॥ ४५० ॥ 2773 एकान्तशान्तमेकं मन्यन्ते मानवा निवासाख्यम् । उग्रस्य च शीतस्य च नाशकर कार्ययुग्मस्य ॥ ४५१ ॥ 2774 प्रमाणं निष्प्रमाणानां प्रमाणं कुरुतेतराम् । पदस्थस्य पदावाप्तिर्नाशकृत्चरितं च तत् ॥ ४५२ ॥ 2775 प्राप्य प्रमाणकोणं यद्यन्यस्थस्य जायते शकुनः । तस्याकस्मात्किचित्सत्वरमुत्पद्यते कार्यम् ॥ ४५३ ॥ शकुनज्ञानम् 2776 न प्रारब्धं सिध्यति न प्रस्थानं प्रमाणमायाति । शकुने प्रमाणजाते विघटेत समागमे संधिः ॥ ४५४ ॥ 2777 विघटितमर्थ घटयति संशयितं वस्तु साधयत्यचिरात् । प्रत्यानयति च नीतं प्रमाणकोणोदितः शकुनः ॥ ४५५ ॥ 2778 प्रत्यूहोपहतानां दिङ्ढानां मतिभ्रमार्तानाम् । प्रायः प्रमाणशकुन: साधीयान् कान्दिशीकानाम् ॥४५६ ॥ 2779 पश्चिममूलं शान्तं स्वभावतस्त्वरितकार्यकृद्धीरम् । सुस्थिर कर्मकरं च प्रोद्दीनं स्याद्रवेर्योगात् ॥ ४५७ ॥ 2780 रिक्तीकरोति पूर्ण रिक्तं पूर्ण करोति नियमेन । प्रायः स्वरूपदीप्तः शकुनश्चरकप्रदेशोत्थः ॥ ४५८ ॥ ४०५ 2781 उत्साहोज्झितमनसां राज्ञां परिमोषिणां जिगीषूणाम् । निरुपायोद्विग्नानां साधुश्चरके सदा शकुनः ॥ ४५९॥ 2782 चौर्यावस्कन्दाहतपर संपत्संभृतप्रदेशानाम् । सद्यो रिक्तीकरणं चरकं शकुनं समुद्भूतम् ॥ ४६० ॥ 2783 भूमिं गतोपि जीवति निगडैरपि संयतो विमुच्येत । युध्यन्ते संनद्धाः क्रोधान्नोदायुधा योधाः ॥ ४६१ ॥ 2784 धरोद्भवं तु शकुनं शुभस्योर्ध्वं शुभाय तत् । अशुभोर्ध्वं न भद्रं स्यात्सर्वत्रैषा विचारणा ॥ ४६२ ॥ 2785 शकटारोपितभाण्डोप्युच्चलति नैव यातुकामोपि । ध्रुवदेशोत्थे शकुने किंत्वेकः प्रवसति स्वस्थः ॥ ४६३ ॥ ४०६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2786 यस्योटजेपि वसतो ध्रुवं समासाद्य जायते शकुनः । मासार्धमस्य न चिरात्पुंसः सौधानि साधयति ॥ ४६४ ॥ 2787 ग्रामारामामरगृहपरिखा वा यदि शाश्वतारम्भात् । सिद्धिं ध्रुवोत्थशकुनो नयति सुखोद्वाहमुख्यांश्च ॥ ४६५ ॥ 2788 ईशानोत्थैः शकुनैचोरा ग्रामं प्रविश्य न लभन्ते । न च रोगात जीवति स्वस्थोप्य स्वास्थ्यमामोति ॥ ४६६ ॥ 2789 ईशानोत्थैः शकुनैर्विशेषतः शूरमण्डलाक्रान्तैः । रिपुवेष्टित इव दूरं त्यक्त्वा स्थानं पलायेत ॥ ४६७ ॥ 2790 पश्चिममूले शान्ते शकुना: शान्ताः शुभावहा: सद्यः । प्राचीमूले च तथा शान्ताः परिणामसौख्यकराः ॥४६८ ॥ 2791 यस्मिन्देशे यथा येषां प्रसिद्धं शकुनं किल । तस्मिन्देशे तथा तेषां फलदं नान्यतः कचित् ॥ ४६९ ॥ अथ स्वरोदय: । 2792 मयंप्राक्तनपुण्यस्य पापस्य च फलप्रदम् । स्वरोदयं प्रवक्ष्यामि यं ज्ञात्वा नावसीदति ॥ ४७० ॥ 2793 स्वरोदये शुभे जाते शकुनैः किं प्रयोजनम् । तस्मिंश्चाप्यशुभे जाते शकुनै: किं प्रयोजनम् ॥ ४७१ ॥ 2794 इडा सोमस्य नाडी स्यापिङ्गला सूर्यनाडिका । इडा सौम्या भवेद्दामा पिङ्गलोया च दक्षिणा ॥ ४७२ ॥ शकुनज्ञानम् 2795 हंसाभिधानः पवनो नाभिमूलात्समुत्थितः । नाडीमार्गेण जन्तूनां प्रकरोति गतागतम् ॥ ४७३ ॥ 2796 इडया संचरन्यायुः सौम्ये कार्ये शुभः स्मृतः । पिङ्गलायां तथा दीप्ते द्वयोः कापि न शोभनः ॥ ४७४ ॥ : 2797 ४०७ अध्ययनमित्रसङ्गप्रवेशयात्राविवाहदानेषु । शुभकार्येष्वखिलेष्वपि शस्तः सोमाध्वगः पवनः ॥ ४७५ ॥ 2798 युद्धवादरतवस्तुविक्रय- द्यूतभोजनभयोग्रकर्मसु । सूर्यमार्गगमनः समीरण- स्तत्त्वदर्शिभिरतीव शस्यते ॥ ४७६ ॥ 2799 शुभ: स्यात्प्रविशन्नन्तर्मारुतो न तु निःसरन् । सौम्ये वा दीप्तकार्ये वा सर्वत्रैषा विचारणा ॥ ४७७ ॥ 2800 यस्यां प्रवहति वायुर्नाडी सा जीवसंयुता गदेिता । यस्यां नैष प्रवहति निर्जीवा सा समाख्याता ॥ ४७८ ॥ 2801 दीप्ते कार्ये नाडी परदिशि निर्जीवितां सदा कुर्यात् । शान्ते च जीवसहितां ततस्तु सिध्यन्ति सर्वकार्याणि ॥ ४७९ ॥ अथ पञ्चतत्वानि । 2802 अम्भस्तत्वं भूमितत्त्वं च वायोस्तत्त्वं तेजस्तत्वमाकाशतत्वम् । पञ्चैतानि प्राणवायुं मिलित्वा नाडीयुग्मे प्राणिनां संचरन्ति ॥ ४८० ॥ ४०८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2803 नाभि यावद्भवेन्मानो वारिणः षोडशाङ्गुलः । धरायाश्च भवेत्तद्वत्प्रमाणो द्वादशाङ्गुलः ॥ ४८१ ॥ 2804 अष्टाङ्गुलस्य कथितो वायोर्मानो विचक्षणैः । चतुरङ्गुलमानं च तेजस्तत्त्वं निगद्यते ॥ ४८२ ॥ 2805 व्यङ्गुलोन्मानमाकाशं कथितं तत्त्वदर्शिभिः । एतानि पञ्च तत्रानि नाडीयुग्मे विचारयेत् ॥ ४८३ ॥ 2806 नीरस्याधो भूमेर्ऋज्वी वायोश्च तिर्यक्स्यात् । ऊर्ध्वं तेजः प्रभवा शून्या गगनस्य गतिरुक्ता ॥ ४८४ ॥ 2807 नीरं वर्तुलमुर्वी चतुरस्रा वायुरर्धचन्द्रः स्यात् । तेजस्त्रिकोणमम्बरमाकृत्या शून्यमुद्दिष्टम् ॥ ४८५ ॥ 2808 जलवसुधातत्त्वाभ्यामुदिताभ्यां सौम्यकार्यमतुलं स्यात् । मारुततेजोभ्यां च प्रारब्धं दीप्तमेति संसिद्धिम् ॥ ४८६ ॥ 2809 शून्यं गमनं निष्फलमखिलेष्वापे शान्तदीप्तेषु । कार्येषु निन्दितं तत्कथितमिदं पूर्वसूरिभिः सत्यम् ॥ ४८७॥ 2810 तत्रापि चिन्तनीयं सोमदिनाधीशनाडिकाचारात् । फलमेतेषामखिलं मिश्रं संजायते यस्मात् ॥ ४८८ ॥ 2811 इडायां यदि भूम्यम्बुतत्रे प्रवहतस्तदा । स्थिर सौम्यादि कार्याणामारम्भः सिद्धिद्भवेत् ॥ ४८९ ॥ 27 पशुलक्षणानि 2812 पिङ्गलायां यदा तत्वं वायोर्वा तेजसो भवेत् । उग्रकर्माणि सर्वाणि तदा सिध्यन्ति निश्चितम् ॥ ४९० ॥ 2813 यदेडायां मरुत्तत्त्वं तेजस्तत्वं भवेदुत । कार्याणां सौम्यदीप्तानां सदा स्यान्मिश्रितं फलम् ॥ ४९९॥ 2814 पिङ्गलायां धरानीरतत्त्वे प्रवहतो यदि । तदोमसौम्य कार्याणां भवेत्फलविमिश्रता ॥ ४९२ ॥ 2815 पिङ्गलायामिडायां वा व्योमतत्त्वं न शस्यते । ॥ कर्मणां शान्तदीप्तानामारम्भे नाशकं यतः ॥ ४९३ ॥ ४०९ 2816 तत्वबलान्नाडीबलमधिकं प्रोक्तं महर्षिभिर्नियतम् । ज्ञानं स्वरचारं नरो भवेत्कार्यनिपुणमतिः ॥ ४९४ ॥ एते नानाशकुनशास्त्रेभ्यः केचिन्ममापि । अथ पशूनां लक्षणानि चिकित्सा च ॥ ८४ ॥ तेषु पूर्व छागः । 2817 भूपानां धनिनां वा गेहेषु वसन्ति संततं पशवः । माह्या: सुलक्षणास्ते कुलक्षणा दूरतस्त्याज्याः ॥ १ ॥ (2818 छागशुभाशुभलक्षणमभिधास्ये नवदशाष्टदन्तास्ते । धन्याः स्थाप्या वेश्मनि संत्याज्याः सप्तदन्ता ये ॥ २ ॥ HE THINGS 2819 स्तन इव च गले लम्बति यश्छागलानां मणिः स विज्ञेयः । एकमणि: शुभफलकृद्धीनफला द्वित्रमणयो ये ॥ ३ ॥ ४१० शार्ङ्गधरपद्धतिः 2820 मुण्डाः सर्वे शुभदाः सर्वसिताः कृष्णदेहाश्च । श्वेतार्धासितदेहा धन्याः कपिलार्धकृष्णाश्च ॥ ४ ॥ 2821 सपृषत्कण्ठाशरावानीलपृष्ठनिभश्च ताम्रवृक्शस्तः । ॥ कृष्णचरण: सितो वा कृष्णो वा श्वेतचरणो यः ॥ ५॥ 2822 यः कृष्णाण्डः श्वेतो मध्ये कृष्णेन भवति पट्टेन । यो वा चरति सशब्दं मन्दं शस्तो न स छागः ॥ ६ ॥ 2823 कृष्णशिरोरुहपादो यो वा माक्पाण्डुरोपरे नीलः । स भवति शुभकृच्छागः सोपि शुभो वामनो यश्च ॥ ७ ॥ 2824 अथाप्रशस्ता: खरतुल्यनादाः ॥१४। प्रदीप्तपुच्छा: कुनखा विवर्णाः । निकृत्तकर्णा द्विपमस्तकाश्च भवन्ति ये वा सिततालुजिह्वाः ८ ॥ अथ शुनकः । 2825 पादाः पञ्चनखात्रयस्तु चरणा: पडिर्नखैर्दक्षिणः ताम्रोष्ठानसो मृगेश्वरगतिर्जिघन्भुवं याति च । लाङ्गूलं ससटं यदृक्षसदृशं कर्णौ च लम्बौ मृदू यस्य स्यात्स करोति पोष्टुरचिरात्पुष्टां श्रियं श्वा गृहे ॥ ९ ॥ 2826 पादे पादे पञ्च पञ्चाग्रपादे HE वामे यस्याः षण्नखा मलिकाक्षी । वक्रं पुच्छ पिङ्गला लम्बकर्णा या सा राष्ट्रं चुकुरी याति पुष्टा ॥ १० ॥ (1 पशुलक्षणानि अथ गावः । 2827 अस्ताविलरूक्षाक्ष्यो मूषकनयनाथ न शुभदा गावः । प्रचलच्चिपिटविषाणा करटाः खरसदृशवर्णाच ॥ ११ ॥ 2828 दशसप्तचतुर्दत्यः प्रलम्बमुण्डानना विनतपृष्ठाः । हूस्वस्थूलग्रीवा यवमध्या दारितखुराञ्च ॥ १२ ॥ 2829 श्यामातिदीर्घजिह्वा गुल्फैरतितनुभिरतिमहद्भिर्वा । अतिककुदा कृशदेहा नेष्टा होनाधिकाङ्गाश्च ॥ १३ ॥ 2830 मार्जाराक्षः कपिलः करटाभो न शुभदो द्विजस्येष्टः । कृष्णोष्ठतालुजिहस्त्रसनो यूथस्य नाशकरणाय ॥ १४ ॥ 2831 स्थूलशकृन्मणिशृङ्गः सितोदरः कृष्णसारवर्णश्च । गृहजातोपि त्याज्यो यूथविनाशावहो वृषभः ॥ १५ ॥ 2832 इयामाकपुष्पचित्राङ्गो भस्मारुणसंनिभो बिडालाक्षः । विप्राणामपि न शुभं करोति वृषभः परिगृहीतः ॥ १६ ॥ 2833 मृदुसंहतताम्रोष्ठास्तनुस्फिजस्ता म्रतालुजिह्वाञ्च । तनुहस्वोच्चश्रवणाः सुकुक्षय: स्पष्टजङ्घाश्च ॥ १७ ॥ 2834 तनुभूस्पृग्वालधयो रक्तान्तविलोचना महोच्छ्रायाः । सिंहस्कन्धास्तन्वल्पकम्बलाः पूजिताः सुगताः ॥ १८ ॥ 2835 वामावर्तेर्वा दक्षिणपार्श्वे च दक्षिणावर्तेः । शुभदा भवन्त्यनडुहोजङ्घाभिचैडक निभाभिः ॥ १९ ॥ ४१२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2836 लम्बैर्वृषणैर्मेषोदरैश्च संक्षिप्तवङ्कणः क्रोडः । ज्ञेयो भाराध्वसहो जवेश्वतुल्यश्च शस्तफलः ॥ २० ॥ 2837 सितवर्णः पिङ्गाक्षस्ताम्रविषाणेक्षणो महावक्र: । हंसो नाम शुभफलो यूथस्य विवर्धनः प्रोक्तः ॥ २१ ॥ 2838 भूस्पृग्वालधिराताम्रविषाणो द्धतककुझांश्च । कल्माषश्च स्वामिनमाचेरात्कुरुते पतिं लक्ष्म्याः ॥ २२ ॥ अथ गवादीनां चिकित्सा । 2839 चूर्णीकृतेषुपुङ्खाया लवणान्वितपिण्डकान् । वारिस्फोटा विनश्यन्ति द्रुतं वेसरवाजिनाम् ॥ २३ ॥ 2840 H धाम्नः कुमारिकापत्रपिण्डो लवणसंयुतः । हन्ति कण्डूं दशाहेन गजवेसरवाजिनाम् ॥ २४ ॥ 2841 कुष्ठसैन्धवसंयुक्तमधुलिप्ताङ्गवाल । द्वेष्येपि कुरुते प्रीतिं वाजिनी प्रसवान्विता ॥ २५ ॥ 2842 तण्डूलीयकमूलानि तथा बिल्वकपित्थयोः । गोघृतेन समालोय सपर्दष्टं तु पाययेत् ॥ २६ ॥ 2843 चन्दनागुरुकुष्ठैश्च लोध्रभार्गीफणिज्जकैः । दंशलेपो विषं हन्ति जंगमं स्थावरं पुनः ॥ २७ ॥ 2844 मूलं हि शालपर्ण्याः शनिवारनिमन्त्रितं रवोर्देवसे । नीतं विधिना बद्धं कण्ठे गण्डापचों हराने ॥ २८ ॥ पशुलक्षणानि 2845 घर्वित्वा लक्ष्मणामूलं प्रेरितं मुखवायुना । योनिमध्यस्थितं गर्भ माहयेन्महिषीगवाम् ॥ २९ ॥ 2846 शाल्मलीतलनिर्यातदर्भखण्डस्य बन्धनात् । शृङ्गनम्रा त्यजत्याशु जरामुद्देगकारिणीम् ॥ ३० ॥ 2847 मधुजीरकगोरम्भातक्रलेपप्रभावतः । वत्सं स्निह्यात गौः क्षीरमतिमात्रं प्रयच्छति ॥ ३१ ॥ 2848 विलिप्तं मधुना चित्रं पाषाणं पुरतः स्थितम् । लिहती मृतवत्सापि प्रस्नौति सुरभी द्रुतम् ॥ ३२॥ 2849 ब्रह्मदण्डीशिफार्के वा बद्धा चक्राङ्कमूलिका । मन्थस्तम्भे सदा रक्षां क्षणस्य करोति सा ॥ ३३ ॥ 2850 अङ्गारैः शाकवृक्षस्य चूर्णितः सघृ॒तैरुयहम् । दत्तैर्नइयत्यतीसारख्यहं पानीयवारणात् ॥ ३४ ॥ 2851 ४१३ वरुणस्य फलाद्धस्तपीडिताद्गलितो रसः । सत्रणे पूरितोशेषं कृमिजालं निपातयेत् ॥ ३५ ॥ 2852 अरलूवृक्षपत्राणां लेपो गोमुखरोगहत् । गोनाससंभवः क्षारो हन्ति पुष्पं चिरोद्भवम् ॥ ३६॥ 2853 ज्वरदोषे समुत्पन्ने पशूनां त्रिकटाकृतिम् । ललाटे लाञ्छनं कुर्यात्स्वल्पं लोहशलाकया ॥ ३७ ॥ ૧૩ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2854 लाजा: कुष्ठं नखं मांसी गोमयं तगरं घृतम् । मयूरो गोमहिष्यादिगोठे धूप ज्वरापहः ॥ ३८ ॥ 2855 मलदोषे समुत्पन्ने गवां कण्ठे विबन्धयेत् । घण्टां तत्र लिखेन्मन्त्रं यावकेनामयापहम् ॥ ३९ ॥ 2856 मन्त्रः । ॐ घण्टाकर्णो वटे रोते गणः प्रोक्तो महाबलः । मारीचिर्नाशनकरः स गाः पातु जगत्पतिः ॥ ४० ॥ अथ पशुवशीकरणम् । 2857 अङ्गुष्टतर्जनीभ्यां गा घ्राणे संगृह्य नामयेत् । मन्त्रेणानेन वश्याः स्युः पशवोश्वादयस्तथा ॥ ४१ ॥ मन्लः । ॐ नमो भगवते विष्णवे पशूनां पतये नमः ठः ठः ॥ 2858 चित्रोत्तरावैष्णवरोहिणीषु चतुर्दशीदर्शदिनाष्टमीषु । स्थानं प्रवेशं गमनं पशूनां धीमान्विदध्यान कदाचिदेव ॥ ४२ ॥ एते नानाशास्त्रेभ्यः । अथ विषापहरणम् । ८५ ॥ 2859 स्थावरं जङ्गमं चेति द्विविधं विषमुच्यते । स्थावर कालकूटादि जङ्गमं भौजगादिकम् ॥ १ ॥ 2860 चिकित्सा कथ्यते तेषां मन्त्रविद्याभिरौषधैः । यां ज्ञात्वा सर्वजन्तूनां नरः स्यादुपकारकृत् ॥ २ ॥ विषापहरणम् 2861 कालकूटादयो भेदा विषस्य नव सन्ति ये । W चिकित्सा कथ्यते तेषां मन्त्रपूर्वमविस्तरात् ॥ ३ ॥ 2862 मारचं सैन्धवं सर्पिर्मधुनिम्बफलानि च । समभागानि पिष्टानि पाययेद्विषमूर्च्छितम् ॥ ४ ॥ 2863 ततोस्य छर्दिरेको च भवतस्तत्क्षणादापे । तस्मिन्निवृत्ते स्वस्थ: स्यात्कालकूटादिमोहितः ॥ ५ ॥ 2864 कर्कोटिकार्कयोर्मूलं चूर्णयित्वा च सर्षपान् । सार्पेषा पाययेन्मन्त्री स्थावरक्ष्वेडशान्तये ॥ ६ ॥ B 2865 वन्ध्याकटिकामूलं गोमूत्रेण घृतेन वा । तण्डुलोदेन पीतं वा निहन्ति निखिलं विषम् ॥ ७ ॥ 2866 स्थावर जङ्गमं चैव नखदंष्ट्रादिकं च यत् । श्रीफलस्य जटां सूक्ष्मां चूर्णीकृत्य निधापयेत् ॥ ८ ॥ ४१५ 2867 शाणद्वयमितं चूर्ण काञ्जिन तु पाययेत् । स्थावरं जङ्गमं क्ष्वेडं तथा दूषीविषं च यत् । तत्सर्व नाशयत्येव नात्र कार्या विचारणा ॥ ९ ॥ 2868 वामकरानामिकया जलपूर्ण सप्तवारमभिमन्य । दक्षिणकरस्थपात्रं तस्मात्स तैव चुलुकानि ॥ १० ॥ 2869 पातुं यस्य च दद्यात्स निर्विषो भवति तत्क्षणादेव । मन्त्रश्च शाबरोयं स उच्यते विषहरः परमः ॥ ११ ॥ ( युग्मम् ) ४१६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2870 शिवः शबररूपेण यदा पार्थमयोधयत् । शिवः श तदा प्रोवाच यान्मन्त्रांस्ते मन्त्रा शाबराः स्मृताः ॥१२॥ मन्त्रः । ॐ गुरुके पाय शरणम् । ॐ चवि चवि चारि भार विसुमाटी ॥ अयोपविषाणि । 2871 हरिद्रां दुग्धसहितामश्वमारविषार्दितः । पिवेत्सशर्करां वापि ततः स्यानिर्विषो नरः ॥ १३ ॥ 2872 तण्डुलीयं गुडूचीं वा धत्तूरस्य विषे पिबेत् । तथा कर्पासपञ्चाङ्गं तत्पञ्चाङ्ग विषापहम् ॥ १४ ॥ 32873 बल्बलान्तस्त्वचं पिष्टां जलेन कृतपिण्डिकाम् । यद्धा कर्णे विषस्थाने at विन्द्याद्विषविनाशिनीम् ॥ १५ ॥ TOODE 2874 1 छागदुग्धेन संपिष्य हरिद्रातिल दूर्विकाः नाशयन्ति प्रलेपेन विषमर्कसमुद्भवम् ॥ १६ ॥ 2875 प्रणश्यति गुडं पीत्वा कूष्माण्डरससंयुतम् । सशर्कर वा गोदुग्धं कोद्रवस्वर्णयोर्मदः ॥ १७ ॥ 2876 ॥ चुलुकैर्जलपानेन जिह्वाकर्षणतोपि वा । पूगीफलमदो याति लवणस्याशनेन वा ॥ १८ ॥ 11 विषापहरणम् 2877 घृतोद्वर्तनतो याति कण्डूतिः कपिकच्छुजा । याति लूता शमं शीघ्रमिङ्गुदीत्वग्विलेपनात् ॥ १९ ॥ 2878 शतधौतं नवनीतं भल्लातकजं विषं हरेलेपात् । ईदृग्विधं समस्तं शमयति नीली तथा लोध्रम् ॥ २० ॥ 2879 गुञ्जाफलानि विंशतिरभयात्रितयं गुडं च पलमात्रम् । कृत्वैकत्र च गुटिकाः कुर्याच्छाणोन्मिताः सकलाः ॥ २१ ॥ 2880 गुटिकात्रितयं भुक्का पीत्वा चोष्णोदकं विरेकः स्यात् । योगोयं दूषीविषहर्ता पथ्यं च तत्र दधिभक्तम् ॥ २२ ॥ 2881 कुठैले मलयजगैरिके सलोध्रे 12 पिप्पल्यौ मधुकसुचर्चिकं च मांसी । एषां यत्समधु नतोच्चटं च चूर्ण तद्दृषीविषमपहन्ति साधु लीढम् ॥ २३ ॥ अथ जङ्गमविषाणि । तेषु पूर्व भुजंगः । Pleasama ४१७ 2882 शेष वासु कितक्षाख्य कर्कोटाब्जमहाम्बुजाः । शङ्खपालश्च जलिको नागा अष्टौ पुराभवन् ॥ २४ ॥ 2883 आद्यन्तौ च तदाद्यन्तौ तदाद्यन्तौ च मध्यमौ । वह्नीन्दुवायुवरुणपुत्रौ पितृसमप्रभो ॥ २५ ॥ 2884 दशाष्टपञ्चत्रिगुणसप्तमूर्धान्वितौ क्रमात् । विप्रौ नृपौ विशो शूद्री हो हो नागौ प्रकीर्तितो ॥ २६ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2885 नागानां जज्ञिरे तेषां सुताः पञ्चशतं पृथक् । ॥ अजरामरणा घोरास्ते सर्वे कामरूपेिणः ॥ २७ ॥ 2886 ૧૯ तदन्वयोद्भवाः सर्पा असंख्येयास्ततोभवन् । ॥ स्वर्गवारिधिपातालभूतलेषु वसन्ति ते ॥ २८ ॥ 2887 फणिमण्डलिराजीला वातपित्तकफात्मका: । क्रमाद्भौमाः स्मृताः 2888 दवकिरास्तु सफणा घोणसा मण्डलान्विताः । राजीला राजिभिश्चित्रा व्यन्तरा मिश्रलक्षणाः ॥ ३० ॥ 2889 सर्पा व्यन्तरा दोषमिश्रिताः ॥ २९ ॥ दवकरस्य दंशः स्याद्रुक्षः शुष्क: सितेतरः । उष्णः सशोफः पीतश्च दंशो मण्डलिनः पृथुः ॥ ३१ ॥ 2890 शोफवान्निग्धशीतश्च दंशो राजीलकः सितः । व्यन्तरादिकृतो दंशो विज्ञेयो मिश्रलक्षणः ॥ ३२ ॥ 2891 दंशे स्थित्वा द्विपञ्चाशन्मात्रा संवर्धते विषम् । मात्रा लध्वक्षरोन्माना निमेषोन्मानिकापि वा ॥ ३३ ॥ 2892 दंशाच्च याति गरलं भालं नेत्रं ततो मुखम् । आस्याच्च धमनीस्ताभ्यो धातून्व्यामोत्यपि क्रमात् ॥ ३४ ॥ 2893 धातोर्धात्वन्तरप्राप्तौ विषवेगो भवेन्महान् । ततो दष्टस्य जायन्ते चेष्टा वेगेषु सप्तमु ॥ ३५ ॥ 2894 वेगो रोमाञ्चमाद्यो रवयति विषजः स्वेदवकोपशोषौ तस्योर्ध्व तत्परी हो वपुषि जनयतो वर्णभेदप्रवेपौ । विषापहरणम् यो वेगः पञ्चमोसौ नयनविवशतां कण्ठभड़ं च हिक्कां षष्टो निःश्वासमोहौ वितरति च मूर्ति सप्तमो दष्टकस्य ॥ ३६ ॥ 2895 यस्याङ्गानां जडत्वं श्वयथुरवयवोद्वेगदाहप्रवेपौ विडेदः केशलुञ्चः सुकरमरुणतापाङ्गयोर्भ्रान्तिरक्ष्णोः । तृष्णा सक्कम्पशूलौ हृदि च विघटना दन्तदन्तच्छदानां इयावं च श्लेष्मपित्तोद्वमनमसृगरं रोमकूपादिषु स्यात् ॥ ३७ ॥ 2896 लालास्रुतिः सितनिभा परिवेषमास्ये नासायाणि वचनानि च सन्धिभेदः । पूर्वाधिका विकृतयो विविधा भवेयु - र्यस्य प्रतिक्षणमसौ खलु कालदष्टः ॥ ३८ ॥ 2897 कृत्तिकाभरणीस्वातिमूलपूर्वात्रयाश्विनीः । विशाखार्द्रामघाश्लेषाचित्राश्रवणरोहिणीः ॥ ३९ ॥ ४१९ 2898 तारास्ताः सर्पदष्टस्य त्यजेन्मन्दकुजौ तथा । पञ्चमी चाष्टमी षष्ठी अमावस्या चतुर्दशी । संध्याचतुष्टयं दुष्टं दुष्टयोगाश्च राशयः ॥ ४० ॥ अथ दूतपरीक्षा । 2899 भाकारणाय मान्त्रिक मागतदूतस्य वचनमादाय 1 कृत्वा प्रमाणमादावाभमन्त्र्य च तत्र मन्त्रेण ॥ ४१ ॥ 22 2900 सप्तत्रिगुणितवारं ततः प्रमाणं पुनः कुर्यात् । वृद्धौ समतायां वा जीवति दष्टो न मानहीनत्वे ॥४२॥ ( युग्मम् ) शार्ङ्गधरपद्धतिः 2901 मन्त्रः । ॐ भट्टिणि रिणि जिणि ॥ दूतमुखोत्थितवर्णान्द्विगुणीकृत्य त्रिभिर्हरेद्भागम् । अत्रशेषे शून्ये वा नो जीवतीति विज्ञेयम् ॥ ४३ ॥ अथ समस्तसर्पाणां तत्क्षणदष्टचिकित्सा । ४२० 2902 दंशकाहिं दशेत्सद्यो दष्टः काष्ठशिलादिना । विषशान्त्यै दहेद्देशं ज्वलोल्काकनकादिना ॥ ४४ ॥ 2903 अवोमलेन बास्यार्लेिपे संशोषयेच तम् । दष्टाङ्गं छेदयेद्दशोपरिष्टाद्वन्धयेद्दृढम् ॥ ४५ ॥ 2904 सर्पदष्टप्रवेशे तु स्वयमेव विचक्षणः । मूत्रयेत्तत्क्षणादेव निर्विषत्वमवाप्नुयात् ॥ ४६ ॥ 2905 सद्यो भुजंगदंशे रविमलपूरिते कदाचिदपि । व्रजति न धातुषु गरलं सत्यं पाषाणरेखेव ॥ ४७ ॥ 2906 सघृतं मरिचं पेयं जीवो वा जीवलक्षणः । रामठेक्ष्वाकुपञ्चाङ्ग पूर्ण वा नस्यतो हितम् ॥ ४८ ॥ अथ दवकर चिकित्सा । 2907 शिरीषबीजपुष्पार्कक्षीरबीजकटुत्रयम् । विषं विनाशयेत्पानलेपनस्याञ्जनादिना ॥ ४९ ॥ 2908 शिरीषपुष्पं स्वरसेन भावितं त्रिः सप्तकृत्वो मरिचं सिताइयम् । विषापहरणम् प्रयोजयेदञ्जन पानभावने- विमोहितानामपि सर्पदंशिनाम् ॥ ५० ॥ 2909 नतोषणं निशादारु करंजोर्क: शिला मधु । यष्टेिः शिरीषं कृष्णा च गणोयं विषसूदनः ॥ ५१ ॥ : 2910 पञ्चाङ्गं कृष्णपञ्चम्यां शिरीषस्य रसादिना । गृहीत्वा मूत्रपिटैस्तैर्विषद्भ्यो गुटिकाः कृताः ॥ ५२ ॥ 2911 छायाशुष्का रक्तिमात्रा: सर्वकर्मसु योजयेत् । जातवत्सशकृइत्समूत्रवर्तिर्विषं हरेत् ॥ ५३ ॥ 2912 हिङ्ग्ग्रलशुनत्र्योषाधान्याम्लगुलिका तथा । मांसीचन्दनसिन्धूत्थकृष्णायष्ट्यूषणोत्पलैः समूत्रैरञ्जनं सद्यो विषप्तप्रबोधनम् ॥ ५४ ॥ ॥ 2913 अर्ककर्पासयोर्मूलं जलपीतं जयेद्विषम् । पटोलमूलनस्येन कालदष्टोपि जीवाते ॥ ५५ ॥ 2914 मूलं सुवर्णजात्या मूले सेफन्दकनकयोर्वापि । दत्ते नस्ये पाने चैकैकं गरलनाशनं गदितम् ॥ ५६ ॥ 2915 वैरेचनफलमज्जानिम्बुकरसभावितस्तु बहुवारम् । लालाघृष्टो निहितो नेत्रयुगे हरति कालविषम् ॥ ५७ ॥ 2916 पाठामूलं विनिष्पिष्य गोघृतेन पिबेत्तु यः । स भवेद्वेिषनिर्मुक्तो नात्र कार्या विचारणा ॥ ५८ ॥ ४२१ 2917 एकविंशतिसंजप्नं जलं मन्त्रेण पाययेत् । यदा वान्तिस्तदा मृत्युर्न वान्तिर्जीवति ध्रुवम् ॥ ५९ ॥ ४२२ शार्ङ्गधरपद्धतिः मन्त्रः । ॐ नीलकण्ठः विमुक्षः क्षः क्षः ॥ अथ मण्डलिचिकित्सा । 2918 त्रिवृन्निशायष्टिफलत्रयीस्नु क्क्षीरान्विते गव्यचतुष्कयुक्ते । ब्राह्मीरसे साधितमाज्यमुच्चै ॥ विनाशयेन्मण्डलिनां विषार्तिम् ॥ ६० ॥ Y 2919 अजामूत्रं च तद्विष्टा सूकरस्य तथैव विट् । बुद्बुदं लेपतो हन्यान्मण्डलिक्ष्वेडसंभवम् ॥ ६१ ॥ 2920 चूर्ण तक्रभवं सुहीतरुशिफा पक्कं कदल्याः फलं तुम्बीहिजमुनेः शिफा शिवजलं नीली सगुम्फा शिफा । चूर्ण नागलतादलं दधिनृपौ लोणस्य पिण्डत्रयं योगानामिदमाशु मण्डलिविषं लेपेन निर्मूलयेत् ॥ ६२॥ 2921 काकमाची तथा कुष्टं गोतक्रेण च पाचयेत् । नाशयेन्मण्डलिक्ष्वेडमगदोयं सुनिश्चितम् ॥ ६३ ॥ अथ राजील चिकित्सा । अथ राजीलदष्टेन पेया कृष्णा ससैन्धवा । सकृष्णा खण्डदुग्धाज्यं पातव्यं वापि माक्षिकम् ॥ ६४ ॥ 2922 सकुष्ठरेणुकव्योषच्छत्रातिविषमक्षिकाः । कटुकागृहधूमाद्या नन्ति राजीलजं विषम् ॥ ६५ ॥ 2923 शिखेिपिच्छवचाहिङ्गुलशुनं नकुलास्थिभिः । मरीचतुल्यैर्धूप: स्याद्दिषहा स्नुहिवह्निजः ॥ ६६ ॥ विषापहरणम् 2924 जिनेहा नासया दावरोचनासिन्धुजाङ्गुलीम् । पिबेवा गुलिकानां तु व्योषं सबकुलास्थि वा ॥ ६७ ॥ अथ व्यन्तरचिकित्सा । 2925 अगदैः सर्वसामान्यैर्व्यन्तराणां विषं हरेत् । धूपो देवीसहापिच्छखण्डनैस्तद्विषापहः ॥ ६८ ॥ 2926 व्योषपिच्छविडालास्थिनकुलाङ्गरुहैः समैः । चूर्णितैर्मेषदुग्धाक्तैर्धूपः सर्वविषापहः ॥ ६९ ॥ 29276 मन्त्रेणानेन सलिलमभिमन्व्यैकविंशतिम् । ॥ पाययेत्सर्पदष्टस्य निर्विषो भवति क्षणात् ॥ ७० ॥ 2928 व्यन्तरगोनसलूतागर्दभविस्फोटकरभमागण्डाः । मूषिककीटविषाणि स्थावरमपि नाशमायाति ॥ ७९ ॥ 2929 दष्टमौलौ सुधां ध्यात्वा वर्षन्तीं मेघमालिकाम् । दर्भैर्मयूरपिच्छेर्वा मार्जयेन्मान्त्रिकस्ततः ॥ ७२ ॥ 2930 ध्यानेन जलपानेन मार्जनेनाखिलं विषम् । प्राणिनां नश्यति क्षिप्रं मेघमालाप्रभावतः ॥ ७३ ॥ मन्त्रः । ॐ साले माले हर विषवेगं हा हा हीही समरी अं hitware वेलं अंवेगहिॐ नागेन्द्रद्रुमं रुद्रं अटं मः बूं बूं लं सः ठः ठः ॥ ४२३ अथ सर्पसामान्यचिकित्सा । 2931 दधि मधु नवनीतं पिप्पली शृङ्गवेर मरिचमपि च कुष्ठं चाष्टमं सैन्धवं च । ४२४ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः यदि दशति सरोषस्तक्षको नागराजः अगदमपि च कुर्यानिर्विषं तत्क्षणेन ॥ ७४ ॥ 2932 अलाबुबीजं त्रपुसस्य बीजं तस्यैव तोयेन च तम्निषिक्तम् । आलेपनाद्यैर्विधिवत्प्रयुक्तं हन्याद्विषं तक्षक संभवं च ॥ ७५ ॥ 2933 श्वेतवचां घृतमरिचे गुञ्जां च पिबेद्भुजंगसंदष्टः । छर्दिविरेकौ भवतस्ततः मुखी स्याद्विषैर्मुक्तः॥ ७६ ॥ 2934 आलिर्दिव्यौषधी प्रोक्ता सूक्ष्मकण्टकसंवृता । विमुच्यते विषैः प्राणी पीत्वा तोयेन तज्जटाम् ॥ ७७ ॥ अथ घोणसीविद्या । 2935 सप्ताभिमन्त्रितं नीरं सर्पदष्टस्य पाययेत् । दर्भेर्मयूरपिच्छैर्वा मार्जयेदेकविंशतिम् ॥ ७८ ॥ 2936 स्थावरजङ्गमगरलं भूतग्रहशाकिनीप्रभृतीन् । गर्भोद्भवं च शूलं दृष्टिविषं स्फोटकं लूताः ॥ ७९ ॥ 2937 नाशयति घोणसीयं विद्यामन्त्रेण पूर्वसिद्धेन । जापः सहस्रमानो मन्त्रस्य शतं च होमः स्यात् IT ८० ॥ मन्त्रः । ॐ ह्रीं नमः श्रीघोणसेहरे २ वरे २ तरे २ वां २ चल २ लां २ रां २ सर २क्षं २क्षां २क्षीं २हीं २ हूं २ न्हां भगवति श्रीघोणसे घ ५ सः ५ हर ५ वः ५ ठः ५ मः ५ वरविहंगमानुजे क्ष्मांक्ष्मी क्ष्मूं मैं क्ष्मों क्ष्म रा रो सय २ ठ २ श्रीघोणसे हो स्वाहा ॥ विषापहरणम् अथ लहरीसमुत्थापनम् । ह्रां ह्रीं आस्तीकाय क्रीं क्लीं विषविनाशनाय ॐ वः ॐ यः ॐ हर ४ कर्णे जपेद्दष्टः समुत्तिष्ठति ॥ 28 अथ सर्पोच्चाटनम् । 2938 सप्ताभिमन्त्रितान्यत्र कर्करानेकविंशतिम् । क्षिपेत्ततः पलायन्ते सर्पास्त्रासपरायणाः ॥ ८१ ॥ मन्त्रः । ॐ ह्रां २ ह्रीं २ हूं २ हों २ हौं २ हूं २ हः ॥ अथास्तीकमन्त्रः । 2939 ॐ सर्पापसर्प भद्रं ते दूरं गच्छ महाविष । जनमेजयस्य यज्ञान्ते आस्तीकवचनं स्मर ॥ ८२ ॥ 2940 आस्तीकवचनं स्मृत्वा यः सर्पो न निवर्तते । शतधा भिद्यते मूर्ध्नि शिंशवृक्षफलं यथा ॥ ८३ ॥ अनेन त्रिवेलं पठितेन सर्पाः स्थानं त्यक्त्वा यान्ति । अयोषधम् । 2941 रसोनर ससंलिप्तकर्पासास्थीनि विक्षिपेत् । बिलद्वारे ततः सर्पाः प्रणश्यन्त्यतिवेगतः ॥ ८४ ॥ अथ सर्परक्षा । 2942 वस्त्रे ग्रन्थि ददन्मन्त्री सप्तवेलं जपेन्मनुम् । देहे ग्रन्थियुतं वासो यावत्तावत्र सर्पभीः ॥ ८५ ॥ ४२५ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2943 मन्त्रः । ॐ दष्टकर अष्टकर कालिङ्गनाग हरिनाग सर्प डुण्डी विसु दाढवन्धन शिवगुरुप्रसाद ॥ लज्जामूलमधः पुष्पीमूलं बद्धं यदा करे । तदा तस्य न सर्पेभ्यो भयं कुत्रापि विद्यते ॥ ८६ ॥ 2944 ४२६ सितवर्षाभूमूलं पुष्यर्क्षगृहीत मतिशुचिविधानात् । तण्डुलजलेन पिबतः सप्तदिनं सर्पभीर्नास्ति ॥ ८७ ॥ 2945 आषाढशुक्लपक्षे भानोदिवसे शिरीषवृक्षस्य । मूलं जलेन पिट्ठा पिवेन भीस्तस्य सर्वोत्था ॥ ८८ ॥ 2946 आवत्सरमहिमीतिर्न स्यादस्य प्रभावेण । शुकनासां च पिवेद्यो जलपिष्टां तस्य भीर्नास्ति ॥ ८९ ॥ अथ वृश्चिक विषचिकित्सा । 2947 पलाशबीजमर्कस्य दुग्धे पिष्टं हरेत्क्षणात् । विषं वृश्चिकसंभूतं दंशस्थानविलेपनात् ॥ ९० ॥ 2948 वृद्धकर्पासमूलं च मेषशृङ्गी च वारुणी । एकैकेन प्रयोगेण वृश्चिकोवतरत्यलम् ॥ ९९ ॥ 2949 घृताक्तदुग्धलेपेन मधूकस्वेदतोथवा । सैन्धवोष्णाज्यपानेन वृश्चिकस्य विषं व्रजेत् ॥ १२ ॥ 2950 अथ मन्त्रमिमं कर्णे जपेद्देशं स्पृशेत्तथा । एकविंशतिवारं च वृश्चिकक्ष्वेडशान्तये ॥ ९३ ॥ विषापहरणम् 2951 मन्त्रः । ॐ आदित्यरथवेगेन विष्णुबाहुबलेन च । गरुडपक्षपातेन भूम्यां गच्छ महाविष ॥ ॐ श्रीपक्षियोगिपादाज्ञा श्रीशिषोत्तमप्रभुपादाज्ञा ॥ १४ ॥ अथवा द्वितीयं मन्त्रं पूर्वोक्तविधानेन जपेत् । 2952 मन्त्रः । हिमवदुत्तरे पार्श्वे कपिलो नाम वृश्चिकः । तेनाहं प्रेषितो दूतो गच्छ गच्छ महाविष । किलिकिलि स्वाहा डाकिनी स्वाहा फट् रेपविष ॥ ९५ ॥ अथापरविषाणि । 2953 खर्जूरालीढमङ्गं यत्तस्मिन्नङ्गे विनिक्षिपेत् । दीपतैलं ततस्तीत्रं विषं नश्यति देहिनाम् ॥ ९६ ॥ 2954 हरेच्छिरीषपञ्चाङ्गं व्योषं शतपदीविषम् । सस्नुक्क्षीरं शिरीषास्थि हरेहदुरजं विषम् ॥ ९७ ॥ 2955 शिलातालककुष्ठानि भावयेत्तुलसीरसैः । याति तत्पानतः शीघ्रं विषं मूषकसंभवम् ॥ ९८ ॥ 2956 आखुना भक्षितस्याथ नामोच्चार्य समुद्धरेत् । मार्गधूलिं क्षिपेरं तस्य शीघ्रं सुखं भवेत् ॥ ९९ ॥ 2957 ४२७ कुस्तुम्बरं निशायुग्मं शिरीषकुसुमैः समम् । कान्तापुष्पं पिबेन्मूलं समस्ता खुविषापहम् ॥ १०० ॥ 2958 कार्णकार ससौवीरगुप्तां त्रिकटुमाधवीम् । यष्टीधान्यगुडक्षीरं दष्टो मत्तगुना पिबेत् ॥ १०१ ॥ ४२८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2959 अङ्कोलपत्रधूपेन यहा केशसमन्वितैः । सक्तुभिः कटुतैलाक्तैर्यातिमत्स्यविषं क्षयम् ॥ १०२ ॥ 2960 शृद्धिमत्स्यविषे स्वेदो घृतकपसपिण्डिका । केसरं तगरं शुण्ठी मारेचं हन्ति लेपतः ॥ १०३ ॥ 2961 मक्षिकाया विषं या घृतसैन्धवलेपतः । तप्ताय: स्वेदतो भृङ्ख्या वराटयाश्च विघर्षणात् ॥ १०४ ॥ 2962 वृकव्याघ्रतरवृक्षशृगालद्वपवाजिनाम् । रुधिरं स्रावयेदंशाहहेलोहशलाकया ॥ १०५ ॥ 2963 श्यामासुरभिजिह्वा च निःशेषप्राणिसंभवम् । नखदन्तत्रिषं हन्ति मधुना सह लेपतः ॥ १०६ ॥ 2964 वटनिम्बशमीकल्ककषायो हन्ति लेपतः । नि: शेषजीवजातीनां नखदन्तविषं द्रुतम् ॥ १०७ ॥ 2965 पाठामूलं लिप्तं दंशस्थाने जलेन संपिष्टम् । सर्वेषां कीटानां विषमपहरति क्षणादेव ॥ १०८ ॥ एते नानागारुडशास्त्रेभ्यः । अथ भूतविद्या । ८६ ॥ 2966 तत्र देवासुर नागत्रिदोषादिसमुपसृष्टचित्तस्योन्मादिनश्चिकित्सा कथ्यते । राजीकरञ्जव्याघाताशरीषार्कनिशायुगम् । प्रियस्त्रिफलादारुहिङ्गुव्योषं कुचन्दनम् ॥ १ ॥ भूतविद्या 2967 मञ्जिष्ठोयासमूलं च तद्गुली महनाशनी । पाननस्याञ्जनाले पस्नानोइर्तनधूपनात् ॥ २ ॥ 2968 कृष्णाक से रुखर्जूर्यो बदरी मधुकम्बरी । शर्करा मधु सर्पिश्च सर्वोन्मादे पिबेदिदम् ॥ ३ ॥ 2969 निम्बपञ्चवचाराजीहिङ्गु गोमेषरोमभिः । हिङ्ग्यावह्निलशुनैपौ स्यातां महापौ ॥ ४ ॥ 2970 पाठापथ्यावचाशियुसिन्धुव्योषैः पृथग्जलैः । अजाक्षीराढके पक्कं सर्पिः सर्वग्रहान्हरेत् ॥ ५ ॥ 2971 विद्या चण्डासिधारेयं ग्रहनी कर्णजापतः । एकविंशतिज तैश्च सर्षपैस्ताडयेन्मुखे ॥ ६ ॥ मन्त्रः । ॐ नमो रत्नत्रयाय नमश्रण्डवज्रपाषाणाय महामव- सेनापतये नमञ्चण्डवज्रशृङ्खलाय प्रदीताय प्रज्वलितह- स्ताय प्रज्वलितार्चितदीप्तकेशाय नीलकण्ठाय विभ्रान्त- रूपाय लम्बोदराय महाज्ञानवक्राय भ्रुकुटीमुखाय चतु- र्दष्ट्राय करालाय महाविकृतरूपाय वचगर्भाय एह्येहि कायमनुप्रविश्य शिरसि गृह्ण २ चक्षुषी वालय २ हेिरि २ भिरि २ किं चिरायसि २ देवदानवगन्धर्वयक्षराक्षस- भूतप्रेतपिशाचनागांस्त्रासय २ कम्पय २ समयमनुस्मर हन २ दह २ पच २ मथ २ विध्वंसय २ चण्डासि- धाराभीतमतिराज्ञापयति हुं फट् ठः ठः स्वाहा ॥ 2972 बलिर्मद्येन मांसेन मत्स्यैस्तैलेन सक्तुभिः । माषापूपैः सकल्माषैरैशान्यां दिशि दीयते ॥ ७॥ ४२९ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ बलिनिवेदनम् । 2973 मन्त्रः । भूतानि यानीह वसन्ति तानि बलिं गृहीत्वा विधिवत्प्रयुक्तम् । अन्यत्र वासं परिकल्पयन्तु रक्षन्तु तान्यच नमोस्तु तेभ्यः ॥ ८ ॥ एते नाना संहिताभ्यः । अथ बालग्रहोपशमनम् ॥ ८७ ॥ जन्मदिवसादारभ्याष्टादशवर्षपर्यन्तं देवीग्रहा मनुष्यं गृह्णन्ति तासां च नामानि । पापिनीभीषणी घण्टालीका कोलीहंसाविकाकाकटी मुक्तकेशीश्रीदण्डीमहिषीरोदनी पूतना मुकुटीगोमुखीपिङ्गलालटनापङ्कजाशीतलायमुनाकुम्भकर्णिकातापसीराक्षसीचपलायातनारोदनी चटका चञ्चलाधावनीजवनाजातवेदाकालिनी कलहंसीदेवदूती बालिका वायवीमण्डकाबन्ध की कुमारीप्रभृतयः । 2974 नखदन्तविकारी स्यान्निद्राहीनोथवा भयोद्वेगी । दुर्गन्धी बहुचेष्टी बालो बालग्रहाविष्टः ॥ १ ॥ 2975 दूर्वा सतिक्ता विषमच्छदत्व- क्प्रोवर्तनाद्धन्ति शिशुहार्तम् । सप्तच्छदाश्वत्थमधूकशेलु- पत्रकथाम्भः स्लपनाच्च शीतात् ॥ २ ॥ 2976 वंशत्वग्जतुसंयुतं सलशुनं सारिष्टपत्रं घृतं निर्माल्यं नरकेशसर्पिरुरगत्वग्गौरराजीयुतम् । सिद्धार्थ जतुनिम्बपत्रसहितं वंशत्वगाज्यान्वितं धूपानां त्रयमेतदाशु सकलान्बालग्रहाचा शयेत् ॥ ३ ॥ कौतुकान 2977 सर्वबालमहेषु स्यान्मन्त्रोयं सार्वकामिकः । बालरक्षाविधाने च तथा दर्भादिमार्जने ॥ ४ ॥ मन्त्रः । ॐ नमः सर्वमातॄणां हृदयं मोटय २ भञ्जय २ काटय २ स्फोटय २ स्फुट २ तुण्ड २ गृह २ आकट्ट २ विकट्ट २ त्रोटय २ एवं सिद्धमाज्ञापयति हर २ निर्दोषं कुरु २ बालिका बालो वा स्त्रीपुरुषौ वा सर्वग्रहाणामुपक्रम्यतु ॐ चामुण्डे नमो देव्यै २ हः ह्रीं २ ह्रीं अपसरन्तु दुष्टग्रहा हुं हुं तद्यथा गच्छन्तु गुह्यका अन्यत्र स्थाने उ रुद्रो ज्ञापयति ठः ठः स्वाहा ॥ एते आगमशास्त्रेभ्यः । अथ कौतुकाने ॥ ८८ ॥ 2978 । भूपानां रसिकानां धनिनां वा कौतुकेषु सक्तानाम् ग्रन्थानालोक्य मया क्रियते किंचिद्विनोदार्थम् ॥ १ ॥ 2979 रथ्याकूपतरुच्छायाप्रेतभूदेवगेहजाः । वल्मीकसंभवा वह्लिदग्धपानीयपीडिताः ॥ २॥ 2980 हिमाखुक्रिमिभिर्युक्ता मृदुकाकालसंभवाः । ओषध्यो विधिनानीता न कार्य साधयन्ति ताः ॥ ३ ॥ ( युग्मम् ) 2981 अतः प्रशस्ते नक्षत्रे शुभे वारे शुचिष्मता । औषधं विधिवद्राह्यं स्मृत्वा देवीं च सुप्रभाम् ॥ ४ ॥ मन्त्रः । ॐ सुप्रभायै नमः । 2982 पुण्यार्के मूलार्के हस्तार्के चोत्तरार्कदिवसेषु । ग्राह्यं प्रातद्रव्यं निमन्त्रितं मानुसुतदिवसे ॥ ५॥ ४३२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 2983 पुष्येपराजितामूलमुद्धृतं सर्पिषा युतम् । पीतं वा कंधराबद्धं गण्डमालाविनाशनम् । चित्रोद्धृतं गले बद्धं कुन्दमूलं निहन्ति ताम् ॥ ६॥ 2984 कण्ठे रज्जुं बडा मृतस्य पुंसस्तु रज्जुमादाय । तस्याः खण्डं कण्ठे बद्धं गण्डस्रजं हरति ॥ ७ ॥ 2985 बब्बूलबन्दकं बद्धं कट्यामर्शोविकारनुत् । तथा शेफालिकायास्तु वायुपीडाहरं स्मृतम् ॥ ८ ॥ 2986 काकजङ्घाजटा निद्रां कुरुते मस्तके स्थिता । पुष्योद्धृतं शुनःपित्तमपस्मारघ्नमञ्जनात् ॥ ९ ॥ 2987 निर्गुण्याः सहदेव्याश्च कटौ बद्धं जटाइयम् । प्रातरादित्यवारे च सर्वज्वरविनाशकृत् ॥ १० ॥ 2988 कन्याकर्तितसूत्रेण बद्धापामार्गमूलिका । ऐकाहिकज्वरं हन्ति शिखायामतिवेगतः ॥ ११ ॥ 2989 कर्णे बद्धा रवी श्वेततुरंगरिपुमूलिका । सर्वज्वरहरा श्वेतमन्दारस्य च मूलिका ॥ १२ ॥ 2990 काकमाचीशिफा कर्णे बद्धा रात्रिज्वरापहा । पाणिस्थं वृषवृन्दाकं द्यूते वितनुते जयम् ॥ १३ ॥ 2991 काकजङ्घारसः कर्णे क्षिप्तो बाधिर्यनाशनः । हन्ति कर्णे जटा बद्धा तस्या नेत्रामयं ध्रुवम् ॥ १४ ॥ कौतुकान 2992 गृहीतं रेवतिऋक्षे पिप्पलस्य च वन्दकम् । महिलानां करे बद्धं परमं गर्भधारणम् ॥ १५ ॥ 2993 धत्तूरमूलिका पुष्ये गृहीता कटिसंस्थिता । गर्ने निवारयत्येव रण्डावेश्यादियोषिताम् ॥ १६ ॥ 2994 राजिकां तिलतैलं च पिट्टा नारी ऋतौ पिवेत् । त्रिदिनं तेन गर्भस्य संभवो नैव जायते ॥ १७ ॥ 2995 पिवति प्रसूतिसमये काञ्जिकयुक्तं जपाभवं पुष्पम् । न बिभर्ति सा प्रसूतिं धृतेपि तस्या न गर्भ: स्यात् ॥ १८ ॥ 2996 बब्बूलवृक्षपुष्पाणि गोदुग्धेन पिबेतौ । या नारी गर्भसंभूतिः पुनस्तस्यां न जायते ॥ १९ ॥ 2997 ज्ञात्वा तु गर्ने गर्भिण्याः सार्धमासइयोन्मितम् । तदैकवर्णगोक्षीरे पिबेदर्भस्य मञ्जरीम् ॥ २० ॥ 2998 ४३३ पिष्टां गृहीतां च रवेर्दिने शुचिविधानतः । भवन्ति पुत्रिका यस्याः सा पुत्रं जनयेब्रुवम् ॥ २१ ॥ (युग्मम् । ) 2999 ऋतुझाता पिबेन्नारी श्वेतकण्टारिकाजटाम् । पयसा पुत्रसंभूतिस्तस्याः संजायते ध्रुवम् ॥ २२ ॥ 3000 भूनागलज्जालुकयोः कल्कसंलिप्तशेफसा । या नारी रमते सा स्यादन्येषां पुंस्त्वनाशिनी ॥ २३ ॥ ४३४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3001 द्विपदशन: पुटदग्धः साजक्षीरो रसाञ्जनोपेतः । दिनसप्तक प्रलेपात्खलतेरपि रोमसंजनकः ॥ २४ ॥ 3002 कर्पूरभल्लातकशङ्कचूर्ण क्षारो यवानां समनः शिलश्च । तैलं विपकं हरितालमिश्रं निर्मूललोमानि करोति सद्यः ॥ २५ ॥ 3003 अङ्कोल्लवीजमज्जानां सूक्ष्मचूर्ण विधीयते । तिलतैलेन तच्चूर्ण सम्यकृत्वा च भावयेत् ॥ २६ ॥ 3004 मर्दयित्वोष्णतोयेन गृह्णीयात्तैलमुत्तमम् । नानाकर्माणि सिध्यन्ति तैलेनानेन योगिनाम् ॥ २७ ॥ (युग्मम् ।) 3005 अपक्कमपि चूतस्य फलं द्रवति वेगतः । गुडशुण्ठीपलेपेन विवृतं शश्वदातपे ॥ २८ ॥ 3006 निच्छल्लिदारितं राजीचूर्ण गुग्गुलमर्दितम् । अपक्कमपि चूतस्य फलं सुस्वादु जायते ॥ २९ ॥ 3007 केतकी पत्रकुटैलादलकेसर चूर्णतः । दिव्यगन्धं भवेद्वारि मोहितालिकदम्बकम् ॥ ३० ॥ 3008 चन्दनैलादलोशीरतगरैर्वासिते जले । पीते संजायते नित्यं गन्धो वपुषि भोगिनाम् ॥ ३१ ॥ 3009 पादांशपत्रकोन्मिश्रजलचन्दनशियुभिः । केतकीपुष्पसंवादी गन्धो भवति निश्चितम् ॥ ३२ ॥ कौतुकानि 3010 शिग्रुजटारसभावितचूर्णः सर्षपखलिरिह रात्रावुषितः । चम्पकगन्धसमं शुचिगन्धं कुरुते स्नानविधौ विनियुक्तः ॥ ३३ ॥ 3011 अतिपक्ककपित्थेन लिप्तपात्रे सुयामितम् । दुग्धमस्तुविहीनं स्याच्चन्द्रबिम्बोपमं दधि ।॥ ३४ ॥ 3012 धात्रीफलर सैलिप्तेपक्कपात्रे सुयामितम् । गतमृत्कं जलाधौतं पात्ररूपं भवेदधि ॥ ३५ ॥ 3013 शालिमण्डेन संलिप्तशुष्कशुद्धेन वाससा । छादिते वेणुपात्रे स्यात्सुदुग्धं यामितं दधि । ३६ ॥ 3014 फलान्यनेकवृक्षाणां मधुना मदनेन च । लिप्तवृन्तानि तिष्ठन्ति क्षतहीनानि वै चिरम् ॥ ३७ ॥ 3015 ककुभस्य फलं पुष्पं लाक्षा श्रीवासगुग्गुलू । श्वेतापराजितामूलं विडङ्गान्वितसर्षपाः ॥ ३८ ॥ ४३५ 3016 धूप: सर्जरसोपेतः प्रसरन्गृहमध्यतः । सर्पाखु मत्कुणान्यूकान्नाशयत्येव गन्धतः ॥ ३९ ॥ अथ क्षेत्ररक्षा । 3017 कुम्भे विद्यां समभ्यर्च्य मन्त्रिता बलविद्यया । वालुका: श्वेतसिद्धार्थान्क्षेत्रमध्ये विनिक्षिपेत् ॥ ४० ॥ ४३६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3018 शलभाः सारसाः कीरा वराहमृगमूषकाः । शशकाञ्च ततो यान्ति बलविद्याप्रभावतः ॥ ४१ ॥ मन्त्रः । ॐ नमः सुरेभ्यो बल २ ज २ चिरि २ मिलि २ स्वाहा ॥ अथ सिंहरक्षा । 3019 रेखया कुण्डलं कुर्यान्निजसार्थसमन्ततः । मान्त्रिको धनुषः कोट्या जपेन्मन्त्रं तु शाबरम् ॥ ४२ ॥ मन्त्रः । नन्दायणु पुत्त सायरिउपहारु मोरी रक्षा कुकुर जिम पुंछी दुल्लावइ उरहइ पुंछी परहई मुहि जाह रे जाह । आठ संकला करि उर बन्ध उं वाघ वाघिणि कउ मुह बन्धर कलियाखिणीकी दुहाई महादेवकी पूजा पाई टालाहे जई आगली विष देहि ॥ 3020 बोलला इति शब्देन प्रोच्चैरुक्तेन मन्त्रिणा । यावहूरं श्रुतः शब्दस्ततः सिंह: पलायते ॥ ४३ ॥ 3021 पिशुनात्तस्करात्सिंहादपमृत्योस्तथा शरात् । रक्षां करोति मन्त्रोयं पठितः शबरस्त्रिया ॥ ४४ ॥ 3022 रक्षां कुर्वीत तर्जन्या दिक्ष्वष्टस्वपि बुद्धिमान् । अथवा निक्षिपेद्दिक्षु कर्करानभिमन्त्रितान् ॥ ४५ ॥ मन्त्रः । ॐ आडू चूडू वाढी कोडी चोरु चाटु कालु कांडु वाघु स्वाहा ॥ अथ विद्युद्वारणम् ॥ 3023 जैमिनिश्च सुमन्तुश्च वैशम्पायन एव च । पुलस्त्यः पुलहो विष्णुः षडेते वज्रवारणाः ॥ ४६ ॥ कल्पस्थानम् 3024 मुनेः कल्याणमन्त्रस्य जैमिनेश्चापि कीर्तनात् । विद्युदग्निभयं नास्ति लिखिते तु गृहोदरे ॥ ४७ ॥ 3025 कदम्बवृक्षसारस्तु विद्युत्पातनिवारणः । विद्युत्पातस्य नो भीतिर्देवराजेति कीर्तनात् ॥ ४८ ॥ 3026 रामरक्षां पठेद्यस्तु रात्रौ वा यदि वा दिवा । न तस्य दुष्टचित्तेभ्यो भयं कुत्रापि विद्यते ॥ ४९ ॥ एते नानासंहिताभ्यः । अथ कल्पस्थानम् ॥ ८९ ॥ 3027 षशिर्षदेशीयः पुमान्कुर्याद्रसायनम् । पञ्चाशद्वार्षिको वापि कृत्वा तन्नावसीदति ॥ १ ॥ 3028 रुदन्तीनामविख्याता जराव्याधिविनाशिनी । चणपत्रोपमैः पचैर्युक्ताम्भोबिन्दुवर्षिणी ॥ २ ॥ 3029 चतुर्विधा तु सा ज्ञेया रक्ता पीता सितासिता । तामोषधीं समादाय शुक्लपक्षे शुभे दिने ॥ ३ ॥ 3030 पत्रमूलान्त्रितां प्राज्ञछायाशुष्कां च कारयेत् । विरेकं वमनं कृत्वा बिडालपदमात्रया ॥ ४ ॥ 3031 भक्षयेन्मधुसर्पिय मासमेकं महौषधीम् । जीर्णायां भोजनं कुर्याद्दुग्धभक्तं नरो जयी ॥५॥ 3032 दृढकायोतितेजस्त्री सर्वरोगैः प्रमुच्यते । वलीपलितनिर्मुक्तः परमायुस्ततो भवेत् ॥ ६ ॥ ४३७ ४३८ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ त्रिफला । 3033 हरीतक्यास्त्रयो भागाः शिवा द्वादशभागिका । षड्भागाश्च विभीतस्य त्रिफलेयं प्रकीर्तिता ॥ ७ ॥ 3034 खादेरस्याम्भसा सप्तरात्रं भृङ्गरसेन च । विडङ्गपयसा सप्त सप्त ब्रह्मरसेन च ॥ ८ ॥ 3035 त्रिफलां भावयित्वेत्थं भक्षयेद्गुडसर्पिषा । पलितं हन्ति वर्षेण सर्वरोगे: प्रमुच्यते ॥ ९ ॥ अथ भृङ्गराजः । 3036 समूलपत्रमुत्पाट्य भृङ्गराजं शुभे दिने । शुष्कं च चूर्णितं पुष्ये विडालपदमात्रया ।॥ १० ॥ 3037 काचिकेन समालोय भक्षयेत्प्रातरन्वहम् । षण्मासयोगतो हन्ति पलितं वलिभिः सह । दुग्धान्नभोजनासक्तचिरंजीवी भवेन्नरः ॥ ११ ॥ अथ विडङ्गादि । 3038 विडङ्ग समधात्रीणां चूर्ण लोहरजोयुतम् । तैलान्वितं नरो लोढा जरसा नाभिभूयते ॥ १२ ॥ अथ हस्तिकर्णः । 3039 अभिमन्त्र्य शुचिविधानादाज्याचं हस्तिकर्णजं चूर्णम् । योआति स हि नरः स्याद्यथेष्टचेष्टोपि दीर्घायुः ॥ १३ ॥ मन्त्रः । ॐ नमो विनायकाय स्वाहा अमृतं रक्ष २ मम सिद्धिं देहि रुद्रस्य वचने स्वहा ॥ कल्पस्थानम् अथ भल्लातकः । 3040 भल्लातकं समादाय क्षीरेण सह पाचयेत् । तत्क्षीरं मधुसर्पियि पिबेन्मासत्रयावधि । वलीपलितनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं सुखी ॥ १४ ॥ अथ गन्धकः । 3041 चूर्णीकृत्य पलानि पञ्च नितरां गन्धाश्मनो यत्नत- स्तच्चूर्ण त्रिगुणे च मार्कवरसे छायाविशुष्कीकृतम् । पथ्याचूर्णमथो तथा मधु घृतं प्रत्येकमेषां पलं वृद्धो यौवनमेति मासयुगलं खादन्नरः प्रत्यहम् ॥ १५ ॥ अथाश्वगन्धा । 3042 अश्वगन्धापलं त्रिंशचूर्णयित्वा विचक्षणः । वृद्धदारुकचूर्णेन समभागं च कारयेत् ॥ १६ । 3043 ४३९ स्थापयित्वा घंटे दिव्ये सर्पिषा परिभाविते । कर्षमेकं समझीयाच्चूर्ण च पयसा सह ॥ १७ ॥ 3044 न चात्र परिहारोस्ति शुक्रवृद्धिः प्रजायते । भवत्येव चतुर्मासाइलीपालेतवर्जितः ॥ १८ ॥ अथ पुनर्नवा । 3045 पुनर्नवाजटाचूर्ण पलार्ध पयसा सह । मासैकं क्षीरभोजी यः स वृद्धस्तरुणायते ॥ १९ ॥ ४४० शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ पानीयम् । 3046 न संपत्तिक्रिया यस्य भेषजं न च विद्यते । सर्वरोगविनाशाय निशान्ते स पयः पिवेत् ॥ २० ॥ 3047 अम्भसः प्रसृतीरष्टौ रवावनुदिते पिबेत् । वातपित्तकफान्हत्वा जीवेइर्षशतं सुखी ॥ २१ ॥ 3048 प्रसृतियुगलमात्रं प्रातरुत्थाय नित्यं पिबति खलु नरो यो नासरन्ध्रेण वारि । स भवति मतिपूर्णश्चक्षुषा तार्क्ष्यतुल्यो वलिपलितविहीनः सर्वरोगमुक्तः ॥ २२ ॥ अथ धातुमारणम् । 3049 नागेन रुक्मं शिलया च नागं तालेन वङ्गं दरदेन तीक्ष्णम् । गन्धाइमना चैव निहन्ति शुल्बं तारं च माझीकवरेण हन्यात् ॥ २३ ॥ 3050 शुद्धं हेम लक्ष्णपत्रीकृतं स वारंवारं सूतगन्धानुलिप्तम् । ती वही काञ्चनारे हलिन्या ज्वालामुख्या संपुटैर्भस्म कुर्यात् ॥ २४ ॥ अथ भस्मसूतकः । 3051 तारिकां सैन्धवं चैव पारदं समभागतः । निम्बुकद्रवसंघृष्टान्नष्टपिष्टांस्तु कारयेत् ॥ २५ ॥ 29 केशरञ्जनम् 3052 ततस्तान्पिटरीमध्ये धृत्वा मुद्रां च दापयेत् । अधः प्रज्वालयेइह्निं पिटर्यास्तु शनैः शनैः ॥ २६ ॥ 3053 आसामुपरि दद्याच पानीयस्य विचक्षणः । एवं यामइयं कुर्यात्ततस्त्वासां न दापयेत् ॥ २७ ॥ 3054 बर्ट्सि खरतरं कुर्याद्याममेकं निरन्तरम् । गत्वोपरि रसस्तत्र म्रियते स्फटिकप्रभः ॥ भस्मसूतक एवं स्यात्ततः कार्येषु योजयेत् ॥ २८ ॥ अथ केशरञ्जनम् ॥ ९० ॥ 3055 त्रिफलायास्तु षडागा जटादाडिमजा द्वयम् । भागत्रयं निशानां स्यात्सर्वमेकत्र चूर्णयेत् ॥ १ ॥ 3056 भागं षष्टिकमण्डस्य कुर्यादेकं च बुद्धिमान् । भृङ्गराजरसं तत्र भागान्दद्याच्च विंशतिम् ॥ २ ॥ 3057 सर्वमेकत्र कृत्वा तु लोहमाण्डे विनिक्षिपेत् । तस्योपरि ततो दद्याल्लोहस्यैव पिधानिकाम् ॥ ३ ॥ 3058 भूमौ चाश्वशकृन्मध्ये मासमात्रं निधापयेत् । तस्य लेपं ततो मौलौ कूर्चे दुग्धेन दापयेत् ॥ ४ ॥ 3059 रात्रावेरण्डपत्रैश्च वेष्टयित्वा स्वपेत्ततः । प्रातः स्नानं ततः कुर्यात्केशाः स्युभ्रमरप्रभाः ॥ ५ ॥ ४४१ ४४२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3060 एवं लेपत्रयं कुर्यात्सप्तमे सप्तमेहाने । ततो जन्मावधि कचाः कृष्णाः स्युर्भ्रमरप्रभाः ॥ ६ ॥ 3061 तिलान्वितमहाकालबीज तैलस्य नस्यतः । दुग्धाहारस्य पुंसस्तु पलितं नश्यति ध्रुवम् । विभीतनिम्बकुम्भारी शिवा शेलुश्च काकिनी । एकैकतैललेपेन पलितं नश्यति ध्रुवम् ॥ ७॥ 3062 श्यामातगर कर्जूरनिशागन्धकलेपतः । वेगतः पाण्डुरा: केशाः कृष्णाः स्युर्गुडधूपिताः ॥ ८ ॥ 3063 काकिन्या: पत्रमूलं सहचरसहितं केतकीनां च कन्दं छायाशुष्कं च भृङ्गं त्रिफलरसयुतं तैलमध्ये निधाय । लौहे पात्रे प्रणीतं धरणितलगतं मासमात्रस्थितं त- त्केशा: काशप्रकाशा अलिकुलसदृशाः संभवन्त्यस्य लेपात् ॥ ९ ॥ 3064 नागपञ्चाणि चणकक्षारलिप्तेन वेष्टयेत् । वत्रेण भाजने लौहे स्थापयेन्मुद्रिते सुधीः ॥ १० ॥ 3065 करीषमध्ये निहितं तत्सर्वं पञ्चमासकम् । द्रवीभूतं ततः सर्वमुद्धरेत्तेन लेपयेत् ॥ ११ ॥ 3066 शिरः कूर्चे च वक्रान्तस्तण्डुलाने विनिक्षिपेत् । यदा कृष्णानि तानि स्युस्तदा स्नानं विधीयते ॥ १२ ॥ 3067 • केशा: कालालिसंकाशा जायन्ते दशवत्सरम् । घृष्टं तु राजतं चूर्ण ताम्रं नागं विचूर्णितम् ॥ १३ ॥ सामान्य शृङ्गाररस 3068 त्रिफला नागवल्ली च कासीसं गन्धकस्तथा । भृङ्गराजरसं नीली लोध्रं पलमितं पृथक् ॥ १४ ॥ 3069 एतच्चतुर्गुणं तैलं तस्माच्चापि चतुर्गुणम् । काञ्जिकं प्रक्षिपेद्धीमांस्ततस्तैलं विपाचयेत् ॥ १५ ॥ 3070 क्षिा शिरसि तत्तैलं पत्रैरेरण्डसंभवैः । वेष्टयित्वा स्वपेद्रात्रौ प्रातः स्नानं विधीयते ॥ १६ ॥ 200 3071 भवेयुः श्यामला: केशा: पक्षं यावच्च नान्यथा । यन्त्राकृष्टं कलञ्जीनां तैलं स्थाप्यं सुरक्षितम् ॥ १७ ॥ 3072 उन्मूल्य सितकेशांस्तु मूले मूले च तत्क्षिपेत् । ॥ ततः केशा: प्रजायन्ते कृष्णाः कौतुककारिणः । युक्त्या पूर्वोक्तया युञ्ज्यान्मेष शृङ्गीपयः सुधीः ॥ १८ ॥ एते नानासंहिताभ्यः । अथ सामान्यशृङ्काररसनिर्देशः ॥ ९१ ॥ 3073 शृङ्गारवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः । बीभत्सरौद्रशान्ताश्च नवेधा कीर्तिता रसाः ॥ १ ॥ 3074 यतोयं सर्वजन्तूनां प्रियः शृङ्गारको रसः । अतो रसानां सर्वेषां मया पूर्वमिहोच्यते ॥ २ ॥ ४४३ 3075 चतुर्विधः स चाप्युक्तः सामान्यो विप्रलम्भकः । संयोगो मिश्रकश्चेति रसिकानां सुखाप्तये ॥ ३ ॥ ४४४ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ मनसिजप्रशंसा । 3076 अनङ्गेनाबलासङ्गाज्जिता येन जगत्रयी । स चित्रचरितः कामः सर्वकामप्रदोस्तु वः ॥ ४ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 3077 कुलगुरुरवलानां केलिदीक्षाप्रबन्धे परमसुहृदनङ्गो रोहिणीवलभस्य । अपि कुसुमपृषत्कैर्देवदेवस्य जेता जयति सुरतलीलानाटिकासूत्रधारः ॥ ५ ॥ कस्यापि । अथ स्त्रीप्रशंसा । 3078 दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः । विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुवे वामलोचनाः ॥ ६ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 3079 यासां सत्यपि सद्गुणानुसरणे दोषानुरागो भृशं याः प्राणान्परमर्पयन्ति न पुनः संपूर्णदृष्टिं प्रिये । अत्यन्ताभिमतेपि वस्तुनि विधिर्यासां निषेधात्मक- स्तत्तत्केलिषु दक्षिणा अपि सदा वामा जयन्त्येव ताः ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3080 न हया न च मातङ्गा न रथा न च पत्तयः । स्त्रीणामपाङ्गदृष्टचैव जीयते जगतां त्रयम् ॥ ८ ॥ दण्डिनः । 3081 प्रभवति मनसि विवेको विदुषामपि शास्त्रसंभवस्तावत् । निपतन्ति दृष्टिविशेिखा यावन्नेन्दीवराक्षीणाम् ॥ ९ ॥ कृष्ण मिश्रस्य । सामान्य श्रृङ्गाररसः 3082 स्त्रीमुद्रां कुसुमायुधस्य परमां सर्वार्थसंपत्करीं ये मूढाः प्रविहाय यान्ति कुधियो मिथ्याफलान्वेषिणः । ते तेनैव निहत्य निर्दयतरं नग्नीकृता मुण्डिताः केचिद्रक्तपटीकृताश्च जटिलाः कापालिकाश्चापरे ॥ १० ॥ भर्तृहरेः । ४४५ 3083 सोमः शौचं ददौ तासां गन्धर्वाश्च शुभां गिरम् । अभिः सर्वाङ्गकान्तत्वं तस्मादिष्टतमाः स्त्रियः ॥ ११ ॥ 3084 स्त्रियः पवित्रं परमं नेता दुष्यन्ति कर्हिचित् । मासि मासि रजो ह्यासां दुष्कृतान्यपि कृन्तति ॥ १२ ॥ एतौ मनोः । 3085 जये धरित्र्याः पुरमेव सारं पुरे गृहं सद्मनि चैकदेशः । तत्रापि शय्या शयने वरा स्त्री रत्नोज्ज्वला राज्यसुखस्य सारः ॥ १३ ॥ 3086 रत्नानि विभूषयन्ति योषा भूष्यन्ते वनिता न रत्नकान्त्या । चेतो वानेता हरन्त्यरत्ना नो रत्नानि विनाङ्गनासङ्गात् ॥ १४ ॥ 3087 श्रुतं दृष्टं स्पृष्टं स्मृतमपि नृणां ह्लादजननं न रत्नं स्त्रीभ्योन्यत्कचिदपि कृतं लोकपतिना । तदर्थ धर्मार्थी विभववरसौख्यानि च ततो गृहे लक्ष्म्यो मान्याः सततमबला मानविभवैः ॥ १५ ॥ केषामप्येते । ४४६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3088 अमृतस्येव कुण्डानि रत्नानामिव राशयः । रतेरिव निधानानि निर्मिताः केन योषितः ॥ १६ ॥ 3089 प्राणानां च प्रियायाश्च मूढाः सादृश्यकारिणः । प्रिया कण्ठगता रत्यै प्राणा मरणहेतवः ॥ १७ ॥ 3090 अकृत्रिमप्रेमरसा विलासालसगामिनी । असारे दग्धसंसारे सारं सारङ्गलोचना ॥ १८ ॥ केषामप्येते । अथ स्त्रीपुरुपजातिभेदः ॥ ९२ ॥ 3091 देवीमप्सरसो यक्षकान्तां राक्षसकामिनीम् । कृत्यामिति जगुर्नारी युतां तैरेव लक्षणैः ॥ १ ॥ 3092 चन्द्रमुखी मृगनयना मदनधनुर्भूः शशाङ्कशिशिरा या । समशिखर सदृशदशना मुखपरिमललीनमधुपालिः ॥ २ ॥ 3093 पुंस्कोकिलमधुरोतिर्बिम्बोष्टी कम्बुकण्ठकृतशोभा । कोमलमृणालबाहू रक्तोत्पलसदृशकरचरणा ॥ ३ ॥ 3094 श्रीफलसमवक्षोजा मध्ये क्षीणा गभीरनाभिश्च । त्रिभुवनजयरेखा इव यस्यास्त्रिवलीलता भाति ॥ ४ ॥ 3095 पृथुतरनितम्बबिम्बा हरिणीसमस्मरमन्दिरोद्देशा । कामतरोरङ्कुर इव यस्या रोमावली विभात्युदरे ॥ ५ ॥ 3096 रम्भोरुहंसगतिः कनकरुचिर्नोलिनीरजाभासा । मुरभक्ता पतिभक्ता लज्जालुः सुरभिरतनीरा ॥ ६ ॥ स्त्रीपुरुषजातिभेदः 3097 सितवसनकुसुमनिरता लघ्वाहारा च कृष्णघनकबरी । चिरकालितपतिरमणा देवी सा पद्मिनी वा स्यात् ॥ ७ ॥ 3098 गीतनृत्यप्रिया केकिवाणी चित्राम्बरैषिणी । सुगन्धिवक्रेभगतिः सुन्दरी मधुरप्रिया ॥ ८ ॥ ४४७ 3099 मधुगन्धिरतद्रावा कोष्णाङ्गी कठिनस्तनी । गौरी श्यामशरीरा वा सुविशालकटीतटा ॥ ९ ॥ 3100 अजालघुस्मरावासा बाह्यसंभोगरागिणी । नारी या चित्रिणीचिह्ना साप्सरोजातिरुच्यते ॥ १० ॥ 3101 स्थूला वा तन्वी वा गौरी श्यामापि दीर्घकरचरणा । वडवापृथुमदनगृहा रक्ताम्बररागिणी कुटिला ॥ ११ ॥ 3102 विपुलकुचा पृथुजघना सोष्णाङ्गी क्षारगन्धिरतसलिला । या शनीसमाना हंसरवा यक्षिणी सा स्यात् ॥ १२ ॥ 3103 दीर्घस्यदन्तनासा स्थूलोष्ठी स्थूलहस्तचरणा च । कपिलकचा गतलज्जा वारणकुम्भाभवक्षोजा ॥ १३ ॥ 3104 करिमदगन्धिरतजला रोमशजङ्घा कषायकटुरसना । स्थूलपृथुस्मरगेहा शीतोष्णाङ्गी च खरवचना ॥ १४ ॥ 3105 अरुणाङ्गी श्यामा वा पतिवर्गद्वेषिणी कुटिलचित्ता । या हस्तिनीसमाना सा ज्ञेया राक्षसी नारी ॥ १५ ॥ 3106 कलहप्रियातिदीर्घा खर्वा वा दयामपीतहरिता वा । लम्बोष्ठी लघुनासा लघुशिथिलस्तनविभागा च ॥ १६ ॥ ४४८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3107 शुष्ककटि: पृथुजठरा विगन्धिका या च करभिकायोनिः । या घस्मरा शिवोक्तिः सा ज्ञेया कर्मणा कृत्या ॥ १७ ॥ 3108 अन्योन्यलक्षणैर्युक्तां नारीं संकीर्णकां विदुः । या निजैरेव संयुक्ता चिह्नस्तां केवलां जगुः ॥ १८ ॥ अथ पुरुषलक्षणानि । 3109 देवगन्धर्वयक्षाणां ये राक्षसपिशाचयोः । लक्षणैः संयुतास्ते स्युर्नरास्तैरेव नामभिः ॥ १९ ॥ 3110 दाता सत्यवचाः शूरो ज्ञानी सत्वरतः शुचिः । सुवर्णकान्तिः श्यामो वा महाकायो घनध्वनिः ॥ २० ॥ 3111 आजानुलम्बिबाहुः कम्बुग्रीवो बली चतुर्दष्ट: । भाग्यनिधिः पृथुवक्षा लघुमधुराशी च पद्माक्षः ॥ २१ ॥ 3112 मलयजगन्धशरीरः कामं क्रोधं निषेवते स्थाने । मृगलिङ्गः सुरपुरुषो भक्तो विप्रेषु विज्ञेयः ॥ २२ ॥ 3113 सत्वरजोभ्यां युक्तः श्यामो वा चम्पकाभकान्तिर्वा । तेजस्वी शुचिवेषो मधुराम्लरुचिर्वदान्यथ ॥ २३ ॥ 3114 संगीतरक्तः प्रमदासु सक्तो दुःखासहो दुन्दुभिधीरघोषः । मध्यप्रमाणोम्बुजगन्धिकायो गन्धर्वजातिः कथितोजलिङ्गः ॥ २४ ॥ स्त्रीपुरुषजातिभेदः । 3115 पृथु जठरललाट: पीनकण्ठो बलीयान्विपुलनिबिडकायो रोमशः पदमलाक्षः । अचलमतिरमर्षी सिंहघोषो धनाद्यो नवघृतसमगन्धः कान्तरक्तान्तनेत्रः ॥ २५ ॥ 3116 दीनेषु दाताम्लर सान्नभोजी रजस्तमोभ्यां जनितानुषङ्गः । यः किंचिदाश्यामतनु: प्रदिष्टः स यक्षजातिर्वृषलिङ्ग लिङ्गः ॥ २६ ॥ 3117 कृष्णोरुणो वा विकृतास्यदंष्ट्रः प्रचण्डकायो बलवान्पलाशी । उष्टूस्वरः कोपनिधिः सुराप स्तमोमयो वारणदानगन्धिः ॥ २७ ॥ 3118 विडालाक्षः सुरान्द्वेष्टि नित्यमूर्ध्वशिरोरुहः । रक्षोजातिर्नरो ज्ञेयो हथलिङ्गाममेहनः ॥ २८ ॥ 3119 आसवर तिरति बहुभुकम्लाशी च कर्मठः पिशुनः । स्थूल: कृशोतिदीर्घः खर्वो वा कृष्णपीतो वा ॥ २९ ॥ ४४९ 3120 अतितामसोजगन्धिः काकरवो ह्रस्वकूर्चकः पापः । भीरुः कुधीः पिशाचो रासमलिङ्गस्तु विज्ञेयः ॥ ३० ॥ 3121 परस्परगुणान्कांश्चिद्यो बिभर्ति स मिश्रकः । यः स्वैरेव गुणैर्युक्तो स स्वरूपो निगद्यते ॥ ३१ ॥ श्रीधरस्यैते । ४५० शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ स्त्रीपुरुषसंयोगविवृतिः ॥ ९३ ॥ 3122 हरिणी छागी वडवा कारेणी करभी च पञ्चधा नार्यः । मृगवर्कर वृषतुरगरा सभसंज्ञा नराः पञ्च ॥ १ ॥ 3123 ऋतुलोकपालपङ्किद्वादशभुवनाङ्गुलोन्मितैर्गुणैः अनुपूर्वतस्तु युक्ता हरिणीहरिणादयो ज्ञेयाः ॥२॥ । 3124 हरिणीमृगयोर जाजयोर्यस्तुरगीवृषयोरिभाश्वयोश्च । करभीखरयोर्भवेत्तु योगः सममेव रतं बुधास्तदाहुः ॥३॥ 3125 हरिणीछागयोञ्छागीवृषयोर्वडवाश्वयोः । करिणीखरयोरुच्चं रतमाहुर्मनीषिणः ॥ ४ ॥ 3126 छागीहरिणं वडवाछागं करिणीवृषभं करभीतुरगम् । यदि लभते रतसमये नीचरतं किल तदिदं प्राहुः ॥५॥ 3127 मृगी वृषमजा वाहं वडवा रासभं यदेि । लभते सुरतस्थाने तदात्युच्चरतं विदुः ॥ ६ ॥ 3128 हयी मृगमिभी छागं करभी वृषभं यदि । लभते सुरते प्राहुरतिनीचरतं तदा ॥ ७ ॥ 3129 हरिणीहययो छागीखरयोरप्युच्चतरं रतमिह गदितम् । हरिणो हरिणीं छगलः करभीमतिनीचरतं यदि संयुक्तः ॥ ८ ॥ 3130 मृगी खरं यदा याति करभीच मृगं यदि । तदा युक्तं रतं प्राहुरसमं च बुधा जगुः ॥ ९ ॥ स्त्रीसेवाप्रकार: 3131 पञ्चविंशातेभेदेन प्रोक्तमेवं रतं बुधैः । तत्रोच्चे च समे प्रीतिर्योषितां नान्यतः सुखम् ॥ १० ॥ क 3132 देवीं चतुर्थयामे दिनराज्योरप्सरोगणं प्रथमे । यक्षीं तृतीययामे द्वितीयके राक्षसीं रमयेत् ॥ ११ ॥ 3133 निखिलेष्वपि या कृत्या नो वा कृत्या सदा भवेद्रम्या । करभीचिह्ना कृत्या खरः पिशाचस्तयोर्युक्तः ॥ १२ ॥ एते शार्ङ्गधरस्य । अथ स्त्रीसेवाप्रकारः ॥ ९४ ॥ 3134 सेवनं योषितां कुर्याद्बुधो बुद्ध्वा यथाक्रमम् । बाला योग्याधिरूढानामृतुयोगविभावनात् ॥ १ ॥ 012 3135 बालेति गीयते नारी यावद्वर्षाणि षोडश । तस्मात्परं च तरुणी यावता त्रिंशता भवेत् ॥ २ ॥ 3136 तदूर्ध्वमधिरूढा स्याद्यावत्पञ्चाशता भवेत् । वृद्धा तत्परतो ज्ञेया सुरतोत्सववञ्चिता ॥ ३ ॥ 3137 निदाघशरदोर्बाला पथ्या विषयिणो भवेत् । हेमन्ते शिशिरे योग्या प्रौढा वर्षावसन्तयोः ॥ ४ ॥ B ४५१ 3138 नित्यं वा सेव्यमानापि वाला वर्धयते बलम् । क्षयं नयति योग्या स्त्री प्रौढा जनयते जराम् ॥ ५ ॥ ४५२ शार्ङ्गधरपद्धतिः महेश्वरस्तु विशेषमाह । 3139 अलोमशाः सतिलका नित्यं सेव्या हि योनयः । अलोमशत्वं कक्षायां मुखे संजायते तिल: ॥ ६ ॥ 3140 आसीने लालयेहालां तरुणीं शयने तथा । उत्थितप्यधिरूढां च लालनं त्रिविधं विदुः ॥ ७ ॥ 3141 नो रमेत रतं तावद्यावन्नोत्कण्ठिता प्रिया । अन्यथा न सुखोत्पत्तिरिति कामानुशासनम् ॥ ८ ॥ एते पद्मश्रियाः । 3142 पङ्कजासनलयेन पद्मिनीं नागरेण रमयेत चित्रिणीम् । वेणुदारितपदेन शङ्खिनीं स्कन्धजङ्कयुगलेन हस्तिनीम् ॥ ९ ॥ 3143 व्रजति रतिमुखार्थ चित्रिणीमग्रयामे भजात दिनरजन्यो हस्तिनीं च द्वितीये । गमयाते च तृतीये शनिीमाईभावं रमयति रमणीयां पद्मिनीं तुर्ययामे ॥ १० ॥ एतौ कोकात् । अथ संकेताख्यानभावहावविवृतिः ॥ ९५ ॥ तेषु पूर्व संकेतः । 3144 आद्ये यामे तु शङ्खः स्यान्महाशङ्को द्वितीयके । पद्मस्तृतीयके यामे महापद्मश्चतुर्थके ॥ १ ॥ संकेताद्याख्यानम् 3145 रामस्तु पञ्चमे ख्यातो विरामः षष्टकः स्मृतः । प्रवरः सप्तमे ज्ञेयः प्रत्यूषश्चाष्टमे स्मृतः ॥ २ ॥ 3146 दाडिमं तु द्विजे ज्ञेयं पनसं क्षत्रिये स्मृतम् । कदलीफलकं वैश्ये तथानं शूद्रके मतम् ॥ ३ ॥ 3147 राजपुत्रे द्वितीयेन्दुः संपूर्णेन्दुश्च भूपतौ । मध्याह्न यून्यपक्कं तु बाले पक्कं च वृद्धके ॥ ४॥ 3148 ब्राह्मण्यां कुन्दपुष्पं स्याद्राजपुत्र्यां च मालती । मल्लिका वैदयपुत्र्यां तु शूद्रपुत्र्यां च कैरवम् ॥ ५ ॥ 3149 कामुके भ्रमरः प्रोक्तः कामिन्यां चूतमञ्जरी । तथा ह्वानेङ्कुशधापि प्राकारो वारणे स्मृतः ॥ ६ ॥ 3150 देहार्पणे रक्तसूत्रं जीवो जीवसमर्पणे । भल्लातकफलं भीतौ भयाभावे हरीतकी ॥ ७ ॥ 3151 छिन्नवस्त्रं तु विच्छेदे सदशग्रन्थि संगमे । एकत्रेहे तथा चैकं इयोः स्नेहे तु तद्द्वयम् ॥ ८ ॥ एते पद्मश्रियः । अथ भावः । 3152 शुद्धोशुद्धश्च संकीर्णस्त्रिधा भावः प्रकीर्तितः । शुद्धोपि त्रिविधो मन्दस्तीक्ष्णस्तीक्ष्णतरस्तथा ॥ ९ ॥ ४५३ 3153 ईषत्प्रकटितो मन्दस्तीक्ष्णस्तु पुलकादिभिः । स तु तीक्ष्णतरः श्वासशोषितावयवोत्र यः ॥ १० ॥ ४५४ शार्ङ्गधरपद्धति: 3154 अथाशुद्धोद्भवो ग्राम्यनर्तकस्येव यो भवेत् । कैतवस्त्रेहमापन्नो भावः संकीर्ण उच्यते ॥ ११ ॥ हेलाविच्छित्तिविश्वोककिलिकिञ्चितविभ्रमाः । लीला विलासो हावश्च विक्षेपो विहतं मदः ॥ १२ ॥ 3156 अथ हावाः । 3155 मोड्डायितं कुड्डमितं मौग्ध्यं च तपनं तथा । ललितं चेत्यमी हावाश्चेष्टाः शृङ्गारभावजाः ॥ १३ ॥ यथा 3157 प्रौढे वयसि रूढानां नारीणां सुरतोत्सवे । शृङ्गारशास्त्रतत्वज्ञैः सा हेला परिकीर्तिता ॥ १४ ॥ : 3158 आसज्य स्वयमेव चुम्बनविधि याचा विनालिङ्गनं तल्पान्ते जघनेन वेपथुमता पर्यर्पितं जानुनोः । क्रोधोत्कम्पममर्षयत्यनुनयत्यस्याः स्मरक्रीडया प्रौढैकाभिरतिः प्रेियस्य हृदयं हेलाबलात्कर्षति ॥ १५ ॥ 3159 प्रसाधनानां दयितापराधाद्यदीर्थयानादरतः सखीनाम् । प्रयत्नतो धारणमङ्गनाया विच्छित्तिरेषा कथिता बहुज्ञैः ॥ १६ ॥ 3160 यथा सखि प्रेयानत्वा स्खलितमकरोत्क्षन्तुमुचितं विधत्स्वालंकारं नहि नहि बलादर्पयसि किम् । . संकेताद्याख्यानम् अयि श्रेयश्चिन्त्यं सततमबलाभिः प्रणयिना- ममासीस्तन्वि त्वं प्रतनुमपि विच्छित्तिविषयम् ॥ १७ ॥ 3161 अभिमतवस्तूपहतावपि गुरुगर्वादनादर स्तन्व्याः । स्खलितेपि प्रियस्य संयमताडनामेत्येव विब्बोकः ॥ १८ ॥ 3162 यथा अनास्था वस्तूनामभिमतगुणानामुपहतौ घनो गर्वस्तन्व्या रुषि च विहिताडम्बरविधिः । प्रहार: पादाभ्यां यमनमपि काञ्च्या चरणयोः प्रियाया विब्बोकं तदिदमिति धन्योनुभवति ॥ १९ ॥ 3163 सौख्येषु हसितरुदितत्रासक्रोध श्रमाभिलाषाणाम् । संघर्षः प्रियदर्शनहर्षात्किलकिञ्चितं ज्ञेयम् ॥ २० ॥ 3164 यथा ४५५ क्रन्दत्यबाष्पमभये भयमातनोति क्रोधो मनाग्भवति तत्क्षणमेव हास्यम् । आलम्ब्य हर्षमबला किलकिञ्चिताख्यं हावं विभावयति पुण्यवतोन्तिकस्था ॥ २१ ॥ 3165 क्रोधः स्मितं च कुसुमाभरणादियाच्चां तद्वर्जनं च सहसैव विमण्डनं च । आक्षिप्य कान्तवचनं लपनं सखीभि- निष्कारणं स्थितगतेन स विभ्रमः स्यात् ॥ २२॥ 3166 यथा आस्तां माद्य भवे शुभे सखि लता न्यस्ता त्वया माधवी कान्ते तन्मम संप्रयच्छ कुसुमं किं वामुना मे फलम् । .४५६ यथा शार्ङ्गधरपद्धतिः नाल्पं निर्मलयामि मौक्तिकमिदं न्यस्तं त्वया दह्यता- मित्थं विभ्रमसंभ्रमो मदयाते प्रेयांसमेणीदृशः ॥ २३ ॥ 3167 अप्राप्तवल्लभसमागमनाधिकायाः यथा सख्याः पुरोत्र निंजचित्तविनोदबुद्धया । आलापवेषगतिहास्यविकत्थनाद्यैः प्राणेश्वरानुकृतिमाकलयन्ति लीलाम् ॥ २४ ॥ 3168 वेणीबन्धकपर्दिनी सिततनुः श्रीखण्डपांसूत्करैः केतक्येकदलेन्दुमृद्धिसलता व्यालोपवीतिन्यपि । प्राक्पाणिग्रहणाद्विनोदरभसा सख्याः पुरो लीलया कुर्वाणानुकृतिं हरस्य दिशतु श्रेयांसि वः पार्वती ॥ २५ ॥ 3169 यो वलभासन्नगतो विकारो गत्यासनस्थानविलोकनेषु । वृथास्मितक्रोधचमत्कृतिश्च विकूणनं चास्य कृतं विलासः ॥ २६ ॥ 3170 स्खलितबहलः पादन्यासो विलोकितमन्यतो रुचिरविषये वक्राम्भोजं प्रयाति विकूणनम् । स्मितमपि मुहुर्व्यर्थः क्रोधो वृथैव चमत्कृति- दयितमभिगच्छन्त्या स्तन्व्या विलासरसोदयः ॥ २७ ॥ 3171 सबाष्पगद्गदालाप: सस्मितापाङ्गवीक्षितम् । प्रेमदाक्षिण्यवृत्तिश्च तरुण्या हाव उच्यते ॥ २८ ॥ 30 यथा यथा संकेतादिविवृतिः 3172 प्राप्तेषु शृङ्गारसाश्रयेषु हावेषु कामाङ्कुरचिह्नभूतः । उत्पद्यते यः स्मितवीक्षितोक्त- मुन्मीलितं बालतया स हावः ॥ २९ ॥ 3173 विसंस्थूलावेशमयो विकारो विविधः स्त्रियः । तमामनन्ति विक्षेपं मुनयः कपिलादयः ॥ ३० ॥ 3174 यथा धम्मिलं बद्धमुक्तं तिलकमसकलं न्यस्तवृत्तं च धत्ते दृष्टावेकत्र कालाञ्जनमुरसि रणत्किंकिणीं रत्नकाञ्चीम् । अंसोत्क्षिप्ताहारक्रमुकफलरसा रञ्जितकाधरान्ता कान्ता विक्षेपभावाद पहरति मनः स्रस्तरुद्धो रुवासाः ॥३१॥ 3175 वाच्यानां च पदार्थानां ज्ञानेपि यदभाषणम् । नायकेषु मृगाक्षीणां विहतं तत्प्रकीर्तितम् ॥३२॥ 3176 कण्डे क एष तव वल्लभ नूपुरोय तत्पादभूषणमयं वलयस्तदानीम् । इत्यादिवाच्यमविभाव्य वचो मृगाक्ष्या ज्ञानेपि तहितमुत्सुकतां तनोति ॥ ३३ ॥ ४५७ 3177 मधुपानमदे प्रायस्तारुण्यातिशयोद्भवः । विकारो यो वरस्त्रीणां तं वदन्ति मदं बुधाः ॥ ३४ ॥ ४५८ यथा यथा शार्ङ्गधरपद्धतिः 3178 3179 दायतस्य कथारम्भे साङ्गभङ्गविजृम्भणम् । कर्णकण्डूयनं स्त्रीणां मोडायितमुदाहृतम् ॥ ३६ ॥ आलाप: स्मितकौमुदीसहचरो दृष्टिः प्रहर्षोज्ज्वला भ्रूर्नृत्याध्वरदीक्षिता चरणयोर्न्यासः समे भङ्गुरः । वेशेषु क्षणिकस्पृहा मदविधेर्बन्धो न वादाश्रय- स्तन्व्या नैकविकारभूर्मधुमदप्रायो मदः स्फूर्जति ॥३५॥ यथा 3180 तस्याङ्घ्रिद्रितयं नमन्ति विबुधाः स त्वेककः सर्ववि- तं मृत्युंजयमामनन्ति मुनयः सोद्यापि पाति व्रतम् । इत्याकर्ण्य कथां हरस्य विजयापार्श्वे विवाहात्पुरा भङ्क्त्वाङ्गानि विजृम्भितं गिरिभुवो मोट्टायितं पातु वः ॥३७॥ 3181 केशस्तनादिग्रहणे हर्षादिभ्रमिते मुखे । दुःखाविष्करणं तन्व्या यनत्कुट्टमितं मतम् ॥ ३८ ॥ 3182 किं कान्त निर्दयतर भुजकंदलीभ्यां गाढं निपीडयसि मां न सहिष्णुरस्मि । वामभ्रुवामिति सुखेष्वपि दुःखभाजां धन्यः शृणोति यदि कुट्टमिताक्षराणि ॥३९॥ 3183 मुक्ताफलं तरोः कस्येत्यादि यत्कृत्रिमं वचः । वल्लभानां पुरः प्रोकं मौग्ध्यं तत्सुधियो विदुः ॥ ४० ॥ यथा के द्रुमास्ते व चारामे सन्ति केन प्ररोपिताः । नाथ मद्भूषणे न्यस्तं येषां मुक्ताफल फलम् ॥ ४१ ॥ 3185 यथा संकेतादिविवृतिः 3184 नागच्छति प्रियतमे प्रहरार्धमात्र- मुद्रेगजं विधिविचेष्टितमङ्गनायाः । सख्याः पुरः श्वसनरोदनमात्मभाग्य- निन्दादिकं कविवरास्तपनं वदन्ति ।॥ ४२ ॥ 3186 यथा नायाते प्रहरार्धमेव दयिते भक्त्वा नितम्बे मिथः संसक्ताङ्गुलिजालमध्यमधुना सख्यः कृतार्था इति । व्याहारं श्वसनं मुहुः पुनरिदं गौर्याद्यनभ्यर्चनं तन्वङ्ग चास्तपनं तनोति कृतिनः प्रेमाणमुच्चैस्तराम् ॥४३॥ 3187 भ्रूनेत्रादिक्रियाशाली सुकुमार विधानतः । हस्तपादाङ्गविन्यासस्तन्वङ्गया ललितं विदुः ॥ ४४ ॥ 3188 स्कन्धार्पित कमणिकुण्डल मुन्नतैक- भ्रूत्रल्लिसाचिविनिवेशितदृष्टिपातम् । चेतो न कस्य ललितं हरति प्रियाया हासोद्धतांशुकनिरुद्ध मुखेन्दुकान्तम् ॥ ४५ ॥ अथ स्त्रीपुरुषवशीकरणम् । 3189 ४५९ नाभिहत्कण्ठदेशेषु ददच्छासं शनैः शनैः । कामं संसाधयेत्कामी गायत्रों सप्तधा पठेत् ॥ ४६ ॥ ४६० शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ कामगायत्री । 3190 ॐ नमो भगवासाय विद्महे पुष्पबाणाय धीमहि । तन्नः कामः प्रचोदयात् ॥ व्याजेन चुम्बनादीनामुच्छ्रासं पाययेत्प्रियाम् । तेन सा वशमायाति न तु तस्याः स्वयं पिवेत् ॥ ४७॥ 3191 अङ्गुष्ठे पदगुल्फजानुजघने नाभौ च वक्षःस्तने कक्षाकण्ठकपोलदन्तवसने नेत्रालिके मूर्धनि । शुक्लाशुक्लविभागतो मृगदृशामङ्गेष्वनङ्गस्थिती- रूर्ध्वाधोगमनेन वामपद्गाः पक्षद्वये लक्षयेत् ॥ ४८ ॥ 3192 के गृह्णन्ति कचाँल्ललाटनयने चुम्बन्ति दन्तच्छदं दन्तौधेन निपीडयन्ति तरसा चुम्बन्ति गण्डस्थलीम् । कक्षाकण्डतट लिखन्ति नखरैगृहन्ति गाढं स्तनो मुष्टया वक्षसि ताडयन्ति ददते नाभौ चपेटां शनैः ॥ ४९ ॥ 3193 कुर्वन्ति स्मरमन्दिरे करिकरक्रीडां स्त्रियो जानुनी गुल्फाङ्गुष्ठपदानि च प्रतिमुहुर्निम्नन्ति तैरात्मनः । इत्येवं कलयन्ति ये शशिकलामालिङ्गच मज्जन्ति ते शीतांशूपलपुत्तिकां शशिकरस्पृष्टामिव प्रेयसीम् ॥ ५० ॥ 3194 ज्ञात्वानङ्ग स्थिति कामी तत्स्थानं संस्पृशेद्रते । तेन कान्ता वशं याति द्रुतं द्रवति निश्चितम् ॥ ५१ ॥ 3195 एकारौकारयुक्ता हरिहरिजहराः पञ्च बाणा: स्मरस्य ख्याता लक्ष्याण्यमीषां हृदयकुचदृशो मूर्ध्नि गुह्ये क्रमेण । संकेतादिविवृतिः स्थानेष्वेतेषु भूयो निजनयनधनुः प्रेरितस्तैः पतद्भिः स्यन्दन्ते सुन्दरीणां ज्वलदनलनिभर्बिन्दवः कामवाराम् ॥ ५२॥ 3196 सरसिजमरुणं हृदये कुचयोचूतं दृशोरशोकं च । शिरसि शिरीषं योनावुत्पलमेतानि पञ्च बाणाः स्युः॥५३॥ 3197 रोचनामीनपित्ताभ्यां सव्यहस्तकनिष्ठया । कृतो विशेषको युक्त्या त्रैलोक्यस्यापि मोहनः ॥ ५४ ॥ 3198 कनकस्य तु पञ्चाङ्गं कर्पूर केतकीरजः । आत्मशुक्रेण संयुक्तं वश्यकृद्भक्षितं स्त्रियाः ॥ ५५ ॥ 3199 शिलागोरोचनापत्रकुङ्कुमस्य विशेषकात् । अङ्गलेपनतो नारी नरेन्द्रस्य प्रिया भवेत् ॥ ५६ ॥ ४६१ 3200 चूर्णे दत्तं वशकृचूर्ण कीटस्य काकजङ्कायाः । मुनिदलरससिक्तो वा टङ्कणकः स्वाङ्गमलमिलितः ॥५७॥ 3201 क्षौमी लेखावर्ति गददलताली सतगर कैस्तैलम् । सिद्धार्थस्य गृहीत्वा नृकपाले चाञ्जनं विहितम् । नयनगतं युवतीनामपि मुनिचेतांसि मोहयति ॥ ५८ ॥ 3202 यदि सहदेवीमूलं ग्रहणे संगृह्य रोचनापिष्टम् ॥ ५९ ॥ तत्कृततिलका नारी गुरुकुलमपि वश्यतां नयति । 3203 सितदूर्वा सितबृहती सितगिरिकर्णी समूलपुष्पा च । ताम्बूलेन वितीर्णी स्त्रीपुरुषी वश्यतां नयति ॥ ६० ॥ ४६२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3204 निजबीजेन रतान्ते वामदृशो झटिति वामपादं यः । अथवा लिम्पति हृदयं स एव तस्याः परो दयितः ॥६१॥ 3205 वचा सौवर्चलं कुष्ठं रजन्यौ मरिचानि च । एषां लेपप्रभावेण वशीकरणमुत्तमम् ॥ ६२ ॥ 3206 कर्पूरं चन्दन कुष्टं तुलसी सर्जसंभवम् । मुस्तं शिलारसं चैव धत्तूरमगुरुस्तथा ॥ ६३ ॥ 3207 शेफाली शतपुष्पा च सर्षपास्तगरं गुडः । तथा रुद्रजटा सर्वमैतदेकत्र कारयेत् ॥ ६४ ॥ 3208 अनेन योगराजेन धूपिताम्बरभूषणः । धूपिताङ्गस्त्रिभुवनं मनुजः कुरुते वशम् ॥ ६५ ॥ अथ द्रावणम् । 3209 यदि वा मधु उचिञ्जासहितं कठिनाङ्गनावराङ्गेषु । क्षेपात्त डूजलेपाद्रेतःस्रोतः प्रवर्तयाते ॥ ६६ ॥ 3210 कर्पूरामश्रेण च कण्टकारीबीजोद्भवेनैव रसेन लिप्तम् । लिङ्गं रते द्रावकरं वधूनां संजायतेत्यन्तसुखावहं च ॥ ६७ ॥ 3211 चूर्णितैष्टङ्कणोपेतैर्महाराष्ट्रीफलच्छदैः । मधुना लिङ्गलेपेन द्रावो भवति योषिताम् ॥ ६८ ॥ संकेतादिविवृतिः 3212 रक्तकपिलिङ्गमुडुपतिकाञ्चनमधुसूतसहितं वा । हयलालामञ्जिष्ठा सितसर्वपजातिकुसुमं वा ॥ ६९ ॥ 3213 मधुसैन्धवकलरवमलमिलितं वाजिलिङ्गलेपेन । द्रावयति कामिनीनां रतिसमये काममन्दिरं नियतम् ॥७०॥ अथ वाजीकरणम् । 3214 गोक्षुरकेक्षुरकं शतमूली- वानार नागबलातिबलानाम् । चूर्णमिदं पयसा निशि सेव्यं यस्य गृहे प्रमदाशतमस्ति ॥ ७१ ॥ 3215 गोक्षुरविदारिकाभवचूर्ण वा शर्करासहितम् । स्वरसेन भावितं वा धात्रीचूर्ण सिताज्यमधुलीढम् ॥ लीडनुपीय दुग्धं न तृप्यति स्त्रीशतस्यापि ॥ ७२ ॥ 3216 पिप्पलीमाषशालीनां यवगोधूमयोस्तथा । चूर्णभागान्समीकृत्य घृते पूपलिकां पचेत् ॥ ७३ ॥ ४६३ 3217 तां भक्षयित्वा पीत्वा च शर्करामधुरं पयः । नरञ्चटकवद्गच्छेन्मैथुने तरुणीदेश ॥ ७४ ॥ 3218 घृतमधुसहदेवान्वितसरोजकिंजल्कलिप्मनाभेर्वा । रममाणस्य न तृप्यति मनः शतस्यापि रमणीनाम् ॥ ७५ ॥ एते योगरत्नावल्याः । ४६४ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ बीजस्तम्भः । 3219 भृङ्गरजः कन्यायां विष्णुक्रान्तासजीरके मलिते । मुखगतगुटिकाविधिना बीजस्तम्भं रते कुरुते ॥ ७६ ॥ 3220 वानरं चपलं ध्यायेहृक्षशाखावलम्बिनम् । सुरते तेन बीजस्य स्तम्भो भवति निश्चितम् ॥ ७७ ॥ 3221 कपिकच्छृमूलेन च निजचरणविलेपनाद्भवति । बीजस्तम्भः पुंसो बहुशो दृष्टः प्रयोगोयम् ॥ ७८ ॥ ॥ 3222 सितशरपुडामूलं पारदरससहित मानने निहितम् । एक करञ्जकबीजान्तरगं बीजं विधारयति ॥ ७९ ॥ 3223 स्नुह्याजदुग्धपिष्टं लज्जालोर्मूलमालेपनतः । ध्वजलेपादजमूत्रात्पिष्टं वा वारुणीमूलम् ॥ ८० ॥ 3224 माहिषघृतसहदेवीतिलमधुसितकमल के सरेस्तुल्यैः । गृहचटकेन च लेपितनाभिस्तब्धेन्द्रियो रमते ॥ ८१ ॥ 3225 कपिकच्छूमूलेन च मदावेहलछागमूत्रपिटेन । मिलनं स्तब्धीकरणं मूलेन दुरालभायाश्च ॥ ८२ ॥ अथ लिङ्गवृद्धिः 3226 मधुतगर गौर सर्षपबृहतीखरमञ्जरीकणा: सतिलाः । यत्रकुष्ठमरिचसैन्धवह यगन्धामाषसंयुक्ताः ॥८३ ॥ 3227 स्तन युगलकर्णपालीवेजभुजशिखरोपवयमेताः । ध्रुवमुइर्तनविधिना सतताभ्यासेन कुर्वन्ति ॥ ८४ ॥ संकेतादिविवृतिः 3228 भल्लातकबृहतीफलदाडिमफलकल्कसाधितं कुरुते । लिङ्ग मर्दनविधिना कटुतैलं वाजिलिङ्गाभम् । ८५ ॥ 3229 पुटदग्धपद्मिनीदलभल्लातककृष्णलवणानाम् । भूयः परिणतवृहतीफलरससंपिष्टया मुदितम् ॥ ८६ ॥ 3230 महिषीमलमिलितमये लिङ्गं पश्चाच्च तैर्भवति । मुसलमिव मदनविह्वलयुवतीजनदर्पनिर्दलनम् ॥ ८७ ॥ ( युग्मम् ) 3231 कनकरसमसृणवार्तित हयगन्धा मूल मिश्रपर्युषितम् । माहिषमिह नवनीतं गतबीजे कनकफलमध्ये ॥ ८८॥ ४६५ 3232 गोमयगा डोहार्तितपूर्व पश्चादनेकशो लिप्तम् । भवति हयलिङ्गसदृशं लिङ्गं कठिनाङ्गनादयितम् ॥८९॥ (युग्मम्) 3233 करिकृष्णाश्वगन्धा व नवनीतं च माहिषम् । एतेषां मर्दनाल्लिङ्गवृद्धिः संजायते परा ॥ ९० ॥ 3234 कर्पूरमण्डदुग्धलेपेन जायते । शेफसो महती वृद्धिः कटिनस्त्रीमुखावहा ॥ ९१ ॥ 3235 शर्करासैन्धवं सर्पेिक्षीरविपाचितम् । युक्त्या तु मर्दयेल्लिङ्गं भवेत्कारिकरोपमम् ॥ १२ ॥ एते कोकस्य । अथ कुसुमजननम् । 3236 पीते च तिलकषाये त्रिकटुद्दिजयष्टिमूलसंयुक्त । अपहरति रक्तगुल्मं कुसुमनिरोधं च तरुणीनाम् ॥ ९३ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3237 कर्पासबीजमज्जानां चूर्ण तैलेन पाचयेत् । तेन संजायते पुष्पं युवतीनां चिराद्गतम् ॥ १४ ॥ 3238 तुम्बीवीजयवक्षारौ दन्तिविल्वं कणा गुडः । पञ्चबाणवलं वर्तिर्वचीक्षीरेण निर्मिता । योनिमध्यस्थिता पुष्पं जनयत्येव योषिताम् ॥ ९५ ॥ अथ गर्भजननम् । 3239 नागकेसरपुष्पाणां चूर्णे गोसर्पिषा सह । पीते खी लभते गर्भमृतौ दुग्धान्नभोजिनी ॥ ९६ ॥ 3240 लक्ष्मणा शिखिमूला वा दुग्धपीता दिनत्रयम् । ऋतौ जाते स्त्रियो गर्भ ग्राहयेन्नरसंगमे ॥ ९७ ॥ अथ गर्भपातरक्षा । 3241 लज्जालुर्धातकीपुष्पमुत्पलं मधु लोभ्रकम् । जलस्थया स्त्रिया पीतं गर्भपातं निवारयेत् ॥ ९८ ॥ 3242 गर्भिणीगर्भतो रक्तं स्तम्भयेन्निपतहुतम् । पारावतमलं पीतं त्र्यहं तन्दुलवारिणा ॥ ९९ ॥ अथ सुखप्रसूतिः । 3243 कृत्वा च सप्तखण्डं गुञ्जामूलं निबध्य कटिदेशे । सूत्रैः सप्तभिरचिरात्मुख भामिनी भजते ॥ १०० ॥ 3244 हिङ्गु सैन्धवसंयुक्ततप्तकाञ्चिकपानतः । प्रसृते स्त्री कटौ बद्धे मूले वा मातुलुङ्गजे ॥ १०१ ॥ संकेतादिविवृतिः 3245 जरायुजं मृतं गर्भमपतन्तीं जरामपि । योषितां पातयत्येव पादस्थोत्तरणीशिफा ॥ १०२ ॥ अथ बालरक्षा । 3246 मयूरचूलिकामूलं ग्रहणादौ समुद्धृतम् । वालकस्य गले बद्धं सर्वदोषनिवारणम् ॥ १०३ ॥ 3247 एका वा दुग्धिका तुम्बी शङ्खपुष्पी जटा धृता । कण्ठदन्तोद्भवा भूतवेदनाहरणक्षमा ॥ १०४ ॥ अथ यौवनरक्षा । 3248 मुण्डीचूर्णकषायेण युतं तैलं विपाचितम् । पतितं यौवनं न स्यात्पानादुत्तिष्ठति ध्रुवम् ॥ १०५॥ 3249 माकन्दमूल संयुक्त मधुकर्पूरपूरिता । गतेपि यौवने स्त्रीणां योनिर्गाढातिजायते ॥ १०६ ॥ एते योगरत्वावल्याः । ४६७ अथ मुखवासजलवासौ । 3250 जातीफलं च कस्तूरी कर्पूरं चूतवारिसंपृक्तम् । धूपितमगुरुकसिल्हं मधुगुडधूपैच मुखवासः ॥ १०७ ॥ 3251 सूक्ष्मैलाकस्तूरीकुष्ठत्वक्पत्रचन्दनैः सुतनु । मलयजसहितं नूनं रचय महीपाल जलवासम् ॥ १०८ ॥ 3252 त्वक्पत्राभ्यां जातीपत्रैलाभ्यां च चम्पको भवति । खरिचाभ्यां वीनः कुष्ठतिलाभ्यां च पाटलावासः ॥१०९ ॥ ४६८ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथाङ्गवासः । 3253 चूर्ण कुष्ठमुरानागकेसराणां घृतान्वितम् । मधु पीतं करोत्यङ्गसौरभं सततं नृणाम् ॥ ११० ॥ 3254 प्रातः कुष्ठरजचूर्ण लिहन्मधुघृतान्वितम् । काठिन्यं सौरभं तस्य देहे स्याच्चिरजीवितम् ॥ १११ ॥ श्रीकण्ठशंभोः । अथ धूपाः । 3255 दलं मलयजं मांसी सितागुरु जलं मधु । समांशैर्मेलितैर्धूपो धत्ते कुङ्कुमसौरभम् ॥ ११२ ॥ 3256 चन्दनागरुकुष्ठानि शिवासर्जर सौ सिता । मलयानिलनामायं धूपोमीभिः सुरप्रियः ॥ ११३ ॥ योगरत्नावल्या एतौ । 3257 सूरणद्विपदानाभ्यां शिलया गौरसर्षपैः । कुङ्कुमागुरुरम्भाभिश्चन्द्रचन्दनकौशिकैः ॥ ११४ ॥ 3258 दशाङ्गोयं महाधूपो नाम्ना संमोहनाभिधः । त्रैलोक्यं मोहयत्येव कामबाणसमः स्मृतः ॥ ११५ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3259 शशिनखगिरि मदमांसीजतुभागो मलयलोहयोर्भागौ । मिलितैर्गुडपरिमृदितैर्वस्त्रगृहादीनि धूपयेच्चतुरः ॥ ११६ ॥ गन्धदीपिकायाः । बालावर्णनम् अथधूपवर्तिः । 3260 नखगुरुसिल्हकवालककुन्दुरुशैलेयचन्दनं श्यामा । क्रमवृद्धभागरचिता वार्तैः क्षितिनाथकान्तेयम् ॥ ११७ ॥ पद्मश्रियः । 3261 मार्जारी हिमवालुका पिशुनकं गोशीर्षकं शिल्हनं वह्नः प्रीतिकरं तथाम्नुपिशिता स्यात्कौशिकं यौगिकम् । कल्कं भागविवर्धकं गुडसितासमूच्छितं सर्पिषा युक्तं मन्मथवर्तिरित्यभिहिता स्याद्भोगिनां सर्वदा ॥११८ ॥ श्रीगोविन्दराजदेवानाम् । अथ दीपवर्तिः । 3262 सुरदारुमलय मुस्तकलाक्षागुरुशीलचूर्णकर्पूरम् । नृपवासगेहयोग्या मनोहरा दीपवर्तिरियम् ॥ ११९ ॥ 3263 ४६९ गन्धरसागिरिकण्डुरुगुग्गुलुसर्जर सपूतिकर्पूरम् । श्रीवाससिल्हचन्दन मित्यपरा दीपवर्तिरियम् ॥ १२० ॥ एतौ पद्मश्रियः । अथ बालावर्णनम् ॥ ९६ ॥ 3264 अभ्यासः कर्मणां सम्यगुत्पादयति कौशलम् । विधिना तावदभ्यस्तं यावत्सृष्टा मृगेक्षणा ॥ १ ॥ 3265 दग्धो विधिविधत्ते न सर्वगुणसुन्दरं जनं कमपि । इत्यपवादभयादिव मुग्धाक्षी निर्मिता विधिना ॥ २ ॥ ४७० शार्ङ्गधरपद्धतिः 3266 लावण्यामृतदीर्घिका कुलगृहं सौन्दर्य सौभाग्ययो- त्रैलोक्याकररत्नकन्दलिरियं जीव्यात्सहस्रं समाः । रूपालोकन कौतुक्रेन बहुना शिल्पश्रमेणादरा- न्मन्ये यां विधिना विधाय विहितं सृटेर्ध्वजारोपणम् ॥ ३ ॥ 326% एकान्तसुन्दरविधानजडः क वेधाः सर्वाङ्गकान्तिचतुरं क च रूपमस्याः । मन्ये महेश्वरभयान्मकरध्वजेन प्राणार्थिना युवतिरूपमिदं गृहीतम् ॥ ४ ॥ केषामध्येते । 3268 अस्याः सर्गविधौ प्रजापतिरभूच्चन्द्रो नु कान्तिप्रदः शृङ्गारैकरसः स्वयं नु मदनो मासो नु पुष्पाकरः । वेदाभ्यासजडः कथं नु विषयव्यावृत्त कौतूहलो निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः ॥ ५॥ कालिदासस्य । 3269 किं कौमुदी: शशिकला: सकला विचूर्ण्य संयोज्य वामृतरसेन पुनः प्रयत्नात् । कामस्य घोरहर हुंकृतिदग्धमूर्ते: संजीवनौषधिरियं विहिता विधात्रा ॥ ६॥ कस्यापि । अथ वय: संधिवर्णनम् ॥ ९७ ॥ 3270 यथा यथा विशत्यस्या हृदये हृदयेश्वरः । तथा तथा बहिर्यातौ मन्ये संकोचतः कुची ॥ १ ॥ कस्यापि । वयःसंधिवर्णनम् 3271 अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहैरनाविद्धं रत्नं मधु नवमनास्वादितरसम् । अखण्डं पुण्यानां फलमपि च तद्रूपमनघं न जाने भोक्तारं कामह समुपस्थास्यति विधिः ॥ २ ॥ कालिदासस्य । 3272 अयमङ्कुरभाव एव तावत्कुत्रयोः कर्षति लोकलोचनानि । इतरेतरपीडनामवस्थां गतयोः श्रीरनयोः कथं भवित्री ॥ ३ ॥ 3273 दृश्यं दृशां सहस्रैर्मनसामयुतैर्विभावनीयं च । सुकृतशतकोटिभोग्यं किमपि वयः सुभ्रुवः स्वदते ॥४॥ 3274 भ्रुवोः काचिल्लीलापरिणतिरपूर्वा नयनयो: स्तनाभोगो व्यक्तस्तरुणिमसमारम्भसमये । इदानीं बालायाः किममृतमयः किं विषमयः किमानन्दः साक्षाद्धूनितमधुरः पञ्चमरवः ॥ ५॥ केषामध्येते । 3275 परिहरति वयो यथा यथास्याः स्फुरदुरुकन्दलशालि बालभावम् । द्रढयति धनुषस्तथा तथा ज्यां स्पृशति शरानपि सज्जयन्मनोभूः ॥ ६ ॥ ४७१ 3276 समं विलासिकरितः स्तनाभ्यां त्रपा विलासेन सहावतीर्णा । ४७२ शार्ङ्गधरपद्धतिः अवर्ततान्यस्त्रपथैव साकं कान्तः प्रकारो वचसां कृशाङ्गयाः ॥ ७॥ एतौ जयतुङ्गोदयात् । 3277 मुखं विकसितस्मितं वाशतवक्रिम प्रेक्षितं समुच्छलितविभ्रमा गतिरपास्तसंस्था मतिः । उरो मुकुलितस्तनं जघनमंसबन्धोद्धुरं बतेन्दुवदनातनौ तरुणिमोमो मोदते ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3278 दोलायां जघनस्थलेन चलता लोलेक्षणा लज्जते साशङ्कं तनुकण्टकक्षताभया क्रीडावने क्रीडति । धत्ते दिक्षु निरीक्षण स्मितमुखी पारावतानां रुतैः सज्जं मौग्ध्यविसर्जनाय सुतनोः शृङ्गारमित्रं वयः ॥ ९ ॥ बिल्हणस्य । 3279 अनाकूतैरेव प्रियसहचरीणां शिशुतया वचोभिः पाञ्चालीमिथुनमधुना संगमयितुम् । उपादत्ते नो वा विरमति न वा केवल मियं कपोलौ कल्याणी पुलकमुकुलैदन्तुरयति ॥ १० ॥ मुरारेः । 3280 वक्षस्यावरणादरः स्तनमुखोद्भेदं विनाप्य ङ्गुली- मुद्रासू चेतहास्यमास्यमधिकं नो पुत्रिकादौ रसः । तिर्यग्लोचनत्रीक्षितानि वचसां छेकोक्तिसंक्रान्तय- स्तस्याः सीदति शैशवे समभवत्कोप्येष नव्यक्रमः ॥११॥ 3281 प्रगल्भानामन्तर्निविशति शृणोति प्रियकथां स्वयं तत्तच्चेष्टाशतमभिनयैर्व्यञ्जयति च । 31 तरुणीवर्णनम् स्पृहामन्तः कान्ते वहति न समभ्येति निकटं यथैवेयं बाला हरति हि तथा चित्तमधिकम् ॥ १२ ॥ 3282 पद्भ्यां मुक्तास्तरलगतयः संश्रिता लोचनाभ्यां श्रोणीबन्धस्त्यजति तनुतां सेवते मध्यदेशः । धत्ते वक्षः कुचसचिवतामद्वितीयत्वमास्यं तद्गात्राणां गुणविनिमयः कल्पितो यौवनेन ॥ १३ ॥ 3283 क्षोभं धत्ते यदपि बहल: स्निग्धलावण्यपूरः प्रत्यङ्गं यत्तटमनुसरन्त्यूर्मयो विभ्रमाणाम् । उन्मनं यत्स्फुरति च मनाक्कुम्भयोर्द्वन्द्वमेत- तन्मन्येस्या: स्मरगजयुवा गाहते हृत्तडागम् ॥ १४ ॥ ४७३ 3284 लावण्यामृतनिर्झरेण सुदृशः सिक्ताखिलाङ्गस्थली जातस्तत्र नवीनयौवनकलालीलालतामण्डपः । तस्मिन्नेष विशेषशीतलतरुच्छायासु लुप्तोत्थितः कंदर्पस्त्रिजगज्जयोद्यमपरोप्यद्यापि निद्रालसः ॥ १५ ॥ 3285 यथा यथास्याः कुचयोः समुन्नतिस्तथा तथा लोचनमेति वक्रताम् । अहो सहन्ते बत नो परोक्षति निसर्गतोन्तर्मलिना ह्यसाधवः ॥ १६ ॥ केषामप्येते । अथ तरुणीपृथगवयववर्णनम् ॥ ९८ ॥ तत्र प्रथमं केशपाशः । 3286 अस्या मनोहराकारकबरीभारनिर्जिताः । लज्जयेव वने वासं चक्रुश्चमरबार्हणः ॥ १॥ वररुचेः । ४७४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3287 भाति विन्यस्तकङ्कारः सुकेदया: केशसंचयः । शोणिता : शरैः पूर्ण तूणीरमिव मान्मथम् ॥ २॥ कस्यापि । 3288 विकचकचकलापः किंचिदाकुञ्चितोयं कुचकलशनिवेशी शोभते श्यामलाक्ष्याः । मधुरसपरितोषात्किंचिदुत्फुल्लकोषे कमल इव निलीन: पेटकः षदानाम् ॥ ३ ॥ पुण्यस्य । 3289 खानाद्रमुक्तेष्वनुधूपवासं विन्यस्तसायंतनमलिकेषु । कामो वसन्तात्ययमन्दवीर्यः केशेषु लेभे बलमङ्गनानाम् ॥ ४ ॥ 3290 कालिदासस्य । चलत्कामिमनोमीनमादातुं चित्तजन्मनः । जालयष्टिरिवाभाति बालावेणी गुणोज्ज्वला ॥ ५ ॥ कस्यापि । 3291 आभुमाङ्गुलिपलवौ कचभरे व्यापारयन्ती करौ बन्धोत्कर्षनिबद्ध मानसतया शून्यां दधाना दृशम् । बाहूत्क्षेपसमुन्नते कुचतटे पर्यस्तचीनांशुका ही संकोचितबाहुमूलसुभग बध्नाति जूटीं वधूः ॥ ६ ॥ सिङ्गापिदेः । अथ ललाटम् । 3292 अस्या ललाटे रचिता सखीभिविभाव्यते चन्दनपत्रलेखा । तरुणीवर्णनम् आपाण्डुरक्षामकपोलभित्ता- वनङ्ग बाणत्रणपट्टिकेव ॥ ७ ॥ 3293 बाले लालमलेखेयं भाले भल्लीव राजते । भ्रूलताचापमाकृष्य न विद्मः कं हनिष्यति ॥ ८ ॥ गड़ता भासस्य । 3294 कस्तूरीतिलकं बाले भाले मा कुरु मा कुरु । अद्य साम्यं भजामीति जृम्भते शशलाञ्छनः ॥ ९ ॥ कस्यापि । 3295 विराजतेस्यास्तिलको यमञ्चितो विकुञ्चितभ्रूलतिकाद्वयान्तरे । विजित्य लोकद्वितयं दिवं प्रति स्मरेण बाणो धनुषीव योजितः ॥ १० ॥ कस्यापि । अथ ध्रुवौ । 3296 तस्याः शलाकाञ्जननिर्मितेव कान्तिर्भुवोरायतलेखयोर्या । तां वीक्ष्य लीलाचतुरामनङ्गः स्वचा पसौन्दर्यमदं मुमोच ॥ ११ ॥ कालिदासस्य । 3297 भ्रूरेखायुगलं भाति तस्याश्चटुलचक्षुषः । पत्रद्वयीव हरिता नासावंशविनिर्गता ।॥ १२ ॥ बिल्हणस्य । ४७५ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ नेत्रे । 3298 नूनमाज्ञाकरस्तस्याः सुभ्रुवो मकरध्वजः । यतस्तन्नेत्रसंचारसूचितेषु प्रवर्तते ॥ १३ ॥ कस्यापि । 3299 यासां कटाक्षविशिखैः स्मरचौरेण ताडिताः । हृतचैतन्यसर्वस्वा मोयन्ते मुग्धकामुकाः ॥ १४ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3300 सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति पुरुषस्तावदेवेन्द्रियाणां लज्जां तावद्विधत्ते विनयमपि समालम्बते तावदेव । भ्रूचापाकृष्टमुक्ताः श्रवणपथजुषो नीलपक्ष्माण एते यावल्लीलावतीनां हृदि न धृतिमुषो दृष्टिबाणाः पतन्ति॥१५॥ बाणभहस्य । 3301 नलिनं मलिनं विवृण्वती पृषतीमस्पृशती तदीक्षणे । अपि खञ्जनमञ्जनाञ्चिते विदधाते रुचिगर्वदुर्विधम् ॥ १६ ॥ श्रीहर्षस्य । 3302 श्रमयति शरीरमधिकं भ्रमयति चेतः करोति संतापम् । मोहं मुहुश्च कुरुते विषमिव विषमं तु वीक्षणं तस्याः ॥ १७ ॥ 3303 शिलासम्यग्धौतोज्ज्वल धवलधारापरिसरानिमानन्तः इयामानिव विषमबाणस्य विशिखान् । दृढप्रज्ञावर्माण्यपि हृदयमर्माणि रुजतः कटाक्षानेतस्या मुनिरपि न सोढुं प्रभवति ॥ १८ ॥ कस्यापि । र तरुणीवर्णनम् अथ नासा । 3304 पुराणबाणत्यागाय नूतनाखकुतूहलात् । तन्नासा भाति कामेन तूणीवाधोमुखीकृता ॥ १९ ॥ बिल्हणस्य । . 3305 सुधामयोपि क्षयरोगशान्त्यै • नासाग्र मुक्ताफलकच्छलेन । अनङ्गसंजीवनदृष्टिशक्ति- मुखामृतं ते पिबतीत्र चन्द्रः ॥ २० ॥ वैद्यनाथस्य । अथ कर्णपाशी । 3306 सौन्दर्यपात्रे वक्रेन्दी कुरङ्गासङ्गभीतया । सूचितौ श्रोत्रपाशाभ्यां पाशाविव मृगीदृशः ॥ २१ ॥ 3307 तालीदलं काञ्चनकर्णपाशे प्रसारयन्ती सुतनुः कराभ्याम् । रराज कर्णान्तनिषण्णदृष्टिः शाणे दधानेव कटाक्षबाणान् ॥ २२ ॥ बिल्हणस्यैतौ । 3308 ४७७ ताटङ्कमस्यास्तरलेक्षणाया मुक्ताफलैचारु रुवं विधत्ते । मुखश्रिया चन्द्रमिवाभिभूय बन्दीकृतं तारकचक्रवालम् ॥ २३ ॥ कस्यापि । ४७८ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ कपोलौ । 3309 आबध्नत्परिवेषमण्डलमलं वक्रेन्दुबिम्बाद्वहि: कुर्वच्चम्पकजृम्भमाणकलिकाकर्णावतंसक्रियाम् । तन्वङ्कयाः परिनृत्यतीव हसतीवोत्सर्पतीवोल्बणं लावण्यं ललतीव काञ्चनशिलाकान्ते कपोलस्थले ॥ २४ ॥ त्रिविक्रमभहस्य । अथाधरः । 3310 तवैष विद्रुमच्छायो मरुमार्ग इवाधरः । करोति कस्य नो मुग्धे पिपासाकुलितं मनः ॥ २५ ॥ कस्यापि । 3311 अल्पेनापि सुरक्तेन साधनेन प्रयोजनम् । ओष्ठद्वयमहायेन कान्तास्येन जगज्जितम् ॥ 3312 रसवदमृतं कः संदेहो मधून्यपि नान्यथा मधुरमधिकं द्राक्षायाश्च प्रसन्नतरं फलम् । २६ ॥ कस्यापि । सकृदपि पुनर्मध्यस्थ: सन्त्रसान्तरविज्जनो वदतु यदिहान्यत्स्वादु स्यात्प्रियादशनच्छदात् ॥ २७ ॥ कस्यापि । 3313 अयि मृगाक्षि तवाधरपल वे दयितदन्तपदं न भवत्यदः । भुवनमोहनमन्त्र पदाङ्कितं किमुत यन्त्रमिदं स्मरयन्त्रिणः ॥ २८ ॥ तरुणीवर्णनम् 3314 सर्वस्यैव हि रत्नस्य व्रणेर्घः परिहीयते । दयिताधररत्नं तु त्रणितं यात्यनर्घताम् ॥ २९ ॥ कयोरप्येतौ । अथ दन्ताः । 3315 द्विधा विधाय शीतांशुं कपोलौ कृतवान्विधिः । तन्व्यास्तद्रसनि:स्यन्दाबन्दवो रदनावली ॥ ३० ॥ कपोलकवेः । नान 3316 यावद्यावस्कुवलयदृशा मृज्यते दन्तपालि- स्तावत्तावद्विगुणमधरच्छायया शोणशोचिः । काचित्तस्याः परिमलकलाहूतमात्रालिकान्त्या वक्रश्वासे प्रसरति मुहुः श्यामिकाप्याविरासीत् ॥ ३१ ॥ कस्यापि । अथ स्मितम् 3317 Ko ४७९ स्मयमानमायताक्ष्याः किंचिदभिव्यक्तदशनशोभि मुखम् । असमग्रलक्ष्यकेसर मुच्छ्रसदिव पङ्कजं दृष्टम् ॥ ३२ ॥ 3318 पुष्पं प्रवालोपहितं यदि स्यान्मुक्ताफलं वा स्फुटविद्रुमस्थम् । ततोनुकुर्याद्विशदस्य तस्य ताम्रौष्ठ पर्यस्तरुचः स्मितस्य ॥ ३३ ॥ एतौ कालिदासस्य । ४८० शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ मुखम् । 3319 यदमरशतैः सिन्धोरन्तः कथंचिदुपार्जितं सकलमपि तद्धात्रा कान्तामुखे विनिवेशितम् । सुरसुमनसः श्वासामोदे शशीव कपोलयो- रमृतमधरे तिर्यग्भूते विषं च विलोचने ॥ ३४ ॥ 3320 तस्या मुखस्यातिमनोहरस्य कर्तुं न शक्तः सदृशं प्रियायाः । अद्यापि शीतद्युतिरात्मबिम्बं निर्माय निर्माय पुनर्भिनत्ति ॥ ३५ ॥ 3321 अनेन रम्भोरु तवाननेन पीयूषभानोस्तुलया धृतस्य । ऊनस्य नूनं परिपूरणाय तारा: स्फुरन्ति प्रतिमानखण्डाः ॥ ३६ ॥ कयोरप्येतौ । 3322 कोश: स्फीततरः स्थितानि परितः पत्राणि दुर्गे जलं मित्रैर्मण्डलमुज्ज्वलं चिरमधो नीतास्तथा कण्टकाः । इत्याकृष्ट शिलीमुखेन रचनां कृत्वा तदत्यद्भुतं यत्पद्मेन जिगीषुणापि न जितं मुग्धे त्वदीयं मुखम् ॥३७ ॥ विज्जकायाः । 3323 धिक्तस्य मन्दमनसः कुकवेः कवित्वं यः स्त्रीमुखं तुहिन बिम्बसमं करोति । भ्रूभङ्ग विभ्रम कटाक्षनिरीक्षितानि कोपप्रसादहसितानि कुतः शशाङ्के ॥ ३८ ॥ श्रीधनवदेवानाम् । तरुणवर्णनम् 3324 अनाकाशे चन्द्रः सरसिजदलद्वन्द्व सहितो गृहीतः पश्चार्धे कुटिलकुटिलैः सोपि तिमिरैः । सुषां मुञ्चत्युच्चैरनिशमथ संमोहजननीं किमुत्पातालीयं वदत जगतः कर्तुमुदिता ॥ ३९ ॥ कस्यापि । 3325 आरब्धे दयितामुखप्रतिसमे निर्मातुमस्मिन्नपि व्यक्तं जन्म समानमेव मिलितामंभुच्छटां वर्षति । आत्मद्रोहिणि रोहिणीपरिवृढे पर्यङ्कपङ्केरुहः संकोचादथ दुस्थितस्य न विधेस्ताच्छिल्पमुन्मीलितम् ॥४०॥ मुरारेः । 3326 जितेन्दुपझलावण्यं कः कान्तावदनं जयेत् । मुक्त्वा तदेव सुरतश्रमजितिलोचनम् ॥ ४१ ॥ कस्यापि । अथ कण्ठः । 3327 कण्ठस्य विदधे कान्ति मुक्ताभरणता यथा । नास्याः स्वभावरम्यस्य मुक्ताभरणता तथा ॥ ४२ ॥ शकवृद्धेः । 3328 ४८१ मातङ्गकुम्भसंसर्गजातपातकशङ्कया । स्नातीव मुक्ताहारोस्याः स्फुरत्कान्तिजले गले ॥ ४३ ॥ श्रीवैद्यमानुपण्डितस्य । 3329 कण्ठस्य तस्याः स्तनबन्धुरस्य मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य । ४८२ शार्ङ्गधरपद्धतिः अन्योन्य शोभाजननाद्वभूव साधारणो भूषणभूण्यभावः ॥ ४४ ॥ अथ बाहू । 3330 कालिदासस्य । दयिताबाहुपाशस्य कुतोयमपरो विधिः । जीवयत्यर्पितः कण्ठे मारयत्यपवर्जितः ॥ ४५ ॥ भासस्य । 3331 शब्दवद्भिरलंकारैरुपेतमतिकोमलम् । सुवृत्तं काव्यवद्रेजे तद्बाहुलतिकाद्वयम् ॥ ४६ ॥ शकवृद्धेः । अथ करौ । 3332 मुग्धे प्रसारयसि किं कुसुमानि हतुमेतान्यशोकविटपस्य कुतूहलेन । अस्यैव तन्वि नवपल्लवडम्बरेषु त्वं हारयिष्यसि ननु स्वयमेव पाणी ॥ ४७ ॥ कस्यापि । 3333 न्यस्तानि दन्तवलयानि करे कयाचि- तानी दुखण्डघटितानि ममैष तर्कः । अस्या निसर्गमृदुपाणिसरोजमेषा- मामोचने झागति यन्मुकुलीबभूव ॥ ४८ ॥ कस्यापि । तरुणीवर्णनम् अथाङ्गुल्यः । 3334 अङ्गुलीषु कुरङ्गाक्ष्याः शोभते मुद्रिकावलिः । प्रोतेव बाणैः पुष्पेषोः सूक्ष्मलक्ष्यपरंपरा ॥ ४९ ॥ बिल्हणस्य । 3335 सुदीर्घा रागशालिन्यो बहुपर्वमनोहराः । तस्या विरेजुरङ्गुल्यः कामिनां संकथा इव ॥ ५० ॥ शकवृद्धेः । अथ स्तनौ । 3336 नयननीरज किं भवता कृतं मुखशशी यदयं रिपुराश्रितः । इति वचो वितरीतुमिवोन्मुखं वरतनोः स्तनवक्रयुगं बभौ ॥ ५१ ॥ कस्यापि । 3337 ४८३ पुष्पेषोरभिषेकहेमकलशौ हारप्रभावाहिनी- चक्राह्नौ मदनोन्मदद्विपपतेः कुम्भौ रतेः कन्दुकौ । कन्दौ बाहुमृणालिकायुगलयोर्लीलालतासल्फले नव्यौ रत्नसमुद्रको वहति सा लावण्यपूर्णी स्तनौ ॥ ५२ ॥ 3338 शुकीचञ्चूखातच्छवि फलयुगं यौवनतरोरयः शङ्कक्षुण्णं मदनकरिणः कुम्भयुगलम् । समुद्रं भोगायामृतकलशयुग्मं सुकृतिनः कुचइन्छं तन्व्या नवनखपदाङ्कं विजयते ॥ ५३ ॥ कयोरप्येतौ । º शार्ङ्गधरपद्धतिः 3339 मुद्दङ्गि काठेनौ तन्वि पीनौ सुमुखि दुर्मुखौ । अत एव बहिर्यातौ हृदयात्ते पयोधरौ ॥ ५४ ॥ 3340 तन्वङ्गयाः स्तनयुग्मेन मुखं न प्रकटीकृतम् । हाराय गुणिने स्थानं न दत्तमिति लज्जया ॥ ५५ ॥ 3341 काठिन्यमङ्गैरखिलैर्निरस्तं कुचौ युवत्याः शरणं जगाम । अध: पतिष्याव इतीव भीत्या न शक्नुवस्तावपि हातुमेतत् ॥ ५६ ॥ 3342 यन्त्र माति तदङ्गेषु लावण्यमतिसंभृतम् । पिण्डीकृतमुरोदेशे तत्पयोधरतां गतम् ॥ ५७ ॥ 3343 एकावलीकलितमौक्तिककैतवेन तन्व्याः समुन्नतपयोधरयुग्म सेवाम् । चक्रुर्मनांसि यमिनामतिनिर्मलानि कंदर्पमुक्तशरपातकृतान्तराणि ॥ ५८ ॥ केषामध्येते । अथ मध्यः । 3344 वयः प्रकर्षादुपचीयमान स्तनद्रयस्योद्दहनश्रमेण । अत्यन्तकार्य वनजायताक्ष्या मध्यो जगामेति ममैष तर्कः ॥ ५९ ॥ कुमारशसस्य । तरुणीवर्णनम् 3345 काञ्चीगुणैर्विरचिता जघनेषु लक्ष्मी- र्लब्धा स्थितिः स्तनतटेषु च रत्नहारैः । नो भूषिता वयमितीव नितम्विनीनां काइये निरर्गलमधार्यत मध्यभागैः ॥ ६० ॥ रत्नाकरस्य । अथ बलित्रयम् । 3346 मध्यत्रिबलीत्रिपये पीवरकुचचत्वरे च चपलदृशाम् । छलयाते मदनपिशाचः पुरुषं हि मनागपि स्खलितम् ॥६१॥ 3347 एकमेव बलिं बध्वा जगाम हरिरुन्नतिम् । तन्व्यास्त्रिबलिबन्धेपि सैव मध्यस्य नम्रता ॥ ६२ ॥ कयोरप्येती । अथ रोमावली । 3348 ४८५ गभीरनाभीहूदसंनिधाने रराज तन्वी नवरोमराजिः । मुखेन्दुभीत स्तनचक्रवाक- इन्होज्झिता शैवलमञ्जरीव ॥ ६३ ॥ लक्ष्मीधरस्य । 3349 अमुष्मिँल्लावण्यामृतसरसि नूनं मृगवृशः स्मरः शर्वप्रुष्टः पृथुजघनभागे निपतितः । यदङ्गाङ्गाराणां प्रशमपिशुना नाभिकुहरे शिखा धूमस्येयं परिणमति रोमावलिमिषात् ॥ ६४ ॥ कस्यापि । ४८६ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ नाभिः । 3350 मन्ये समाप्तलावण्ये सारसर्गे मृगीदृशः । अपूरयित्वेव गतो नाभिरन्ध्रं चतुर्मुखः ॥ ६५ ॥ 3351 कुचकुम्भौ समालम्ब्य तरीतुं कान्तिनिम्म्रगाम् । प्रमादतस्ततो भ्रष्टा दृष्टिर्नाभौ निमज्जति ॥ ६६ ॥ कोरप्येती । अथ नितम्बः । 3352 तन्त्रितम्बस्य निन्दन्ति वृद्धिं परिजनाङ्गनाः । काञ्चीनवनवग्रन्थिग्रथनेन कदार्थताः ॥ ६७ ॥ बिल्हणस्य । 3353 स कथं न स्पृहणीयो विषयरतैस्तन्नितम्बविन्यासः । शान्तात्मनापि विहितं विश्वसृजा गौरवं यत्र ॥ ६८ ॥ कस्यापि । अथ जघनम् । 3354 वपुरनुपमं नाभेरूर्ध्वं विधाय मृगीदृशो ललितललितैरङ्गन्यासैः पुरा रभसादिव । तदनु सहसा खिन्नेनेव प्रजापतिना भृशं पृथुलपृथुला स्थूलस्थूला कृता जघनस्थली ॥६९॥ जघनस्थलीघटकस्य । 3355 तस्याः पद्मपलाशाक्ष्यास्तन्व्यास्तज्जघनं घनम् । दृष्टं सखीभिर्याभिस्ताः पुंभावं मनसा ययुः ॥ ७० ॥ वाल्मीकेः । तरुणीवर्णनम् अथोरू । 22 3356 पश्यन्हतो मन्मथबाणपातैः शक्तो विधातुं न निमील्य चक्षुः । ऊरू विधात्रा हि कथं कृतौ ता- वित्यास तस्यां सुमतोतर्कः ॥ ७९ ॥ कुमारवासस्य । 3357 मन्ये तदूरू संभाव्य हस्तसर्वस्वहारिणी । वहन्त्यस्पर्शताहेतोर्मतङ्गत्वं मतङ्गजाः ॥ ७२ ॥ बिल्हणस्य । अथ ज । 3358 जते तदीये संतापं यज्जनस्यानुरागिणः । जनयांचक्रतुस्तीत्रं तत्र हेतुर्विलोमता ॥ ७३ ॥ शकवृद्धेः । 3359 हेममञ्जीरमालाभ्यां भाति जङ्घालताद्वयम् । लावण्याय कृतास्थानं कुङ्कुमेनेव सुभ्रुवः ॥ ७४ ॥ बिल्हणस्य । अथ चरणयुगलम् । 3360 अमूल्यस्य मम स्वर्णतुला कोटिइयं कियत् । इति कोपादिवाताम्रं पादयुग्मं मृगीदृशः ॥ ७५ । 3361 जाग्रतः कमलाल्लक्ष्मी यज्जमाह तदद्भुतम् । पादद्वयस्य मत्तेभगतिस्तेये तु का स्तुतिः ॥ ७६ ॥ बिल्हणस्यैतौ । ४८७ ४८८ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ नखश्रेणिः । 3362 तस्याः पादनखश्रेणी शोभते किल सुभ्रुवः । रत्नावलीव लावण्यरत्नाकरसमुद्गता ॥ ७७ ॥ बिल्हणस्य । 3363 त्वद्रकं नेत्रपद्मप्रकटितमसकृत्स्पर्धितं यन्मयैत- ज्जातं तस्मात्कृशत्वं ग्रहणमपि ततो जाद्यमन्तःकलङ्कः । तत्सर्वं क्षम्यतां मे पुनरपि न करोम्येवमुक्त्वा तु तस्या गाढं लग्न: शशाङ्कश्चरणनखमणिच्छद्मना पादयुग्मम् ॥७८॥ कस्यापि । अथ गमनम् । 3364 सलीलमियमायान्ती कामिनी गजगामिनी । उन्नताङ्किनखज्योतिः पुष्पैर्भुवमिवार्चति ॥ ७९ ॥ 3365 मारयन्त्या जर्न सर्व निरागसमवज्ञया । मातङ्गानां गतिर्यादृक्तादृगासीदसंशयम् ॥ ८० ॥ कस्याप्येतौ । अथ कान्तिः । 3366 सुन्दरी सा भवत्येष विवेकः केन जायते । प्रभामात्रं हि तरलं दृश्यते तत्र नाश्रयः ॥ ८१ ॥ वण्डिनः । 3367 अवयवेषु परस्परबिम्बितेस्वतुलकान्तिषु राजति यत्तनोः । 32 समग्र स्त्रीस्वरूपवर्णनम् अयमयं प्रविभाग इति स्फुटं जगति निश्चिनुते चतुरोपि कः ॥ ८२ ॥ भीमसिंह पण्डितस्य । अथ समग्रस्त्रीस्वरूपवर्णनम् ॥ ९९ ॥ 3368 सा दृष्टा यैर्न वा दृष्टा मुषिताः सममेव ते । हृदयं हृतमेकेषामन्येषां चक्षुषोः फलम् ॥ १ ॥ प्रभाकरदेवस्य । 3369 अवलोकनमपि सुखयति कुवलयदलचारुचपलनयनायाः । किं पुनरमृतसमानं सरभसमालिङ्गनं तस्याः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3370 स्तन युगमतीव तुङ्गं निम्नो मध्यः समुन्नतं जघनम् । इति विषमे हरिणाक्ष्या वपुषि नवे क इह न स्खलति ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3371 मुखेन चन्द्रकान्तेन महानीलैः शिरोरुहैः । पादाभ्यां पद्मरागाभ्यां रेजे रत्नमयीव सा ॥ ४ ॥ कस्थापि । 3372 संन्यस्तभूषापि नवैव नित्यं विनापि हार हसतीव कान्त्या । मदं विनापि स्खलतीव भावै- र्वाचं विना व्याहरतीव दृष्टया ॥ ५ ॥ व्यासस्य । 3373 तइक्रं यदि मुद्रिता शशिकथा तच्चेत्स्मितं का सुधा तच्चक्षुर्यदि हारितं कुवलयैस्ताश्चेगिरो धिङ्धु । ४९० शार्ङ्गधरपद्धतिः धिक्कंदर्पधनुर्भुवौ यदि च ते किं वा बहु ब्रूमहे यत्सत्यं 'पुनरुक्तवस्तुविरसः सर्गक्रमो वेधसः ॥ ६ ॥ 3374 सौरभ्यं मृगलाञ्छने यदि भवेदिन्दीवरे वक्रता माधुर्यं यदि विद्रुमे तरलता कंदर्पचापे यदि । रम्भायां यादे विप्रतीपगमनं प्राप्तोपमानं तदा तद्वक्त्रं च तदीक्षणं तदधरस्तस्तद्रूयुगम् ॥ ७ ॥ 3375 यतो यतोङ्गादपयाति कञ्चुक- स्ततस्ततः स्वर्णमरीचिवीचयः । यतो यतोस्या निपतन्ति दृष्टय- स्ततस्तत: श्यामसरोजवृष्टयः ॥ ८ ॥ केषामध्येते । 3376 अकृशं नितम्बभागे क्षामं मध्ये समुन्नतं कुचयोः । अत्यायतं नयनयोर्मम जीवितमेतदायाति ॥ ९ ॥ 3377 अव्याजसुन्दरीं तां विज्ञानेनाद्भुतेन योजयता । उपकल्पिता विधात्रा वाणा: कामस्य विषदिग्धाः ॥ १० ॥ 3378 वेणी विडम्वयात मत्तमधुत्रताली- मङ्गीकरोति गुणमैन्दवमास्यमस्याः । बाहू मृणाललतिकाश्रियमाश्रयेते पुानुपुङ्यति कामशरान्कटाक्षः ॥ ११ ॥ कालिदासस्यै । 3379 तदा तदस्य बिभर्ति विभ्रमं विलेपनामोदरुचः स्फुरद्रुचः । प्रियप्रस्थानवर्णनम् दरस्फुरत्काञ्चनकेतकीदला- त्सुवर्णमभ्यस्यति सौरभं यदि ॥ १२ ॥ कस्यापि । 3380 भ्रूपद्धवं धनुरपाङ्गतरंगितानि बाणा गुणः श्रवणपालिरिति स्मरेण । तस्यामनङ्गजयजङ्गमदेवतायामस्त्राणि निर्जितजगन्ति किमर्पितानि ॥ १३ ॥ जयदेवस्य । अथ विप्रलम्भशृङ्गारे प्रियप्रस्थान - वर्णनम् ॥ १०० ॥ 3381 मनसि निविंशते स कोपि तापः प्रणयिनि बाहुलतान्तरस्थितेपि । सरसिजमकरन्दगन्धबन्धुवहति यदेष शनैः शनैः समीरः ॥ १ ॥ कस्यापि । 3382 आयाते श्रुतिगोचरं प्रियतमप्रस्थानकाले बलातल्पान्तः स्थितया तदाननमलं दृष्ट्वा चिरं मुग्धया । सोच्छ्रासं दृढमन्युनिर्भरगलद्वाष्पाम्बुधौतं तथा ४९१ स्वं वक्रं विनिवेश्य भर्तृहृदये निःशब्दकं रुद्यते ॥ २ ॥ कस्यापि । 3383 गन्तुर्विवस्वदुदये हृदयेश्वरस्य प्रत्यूषपक्षिनिनदश्रवजातकम्पा । निद्रां जलैरशिशिरैर्नयनान्तजातैः कान्ता तदंसशिखरे पतितैर्जहार ॥ ३ ॥ सूक्तिसहस्रात् । ४९२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3384 कान्ते कथंचिह्नतिप्रयाणे क्षणं विनम्रा विरहार्दिताड़ी । ततः समालोक्य कड़ा गतोसी" च्यालिङ्गय मुग्धा मुदमाससाद ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3385 लज्जां विहाय रुदितं विधृतः पटान्ते मागास्त्वमित्युदित्तमङ्गुलयो मुखेस्ताः । स्थित्वा पुरः पतितमेव निवर्तनाय प्राणेश्वरे व्रजति किं न कृतं कृशाङ्गया ॥ ५ ॥ कस्यामि । 3386 दृष्टः कातरनेत्रया चिरतरं बद्धाञ्जलिं याचितः पश्चादंशुकपल्लवेन विवृतो निर्व्याजमालिङ्गितः । इत्याक्षिप्य समस्तमर्थमघृणो गन्तुं प्रवृत्तः शठः पूर्व प्राणपरिग्रहो दयितया मुक्तस्ततो वलभः ॥ ६ ॥ अमरुकस्य 8 3387 यामीति प्रियपृष्टायाः प्रियायाः कण्ठवर्तिनोः । बचोजीवितयोरासीत्पुरो निःसरणे रणः ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3388 लमा नांशुकपल्लवे भुजलता न द्वारदेशेर्पिता नो वा पादयुगे तथा निपतितं तिष्टेति नोक्तं वचः । काले केवलमम्बुदालिमलिने गन्तुं प्रवृत्तः शठ- स्तन्वङ्गया नयनाम्बुकल्पितनदीपूरेण रुद्धः प्रियः ॥ ८ ॥ अमरुकस्य । 3389 महरविरती मध्ये वाह्नस्ततोप्यपरेण वा किमुत सकले यातेप्यह्नि प्रिय त्वमिहैष्यसि । नायिकोक्तिः इति दिनशतप्राप्यं देशं प्रियस्य यियासतो हरति गमनं बालालापैः सवाष्पगलज्जलैः ॥ ९ ॥ गलज्जलवसुदेवस्य । ४९३ 3390 दूरं सुन्दर निर्गतासि नगरादेष द्रुमः क्षीरवा- नस्मादेव निवर्त्यतामिति शनैरुक्त्वाध्वगेन प्रियाम् । गाढालिङ्ग नवक्रितस्तन तटाभोगस्फुटत्कनुकं वीक्ष्योरःस्थलमञ्जुपूरितदृशः प्रस्थानभङ्गः कृतः ॥ १० ॥ कस्यापि । अथ नायिकां प्रति नायकवचनादिकथनम् । 3391 स्मर्तव्योहं त्वया कान्ते न स्मरिष्याम्यहं तव । स्मरणं चेतसो धर्मस्तचेतो भवता हृतम् ॥ ११ ॥ कस्यापि । 3392 स्मर्तव्या वयमिन्दुसुन्दर मुखि प्रस्तावतोपि त्वया सत्यं नाथ यदि प्रदास्यति विधिजतिस्मरत्वं मम । एकस्मिन्नपि जन्मनि प्रियतमे जातिस्मरत्वं कथं प्राणाः पान्थ समं त्वयैव चलिताः काद्यापि जन्मैकता ॥१२॥ कस्यापि । अथ नायकं प्रति नायिकोक्तिः ॥ १०१ ॥ 3393 गच्छ गच्छसि चेत्कान्त पन्थानः सन्तु ते शिवाः । ममापि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतो भवान् ॥ १॥ 3394 सहिष्ये विरहं नाथ देवदृश्याञ्जनं मम । यदत्तनेत्रां कंदर्पः महतु मां न शक्ष्यति ॥ २ ॥ एतौ इण्डिनः । ४९४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3395 लोलैर्लोचनवारिभिः सशपथैः पादप्रणामैः परै- रन्यास्ता विनिवारयन्ति कृपणाः प्राणेश्वरं प्रस्थितम् । पुण्याहं व्रज मङ्गलं सुदिवस: प्रातः प्रयातस्य ते यत्स्नेहोचितमीहितं प्रिय मया तन्निर्गतः श्रोष्यसि ॥ ३ ॥ अमरुकस्य । अथ नायकं प्रति सखीवाक्यम् । 3396 या बिम्बौष्ठरुचिः क्व विद्रुममणिः स्वमेपि तां लब्धवा- न्हास श्रीसदृशैस्तपोभिरपि किं मुक्ताफलैर्भूयते । तत्कान्तिः शतशोपि वह्निनः कुतः सेत्स्यति त्यक्त्वा रत्नमयों प्रयासि दयितां कस्मै धनायाध्वग ॥ ४ ॥ शिवस्वामिनः । 3397 उद्यद्वर्हिषि दर्दुरारवपुषि प्रक्षीणपान्थायुषि यो तद्विप्रुषि चन्द्ररुषि सखे हंसद्विपि प्रावृषि । मा मुञ्चोच्चकुचाग्रसंततपतद्वाप्पाकुलां बालिकां काले कालकरालनीलजलदव्यालुप्तभास्वविषि ॥ ५ ॥ बाणभहस्य । अथ विरहिण्यवस्थावर्णनम् ॥ १०२ ॥ 3398 शशभृक्षवपलवे शशाङ्के मकरन्दस्रुति वारुणीसरोजे । अपि चास्यमरुद्गणान्प्रसूते तिलकुसुमं स्फुटचम्पकौवदानि ॥ १ ॥ कस्यापि । विरहिण्यवस्थावर्णनम् 3399 विश्रम्य विश्रम्य वनद्रुमाणां छायासु तन्वी विचचार काचित् । तनूत्तरीयेण करोद्धृतेन निवारयन्ती शशिनो मयूखान् ॥ २ ॥ कस्यापि । 3400 अस्तमितविषयसङ्गा मुकुलितनयनोत्पला मुहुः श्वसिता । ध्यायति किमप्यलक्ष्यं बाला योगाभियुक्तेव ॥ ३ ॥ गोवर्धनस्य । 3401 परिम्लानं पीनस्तनजघनसङ्गादुभयतस्तनोर्मध्यस्यान्तः परिमलनमप्राप्य हरितम् । इदं व्यस्तन्यासं लथभुजलताक्षेपवलनैः ४९५ कृशाङ्गयाः संतापं वदति बिसिनीपत्रशयनम् ॥ ४ ॥ श्रीहर्षस्य । 3402 दह्यमानेपि हृदये मृगाक्ष्या मन्मथानिना । स्नेहस्तथैव यत्तस्थौ तदाश्चर्यमिवाभवत् ॥ ५॥ शकवृद्धेः । 3403 लिखति न गणयति रेखा निर्भरबाष्पाम्बुधौतगण्डतला । अवधिदिवसावसानं मा भूदिति शङ्किता बाला ॥ ६ ॥ मोरिकायाः । 3404 प्रयातेस्तं भानौ श्रितशकुनिनीडेषु तरुषु स्फुरत्संध्यारागे शशिनि शनकैरुल्लसति च । प्रियप्रत्याख्यानाद्वगुणविरहोत्कण्ठितदृशा तदारब्धं तन्व्या भरणमपि यत्रोत्सवपदम् ॥ ७ ॥ भल्लदस्य । शार्ङ्गधरपद्धांतः 3405 सा तोरणान्तिकमुपेत्य दिशोवलोक्य निःश्वस्य दीर्घमुपधाय करं कपोले । मत्वा च तं पुरत एव ससंभ्रमत्वाज्ज्ञात्वा समोहलिखितेव न किं किमासीत् ॥ ८ ॥ पृथ्वीधरस्य । 3406 भ्रातः पान्थ पाथ त्वया न पथिकः कश्चित्समासादितो बाले नैकशतानि कीदृश इति प्रख्यायतां वल्लभः । दृष्ट्वा प्रमदाजनस्य भवतः स्फारे मुदा लोचने स ज्ञेयो दयितो ममेति पथिकायावेद्य मोहं गता ॥ ९॥ यं कस्यापि । 3407 रथ्यार जोरुणितधूसरिताङ्गयष्टे कश्चित्पितुः स्मरसि पुत्रक निर्घुणस्य । उक्त्वैवमङ्कगतमात्मजमायताक्ष्या पान्थस्त्रिया प्ररुदितं करुणं दिनान्ते ॥ १० ॥ कस्यापि । 3408 तन्वङ्गया गुरुसंनिधौ नयनजं यहारि संस्तम्भितं तेनान्तर्गलितेन मन्मथशिखी सिक्तो वियोगोद्भवः । मन्ये तस्य निरस्यमान किरणस्यैषा मुखेनोद्गता श्वासायाससमागतालिसरणित्र्याजेन धूमावली ॥ ११ ॥ कस्यापि । 3409 मुग्धा स्वमसमागते प्रियतमे तत्पाणिसंस्पर्शनं रोमाञ्चाञ्चितया शरीरलतया संभाव्य कोपात्किल । मा मा वल्लभ संस्पृशेति सहसा शून्यं वदन्ती मुहुः सख्या नो हसिता सचिन्तमसकृत्संशोचिता प्रत्युत ॥ १२ ॥ रुद्रस्य । नायिकां प्रति सखीवचनम् 3410 एतानि निःसहतनोरसमञ्जसानि शून्यं मनः पिशुनयन्ति गतागतानि । एते च तीरतरवः प्रथयन्ति ताप- मालम्बितोज्झिततरुग्लपितैः प्रवालैः ॥ १३ ॥ कालिदासस्य । 3411 शीघ्रं भूमिगृहे गृहाण वसतिं प्राणैः किमु क्रीडसि प्राप्तां पश्यसि किं न दैवहतिके ज्योत्नां गवाक्षोदरैः । इत्थं मन्मथतीत्रसंज्वरजुषां गेहेषु वामभ्रुवामुद्रच्छन्ति कुरङ्गलाञ्छनाहीनाः सखीनां गिरः ॥ १४ ॥ बिल्हणस्ये । 3412 शय्या पुष्पमयी परागमयता मङ्गार्पणादश्रुते ताम्यन्त्यन्तिकतालवृन्तनलिनी पत्राणि दाहोष्मणा । न्यस्तं च स्तनमण्डले मलयजं शीणीन्तरं दृश्यते क्काथादाशु भवन्ति फेनिलमुखा भूषामुणालाङ्कुराः ॥ १५ ॥ 3413 भदनदहनशुष्यत्कान्तकान्ताकु चान्तनैवमलयजपङ्के गाढबद्धाखिलाङ्गिः । उपरि विततपक्षो लक्ष्यतेलिर्निमग्नः शर इव कुलुमेपोरेष पुडावशेषः ॥ १६ ॥ कस्यापि । अथ नायिकां प्रति सखीवचनम् ॥ १०३ ॥ 3414 पक्ष्माग्रग्रथिताश्रुबिन्दुनिकरैर्मुक्ताफलस्पर्धिभिः कुर्वत्या हरहासहारि हृदये हारावलीभूषणम् । ४९८ शार्ङ्गधरपद्धतिः बाले बालमृणालनालवलयालंकारकान्ते करे विन्यस्याननमायताक्षि सुकृती कोयं त्वया स्मयते ॥ १ ॥ कस्यापि । 3415 आसन्नामवलम्ब्य केसरलतामेकेन पुष्पोज्ज्वलां सख्यं निःसहया नितम्बफलके कृत्वा कराम्भोरुहम् । आमीलन्नयनान्तवान्तसलिलं लाव्यस्य निन्द्यस्य वा कस्येदं दृढसौहृदं प्रतिदिनं दीनं त्वया स्मयते ॥ २ ॥ कस्यापि । 3416 अलसवलितैः प्रेमार्द्रादैर्मुहुर्मुकुली कृतैः क्षणमभिमुखैर्लज्जालोलैर्निमेपपराङ्कुखैः । हृदयनिहितं भावाकृतं वद्भिरिवेक्षणैः कथय सुकृती कोयं मुग्धे त्वयाद्य विलोक्यते ॥ ३ ॥ अमरुकस्य । 3417 उज्जृम्भानन मुल सत्कुचत लोलड्रमलतं स्वेदाम्भ: स्नपिताङ्गयाटे विगलट्री सरोमाञ्चया । धन्यः कोपि युवा स यस्य वढ्ने व्यापारिता: सांप्रत मुग्धे मुग्धमहाब्धिफेनपटलमख्या: कटाक्षच्छटाः ॥ ४ ॥ धनिकस्य । 3418 भगिने मदनः श्रीमानेष या यादे लिख्यते किमपि सुमुखि व्यग्रासीति बजामि निजालयम् । यदपि मकरोधस्तारपोप्पं करे च शरासनं तदपि परितो दृष्टिर्देया जनः सखि नागरः ॥ ५॥ हनुमतः । 3419 मुग्धे दोलतिकां निधाय न कृतो द्वारोपरोधस्त्वया लग्ना नो रुदती गतासि रभसात्तस्योत्तरीयांशुके । वियोगिनीप्रलापाः कालेस्मिन्कुसुमाकरे द्विगुणितप्रेमोत्सवे रागिणां गच्छन्नमत एव मूढहृदये मुक्तस्त्वया वल्लभः ॥ ६ ॥ दोर्लतिकाभीमस्य । 3420 विश्रान्तो दिवसस्तटीमय मटत्यस्ताचलस्यांशुमासंप्रत्यङ्करितान्धकारपटलैर्लम्बालका चौरभूत् । एह्यन्तर्विश वेदमनः शशिमुखि द्वारस्थलीतोरणस्तम्भालम्बितबाहुबलि रुदती किं त्वं पथः पश्यसि ॥७॥ रुतीपण्डितस्य । 3421 गोपायन्ती विरहजनितं दुःखमये गुरूणां किं त्वं मुग्धे नयनविसृतं बाष्पपूरं रुणत्ति । नक्तं नक्तं नयनतलिलैरेष आर्द्रकृितस्ते शव्योपान्तः कथयति दशामातपे शोष्यमाणः ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3422 मुखं पाण्डुलायं नयनयुगलं बाप्पतरलं : क्षामक्षामा गतमविशदं धैर्यविगमः । द्रियं मुक्त्वा मूढे कथयसि न मे सारवचना- न्यवस्था येनेयं तव तखि मुहूर्तेन पतिता ॥ ९ ॥ कस्यापि । 3423 आहारे विरतिः समयविषयग्रामे निवृत्तिः परा नासाग्रे नथनं यदेतदपरं यच्चैकनिष्ठं मनः । मौनं चेदमिदं च शून्यमखिलं यद्विश्वमाभाति ते तङ्क्रया: ४९९ साख योगिनी किमसि भोः किं वा बियोगिन्यसि ॥१०॥ राजशेखरस्य । अथ वियोगिनीप्रलापाः ॥ १०४ ॥ 3424 प्रस्थानं वलयैः कृतं प्रियसखैर स्रैरजस्रं गतं धृत्या न क्षणमासितं व्यवसितं चित्तेन गन्तुं पुरः । शार्ङ्गधरपद्धतिः यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता गन्तव्ये सति जीवितप्रियसुहृत्सार्थः किमुत्सृज्यते ॥ १ ॥ अमरुकस्य । 3425 स्वयमप्राप्त दुःखो यः स दुनोति न विस्मयः । त्वं स्मरप्राप्तदाहोपि दहसीति किमुच्यते ॥ २ ॥ कस्यापि । 3426 वरमसौ दिवसो न पुनर्निशा ननु निशैव बरं न पुनर्दिनम् । उभयमेतदुपैत्वथवा क्षयं प्रियतमेन न यत्र समागमः ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3427 अरतिरियमुपैति मां न निद्रा गणयति तस्य गुणान्मनो न दोषान् । विगलति रजनी न सङ्गमाशा व्रजति तनुस्तनुतां न चानुरागः ॥ ४ ॥ बिल्हणस्य । 3428 पञ्चत्वं तनुरेतु भूतनिवहः स्वं स्वं विशत्वीप्सितं याचे त्वां द्रुहिण प्रणम्य शिरसा भूयोपि भूयान्मम । तापीषु पयस्तदीयमुकुरे ज्योतिस्तदीयालय- व्योम्नि व्योम तदीयवर्त्मनि धरा तत्तालवृन्तेनिलः ॥ ५ ॥ आकाशपोलेः । 3429 हारो नारोपितः कण्ठे मया विश्लेषभीरुणा । इदानीमन्तरे जाताः पर्वताः सरितो द्रुमाः ॥ ६ ॥ वाल्मीकिमुनेः वियोगिनीप्रलापाः 3430 मुग्धस्य ते वद विधुंद किं वदामि किं मुक्तवानसि मुखे पतितं शशाङ्कम् । अस्याईबिम्बगलितेन सुधारसेन संधानमेति तव किं न जरत्कबन्धः ॥ ७॥ बिल्हणस्य । 3431 रिपुरिव सखीसंवासोयं शिखीव हिमानिलो विषमिव सुधारश्मिर्यस्मिन्दुनोति मनोगते । हृदयमदये तस्मिन्नेवं पुनर्वलते बला- कुवलयदृशां वामः कामो निकामनिरङ्कः ॥ ८ ॥ जयदेवस्य । 3432 ५०१ विरमत विरमत सख्यो नलिनीदलतालवृन्तपवनेन । हृदयगतोयं वह्निर्झटिति कदाचिज्ज्वलत्येव ॥ ९ । कस्यापि । 3433 विभूमि साख संवीक्ष्य भ्रमरीभूतकीटकम् । तयानादागते पुंस्त्वे तेन सार्धं रतिः कथम् ॥ १० ॥ कस्यापि । 3434 याः पश्यन्ति प्रियं स्वमे धन्यास्ताः सखि योषितः । अस्माकं तु गते कान्ते गता निद्रापि वैरिणी ॥ ११ ॥ कस्यापि । 3435 यास्यामीति समुद्यतस्य वचनं विस्रग्धमाकर्णितं गच्छन्दूरमुपेक्षितो मुहुरसौ व्यावृत्य तिष्ठन्नपि । तच्छून्ये पुनरागतास्मि भवने प्राणास्त एते दृढाः संख्यस्तिष्ठत जीवितव्यसनिनी दंभादहं रोदिमि ॥ १२ ॥ कस्यापि । ५०२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3436 इदानीं तीत्राभिर्दहन इव भाभिः परिवृतो ममाचर्य सूर्यः किमु सखि रजन्यामुदयति । अयं मुग्धे चन्द्रः किमिति माये तापं प्रकटय- त्यनाथानां वाले किमिह विपरीतं न भवति ॥ १३ ॥ पुष्टिकस्य 3437 यात्रामङ्गलसंविधानरचनाव्यये सखीनां गणे बाप्पाम्भः पिहितेक्षणे गुरुजने तहत्सुहन्मण्डले । प्राणेशस्य मदीक्षणार्पितदृशः कृच्छ्रादतिक्रामतः किं न्रीडाहतया मया भुजलतापाशो न कण्टेर्पितः ॥१४॥ कस्यापि । अथ नायकं प्रति दूतीप्रेषणम् ॥ १०५ ॥ 3438 अपूजितैवास्तु गिरीन्द्रकन्या किं पक्षपातेन मनोभवस्य । यद्यस्ति दूती सरसोक्तिदक्षा दासः पतिः पादतले बधूनाम् ॥ १ ॥ बिल्हणस्य । 3439 दूति त्वं तरुणी युवा स चपल: इयामास्तमोभिर्देिशः संदेश: सरहस्य एव विपिने संकेतकावासकः । भूयो भूय इमे वसन्तमरुतश्चेतो नयन्त्यन्यथा गच्छ क्षेमसमागमाय निपुर्ण रक्षन्तु ते देवताः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3440 ननु संदिशेति सुदृशोदितया त्रपया न किंचन किलाभिदधे । वियोग्यवस्थाप्रलापवर्णनम् निजमैक्षि मन्दमनिशं निशितैः कृशितं शरीरमशरीरशरैः ॥ ३ ॥ माघकवेः । 3441 प्राणेश विज्ञप्तिरियं मदीया तत्रैव नेया दिवसाः कियन्तः । संपत्ययोग्यस्थितिरेष देश: करा हिमांशोरपि तापयन्ति ॥ ४ ॥ वल्लभस्य । 3442 जीवामीति वियोगिनी यदखिले लोके प्रवृत्ता: कथा अद्य श्वोथ मरिष्यतीति मरणे कालात्ययः किं कृतः । आगन्तव्यमिति संप्रति सखे संभावना निष्फला भ्रातः संप्रति याहि नास्ति लिखितं तद्ब्रूहि यत्ते क्षमम् ॥ ५ ॥ लोणितकस्य । 3443 अनलस्तम्भनावेद्यां सुभग भवानियतमेव जानाति । मन्मथशराभितप्ते हृदि मे कथमन्यथा वससि ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3444 उलङ्ख्यापि सखीवचः समुचितामुल्लङ्घय लज्जामलं भिवा भीतिभर निरस्य च निजं सौभाग्यगर्व मनाक् । आज्ञां केवलमेव मन्मथगुरोरादाय नूनं मया त्वं निःशेषविलासिवर्गगणनाचूडामणिः संभृतः ॥ ७ ॥ कस्यापि । अथ वियोग्यवस्थाप्रलापवर्णनम् ॥ १०६ ॥ ५०३ 3445 देशैरन्तरिता शतैञ्च सरितामुर्वीभृतां काननेर्यत्नेनापि न याति लोचनपथं कान्तेति जानन्नपि । ५०४ शार्ङ्गधरपद्धतिः उद्रीवश्चरणावरुद्धवसुध: प्रोन्मूज्य सांसे दृशौ तामाशां पथिकस्तथापि किमपि ध्यायन्मुहुर्वीते ॥ १ ॥ कस्यापि । 3446 सा तन्वीति घनस्तनीति विकसन्नीलाब्जनेत्रेति च स्वैर संचरतीति वक्ति मधुरां वाचं विचित्रामपि । इत्थं विद्रुमपाटलाधरपुटां सीमन्तिनीं ध्यायतो रोमाञ्चो रुदितं स्मितं प्रलपितं पान्थस्य संजायते ॥ २ ॥ कस्यापि । 3447 प्रियाविरहितस्यास्य हृदि चिन्ता समागता । इति मत्वा गता निद्रा के कृतन्नमुपासते ॥ ३ ॥ शीलाभहारिकायाः । 3448 कर्पूराम्बुनिषेकमाजि सरसैरम्भोजिनीनां दलै- रास्तीर्णेपि विवर्तमानवपुषः स्रस्तस्रजि स्रस्तरे । मन्दोन्मेषदृशः किमन्यदभवत्सा काव्यवस्था तदा पस्याश्चन्दनचन्द्रचम्पकदल श्रेण्यादि वह्नीयते ॥ ४ ॥ त्रिविक्रमस्य । अय वियोगिमलापाः । 3449 यदि प्रियावियोगेपि रुद्यते दीनदीनकम् । संदिदं दग्धमरणमुपयोगं क यास्यति ॥ ५॥ दग्धमरणस्य । 3450 दिव्यचक्षुरहं जातः सरागेणापि चक्षुषा । बृहस्थो येन पश्यामि देशान्तरगतां प्रियाम् ॥ ६ ॥ धैर्यमित्रस्य । 33 वियोगिप्रलापाः 3451 नपुंसकमिति ज्ञात्वा प्रियायां प्रहितं मनः । तत्तु तत्रैव रमते हताः पाणिनिना वयम् ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3452 नूनमयं मे पापः कान्ताविरहे रसायनीभूतः । वर्षसहस्राभ्यधिकान्नयामि कथमन्यथा दिवसान् ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3453 भ्रमय जलदानम्भोगर्भान्प्रमोदय चातकान्कलय शिखिनः के कोत्कण्ठान्कठोरय केतकान् । विरहिण जने मूर्छा लब्ध्वा विनोदयति व्यथामकरुण पुनः संज्ञाव्याधि विधाय किमीहसे ॥ ९ ॥ भवभूतेः । ५०५ 3454 जाने कोपपराङ्मुखी प्रियतमा स्वमेद्य दृष्टा मया मा मां संस्पृश पाणिनेति रुदती गन्तुं प्रवृत्ता ततः । नो यावत्परिरभ्य चाटुक शतैराश्वासयामि क्षणं भ्रातस्तावदहं शठेन विधिना निद्रादरिद्रः कृतः ॥ १० ॥ निद्रादरिद्रस्य । 3455 तप्ते महाविरहवह्निशिखावलीभि- रापाण्डुरस्तनतटे हृदये प्रियायाः । मन्मार्गवीक्षणानेवेशितदीनदृष्टे- नूनं छमच्छमिति बाष्पकणाः पतन्ति ॥ ११ ॥ छमच्छमित्कारत्नस्य । 3456 न मे दुःखं प्रिया दूरे न मे दुःखं हतेति सा । एतदेवानुशोचामि वयस्तस्या निवर्तते ॥ १२ ॥ वाल्मीकिमुनेः । ५०६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3457 इतो विद्युत्पुञ्जस्फुरितमसकृद्भापयतु मामित: केकानेका हरतु हृहयं निर्दयमिदम् । इत: कामो वामः प्रहरतु मुहुः पुङ्क्तिशरो गतासि त्वं दूरे चपलनयने प्रेयासे यतः ॥ १३ ॥ श्रीगोविन्दराजदेवानाम् । 3458 के शैः केसरमालिकामपि चिरं या बिभ्रती विद्यते या गात्रेषु घनं विलेपनमपि न्यस्तं न सोढुं क्षमा । दीपस्यापि शिखां न वासभवने शक्नोति या वीक्षितुं तापं सा विरहानलस्य महतः सोढुं कथं शक्ष्यति ॥ १४ ॥ कस्यापि । 3459 अपसरति न चक्षुषो मृगाक्षी रजनिरियं च न याति नैति निद्रा । प्रहरति मदनोपि दुःखितानां वत बहुशोभिमुखीभवन्त्यपायाः ॥ १५ ॥ त्रिविक्रमस्य । 3460 हृदि बिसलता हारो नायं भुजंगमनायकः कुवलयदलश्रेणी कण्ठे न सा गरलद्युतिः । मलयजरजो नेदं भस्म प्रियारहिते मयि प्रहर न हरभ्रान्त्यानङ्ग क्रुधा किमु धावसि ॥ १६ ॥ 3461 पाणौ मा कुरु चूतसायकममुं मा चापमारोपय क्रीडानिर्जितविश्व मूर्छितजनाघातेन किं पौरुषम् । तस्या एव मृगीदृशो मनसिज प्रेङ्खत्कटाक्षाशुगश्रेणीजर्जरितं मनागपि मनो नाद्यापि संधुक्षते ॥ १७ ॥ जयदेवस्यैतौ । वियोगिप्रलापाः 3462 यदि स्मरामि तां तन्वीं जीविताशा कुतो मम । अथ विस्मृत्य जीवामि जीवितव्यसनेन किम ॥ १८ ॥ कस्यापि । 3463 पादाङ्गुष्टेन भूमिं किसलयरुचिना सापदेशं लिखन्ती भूयो भूयः क्षिपन्ती माय सितशबले लोचने लोलतारे । वक्त्रं हीनम्रमीषत्स्फुरदधरपुटं वाक्यगर्भे दधाना यन्मां नोवाच किंचित्स्थितमपि पुरतो मानसं तहुनोति॥१९॥ कस्यापि । 3464 व्रीडायोगान्नतवदनया संनिधाने गुरुणां बद्धोत्कम्पं स्तनकलशयोर्मन्युमन्तर्निगृह्य । तिष्ठेत्युक्तं किमिव न तया यत्समुत्सृज्य बाष्पं मय्यासक्तचकितहरिणीहारिनेत्रत्रिभागः ॥ २० ॥ नेत्रत्रिभागन्ब्रह्मयशस्विनः । ५०७ 3465 याताः किं न मिलन्ति सुंदरि पुनश्चिन्ता त्वया मत्कृते नो कार्या नितरां कृशासि कथयत्येवं सबाप्पे मयि । लज्जानन्थरतारकेण निपतत्पीताश्रुणा चक्षुषा दृष्ट्वा मां हसितेन भाविमरणोत्साहस्तया सूचितः ॥२१॥ अमरुकस्य । 3466 कान्तामुखं सुरतकेलिविमर्दखेद- संजातघर्मकण विच्छुरितं रतान्ते । ॥ आपाण्डुरं विलसदर्धनिमीलिताक्षं संस्मृत्य हे हृदय किं शतधा न यासि ॥२२॥ 3467 अद्यापि तत्प्रचलकुण्डलधृष्टगण्डं वक्रं स्मरामि विपरीतरताभियोगे । ५०८ शार्ङ्गधरपद्धतिः आन्दोलन श्रमजलस्फुटसान्द्रबिन्दु- मुक्ताफलप्रकरविच्छुरितं प्रियायाः ॥ २३ ॥ अमरुकस्यैते । 3468 निद्रार्धमीलितदृशो मदमन्थराणि नाप्यर्थवन्ति न च नाम निरर्थकानि । अद्यापि मे मृगदृशो मधुराणि तस्या- स्तान्यक्षराणि हृदये किमपि ध्वनन्ति ॥ २४ ॥ 3469 अद्यापि तां कनकचम्पकदा मगौरीं फुलारविन्दनयनां तनुरोमराजीम् । सुप्नोत्थितां मदनविहललालसाङ्गीं विद्यां प्रमादगलितामिव चिन्तयामि ॥ २५ ॥ 38470 अद्यापि सा मनसि संपरिवर्तते मे रात्रौ मयि क्षुतवति क्षितिपालपुत्र्या । जीवेति मङ्गलवचः परिहत्य कोपा- कर्णे कृतं कमलपत्रमनालपन्त्या ॥ २६ ॥ बिल्हणस्यैते । 3471 आसन्नमार्गमतिलङ्कच नतेन मूर्ध्ना पश्चात्प्रसङ्गवलितेन मुखेन यान्त्या । आरोपिताः कतिपये मयि पङ्कजाक्ष्या साकूतहास मनतिप्रकटा कटाक्षाः ॥ २७ ॥ कस्यापि । 3472 मुखं तस्याः स्मितस्मेरं किंचिदञ्चलसंवृतम् । मदालोकनलोलाक्षं स्मृत्वा मन्ये सुधां मुधा ॥ २८ ॥ कस्यापि । नायकस्या दूत्युक्तिः अथ नायकस्याग्रे दूत्युक्तिः ॥ १०७ ॥ 3473 सा सुन्दर तव विरहे सुतनुरियन्मात्रलोचना सपदि । एतावतीमवस्थां याता दिवसैरियन्मात्रैः ॥ १ ॥ रुद्रस्य । 3474 अङ्गेनङ्गज्वरहुतवहश्चक्षुषि ध्यानमुद्रा कण्ठे जीवः करकिसलये दीर्घशायी कपोलः । अंसे वेणी कुचपरिसरे चन्दनं वाचि मौनं तस्याः सर्वे स्थितमपि न तु त्वां विना कापि चेतः ॥ २ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 3475 गृहीतं ताम्बूलं परिजनवचोभिः कथमपि स्मरत्यन्तः शून्या सुभग विरतायामपि निशि । तथैवास्ते हस्तः कलितफणिवल्ली किसलय स्तथैवास्यं तस्याः क्रमुकफलफालीपरिचितम् ॥ ३ ॥ बिल्हणस्य । 3476 कुसुमशयनेप्यङ्गं ताम्यत्यनङ्गविवर्तन वदनपवनैः श्यामच्छायो बभूव सखीजनः । हृदयनिहितः शीतो लेपछमीति रवं करो- त्यहह कठिनावस्था तस्यास्त्वयैवमुपेक्ष्यते ॥ ४ ॥ कस्यापि । ५०९ 3477 गलत्येका मूर्छा भवति पुनरन्या यदनयोः किमप्यासीन्मध्ये सुभग सकलायामपि निशि । लिखन्त्यास्तत्तस्याः कुसुमशरलेखं तव कृते समाप्ति स्वस्तीति प्रथमपदभागोपि न गतः ॥ ५ ॥ कस्यापि । ५१० शार्ङ्गधरपद्धतिः 3478 गेहादङ्गणमङ्ग गादपि वहिवयाच्च पृथ्वीतलं तामार्ति यदि सैव वेत्ति मुमुखी किंचान्यदाचक्ष्महे । पर्यङ्कोपि तवाङ्गसङ्गसुभगः स्वेदाम्भसां निर्झरै- धारामण्डपतामनीयत तथा तस्मिन्रुदत्या मुहुः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3479 तस्या महाविरहवह्निशिखाकलापतप्ते स्थितोसि हृदये सततं प्रियायाः । प्रालेयसीकरसमे हृदि सा कृपालो बाला क्षणं वसति नैव खलु त्वदीये ॥ ७॥ कस्यापि । 3480 दृष्टे चन्द्रमसि प्रलूनतमसि व्योमाङ्गणस्थेयसि स्फूर्जन्निर्मलतेजसि त्वाय गते दूरं निजप्रेयसि । श्वास: कैरवकोरकीयांत मुखं तस्याः सरोजी यति क्षीरोदीयति मन्मथो मृगदृशो दृक्चन्द्रकान्तीयति ॥ ८ ॥ भल्लदस्य । 3481 आवासो विपिनायते प्रियसखीमालापि जालायते तापोपि श्वसितेन दावदहनज्वालाकलापायते । सापि त्वद्विरहेण हन्त हरिणीरूपायते हा कथं कंदर्पेपि यमायते विरचयञ्शार्दूलविक्रीडितम् ॥ ९ ॥ 3482 क्षणमपि विरहः पुरा न सेहे नयननिमीलनखिन्नया यया ते । श्वसिति कथमसौ रसालशाखां चिरविरहेण विलोक्य पुष्पितामाम् ॥ १० ॥ जयदेवस्यैतौ । नायकस्याये दूत्युक्तिः ५११ 3483 25 अङ्गानि मे दहतु कान्तवियोगवह्निः संरक्ष्यतां प्रियतमो हृदि वर्तते यः । इत्याशया शशिमुखी गलदश्रुवारि- धाराभिरुष्णमभिषिञ्चति हत्प्रदेशम् ॥ ११ ॥ कस्यापि । 3484 अविरलपरिवाहैरश्रुणः सारणीनां स्मरदहन शिखोष्णश्वासपूरैश्च तस्याः । सुभग बत कृशाङ्गयाः स्पर्धयान्योन्यमेभिः क्रियत इव पुरो भूः पङ्किला पांखुंला च ॥ १२ ॥ कस्यापि । 3485 सखीभिक्षां याचे बत नतशिरास्त्वामिदमहं चेदस्ति प्रीतिः कुरु तदपि कारुण्यकणिकाम् । अवस्था सा तस्याः सुकृतमथ यस्यां किमपरं प्रमोहो विश्रामस्त्वमथ मरणं वा प्रतिकृतिः ॥ १३ ॥ गौडाभिनन्दस्य । 3486 अच्छिन्नं नयनाम्बु बन्धुषु कृतं तापः सखीष्वाहितो दैन्यं न्यस्तमशेषतः परिजने चिन्ता गुरुभ्योर्पिता । अद्य श्वः किल निर्वृतिं व्रजति सा श्वासैः परं खिद्यते www.y विश्रब्धो भव विप्रयोगजनितं दुःखं विभक्तं तया ॥ १४ ॥ अमरुकस्य । 3487 त्वां चिन्तापरिकल्पितं सुभग सा संभाव्य रोमाञ्चिता क शून्यालिङ्गनसंचलहुजयुगेनात्मानमालिङ्गति । किं चान्यहिरहव्यथाप्रशमनीं संप्राप्य मूर्छा चिरा- त्प्रत्युज्जीवति कर्णमूल पठितैस्त्वन्नाममन्त्राक्षरैः ॥ १५ ॥ कस्यापि । ५१२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3488 नीरागा मृगलाञ्छने मुखमपि स्वं नेक्षते दर्पणे त्रस्ता कोकिलकूजितादपि गिरं नोन्मुद्रयत्यात्मनः । चित्रं दुःसहदाहदायिनि घृतद्वेषापि पुष्पायुधे सा बाला सुभगं प्रति प्रतिपदं प्रेमाधिकं पुष्यति ॥ १६ ॥ कस्यापि । 3489 उन्मीलन्ति नखैर्लुनीहि वहति क्षौमाञ्चलेनावृणु क्रीडाकाननमाश्रयन्ति वलयकाणैः समुत्रासय । इत्थं वञ्जुलदक्षिणानिलकुहूकण्ठीषु सांकेतिकव्यापाराः सुभग त्वदीयविरहे तस्याः सखीनां मिथः ॥१७॥ सत्कविमिश्रस्य । 3490 वर्षन्ति स्तनयित्नवो न सरले धारागृहे वर्तसे गर्जन्ति प्रतिकूलवादिनि न ते द्वारि स्थिता दन्तिनः । इत्येवं गमितो घनव्यतिकरः सा राजपुत्री पुन वते वाति कदम्बपुष्पसुरभौ केन प्रतारिष्यते ॥ १८ ॥ उमापतिधरस्य । 3491 संप्राप्तेवधिवासरे क्षणमसौ त्वद्वर्त्मवातायनं वारंवार मुपेत्य निष्कृपतया निश्चित्य किंचिच्चिरम् । संप्रत्येव निवेद्य केलिकुररी: सास्रं सखीभिः शिशो- माधव्याः सहकारकेण करुणः पाणिग्रहो निर्मितः ॥ १९ ॥ कस्यापि । 3492 विमुञ्चन्त्या प्राणांश्चिरविहरदुःखासहतया तया संदिष्टं ते कठिनहृदयापश्चिममिदम् । अपत्यं बालैका मम विधिहतायाः सलिलदा यथा नेयं सेवाव्यसनरुचये दीयत इति ॥ २० ॥ कस्यापि । नायिकां प्रति नायकावस्थावर्णनम् 3493 किं पृष्टेन द्रुततरमितो गम्यतां सा प्रिया ते दृष्टा मार्गे दिवसमखिलं सास्रमेका मयैवम् । दृष्टे दृष्टे त्वमिति रभसोद्रीवमालोकयन्ती पृष्टे पृष्ठे न भवति भवानित्युदभुर्वलन्ती ॥ २१ ॥ कस्यापि । 3494 चित्रोत्कीर्णादपि विषधराङ्गीतिभाजो निशायां किं तमस्त्वदभिसरणे साहसं नाथ तस्याः । ध्वान्ते यान्त्या यदतिनिभृतं बालयात्मप्रकाश4 ५१३ त्रासात्पाणिः पथि फणिफणारत्नरोधी व्यधायि ॥ २२ ॥ हारहरस्य । 3495 संकेतकुञ्जभुवि सा शयनोपधानं व्यालं कृतं सुभग कुण्डलितं न वेद । तत्कण्ठलग्नघन चन्दनगन्धलुब्धस्तत्रैव निश्चलमुवास चिराय सोपि ॥ २३ ॥ 3496 कस्यापि ! मा गच्छ प्रमदाप्रिय प्रियशतैरभ्यर्थितस्त्वं मया बाला प्राङ्गणमागतेन भवता प्रामोत्यवस्थां पराम् । कि चास्याः कुचभारनिःसहतरैरङ्गैरनङ्गाकुलै- खुटचत्कचुकजालकैरनुदिनं निःसूत्रमस्महम् ॥ २४ ॥ मोरिकायाः । अथ नायिकां प्रति नायकावस्थावर्णनम् ॥१०८॥ 3497 पदशब्दलीनहृदयो रूपालंकारभावनानिपुणः । कविरिव वञ्चितनिद्रस्तरुणि तत्रार्थे परं स युवा ॥ १ ॥ कस्यापि । शार्ङ्गधरपद्धति: 3498 विकिरति मुहुः श्वासानाशां पुरो मुद्दुरीक्षते प्रविशति मुहुः कुञ्जात्कुचं मुहुर्बहु ताम्यति । रत्रयति मुहुः शय्यां पर्याकुलं मुहुरीक्षते मदनकदनक्लान्त: कान्ते प्रियस्तव वर्तते ॥ २ ॥ 3499 : सा मां द्रक्ष्यति वक्ष्यति प्रियकथां प्रत्यङ्गमा लिङ्ग नैः प्रीतिं यास्यति रंस्यते सखि समागत्येति चिन्ताकुलः । मार्ग पश्यति वेपते पुलकयत्यानन्दति स्विद्यति प्रत्युद्गच्छति मूर्छति प्रियतमः कुञ्जे निकुञ्जप्रियः ॥ ३ ॥ 3500 पूर्व यत्र समं त्वया रतिपतेरासादिताः सिद्धय- स्तस्मिन्नेव निकुञ्जमन्मथ महातीर्थे पुनर्माधवः । ध्यायंस्त्वामनिशं जपत्रपि तवैवालापमन्त्रावलीं भूयस्त्वत्कुचकुम्भनिर्भरपरीरम्भामृतं वाञ्छति ॥ ४ ॥ जयदेवस्यैते अथ नायिकां प्रति नायकसंदेशः । 3501 त्वद्रूपामृतपान दुर्ललितया दृष्ट्या व विश्रम्यतां वाक्यश्रवणाभियोगपरयोः श्रव्यं कुतः श्रोत्रयोः । एभिस्त्वत्परिरम्भनिर्भररसैरः कथं स्थयितां कष्टं त्वहिरहेण संप्रति वयं कष्टामवस्थां गताः ॥ ५ ॥ कस्यापि । LE 3502 भ्रूचापेनिहित कटाक्षवेशिखा निर्मातु मर्मव्यथां श्यामात्मा कुटिल: करोतु कबरीभारोपि मारोद्यमम् । मोहं तावदयं च तन्वि तनुतां बिम्बाधरो रागवा- न्सद्वृत्त: स्तनमण्डलस्तव कथं प्रागैर्मम क्रीडते ॥ ६ ॥ जयदेवस्य । दूत्यु पहासप्रश्रौ 3503 TUTSIDE त्वामालिख्य प्रणयकुपितां धातुरागैः शिलायामात्मानं ते चरणपतितं यावदिच्छामि कर्तुम् । अस्त्रैस्तावन्मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते संगम नौ कृतान्तः ॥ ७ ॥ कालिदासस्य । 3504 स्थानान्निर्गत्य दूरं व्रजति मयि चिरं मुक्तकण्ठं रुदित्वा Pa पश्चादुन्मृज्य नेत्रे प्रणतिमुपगता वेपमानाङ्ग-यष्टिः । कान्ते यन्मामवोचः प्रलयघनघटाटोपबद्धान्धकारे काले कापालिकोपि प्रवसति न गृहात्तन्मनो मे दुनोति ॥८॥ Wate कस्यापि । अथ दूत्युपहासप्रश्रौ ॥ १०९ ॥ 3505 पार्श्वभ्यां समहाराभ्यामधरे व्रणखण्डिते । दूति सङ्ग्रामयोग्यासि न योग्या दूतकर्मणि ॥ १ ॥ कस्यापि । 3506 बहुनात्र किमुक्तेन दूति मत्कार्यसिद्धये । ५१५ स्त्रमांसान्यपि दत्तानि वक्तव्येषु तु का कथा ॥ २ ॥ sua triun वररुचेः । 3507 श्वासः किं त्वरिता गता पुलकिता कस्मात्प्रसादः कृतः स्रस्ता वेण्यपि पादयोर्निपतनान्नीवी च गत्वागमात् । स्त्रेदाई मुखमातपेन गलितं क्षामा किमित्युक्तिभि- दूति म्लानसरोरुहाकृतिधरस्यौष्ठस्य किं वक्ष्यसि ॥ ३ ॥ शीलाभहारिकायाः । 3508 PRIST निःशेषच्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्टरागोधरो नेत्रे दूरमनञ्जने पुलकिता तन्वी तवेयं तनुः । शार्ङ्गधरपद्धतिः मिथ्यावादिनि दूति बान्धवजनस्याज्ञातपीडागमा वापीं लातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिकम् ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3509 ॥ रजन्यामन्यस्यां सुरतपरिवृत्तावनुचितं मदीयं यद्वासः कथमपि हृतं तेन सुहृदा । त्वया प्रत्यानीतं निजवसनदानात्पुनरिदं कुतस्त्वाद्रदूति स्खलितशमनोपायनिपुणा ॥ ५ ॥ बीजाकरस्य । 3510 किं त्वं निगूहसे दूति स्तनौ वक्रं च पाणिना । खण्डिता एवं शोभन्ते शूराधरपयोधराः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3511 उल्लापयन्त्या दयितस्य दूतीं वध्वा विभूषां च निवेशयन्त्या । प्रसन्नता कापि मुखस्य जज्ञे वेषश्रिया नु प्रियवार्तया नु ॥ ७ ॥ शिवस्वामिनः । 3512 कथय निपुणे कस्मिन्दृष्टः कथं नु कियच्चिरं किमभिलिखितं किं तेनोक्तं कदा स इहैष्यति । इति बहुविधप्रेमालापप्रपञ्चितविस्तराः प्रियतमकथा: स्वल्पेप्यर्थे प्रयान्ति न नष्टताम् ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3513 अलमलमघृणस्य तस्य नाम्ना पुनरपि सैव कथा गतः स कालः । कथय कथय वा तथापि दूति प्रतिवचनं द्विषतोपि माननीयम् ॥ ९॥ वासुदेवस्य । संभोगे परस्परावलोकनम् ५१७ अथ संभोगशृङ्गारे परस्परावलोकनम् ॥ ११० ॥ 3514 प्रियादर्शन मेवास्तु किमन्यैर्दर्शनान्तरैः । प्राप्यते येन निर्वाणं सरागेणापि चेतसा ॥ १ ॥ कस्यापि । 3515 क्षीरसागर कल्लोललोललोचनयानया । असारोपि हि संसार: सारवानिव लक्ष्यते ॥ २ ॥ आकाश पोलेः । 3516 उपप्राकारामं पहिणु नयने तर्कय मनागनाकाशे कोयं गलितहरिणः शीतकिरणः । सुधाबद्धया सैरुपवनचकोरैरनुसृतां किरञ्ज्योत्स्नामच्छां लवलिफलपाकप्रणयिनीम् ॥३॥ कस्यापि । 3517 पुरः स्थित्वा किंचिद्दलितमुखमालोकय सखे सखेदाः स्थास्यन्ति ध्रुवमिदमदृष्ट्वा तव दृशः । इतश्चञ्चत्काञ्चीरणित मुखरात्सौधशिखरादशकायां केयं कवलयति चान्द्रेण महसा ॥ ४ ॥ 1 कस्यापि । 3518 अये केयं लीलाधवलगृहवातायनतले अ तुला कोटिक्काणैः कुसुमधनुषं जागरयति । अहो नेत्रइन्द्रं विलसति विलय श्रुतिमहो Sama कथं न त्रैलोक्यं जयति मदनः स्मेरवदनः ॥ ५ ॥ कस्यापि । 3519 अमृतममृतं चन्द्रश्चन्द्र स्तथाम्बुजमम्बुजं रतिरपि रतिः कामः कामो मधूनि मधून्यपि । 15 ५१८ शार्ङ्गधरपद्धतिः इते न भजते वस्तु प्रायः परस्परसंकर तदियमबला धत्ते लक्ष्मीं कुतः सकलात्मिकाम् ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3520 विनैवाम्भोवाह बहलरुचिलिप्ताम्बरतला- तडिल्लेखा हेमद्युतिविततिरम्या विलसति । विनैव स्वर्गङ्गां नमसि रभसा व्ययशफरी- परीवर्ते: साथै स्फुरति विकचेन्दीवरवनम् ॥ ७ ॥ जयदेवस्य । 3521 तम: स्तोमः पूर्वं तदनु सकल : शीतकिरणस्तत: कोकइन्हं तदनु न च किंचित्पुनरभूत् । अनम्भस्यावर्तस्तदनु कदलीकाण्डयुगलं ततोवाञ्चौ पद्मौ किमिदमिति चित्रैव रचना ॥ ८ ॥ देवबोधे । 3522 न जाने संमुखायाते प्रियाणि वदति प्रिये । सर्वाग्यज्ञानि किं यान्ति नेत्रतामुत कर्णताम् ॥ ९ ॥ कस्यापि । 3523 काचिन्निवारितबहिर्गमना जनन्या द्रष्टुं प्रियं भवनजालकमाससाद । तस्था विलोचनमदृश्यत दाशदत्त- यन्त्रोपरुद्धशफरोपमितं क्षणेन ॥ १० ॥ 3524 कृच्छ्रेण कापि गुरुणैव जनेन रोध- मुलङ्घ्य नायकसमीपभुवं प्रतस्थे । हा हन्त शीघ्रगमन प्रतिरोधहेतु- स्तस्याः पुनः स्तनभरोपि गुरुर्बभूव ॥ ११ ॥ उत्प्रेक्षावल्लभस्यैतौ । प्रियातिथ्यादिकम् 3525 यां यां प्रियः प्रैक्षत कातराक्षीं सा सा हिया नम्रमुखी बभूव । निःशङ्कमन्याः सममाहितेर्ष्या- स्तत्रान्तरे जघ्नुर कटाक्षैः ॥ १२ ॥ माघकवेः । अथ प्रियातिथ्यादिकम् ॥ १११ ॥ 3526 सज्जितसकलशरीरा क्षणे क्षणे मनसि किमपि गणयन्ती । उत्सवमिह तं दिवसं मनुते मुग्धा प्रियागमने ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3527 आगच्छन्सूचितो येन येनानीतो गृहं प्रति । प्रथमं सखि कः पूज्यः किं काकः किं क्रमेलकः ॥ २ ॥ सोमकवेः । 3528 आयाते दयिते मरुस्थलभुवामुत्प्रेक्ष्य दुर्लज्यतां गेहिन्या परितोषबाष्पकलिलामासज्य दष्टिं मुखे । दवा पीलुशमीकरीरकवलं लोलाञ्चलेनादरा- दुन्मृष्टं करभस्य केसरसटाभारायलमं रजः ॥ ३ ॥ अद्भुतपुण्यस्य । 3529 बाला चन्दनमालिका किसलयग्रन्थीनधः कुर्वतः श्रुत्वा वल्लभवाहनस्य रटितं दासेरकस्याङ्गणे । आक्रन्दात्सुहृदो वनाद्गुरुजनं नासाग्रसङ्गादसून्कान्तं स्त्रीवधपातकात्स्मरमसत्कीर्तेः परावर्तयत् ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3530 किंचित्कम्पितपाणिकङ्कणरवैः पृष्टं ननु स्वागतं न्रीडानम्रमुखाब्जया चरणयोर्न्यस्ते च नेत्रोत्पले । ५२० शार्ङ्गधरपद्धते द्वारस्थस्तनयुग्ममङ्गलघंटे दत्तः प्रवेशो हृदि स्वामिन्किं न तवातिथेः समुचितं सख्यानयानुष्ठितम् ॥५॥ त्रिविक्रमभहस्य । 3531 कृशा केनासि त्वं प्रकृतिरियमस्य ननु म मलाधूम्रा कस्माद्गुरुजनगृहे पाचकतया । स्मरस्यस्मान्कच्चिन्नहि नहि नहीत्येवमगद- तस्मरोत्कम्पं वाला मम हृदि निपत्य प्ररुदिता ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3532 कशासीत्यालीना मलिनवसनासीत्यवनता चिटासीति स्तनकलशकम्प प्ररुदिता । परिष्वक्ता यावत्प्रणयपदवीं कामपि गता ततः सारङ्गाक्ष्या हृदयसदने लीनमभवत् ॥ ७ ॥ कस्यापि । अथ मानिनीमानाख्यानम् ॥ ११२ ॥ 3533 स्फुरसि बाहुलते किमनर्थकं त्वमपि लोचन वाम भव स्थिरम् । तमहमागतमप्यपराधिनं न परिरब्धुमलं न च वीक्षितुम् ॥ १ ॥ कस्यापि । 3534 एकत्रासनसंस्थितिः परिहता प्रत्युद्गमाहूरत- स्ताम्बूलाहरणच्छलेन रभसालेपोपि सविनितः । आलापोपि न मिश्रितः परिजनं व्यापारयन्त्यान्तिके कान्तं प्रत्युपचारतचतुरया कोप: कृतार्थीकृतः ॥ २ ॥ कस्यापि । 34 मानिनीमानाख्यान म् 3535 तद्वक्त्राभिमुखं मुखं विनमितं दृष्टिः कृता पादयो- स्तस्यालापकुतूहलाकुलतरे श्रोत्रे निरुद्धे मया । पाणिभ्यां च तिरस्कृतः सपुलकः स्वेदोद्गमो गण्डयोः सख्यः किं करवाणि यान्ति शतधा यत्कञ्चुके संधयः॥३॥ अमरुकस्य । 3536 तत्तद्वदत्यपि यथावसरं हसत्यप्यालिङ्गनेपि न निषेधति चुम्बनेपि । किं तु प्रसादनभयादपि निहुतेन कोपेन कोपि विहितोद्य रसावतारः ॥ ४ ॥ कस्यापि । ५२१ 3537 आशङ्कय प्रणात पटान्तपिहितौ पादौ करोत्यादरा- याजेनागतमावृणोति हसितं चास्पष्टमुद्रीक्षते । मय्यालापवति प्रतीपवचनं संख्या सहाभाषते तस्यास्तिष्ठतु निर्भरप्रणयिता मानोपि रम्योदयः ॥ ५ ॥ भीमस्य । 3538 तदेवाजिमाक्षं मुखमविशदास्ता गिर इमाः स एवाङ्गलेषो माये सरसमाश्लिष्यति तनुम् । यदुक्तं प्रत्युक्तं यदपटु शिरः कम्पन परं प्रियामानेनाहो पुनरपि कृता मे नववधूः ॥ ६ ॥ . संकुलस्य । 3539 वेगात्सुकमागते विचलितं संभाषिणि स्फारित संशिष्यन्यरुणं गृहीतवसने कोपाञ्चितभूलतम् । मानिन्याश्चरणानतिव्यतिकरे बाष्पाम्बुपूर्णेक्षणं चक्षुर्जतमहो प्रपञ्चचतुरं जातागसि प्रेयसि ॥ ७ ॥ कस्यापि । ५२२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3540 भ्रूभङ्गे रचितेषि दृष्टिरधिकं सोत्कण्ठमुद्रीक्षते रुद्धायामपि वाचि सस्मितमिदं दग्धाननं जायते । कार्कश्यं गमितेपि चेतसि तनू रोमाञ्चमालम्बते दृष्टे निर्वहणं भविष्यति कथं मानस्य तस्मिञ्जने ॥ ८ ॥ भवन्तवर्मणः । अथ कलहान्तरिताप्रलापादिकम् ॥ ११३ ॥ 3541 अद्यारभ्य यदि प्रिये पुनरहं मानस्य चान्यस्य वा गृढीयां विषरूपिणः शमतेर्नामापि संक्षोभिणः । तत्तेनैव विना शशाङ्ककिरणस्पष्टाहासा निशा एको वा दिवसः पयोदमलिनो भूयान्मम प्रावृषि ॥ १ ॥ कस्यापि । 3542 मानव्याधिनिपीडिताहमधुना शक्नोमि तस्थान्तिकं नो गन्तुं न सखीजनोपि चतुरो यो मां बलान्नेष्यति । मानी सोपि जनो न लाघवभयादभ्येति मातः स्वयं कालो याति चलं च जीवितमिदं क्षुण्णं मनश्चिन्तया ॥ २ ॥ कस्यापि । 3543 निःश्वासा वदनं दहन्ति हृदयं निर्मूलमुन्मूल्यते निद्रा नैति न दृश्यते प्रियमुखं नक्तं दिनं रुद्यते । अङ्गं शोषमुपैति पादपतितः प्रेयांस्तदोपेक्षितः सख्यः कं गुणमाकलय्य दयिते मानं वयं कारिताः ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3544 इदं कृष्णं कृष्णं प्रियतममनु श्वेतमथ किं गमित्र्यामो यामो भवतु गमनेनाथ भवतु । कलहान्तरिताप्रलापादिकम् पुरा येनैवं मे चिरमनुसृता चित्तपदवी स एवान्यो जातः सखि परिचिताः कस्य पुरुषाः ॥ ४ ॥ 3545 गते प्रेमाबन्धे प्रणयबहुमाने विगलिते निवृत्ते सद्भावे जन इव जने गच्छति पुरः । तदुत्प्रेक्ष्योत्प्रेक्ष्य प्रियसखि गतांस्तांच दिवसा- न जाने को हेतुर्दलति शतधा यन्त्र हृदयम् ॥ ५ ॥ 3546 कथमपि सखि क्रीडाकोपाइजेति मयोदिते कठिनहृदयस्त्यक्त्वा शय्यां बलाद्गत एव सः । इति सरभसध्वस्तप्रेम्णि व्यपेतघृणे स्पृहां पुनरपि हतव्रीडं चेतः करोति करोमि किम् ॥ ६ ॥ अमरुकस्यैते । 3547 मानोन्नतेत्यसहनेत्यतिपण्डितेति मय्येव धिकृतिरनेकमुखी सखीनाम् । दाक्षिण्यमात्रमसूणेन विचेष्टिनेन धूर्तस्य तस्य हि गुणानुपवर्णयन्ति ॥ ७ ॥ ५२३ सख्यनुनयः । 3548 स्निग्धे यत्परुषासि यत्प्रणमति स्तब्धासि यद्रागिणि द्वेषस्थासि यदुन्मुखे विमुखतां यातासि तस्मिन्प्रिये । तन्मुग्धे विपरीतकारिणि तव श्रीखण्डचर्चा विषं शीतांशुस्तपनो हिमं हुतवहः क्रीडामुदो यातनाः ॥ ८ ॥ 3549 " समयचकितं विन्यस्यन्तीं दृशं तिमिरे पथि प्रतितरु मुहुः स्थित्वा मन्दं पदानि वितन्वतीम् । कथमपि रहः प्राप्तामङ्गैरनङ्गतरंगिभिः . सुमुखि सुभगः स त्वां पश्यन्नुपतु कृतार्थताम् ॥ ९ ॥ ५२४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3550 त्वां चित्तेन सदा वहन्नयमतिश्रान्तो भृशं तापितः कंदर्पेण तु पातुमिच्छति सुधासंवादि बिम्बाधरम् । अस्याङ्गं तदलंकुरु क्षणमिह वृक्षेपलक्ष्मीलव- क्रीते दासजनेपि सेवितपदाम्भोजे कुतः संभ्रमः ॥१०॥ जयदेवस्यैते । 3551 लिखचास्ते भूमि बहिरवनतः प्राणदयितो निराहाराः सख्यः सततरुदितोच्छूननयनाः । परित्यक्तं सर्वे हसितपतिं पञ्जरशुकै- स्तवावस्था चेयं विसृज काटने मानमधुना ॥ ११ ॥ अमरुकस्य । 3552 असद्वृत्तो नायं न च खलु गुणैरेष रहित: प्रियो मुक्ताहारस्तव चरणमले निपतितः । गृहाणैनं मुग्धे व्रजतु तव कण्ठप्रणयिता- मुपायो नास्त्यन्यस्तव हृदयदाहोपशमने ॥ १२ ॥ कस्यापि । 3553 मुग्धे किं नखरैः क्षिपस्यविरतं नेत्राम्बु मानोन्नते पश्यैनं चरणाग्रनम्रशिरसं स्वं कान्तमात्ताञ्जलिम् । अप्रह्वे तव चेतसि प्रणयिनि प्राप्ततिनिर्विष्णतामन्यासक्त मनस्युपेक्षितगता फूत्कृत्य रोदिष्यति ॥ १३ ॥ शार्ङ्गधरस्य । अथ नायकयोरुक्तिप्रत्युक्ती ॥ ११४ ॥ 3554 बाले नाथ विमुञ्च मानिनि रुषं रोषान्मया किं कृतं खेदोस्मासु न मेपराध्यति भवान्सर्वेपराधा मयि । नायकयोरुक्तिप्रत्युक्ती तल्कि रोदिषेि गद्देन वचसा कस्यायतो रुद्यते नन्वेतन्मम का तवास्मि दयिता नास्मीत्यतो रुद्यते ॥१॥ कुमारदासस्य । ५२५ 3555 नयननिपातेङ्करितः पल्लवितो वचसि पुष्पितो हसिते । फलतु कृशाङ्गि तवाङ्ग स्पर्शेन मनोरथोस्माकम् ॥ २ ॥ कस्यापि । 3556 सुश्रु त्वं कुपितेत्यपास्तमशनं त्यक्ताः कथा योषितां दूरादेव मयोज्झिताः सुरभयः स्रग्गन्धधूपादयः । रागं रागिणि मुञ्च मय्यवनते दृष्टे प्रसीदाधुना सद्यस्त्वद्विरहे भवन्ति सुभगे सर्वा ममान्धा दिशः ॥ ३ ॥ विद्यापतेः । 3557 उत्तरंगय कुरङ्गलोचने लोचने कमलगर्वमोचने । अस्तु सुन्दरि कलिन्दनन्दिनी- वीचिडम्बर गंभीरमम्बरम् ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3558 पुराभूदस्माकं प्रथममविभक्ता तनुरियं ततो न त्वं प्रेयानहमपि हताशा प्रियतमा इदानीं नाथस्त्वं वयमपि कलत्रं किमपरं मयात प्राणानां कुलिशकठिनानां फलमिदम् ॥ ५ ॥ अमरुकस्य । 3559 व्यावृत्तं खलु सर्वतो विषयतस्त्वय्येव लीनं मनो नित्यं च त्वदधीनमेव नियतं मज्जीवितं मानिनि । मत्वैवं मयि नूनमन्यविषयाशङ्का त्वया त्यज्यतां किं वान्यत्र निशाकरोभिरमते मुक्त्वा क्षणं कौमुदीम् ॥६॥ कस्यापि । ५२६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3560 कृतककृत कै मयाशायैस्त्वयाप्यतिवर्तित निभृतनिभृतैः कार्याला पैर्मयाप्युपलक्षितम् । भवतु विदितं नेष्टा तेहं वृथा परिखिद्यसे : अहमसहना त्वं निःस्नेहः समेन सभं गतम् ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3561 यद्गम्यं गुरु गौरवस्य सुहदो यस्मिल्लभन्तेन्तर्ंं यद्दाक्षिण्यवशात्प्रसह्य सहते नर्मोपचारानपि । यल्लज्जा निरुणद्धि यत्र शपथैरुत्पाद्यते प्रत्यय- स्तत्किं प्रेम स उच्यते परिचयस्तत्रापि कोपेन किम् । ८ ॥ कस्यापि । 3562 कोपो यत्र भ्रुकुटिरचना निग्रहो यत्र मौनं यत्रान्योन्यस्मितमनुनयो दृष्टिपातः प्रसादः । तस्य प्रेरणस्तदिदमधुना वैशसं पश्य जातं त्वं पादान्ते लुउसि न च मे मानमोक्षः खलायाः ॥ ९ ॥ वामनस्य । 3563 सा मनोरथ शतैस्तव धूर्त कान्ता सैव स्थिता मनसि कृत्रिमभावरम्या । अस्माकमस्ति न कथंचिदिहावकाशस्तस्मात्कृतं चरणपातविडम्बनाभिः ॥ १० ॥ कस्यापि । 3564 यदा त्वं चन्द्रोभूः शिशिरकरसंपर्करुचिरस्वदाहं जाता द्राक्छशधरमणीनां प्रतिकृतिः । इदानीमर्कस्त्वं खररुचिसमुत्सारितरस: किरन्ती कोपामीनहमपि रविग्रावघटिता ॥ ११ ॥ अचलस्य । नायक शिक्षानायकानुनयौ 3565 प्रसादे वर्तस्व प्रकटय मुदं संत्यज रुषं प्रिये शुष्यन्त्यङ्गान्यमृतमित्र ते सिञ्चतु वचः । निधानं सौख्यानां क्षणमभिमुखं स्थापय मुखं न मुग्धे प्रत्येतुं प्रभवति गतः काल हरिणः ॥ १२ ॥ चन्द्रकस्य । अथ नायक शिक्षानाय कानुनयौ ॥ ११५ ॥ 3566 अङ्गुलीकिसलयामतर्जनं भ्रूविभङ्गकुटिलं च वीक्षितम् । मेखलाभिरसकृच्च बन्धनं वञ्चयन्प्रणयिनीरवाप सः ॥ १ ॥ कालिदासस्य । 3567 कोपात्किचिदुपानतोपि रसभादाकृष्य केशेष्वलं नीत्वा मोहनमन्दिर दयिनया हारेण बना दृढम् । भूयो यास्यसि तगृहानिति मुहुः कण्ठार्वरुद्धाक्षरं जल्पन्त्या श्रवणोत्पलेन सुकृती कश्चिद्रहस्तायते ॥ २ ॥ 3568 सा बादं भवतेक्षितेति निबिडं संयम्य बाह्वोः स्रजा भूयो द्रक्ष्यसि तां शठेति नितरां संभ संतर्ज्य च । आलीनां पुर एव निहुतिपर: कोपाद्रणन्नूपुर मानिन्या चरणप्रहारविधिना प्रेयानशोकीकृतः ॥ ३ ॥ रुद्रस्यैतौ । 3569 ५२७ पादे मूर्धाने ताम्रतामुपगते कर्णोत्पले चूर्णिते छिन्ने हारलतागुणे करतले संपातजातव्रणे । ५२८ शार्ङ्गधरपद्धतिः अप्राप्तप्रियताडनव्यतिकरा हन्तुं पुनः कोपिता वाञ्छन्ती मुहुरेणशावनयना पर्याकुला रोदिति ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3570 आधेरजनि जगाम घाम तस्याः प्रियतमयेति रुषा स्रजावनद्धः । पदमपि चलितुं युवा न सेहे किमिव न शक्तिहरं ससाध्वसानाम् ॥ ५॥ माघकवे: । अथ नायकानुनयः । 3571 त्वं तावद्वहुवल्लभो नवयुवा कान्तः सुखी निर्घृणो नो जानासि परव्यथां शटमते नैवासि दुःखी यतः । किं त्वन्या: परिपृच्छ मन्मथशरैः पीडामसह्यामिमां त्राता नो भव येन सज्जनजनैः कापालिको नोच्यसे ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3572 विरहविषमः कामो वामः करोति तनुं तनुं दिवसगणनादक्षश्चायं व्यपेतघृणो यमः । त्वमपि वशगो मानव्याधेर्विचिन्तय नाथ हे किसलयमृदुर्जीवेदेवं कथं प्रमदाजनः ॥ ७ ॥ शीलाभहारिकायाः । 3573 घनघनमपि दृष्टं व्योम रम्यं मरुत्वाच्छिखिकुलकलवाचां श्रोत्रमासीन्निवास: । अनुसमन मृताहं यहियोगेपि जाते तव घनपरिरम्भप्रार्थनाशावशेन ॥ ८ ॥ हरिगणस्य । 3574 मुक्तो मानपरिग्रहः सह सखीसार्थेन तन्मन्त्रिणा शक्ता त्वचरणप्रसादरहिता नाहं क्षणं प्राणितुम् । परस्परप्रसादः पश्य त्वं कृशकं शरीरकमिदं यां यामवस्थां गतं सैषाहं तव पादयोर्निपतिता नाथ प्रसीदाधुना ॥ ९ ॥ कस्यापि । अथ परस्परप्रसादः ॥ ११६ ॥ ५२९ 3575 दृष्ट्कासनसंस्थिते प्रियतमे पश्चादुपेत्यादरा- देकस्या नयने निमील्य विहितक्रीडानुबन्धच्छलः । तिर्यग्वक्रितकंधरः सपुलकप्रेमोल्लसन्मानसा- मन्तर्हासलसत्क पोलफलकां धूर्तोपरां चुम्बति ॥ १ ॥ अमरुकस्य । 3576 आगत्य प्रणिपातसान्त्वित सखीदत्तान्तरे सागसि स्वैरं कुति तल्पपार्श्वनिभृते धूर्तेङ्गसंवाहनम् । ज्ञात्वा स्पर्शवशात्प्रियं किल सखीभ्रान्त्या स्वमन्वं शनैः खिन्नासीत्यभिधाय मीलितदृशा सानन्दमारोपितः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3577 सुतनु जहिहि मानं पदय पादानतं मां तब न खलु कदाचित्कोप एवंविधोभूत् । इति निगदति नाथे तिर्यगामीलिताक्ष्या नयनजलमनल्पं मुक्तमुक्तं न किंचित् ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3578 सत्यं वल्लभ एष दुर्लभतमो रागो ममास्मिन्पुनः कोपोस्थातिगुरुर्न चातिनिपुणाः सख्योपि संबोधने । संचिन्त्येति मृगीदृशा प्रियतमे दृष्टे लथां मेखलां बधन्त्या न गतं स्थितं न च लसदासोथवा संवृतम् ॥ ४ ॥ ॥ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3579 वाचो वाग्मिनि किं तवाद्य परुषाः सुभ्रु भ्रुवो विभ्रमोप्युद्धान्तः कृत एष लोलनयने किं लोहिते लोचने । नास्त्यागो मयि किं मुधैव कुपितेत्युक्ते पुरः प्रेयसा मानिन्या जलबिन्दुदन्तुरपुटा दृष्टिः सखीष्वाहिता ॥ ५ ॥ रुद्रस्यैतौ । 3580 सा यावन्ति पदान्यलीकवचनैरालीजनैः पाठिता तावन्त्येव कृताग सोद्भुततरं संलप्य पत्युः पुरः । प्रारे परतो यथा मनसिजस्येच्छा तथा वार्तेतुं प्रेम्णो मौग्ध्यविभूषणस्य सहजः कोप्येष कान्तक्रमः ॥ ६ ॥ महेन्दुराजस्य । 3581 दृष्टे लोचनवन्मनाङ्गुकुलितं पार्श्वस्थिते वक्रव- न्यग्भूतं बहिरासितं पुलकवत्स्पर्श समातन्वति । नीवीबन्धवदागतं शिथिलतां संभाषमाणे क्षणं मानेनापसृतं ह्रियेव सुदृशः पादस्पृशि प्रेयसि ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3582 इह स्फुटं तिष्ठति नाथ कण्टकः शनैः शनैः कर्ष नखाग्रलीलया । इति च्छलात्काचिदलग्नकण्टकं पदं तदुत्सङ्गतले न्यवेशयत् ॥ ८ ॥ कस्यापि । अथ सूर्यास्तवर्णन चक्रवाकावस्थाख्याने ॥११७॥ 3583 पृथुगगनकबन्धस्कन्धचक्रं किमेतस्किमु रुधिरकपालं कालकापालिकस्य । सूर्यास्त वर्णनचक्रवाकावस्थाख्याने कललभरितमन्तः किं नु तार्क्ष्याण्डखण्ड प्रजनयति वितर्क सांध्यमर्कस्य बिम्बम् ॥ १ ॥ कस्यापि । 3584 अस्तावलम्बिरविबिम्बतयोदयाद्रि- चूडोन्मिषत्सकलचन्द्रतया च सायम् । संध्याप्रनृत्तहरहस्त गृहीतकांस्य- तालद्वयेव समलक्ष्यत नाकलक्ष्मीः ॥ २ ॥ रत्नाकरस्य । 3585 अनुरागवन्तमपि लोचनयो- र्दवतं वपुः सुखमतापकरम् । निरकासयद्रविमपेतवसुं वियदालयादपर दिग्गणिका ॥ ३ ॥ सांध्यरागरुधिरारुणमारानिष्पपात रविमण्डलमब्धौ । माघकवेः । 3586 विलोक्य संगमे रांग पश्चिमाया विवस्वतः ! कृतं कृष्णं मुखं प्राच्या नहि नार्यो विनेर्ष्यया ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3587 क्रूरकालकरवालविलूनं वासरस्य सहसैव शिरो नु ॥ ५ ॥ महोपमन्योः । 3588 परिपतति पयोनिधौ पतङ्गः सरसिरुहामुदरेषु मत्तभृङ्गः । उपवनतरुकोटरे विहंगो ५३१ युवतिजनेषु शनैः शनैरनङ्गः ॥ ६ ॥ कस्यापि । ५३२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3589 कृतोपकारं प्रियबन्धु मर्के मा द्राक्ष्म हीनांशुमध: पतन्तम् । इतीव मत्वा नलिनी वधूभि- र्निमीलितान्यम्बुरुहेक्षणानि ॥ ७ ॥ 3590 नो रविर्न च तमो न तमीशो न द्युतिर्ग्रहगणो न च संध्या । यादृशं प्रथमतः किल सृष्टे- स्तादृगेव भुवनं श्रियमूहे ॥ ८ ॥ 3591 भोजनेरन्द्रस्य । 3592 कस्यापि । सैरन्ध्रीकरकृष्टपट्टकसरत्तारध्वनिः संचर- हूतीसृत्रितसंधिविमहविधेिः सोल्लासलीलाविधिः । वार स्त्रीजन सज्जमानशयनः संनद्धपुष्पायुधः श्रीखण्डद्रवधीतसौधाशखरो रम्यः क्षणो वर्तते ॥ ९ ॥ कस्यापि । विश्लेषाकुलचक्रवाकमिथुनैरुत्पक्षमाक्रन्दितं कारुण्यादिव मीलितासु नलिनीष्वस्तं च मित्रे गते । शोकेनेव दिगङ्गनाभिरभितः दयामायमानैर्मुखै - निःश्वासानिलधूमवर्त्तय इवोद्गीर्णास्त मोराजयः ॥ १० ॥ कस्यापि । 3593 शुचिरिति परितः प्रसिद्धभाजि प्रकटिततेजसि दुर्जये कृशानौ । निजवसुनिकुरम्बमस्तवेला- व्यतिकरवान्निदधे सरोजबन्धुः ॥ ११ ॥ बिल्हणस्य । सूर्यास्तचक्रवाकावस्थाख्याने 3594 महद्भिरोषैस्तमसामभिद्रुते भयेप्यसंमूढमतिर्भ्रमन्क्षितौ । प्रदीपवेषेण गृहे गृहे स्थितो विखण्य देहं बहुधेव भास्करः ॥ १२ ॥ मेण्ठस्य । ५३३ अथ चक्रबाकावस्याख्यानम् । 3595 चक्राहो विरही हतोपि हृदये बाणेन न व्यक्तवा- न्प्राणान्प्राण समासमागमसुखध्यानै कतानश्चिरम् । स्वां छायामवलोक्य वारिणि गलद्रक्तामवेत्य प्रियां भ्रान्तस्तद्रूणवेदनापरिगतः कष्टं मृतः सांप्रतम् ॥ १३ ॥ कस्यापि । 3596 एकेनाक्ष्णा प्रविततरुषा वीक्षते लम्बमानं भानोबिम्ब जलविलुलितेनापरेण स्वकान्तम् । अदयितविरहाशङ्किनी चक्रवाकी संकीरचयति रसौ नर्तकीव प्रगल्भा ॥ १४ ॥ चन्द्रकस्य । 3597 तीरात्तीरमुपैति रौति करुणं चिन्तां समालम्बते किंचिद्धचायति निश्चलेन मनसा योगीव युक्तेक्षणः । स्वां छायामवलोक्य कूजति पुनः कान्तेति मुग्धः खगो धन्यास्ते भुवि ये निवृत्तमदना धिग्दुःखितान्कामिनः ॥१५॥ 3598 A भङ्गा भोक्तुं न भुते, कुटिलबिसलतां कोटिमिन्दोर्वितर्काताराकारास्तृषार्त्तः पिबति न पयसां विप्रुषः पत्र संस्थाः । छायामम्भोरुहाणामलिकुलशवलां वेत्ति संध्यामसंध्यां कान्ता विशेष भीरुर्दिनमपि रजनीं मन्यते चक्रवाकः ॥ १६ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3599 मित्रे कापि गते सरोरुहवने बद्धानने लाम्यति क्रन्दनु भ्रमरेषु वीक्ष्य दयिताश्लिष्टं पुरः सारसम् । चक्राङ्गेण वियोगिना बिसलता नास्वादिता नोज्झिता वक्त्रे केवलमर्गलेव निहिता जीवस्य निर्गच्छतः ॥ १७ ॥ 3600 वापीतोयं तटरुहवनं पद्मिनीपत्र शय्या चन्द्रालोको विकचकुसुमामोदहृद्यः समीरः । यत्रैतेपि प्रियविरहिणो दाहिनश्चक्रनाम्चस्तत्रोपायः क इव भवतु प्राणसंधारणाय ॥ १८ ॥ केषामप्येते । अथ तमोवर्णनम् ॥ ११८ ॥ 3601 पिदधति तिमिरे समस्तलोकं प्रलयमहाब्धिनिभे भृतोच्चनिम्ने । व्यरुचदुडुगणो वलक्षरोचिर्बहुविधफेनसमूहतुल्यरूपः ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3602 काकोलः कलकण्टिका कुवलयं कादम्बिनी कर्दमः कंसारिः कबरी कृपाणलतिका कस्तूरिका कज्जलम् । कालिन्दी कषपट्टिका करिघटा कामारिकण्ठस्थली यस्यैते करदीभवन्ति सखि तद्वन्दे विनिद्रं तमः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3603 लिम्पतीव तमोङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः । असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता ॥ ३ ॥ विक्रमादित्य मेण्डयो: । तमोवर्णनम् 3604 अविज्ञातविशेषस्य सर्वतेजोपहारिणः । स्वामिनो निर्विवेकस्य तमसश्च किमन्तरम् ॥ ४ ॥ अवन्तिवर्मणः । 3605 इदं नमसि भीषणभ्रमदुलूककोलाहलैनिशाचरविलासिनीनिवहदत्तनेत्रोत्सवम् । परिस्फुरति निर्भरप्रचुरपङ्कमग्नोल्लसद्वराहकुलमांसलप्रबलबद्धमन्धं तमः ॥५॥ सर्वज्ञवासुदेवस्य । 3606 किं भूमौ परितः स्फुरन्ति करिण: कस्तूरिकाया रसैः सिक्ताः किं निखिला दिशः किमखिलं लिप्तं मषीभिर्नभः । किं व्याप्तं भुवनं समस्तमपि च श्रीकण्ठकण्ठत्विषा कालिन्दीजलकान्तिभाजि निबिडे जातेन्धकारेधुना ॥ ६ ॥ tea कस्यापि । 3607 सद्यः सान्द्रमषीविलुप्तककुभः स्निग्धेन्द्रनीलद्रव- व्यामीलन्नभसो निरन्तरमिलन्नीलीरसज्योतिनः । एते कोकिलकायकालिमहतो लुम्पन्ति वृत्तिं दृशो रुन्निद्राञ्जनपुञ्जमेचकरुचो भीमास्तमः प्रक्रमाः ॥ ७ ॥ कस्यापि ! 3608 ५३५ चिन्चौर चिकीर्षितानि घटयद्वेतालगोष्ठीसुखं तन्वानं शवसाधनोत्सवरसं निर्व्याजवीरात्मनाम् । कुर्वत्कामकृशानुतप्तमनसां गुप्ताङ्गनासंगमं दृप्यत्कोकिलकालकण्ठमलिनं ध्वान्तं समुज्जृम्भते ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3609 कादमीर गौरवपुषामभिसारिकाणामाबद्धरेखमभितो रुचिमञ्जरीभिः । ५३६ शार्ङ्गधरपद्धतिः एतत्तमालदलनीलतमं तमिस्रं तत्प्रेम हे मनिकषोपलतां तनोति ॥ ९॥ जयदेवस्य । अथाभिसारिकासंचारः ॥ ११९ ॥ 3610 क प्रस्थितासि करभोरु घने निशीथे प्राणाधिपो वसति यत्र मनःप्रियो मे । एकाकिनी वद कथं न बिभेषि बाले नन्वस्ति पुड़ितारो मदनः सहायः ॥ १ ॥ गोविन्दस्वामिनो विकटनितम्बायाश्च । 3611 वातोद्भूतमुखी प्रनष्टतिलका तोयार्द्रलीनांशुका मेघानां निनदेन भीतहृदया गत्वा प्रियस्यालयम् । द्वारं नेच्छति लज्जया मलपितुं देहीति वर्षाहता पादौ नूपुरकर्दमप्रतिहतौ संशब्दयन्ती स्थिता ॥ २ ॥ कस्यापि । 3612 प्राणेशमभिसरन्ती पाये स्खलन्ती सुपिच्छिले मुग्धा । अवलम्बनाय वारां धारालु करं प्रसारयति ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3613 उरसि निहितस्तारो हारः कृता जघने घने कलकलवती काञ्ची पादौ रणन्मणिनूपुरौ । प्रियमभिसरस्येवं मुग्धे त्वमाहतडिण्डिमा यदि किमपरं त्रासोत्कम्पं दिशः समुदीक्षसे ॥ ४ ॥ अर्गदस्य । 3614 मार्गे पडूचिते घनान्धतमसे निःशब्दसंचारया गन्तव्याच मया पियस्य वसतिर्मुग्धेति कृत्वा मतिम् । 35 अभिसारिकासचारः आजानूद्धृतनपुरा करतलेनाछाद्य नेत्रे भृशं कृच्छ्रेणाप्तपदस्थितिः स्वभवने पन्थानमभ्यस्यति ॥ ५ ॥ कस्यापि । 3615 अम्भोजाक्ष्याः पुरवनलताधामि संकेतभाज- चेतोनाथे चिरयति भृशं मोहनिद्रां गतायाः । स्वच्छं नाभीह्वलयितं कान्तरत्नांशुजालं तोयभ्रान्त्या पिबति हरिणी विस्मयं च प्रयाति ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3616 ज्ञातं ज्ञातिजनैः प्रघुष्टमयशो दूरं गता धीरता व्यक्ता ही प्रतिपादितोप्यावेनयः साध्वीपदं प्रोज्झितम् । लुमा चोभयलोकसाधुपदवी दत्तः कलङ्क: कुले भूयो दूति किमन्यदस्ति यदसावद्यापि नागच्छति ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3617 नायातः सखि निर्दयो यदि शठस्त्वं दूति किं दूयसे स्वच्छन्दं बहुवल्लभः स रमते किं तत्र ते दूषणम् । पश्याद्य प्रियसंगमाय दयितस्याकृष्यमाणं गुणे- रुत्कण्ठार्तिभरादेिव स्फुटदिदं चेतः स्वयं यास्यति ॥ ८ ॥ जयदेवस्य । 3618 जनो दुर्वर्ज्योयं कुलममलिनं वर्त्म विषमं पातेश्छिद्रान्वेषी प्रणयिवचनं दुष्परिहरम् । अतः काचित्तन्वी रतिविहितसंकेतगतये गृहाद्वारं वारं निरगमदथ प्राविशदथ ॥ ९ ॥ 3619 छिद्रान्वेषणतत्परः प्रियसखि प्रायेण लोकोधुना रात्रिश्चापि घनान्धकारबहला गन्तुं न ते युज्यते । ५३८ शार्ङ्गधरपद्धतिः मा मैवं सखि वल्लभः प्रियतमस्तस्योत्सुका दर्शने युक्तायुक्त विचारणा यदि भवेत्स्नेहाय दत्तं जलम् ॥ १० ॥ 3620 मन्दं निधेहि चरणौ परिधेहि वासो नीलं पिधेहि वलयाषलिमञ्चलेन । मा जल्प साहसिनि शारदचन्द्रकान्तदन्तांशवस्तव तमांसि समापयन्ति ॥ ११ ॥ केषामध्येते । अथ चन्द्रोदयवर्णनम् ॥ १२० ॥ 3621 । उदयतटान्तरितमियं प्राची सूचयति दिङिशानाथम् । परिपाण्डुना मुखेन प्रियमिव हृदयस्थितं रमणी ॥ १ ॥ श्रीहर्षस्य । 3622 अथ मन्मथवाहिनी परागः किमपि ज्योतिरुदस्फुरत्पुरस्तात् । तिमिरस्य जरा चकोरकूरं कुलटा केलिवनीदवानलार्चिः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3623 अथ पथिकवधूदहन: शन कैरुदभून्निशाकरालोकः । कुमुदप्रबोधदूतो व्यसनगुरुश्चक्रवाकीणाम् ॥ ३ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 3625 हंसो यथा राजति पङ्कजस्थः सिंहो यथा मन्दरकंदरस्थ: । 3624 ततः कुमुदनाथेन कामिनीगण्डपाण्डुना । नेत्रानन्देन चन्द्रेण माहेन्द्री दिगलंकृता ॥ ४ ॥ व्यासस्य । चन्द्रोदयवर्णनम् वीरो यथा दार्पितकुञ्जरस्थ चन्द्रोपि बभ्राज तथाम्बरस्थः ॥ ५ ॥ 3626 पश्योदेति वियोगिनां दिनमणिः शृङ्गाररक्षामणिवाल्मीकिकवेः । । स्तारामौक्तिकहारनायकमणिश्चण्डीशचूडामणिः प्रौढान भुजंगमस्तक मणि: कंदर्पसीमन्तिनी- काञ्चीमध्यमणिश्च कोरपरिषच्चिन्तामणिश्चन्द्रमाः ॥ ६ ॥ करयापि । 3627 मृगाङ्कोयं धत्ते गगनजलधे: फेनतुलनां सितच्छत्राकारं मदननृपतेर्विश्वजयिनः । त्रियामारामाया मलयजविशेष प्रतिकृतिं जगद्धात्रीदेव्या मणिमुकुरलक्ष्मीं च विमलाम् ॥७॥ शार्ङ्गधरस्य । 3628 आकाशवापीसितपुण्डरीकं शाणोपलं मन्मथसायकानाम् । पश्योदित शारदमुत्पलाक्षि संध्याङ्गनाकन्दुकमिन्दुबिम्बम् ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3629 ॐ कारो मदनद्विजस्य गगनक्रोडैकदंष्ट्राङ्कर- स्तारामौक्तिक शुक्तिरन्धतमसस्तम्बेरमस्याङ्कुशः । शृङ्गारार्गलकुञ्चिका विरहिणीमर्मच्छिदा कर्तरी संध्यावारवधून खक्षतिरियं चान्द्री कला जृम्भते ॥ ९ ॥ कस्यापि । 3630 ५३९ त्रिनयनजटावल्लीपुष्पं निशावदनस्मितं ग्रहकिसलयं संध्यानारीनितम्बनखक्षतम् । ५४० शार्ङ्गधरपद्धतिः तिमिरभिदुरं व्योम्नः श्रृद्धं मनोभवकार्मुकं प्रतिपदि नवस्येन्दोर्विस्त्रं सुखोदयमस्तु नः ॥ १० ॥ फल्गुहस्तिन्याः । 3631 स्वैरं कैरवकोरकान्विदलयन्यूनां मनो दोलय- न्नम्भोजानेि निमीलयन्मृगदृशां मानं समुन्मूलयन् 1 ज्योत्स्नां कन्दलयन्दिशो धवलयन्नम्भोधिमुद्देल्लय- न्कोकानाकुलयंस्तमः कवलयन्निन्दुः समुज्जृम्भते ॥११॥ कस्यापि । 3632 एष स्वर्गतरंगिणीजलमिलद्दिग्दन्तिदन्तद्युति- भ्रंश्यद्राजतकुम्भविभ्रमधरः शीतांशुरभ्युद्यतः । हंसीयत्यमलाम्बुजीयति लसड्डिण्डीरपिण्डीयात स्फारस्फाटिककुण्डलीयति दिशामानन्दकन्दीयति ॥१२॥ शङ्खधरस्य । 3633 पुरंदरहरिहरीकुहरगर्भसुप्तोत्थितस्तुषारकरकेसरी गगनकाननं गाहते । मयूखनखर त्रुट त्तिमिरकुम्भिकुम्भस्थलो- च्छलत्तरलतार काकपटकीर्णमुक्तागण: ॥ १३ ॥ कस्यापि । 3634 उपोढरागेण विलोलतारकं तथा गृहीतं शशिना निशामुखम् । यथा समस्तं तिमिरांशुकं तया पुरोपि रागाद्गलितं न लक्षितम् ॥ १४ ॥ पाणिनेः । 3635 अन्धकारगरलं यतो जगVAL न्मोहकारि भृशमत्ति नित्यशः । चन्द्रोदयवर्णनम् उज्ज्वलं जठरमोषधीपते- रञ्जनाभमभवत्ततः प्रिये ॥ १५ ॥ कस्यापि । 3636 अद्यापि स्तनशैलदुर्गविषमे किं मानिनीनां हृदि स्थातुं वाञ्छति मान एष झगिति क्रोधादिवालोहितः । उद्यन्दूरतरप्रसारितकरः कर्षत्यसौ तत्क्षणा- त्फुल्लत्कैरव कोष निःसरदालश्रेणीकृपाणं शशी ॥ १६ ॥ कस्यापि । 3637 इन्दोरेककलाया रुद्रेणोद्धृत्य मूर्धनि विधृतायाः । स्थानमिव तुच्छमेतत्कलङ्करूपेण परिणमति ॥ १७ ॥ 3638 सद्यः पाटित केतकोदरदलश्रेणीश्रियं बिभ्रती येयं मौक्तिकदामगुम्फनविधौ योग्यच्छविः प्रागभूत् । उन्मेया कलशीभिरञ्जलिपुटैर्माह्या मृणालाङ्कुरैः पातव्या च शशिन्यमुग्धविभवे सा वर्तते चन्द्रिका ॥१८॥ कस्यापि । 3639 एतत्तर्कय कैरवक्रमहरे शृङ्गारदीक्षागुरौ दिक्कान्तामुकुरे चकोर सुहृदि प्रौढे तुषारत्विषि । कर्पूरैः किमपूरि किं मलयजैरालेपि किं पाग्दै - रक्षालि स्फटिकोपलैः किमघाट द्यावापृथिव्योर्वपुः ॥१९॥ कस्यापि । 3640 कपोले मार्जारी पय इति कराँल्लेटि शशिनस्तरुच्छिद्र प्रोतान्बिसमिति करी संकलयति । रतान्ते तल्पस्थान्हरति वनिताप्यंशुकमिति प्रभामत्तश्चन्द्रो जगदिदमहो विप्लवयति ॥ २० ॥ भासस्य । ५४२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3641 कैलासायितमद्रिभिर्विटपिभिः श्वेतातपत्रायितं मृत्पन्न दधीयितं जलनिधौ दुग्धायितं वारिभिः । मुक्ताहारलतायितं व्रततिभिः शङ्कायितं श्रीफलैः श्वेतद्वीपजनायितं जनपदैजीते शशाङ्कोदये ॥ २१ ॥ त्रिविक्रमभहस्य । 3642 मल्लिकामालभारिण्यः सर्वाङ्गीणाईचन्दनाः । क्षौमवत्यो न लक्ष्यन्ते ज्योत्क्षायामभिसारिकाः ॥ २२ ॥ इण्डिकवेः । 3643 कुमुदेष्वधिकं भान्ति पतिताश्चन्द्ररश्मयः । अतिप्रकृष्टशीलेषु कुलेष्विव समृद्धयः ॥ २२ ॥ 3644 लक्ष्मी क्रीडातडागो रतिधवलगृहं दर्पणो दिग्वधूनां पुष्पं श्यामालतायास्त्रिभुवनजयिनो मन्मथस्यातपत्रम् । पिण्डीभूतं हरस्य स्मितममर सरित्पुण्डरीकं मृगाङ्को ज्योत्स्नापीयूषवापी जयति सितवृषस्तारकागोकुलस्य ॥२४॥ कालिदासस्य । 3645 मानिनीजनविलोचनपाताकस्यापि । नुष्णबाष्पकलुषान्प्रतिगृह्णन् । मन्दमन्दमुदितः प्रययौ खं भीतभीत इव शीतमयूखः ॥ २५ ॥ भारवेः । 3646 ख्याता वयं समधुपा मधुकोषवत्यश्चन्द्रः प्रसारितकरो द्विजराज एषः । अस्मत्समागमकृतोस्य पुनद्वितीयो मा भूत्कलङ्क इति संकुचिता नलिन्यः ॥ २६ ॥ कस्यापि । पानगोष्ठीवर्णनम् अथ पानगोष्ठीवर्णनम् ॥ १२२ ॥ 3647 दृश्यते पानगोष्ठीषु कान्तावक्रगतं मधु । स्मरं सहायमासाद्य प्रस्तो राहुरिवेन्दुना ॥ १ ॥ क्षेमन्द्रस्य । 3648 पीतस्तुषार किरणो मधुनैव सार्थमन्तः प्रविश्य चषकप्रतिबिम्बवर्ती । मानान्धकारमपि मानवतीजनस्य नूनं बिभेद यदसौ प्रससाद सद्यः ॥ २ ॥ रत्नाकरस्य । 3649 प्राप्यते गुणवतापि गुणानां व्यक्तमाश्रयवशेन विशेषः । तत्तथा हि दयिताननदत्तं व्यानशे मधु रसातिशयेन ॥ ३ ॥ भारवे: । 3650 सागसि प्रियतमे कृतकोपा याङ्गियुग्मपतितेपि न तुष्टा । सैव मद्यपरिलुप्तविवेका तं तथैव परितोषयति स्म ॥ ४ ॥ नग्नजितः । 3651 पिपि प्रिय सस स्वयं मुमु मुखासवं देहि मे तत त्यज दुदु द्रुतं भभभ भाजनं काञ्चनम् । इति स्खलितजल्पितं मदवशात्कुरङ्गीवृशः प्रगे हसित हेतवे सहचरीमिरध्येयत ॥ ५॥ कस्यापि । ५४३ ५४४ शार्ङ्गधरपद्धति: 3652 हावहारि हसितं वचनानां कौशलं दृशि विकारविशेषः । चक्रिरे भृशमजोरपि वध्वाः कामिनेव तरुणेन मदेन ॥ ६ ॥ माघकवेः । 3653 मूर्तिमन्तमपि रागरसौघं ते परस्परसमर्पितवक्त्राः । अङ्गनासवमिषेण तदानी- मक्षिपन्त हृदयेषु युवानः ॥ ७ ॥ जयमाधवस्य । अथ चाटुद्यूतक्रीडासुरतप्रशंसाः ॥ १२२ ॥ 3654 मुग्धे धानुष्कता केयमपूर्वा तव दृश्यते । यया विध्यसि चेतांसि गुणैरेव न सायकैः ॥ १ ॥ कस्यापि । 3655 कृष्णार्जुनानुरक्तापि दृष्टि: कर्णावलम्बिनी । याति विश्वसनीयत्वं कस्य ते कलभाषिणि ॥ २ ॥ दण्डिकवेः । 3656 स्मितपुष्पोद्गमोयं ते दृश्यतेधरपलवे । फलं तु जातं मुग्धाक्षि चक्षुषोर्मम पश्यतः ॥ ३ ॥ श्रीहर्षस्य । 3657 दासे कृतागसि भवेदुचितः प्रभूणां पादप्रहार इति मानिनि नास्मि दूये । उद्यत्कठोरपुलकाङ्कित कण्टका ग्रै- र्यद्भिद्यते तव पदं ननु सा व्यथा मे ॥ ४ ॥ कस्यापि । चाटुद्यूतक्रीडासुरतप्रशंसाः 3658 बन्धूकद्युतिबान्धवोयमधरः स्निग्धा मधूकच्छवि- र्गण्डे चण्डि चकास्ति नीलनलिन श्रीमोचनं लोचनम् । नासान्वेति तिलप्रसूनपदवीं कुन्दाभदन्ति प्रिये प्रायस्त्वन्मुखसेवया विजयते विश्वं स पुष्पायुधः ॥ ५ ॥ जयदेवस्य । 3659 तरंगय दृशोङ्गने रचय वन्ध्यामेन्दीवरं क्षणं वपुरपावृणु स्पृशतु काञ्चनं कालिमा । स्फुटीकुरु रदच्छदं व्रजतु विद्रुमः श्वेतता - मुदञ्चय मुखं मनाग्भवतु लज्जितश्चन्द्रमाः ॥ ६ ॥ राजशेखरस्य । 3660 यत्पद्ममादित्सु तवाननीयां कुरङ्गलक्ष्मा च मृगाक्षि लक्ष्मीम् । एकार्थलिप्साकृत एव मन्ये शशाङ्कपङ्केरुहयोर्विरोधः ॥ ७ ॥ ५४५ श्रीहर्षस्य । अथ द्यूतक्रीडा । 3661 आश्लेष चुम्बनरतोत्सवभूषणादिक्रीडा दुरोदरपण: प्रतिभूरनङ्गः । भोगः स यद्यपि जये च पराजये च यूनोर्मनस्तदपि वाञ्छति जेतुमेव ॥ ८ ॥ मुरारेः । 3662 अद्य द्यूतजिताघरग्रहविधावीशोसि तत्खण्डना- दाधिक्ये वद को भवानिति मृषाकोपाञ्चितभ्रूलता । सद्यःस्विन्नकरायकुन्तलपरायत्तीकृतास्यस्य मे मुग्धाक्षी प्रतिकृत्य तत्कृतवती द्यूतेपि यन्नार्जितम् ॥ ९ ॥ गोपावित्यस्य । ५४६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3663 गाढालिङ्गनपूर्वमेकमनया द्यूते जिते चुम्बनं तत्किंचित्परिरभ्य दत्तममुना प्रत्यर्पितं चानया । नैतत्तादृगिदं न तादृशमिति प्रत्यर्पणपक्रमै- यूनोभुवनमेकमेव बहुधा रात्रिर्गता तन्वतोः ॥ १० ॥ उड्डीयकवेः । . 3664 आश्लेषे प्रथम क्रमेण विजिते हृद्येधरस्यार्पणे नर्मद्यूतविधौ पणं प्रियतमे कान्तां पुनः पृच्छति । अन्तर्हासनिरोधसंभृतरसोद्भेदस्फुरद्गण्डया स्त्रैरं सारिविसारणाय निहितः स्वेदाम्बुगर्भः करः ॥११॥ अथ सुरतप्रशंसा । 3665 मुरते च समाधौ च मनो यत्र न लीयते । ध्यानेनापि हि किं तेन किं तेन सुरतेन वा ॥ १२ ॥ कस्यापि । 3666 यत्र न मदनविकारः सद्भावसमर्पणं च गात्राणाम् । तस्मिन्नुद्धतभावे पशुकर्मणि पशव एव रज्यन्ते ॥ १३ ॥ 3667 प्रतिक्षणसमुह सनवकलाकलापान्वितं क्षपाकरविलोकने यदि तवास्ति कौतूहलम् । विलोकय तदा सखे सुरतसंगरासूत्रण- प्रहृष्टदयितामुखं निबिडकञ्चुकोत्तारणे ॥ १४ ॥ भट्टसोमेश्वरस्य । 3668 संदष्टेधरपल्लवे सचकितं हस्ताग्रमाधुन्वती मा मा मुच राति कोपवचनैरानतितकूलता । नववधूसंगमः सीत्काराञ्चितलोचना सरभसं यैथुम्बिता मानिनी प्राप्तं तैरमृतं श्रमाय मथितो मूँढैः सुरैः सागरः ॥ १५ ॥ अमरुकस्यैतौ ॐ अथ नववधूसंगमः ॥ १२३ ॥ 3669 रक्षामालिकया बाले बद्धया किं प्रयोजनम् । अवश्यंभाविनावेतौ कुचमहकमही ॥ १ ॥ कस्यापि । ५४७ 3670 नीरन्ध्रं परिरभ्यते प्रियतमो भूयस्तरां चुम्ब्यते तद्वढं क्रियते यदस्य रुदितं चाटूत्करैः स्तूयते । संख्या मुग्धवधूरसौ रतविधौ यत्नेन सा शिक्षिता निर्भ्रान्तं गुरुणा पुनः शतगुणं पञ्चेषुणा कारिता ॥ २ ॥ रुद्रस्य । 3671 बाला तन्वी मृदुतनुरिति त्यज्यतामत्र शङ्का दृष्टा काचिड्रमरभरतो मञ्जरी मज्यमाना । तस्मादेषा रहसि भवता निर्दयं पीडनीया मन्दाक्रान्ता विसृजति रसं नेक्षुयष्टिः समग्रम् ॥ ३ ॥ विकटनितम्बायाः । अथ नववधूसुरतारम्भ क्रीडा । 3672 दृष्टा दृष्टिमधो ददाति कुरुते नालापमाभाषिता शय्यायां परिवृत्य तिष्ठति बलादालिङ्गिता वेपते । निर्यान्तीषु सखीषु वासभवनान्निर्गन्तुमेवेहते बाला वागतया प्रियस्य नितरां प्रीत्यै नवोढाभवत् ॥ ४ ॥ श्रीहर्षस्य । शार्ङ्गधरपद्धतिः 3673 पटालने पत्यौ नमयति मुखं जातविनया हठाश्लेषं वाञ्छत्यपहरति गात्राणि निभृतम् न शक्नोव्याख्यातुं स्मितमुखसखीदत्तनयना हिया ताम्यत्यन्तः प्रथमपरिहासे नववधूः ॥ ५॥ अमरुकस्य । 3674 अंसाकृष्टदुकूलया सरभसं गूढी भुजाभ्यां स्तना- वाकृष्टे जघनांशुके कृतमध: संसक्तमूरुद्वयम् । नामी मूल निबद्धचक्षुषि तथा न्रीडानताया प्रिये दीपः फूत्कृतिवातवे पितारीखः कर्णोत्पलेनाहतः ॥ ६ ॥ कर्णोत्पलस्य । 3675 विरम नाथ विमुञ्च ममाञ्चलं शमय दीपमिमं समया सखीम् । इति नवोढवधूवचनैर्युवा मुदमगादधिकं सुरतादपि ॥ ७ ॥ रुद्रस्य । 3676 चम्बनेषु परिवर्तिताधरं हस्तरोधि रसनाविघट्टने । विनितेच्छमपि तस्य सर्वतो मन्मथेन्धनमभूइधूरतम् ॥ ८ ॥ ॥८॥ कालिदासस्य । 3677 समाकृष्टं वासः कथमपि हठात्पश्यति तदा क्रमादूरुइन्ई जरठशरगौरं मृगदृशः । तया दृष्टिं दत्वा महति मणिदीपे निपुणया निरुद्धं हस्ताभ्यां झगिति निजनेत्रोत्पलयुगम् ॥ ९ ॥ कस्यापि । सुरतकेलिकथनम् 3678 बलान्नीता पार्श्व मुखमभिमुखं नैव कुरुते धुनाना मूर्धानं हरति बहुशत्रुम्बनविधिम् । हृदि न्यस्तं हस्तं क्षिपति गमनारोपितमना नवोढा वोढारं सुखयति च संतापयति च ॥ १० ॥ कस्यापि । अथ सुरतकेलिकथनम् ॥ १२४ ॥ 3679 आस्तां दूरेण विश्लेषः प्रियामालिङ्गतो मम । स्वेदः किं नु सरिन्नाथो रोमाञ्चः किं नु पर्वतः ॥ १ ॥ कस्यापि । 3680 आयाते दयिते मनोरथशतैनाते कथंचिद्दिने वैदग्ध्यापगमाज्जडे परिजने दीर्घं कथां कुर्वति । दष्टास्मीत्यभिधाय सत्वरतरं व्याधूय चीनांशुकं तन्वा रतिकातरेण मनसा नीतः प्रदीपः शमम् ॥ २ ॥ अद्भुतपुण्यस्य । १७ 3681 भजन्त्या स्तल्पान्तं कृतकपटकण्डूति पिहितस्मिते जाते गेहाद्वहिरवहिताली परिजने । प्रियास्यं पश्यन्त्याः स्मरशरसमाकूतसुभगं सलज्जा लज्जापि व्यगमदिव दूरं मृगदृशः ॥ ३ ॥ जयदेवस्य । 3682 ५४९ चिरविरहिणोरत्युत्कण्ठालथी कृतगात्रयोर्नवंभिव जगज्जातं भूयश्चिरादभिनन्दतोः । कथमपि दिने दीर्घे याते निशामधिरूढयोः ** प्रसरति कथा बही यूनोर्यथा न तथा रतिः ॥ ४ ॥ ५५० शार्ङ्गधरपद्धतिः 3683 गाढालिङ्गनवामनी कृतकुचप्रोद्भूतरोमोगमा सान्द्रस्नेहरसातिरेकविगलच्छ्रीमनितम्बाम्बरा । मा मा मानद माति मामलमिति क्षामाक्षरोल्लापिनी सुप्ता किं नु मृता नु किं मनसि मे लीना विलीना नु किम् ॥ ५॥ अमरुकस्यैतौ । 3684 दृशा सपदि मीलितं दशनरोचिषा निर्गतं करेण परिवेपितं वलयकैरथाक्रन्दितम् । प्रियैः समयोषितां तनुविखण्यमानेधरे परव्यसनकातराः किमिव कुर्वतां साधवः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3685 धमिलो भङ्गमेतु प्रविशंतु तिलक: केशपाशान्धकारं पत्राली गण्डपालीं त्यजतु च विवरं कर्णयोर्गन्तुकामा । वामायाः कान्तदन्तक्षतततिसहने त्वेक. एवाधरोसौ वीरः कामाहवेस्मिन्निति वदति मुहुर्नपुरः काणभङ्गया ॥७॥ भानुपण्डितस्य । 3686 दोय संयमितः पयोधरभरेणापीडितः पाणिजै- राविद्धो दशनैः क्षताधरपुटः श्रोणीतले नाहतः । हस्तेनानमितः करेधरसुधास्यन्देन संमोहितः कान्तः कामपि तृप्तिमाप तदहो कामस्य वामा गतिः ॥८॥ 3687 ईषन्मीलितदृष्टिमुग्धहसितं सीत्कारधारावशा- दव्यक्ताकुल केलिका कुविकसहन्तांशुधौताधरम् । श्वासोत्कम्पिपयोधरोपरिपरिष्वक्तं कुरङ्गीदृशी हर्षोत्कर्षविमुक्त निःसहतनोर्धन्यो धयत्याननम् ॥ ९ ॥ जयदेवस्यैती । सुरतकलिकथनम् 3688 रतिरभसनितान्तश्रान्तकान्ताकुचान्त- श्वलदमलकराम्रा नाभिदेशेष्वधो वा । स्मितमधुरमुखीनां होणनेत्रोत्पलाना- मधरमधु वधूनां भाग्यवन्तः पिबन्ति ॥ १० ॥ 3689 चारुनूपुररणत्कृतं रते कामिनां हरति मानसं यथा । नो तथा मधुर गीतवादितं केकिचात कपिकस्वना अपि ॥ ११ ॥ शार्ङ्गधरस्यैतौ । 3690 नैषा वेगं मृदुतरतनुस्ता वकीनं विसोढुं शस्ता नैनां चपल नितरां खेदयेन्दीवराक्षीम् । रत्यध्यासं विदधत इति प्राणनाथस्य गत्वा कर्णोपान्ते निभृतनिभृतं नूपुरं शंसतीव ॥ १२ ॥ मूर्तस्य । 3691 स्वामिन्प्रभो प्रिय गृहाण परिष्वजस्व किं किं शठोस्यकरुणोसि सुखोज्झितोसि । हा दुःखयस्यलमलं विरमेति वाचः स्त्रीणां भवन्ति सुरते प्रणयानुकूलाः ॥ १३ ॥ कुमारंभहस्य । 3692 स्विनं मण्डलमैन्दवं विगलितं सग्भारद्धं तमः प्रागेव प्रथमानकेतकशिखावीरायित्तं च स्थितम् ॥ शान्तं कुण्डलताण्डवं कुवलयद्वन्द्वं तिरो मीलितं वीतं विद्रुमसीत्कृतं नहि ततो जाने किमासीदिति ॥ १४ ॥ कस्यापि । ५५२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3693 मत्तेभकुम्भपरिणाहिनि कुङ्कुमा कान्तापयोधरयुगे रतखेदखिनः । वक्षो निधाय भुजपञ्जरमध्यवर्ती धन्यः क्षपाँ क्षपयति क्षणलब्धनिद्रः ॥ १५ ॥ भर्तृहरेः । अथ विपरीतरतम् ॥ १२५ ॥ 3694 तन्नास्ति कारयति यन मनोभवस्य सा शक्तिरप्रतिहता भुवने तथाहि । उद्घाटच पीवर पयोधरमण्डलायं वल्गन्ति पत्युरुपरि प्रमदा अपीह ॥ १ ॥ शशिवर्धनस्य । 3695 पततु तवोरसि सततं दयिताधम्मिल्लमल्लिकानिकरः । रतरसरभ सक त्रग्रहलुलितालकवल्लरीगलितः ॥ २ ॥ बाणभवृस्य । 3696 प्रशान्ते नूपुरारावे श्रूयते मेखलाध्वनिः । कान्ते नूनं रतभान्ते कामिनी पुरुषायते ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3697 प्रारब्धे रतिकेलिसंकुलरणारम्भे तथा साहस- प्रायं कान्तजयाय किंचिदुपरि प्रारम्भि तत्संभ्रमात् । खिन्ना येन कटीतटी शिथिंलिता दोर्वल्लिरुत्कम्पितं वक्षो मीलितमक्षि पौरुषरसः स्त्रीणां कुतः सिध्यति ॥४॥ जयदेवस्य । 3698 वल्गत्कुचं व्याकुलकेशपाशं स्विद्यन्मुखं स्वीकृत मन्दहासम् । 36 सुरतनिवृत्तिः पुण्यातिरेकात्पुरुषा लभन्ते पुंभावमम्भोरुहलोचनानाम् ॥ ५ ॥ कस्यापि । 3699 मुग्धे तवास्मि दयिता पुरुषो भव त्व- मित्युक्तया नहि नहीति शिरो विधूय । स्वस्मात्करात्प्रियकरे वलयं क्षिपन्त्या वाचं विनाभ्युपगमः कथितो मृगाक्ष्या ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3700 कचित्ताम्बूलाक्तः कचिदगरुपङ्काङ्कमलिनः कचिच्चूर्णोद्दारी कचिदपि च सालक्तकपदः । वलीभङ्गा भोगैरलकपतितैः कीर्णकुसुमैः स्त्रिया : सर्वावस्थं कथयति रतं प्रच्छदपटः ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3701 ईषत्कम्पपयोधरं गुरुकटीप्रौढप्रहाराद्भुतं स्त्रिद्यद्भालमनेकहास्यसरसं संकथ्यपादव्यथम् । वारंवारमुरः प्रपातसुभगं संदश्यमानाधरं किंचिद्दत्तनितम्बदेशनखरं धन्यो रतं सेवते ॥ ८ ॥ श्रीशिवदासदेवानाम् । ५५३ 3702 आलोलामलकावलीं सकुसुमां बिभ्रञ्चलत्कुण्डलं किंचिन्मृष्टविशेषकं तनुतरैः स्वेदाम्भसः सीकरैः । तन्व्या यत्रतान्ततान्तनयनं वक्त्रं रतव्यत्यये तत्त्वां पातु चिराय किं हरिहरह्मादिभिदैवतैः ॥ ९ ॥ अमरुकस्य । अथ सुरतनिवृत्तिः ॥ १२६ ॥ 3703 शान्ते मन्मथसंगरे रणभूतां सत्कारमातन्वती वासोदाज्जघनस्य पीनकुत्रयोहरं श्रुतेः कुण्डलम् । ५५४ शार्ङ्गधरपद्धतिः बिम्बोष्टस्य च वीटिकां मुनयना पाण्यो रणत्कङ्कणं पश्चाल्लम्बिाने केशपाशनिचये मुक्तो हि बन्धक्रमः ॥ १ ॥ कस्यापि । 3704 व्यालोलः केशपाशस्तर लितमलकैः स्वेदलोलौ कपोलो क्लिटा बिम्बावरश्रीः कुचकलशरुचा हारिता हारयष्टिः । काञ्ची कांचिद्द्वताशां स्तनजनपदं पाणिनाच्छाद भूषाहीनापि काचित्मियहृदयमहो प्रीणयत्येव मुग्धा ॥ २ ॥ जयदेवस्य । 3705 नेपथ्यादपि राजते हि नितरां व्यालुप्तभूषा तनुः संभोगश्रममीलितं विजयते चक्षुः कटाक्षादपि । गाढालिङ्गनकौतुकादपि नवं दोर्त्रल्लिविस्रंसनं प्रीव्यालापरसादपि प्रियतमं मौनं कुरङ्गीदृशः ॥ ३ ॥ हरिठरस्य । 3706 करकिसलयं धृत्वा धृत्वा विमार्गति वाससी क्षिपति सुमनोमालाशेष प्रदीपशिखां प्रति । स्थगयात मुहुः पत्युनेत्रे विहस्य समाकुला सुरतविरती रम्या तन्वी पुनः पतिमाश्रिता ॥ ४ ॥ 3707 सुरतविरतौ व्रीडावेशश्रमलथहस्तया रहसि गलितं तन्व्या प्राप्तुं न पारितमंशुकम् । रतिरसजडैरङ्गैरङ्गं पिधातुम शक्तया •प्रियतमतनी सर्वाङ्गीणं प्रविष्टमवृष्टया ॥ ५॥ अमरुकस्यैतौ । 3708 प्रियशतपटस्तेयत्रीडाविडम्बनविद्द्लां किमपि कृपणालापां वालां विलोक्य ससंभ्रमः । निशीथ क्रीडनादिकम् अपि विचलितस्कन्धावारे गते सुरताहवे त्रिभुवनमहाधन्वी स्थाने न्यवर्तत मन्मथः ॥ ६॥ कस्यापि । 3709 निर्वृत्ते सुरतोत्सत्रे बहुविधे जातेधिकङ्ग कमे तल्पे स्वेदनलार्द्र चन्दनमये किंचिद्रहीताम्बरे । सान्द्रस्नेहवशाद्विशेषविषयव्यासङ्गा जेह्मात्मनो- दैपत्योः स्मरघस्मरातुरतया भूयोपि जाता स्पृहा ॥ ७ ॥ कस्यापि । अथ निशीथक्रीडनादिकम् ॥ १२७ ॥ 3710 शमितानिखिलदीपे सुप्तनिद्रालुलोके रतपरवशचित्ता मध्यरात्रे विबुद्धाः । प्रथमसुरतविनां मुग्धिकां बोधयन्तो बहुदृढपरिरम्भैः कामुकाः खेदयन्ति ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3711 वदनशशिनः स्पर्शे शीतादिवागतवेपथुः स्तनयुगलके भ्रान्त्वा तुङ्गे निविष्ट इव श्रमात् । ज्वलितमदनाङ्गारे तन्व्यास्ततो जघनस्थले सपुलकजलः पत्युः पाणिर्विलीन इवाभवत् ॥ २ ॥ कस्यापि । 3712 रतिकृति गते मायानिद्रां प्रवर्तितचुम्बना पुलकपयसा तत्त्वं मत्वा मुखादहतानना । कृतकशयनो निग्राह्योसीत्युदीर्य कलं वधू- घेणितमधरं कृत्वा दन्तैरपूरयत स्पृहाम् ॥ ३ ॥ कस्यापि । ५५६ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ प्रणयकलहे नायिकानुनयः । 3713 गतप्राया रात्रि: शशिमुखि शशी शीर्यत इव प्रदीपोयं निद्रावशमुपगतो घूर्णत इव । प्रणामान्तो मानस्तदपि न जहासि क्रुधमहो कुचप्रत्यासच्या हृदयमपि ते चण्डि कठिनम् ॥ ४ ॥ 3714 क्षीणांशुः शशलाञ्छनः शशिमुखि क्षीणो न मानस्तव स्मेरं पद्मवनं मनागपि न ते स्मेरं मुखाम्भोरुहम् । पीतं श्रोत्रपुटेन पदरुतं पीतं न ते जल्पितं रक्ता शऋदिगङ्गना रविकरैर्नाद्यापि रक्तासि किम् ॥ ५ ॥ कयोरप्येतौ । 3715 एकस्मिञ्छने परामुखतया वीतोत्तरं ताम्यतोरन्योन्यं हृदयस्थितेप्यनुनये संरक्षतोर्गौरवम् । दंपत्योः शनकैरपाङ्गवलनान्मिश्रीभवच्चक्षुषो •र्भनो मानकलिः सहासरभसं कण्ठहोनुष्ठितः ॥ ६ ॥ अमरुकस्य । 3716 कृत्वा विग्रहमश्रुपातकलुषं शय्यासनादुत्थि क्रोधाच्चापि विहाय गर्भभवनद्वारं रुषा प्रस्थिता । दृष्ट्वा चन्द्रमसं प्रभाविरहितं प्रत्यूषवाताहता हा रात्रिस्त्वरिता गतेति पतिता कान्ता प्रियस्योरसि ॥ ७ // कस्यापि । अथ प्रभातवर्णनम् ॥ १२८ ॥ 3717 अभूत्याची पिड़ा रसपतिरिव प्राश्य कनकं गतच्छायश्चन्द्रो बुधजन इव ग्राम्यसदसि । प्रभातवर्णनम् क्षण क्षीणास्तारा नृपतय इवानुद्यमपरा न दीपा राजन्ते द्रविणरहिताना मित्र गुणाः ॥ १ ॥ 3718 विरलविरलीभूतास्ताराः कलौ सुजना इव व्यपसरति च ध्वान्तं चित्तात्सतामिव दुर्जनः । मन इत्र मुनेः सर्वत्रापि प्रसन्नमभून्नभो विगलति निशा क्षिप्रं लक्ष्मीरनुद्यमिनामित्र ।॥ २ ॥ एतौ भोजराजकविवर्गस्य । 3719 व्रजत्यपरवारिधि रजतपिण्डपाण्डुः शशी नमन्ति जलबुद्बुदद्युतिसपङ्गयस्तारकाः ] कुरण्टकविपाण्डुरं दधति धाम दीपाङ्कुरा- चकोरनयनारुणा भवति दिक्च सौत्रामणी ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3720 दिशि दिशि मृगयन्ते वल्हवा वत्समेते मुदुरपगतनिद्राः सप्तयो द्वेषितेन । अयमपि च सरोषैः कामिभिः श्रयमाणो नदति मधुरतारं ताम्रचूडो विहंगः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3721 यः सैन्ये स्मरपार्थिवस्य विरहिप्रत्यर्थिनामग्रणी- ज्योत्स्ना निर्झर मुज्झति स्म जगतां यस्तापनिर्वापणम् । सोयं तारकनायकः किमपरं शृङ्गारसंजीवनं जातः पृष्ठपरागपाण्डुरजरत्कूष्माण्डपिण्डाकृतिः ॥ ५॥ 3722 भिन्दानो मानिनीनां पतिषु रुपमयं हर्म्यपारावतेभ्यो वाचालत्वं ददानः कवितृषु कविताप्रातिभं संदधानः । ५५७ ५५८ शार्ङ्गधरपद्धतिः प्रातस्त्यस्तूर्यनादः स्थगयति गगनं मांसल पांमुतल्पादस्त्रल्पादुत्थितानां नरवरकरिणां शृङ्खलाशिञ्जितेन ॥६ कस्यापि । 3723 अविरतमविरामा रागिणां सर्वरात्रं नवनिधुवनलीला: कौतुकेनाभिवीक्ष्य । इदमुदवसितानामस्फुटालोकसंप- नयनमिव सनिद्रं घूर्णते दैपमार्चः ॥ ७ ॥ 3724 कुमुदवनमपनि श्रीमदम्भोजखण्डं त्यजति मुदमुलूकः प्रीतिमांश्चक्रवाकः । उदयमहिमरोर्चिर्याति शीतांशुरस्तं हतविधिललितानां ही विचित्रो विपाकः ॥ ८ ॥ 3725 लुलितनयनताराः क्षामवक्त्रेन्दुविम्बा रजनय इव निद्राक्लान्तनीलोत्पलाक्ष्यः । तिमिरमिव दधानाः स्रंसिनः केशपाशा- नवनिपतिगृहेभ्यो यान्त्यमूर्वारवध्वः ॥ ९ ॥ माघकवेः । 3726 ये कुण्ठीकृतवल्लभप्रणतयः शस्त्रैरनङ्गस्य ये न प्राप्ताञ्च निशीथिनीपतिकरैः शैथिल्यवीथीमपि । ते निःशङ्कविटङ्कतालुतुमुलप्रोतप्लुतप्लावितै- विन्नाः कुक्कुटकूजितैमृगदृशां मानग्रहग्रन्थयः ॥ १० ॥ बिल्हणस्य । 3727 आये जग्मुषि ताम्रचूडरटिते श्रोत्रं प्रबुद्धा जवात्किंचिह्नासवदिद्भुखं प्रविकसदृष्ट्वा गवाक्षाध्वना । प्रभातवायुसूर्योदयवर्णनम् संत्रासेन समीरिता प्रियतमप्रेरणावरुद्धा शनै- रुत्थानोपनिवेशनानि कुरुते तल्पे मुहुः पांसुला ॥ ११ ॥ कस्यापि । 3728 नियन्त्या रतिवेश्मनः परिणतप्रायां विलोक्य क्षपां ५५९ गाढालिङ्गनचुम्बनानि बहुशः कृत्वाप्यसंतुष्टया । एकं भूमितले निधाय चरणं तल्पे प्रकल्प्या परं तन्व्यङ्गया परिवर्तिताङ्गलतया प्रेयांश्चिरं चुम्बितः ॥ १२॥ कस्यापि । अथ प्रभातवायुसूर्योदयवर्णनम् ॥ १२९ ॥ 3729 विकचकमलगन्धैरन्धयन्भूङ्गमालाः सुरभितमकरन्दं मन्दमावाति वायुः । समदमदनमाद्यद्यौवनोद्दामरामा- रमण रभस खेदस्वेदविच्छेददक्षः ॥ १ ॥ माघकवेः । 3730 स्तनपरिसरभागे दूरमावर्तमाना: स्फुटतनमान मध्ये किंचिदेव स्खलन्तः । वरलघुनितम्वाभोगरुद्धा वधूनां निधुवनर सखेदच्छेदिन: शीतवाताः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3731 प्रातः सीमन्तिनीनां निधुवनलुलितान्स्रंसयन्केशपाशा- नुन्मीलपङ्कजान्तः परिमलसुरभिः स्फारयन्कामलीलाः । स्वच्छावश्यायविन्द्वन्दिशि दिशि विकिरन्स्थूलमुक्ताफलाभा- न्धूलीभिः केतकीनां धवलितभुवनो वाति मन्दं नभस्वान् ॥ ३ ॥ कस्यापि । ५६० शार्ङ्गधरपद्धतिः 3732 रामाणां रमणीयवक्रशशिनः स्वेदोपविन्दुप्लुतो व्यालोलालकमञ्जरीः प्रचलयन्धुन्वन्नितम्बांशुकम् । प्रातर्वाति न चातिकृष्ट विकसद्राजीवराजीरज:- पुञ्जामोदमनोहरो रतिरसग्लानि हरन्मारुतः ॥ ४ ॥ 0 कस्यापि । अथ सूर्योदयवर्णनम् । 3733 ततः कोकवधूवन्धुर्वन्धूककुसुमप्रभः । उदयाद्रिशिरोरत्नमुद्ययौ तेजसां निधिः ॥ ५ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3734 निजांशुकावृतां प्राचीं चुम्बत्यर्केतिरागिण । लज्जयेव ययौ क्वापि श्यामा मीलितलोचना ॥ ६ ॥ रघोः कविदर्पणस्य । 3735 आगत्य संप्रति वियोगविसंस्थलाङ्गीमम्भोजिनों कचिदपि क्षपितत्रियामः । एतां प्रसादयति पश्य शनैः प्रभाते तन्वाङ्गे पादपतनेन सहस्ररश्मिः ॥ ७ ॥ • कस्यापि । 3736 उन्निद्रकोकनदरेणुपिशङ्गिताङ्गा गायन्ति मत्तमधुपा गृहदीर्घिकास । एतच्चकास्ति च रवेर्नवबन्धुजीव- पुष्पच्छदाभमुदयाचलचुम्बि विम्बम् ॥ ८ ॥ 3737 उदयति विततोवरविमरज्जावहिमरुची हिमधानि याति चास्तम् । संभोगाविष्करणम् वहति गिरिरयं विलम्बिघण्टा- द्वय परिवारितवारणेन्द्रलीलाम् ॥ ९ ॥ माघकवेः । 3738 अयमुदयति मुद्राभञ्जनः पद्मिनीना. मुदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम् । विरहविधुर को कद्वन्द्वबन्धुर्विभिन्द- न्कुपितकपिकपोलक्रोडतास्तमांसि ।॥ १० ॥ कस्यापि । अथ संभोगाविष्करणम् ॥ १३० ॥ 3739 चन्दनं स्तनतटेवरबिम्बे यावकं घनतरं च सपत्याः । प्रातरीक्ष्य कुपितापि मृगाक्षी सागसि प्रियतमे परितुष्टा ॥ १ ॥ 3740 कस्यापि । ५६१ लाक्षालक्ष्म ललाटपट्टमभितः केयूरमुद्रा गले वक्त्रे कज्जलकालिमा नयनयोस्ताम्बूलरागः परः । दृष्ट्वा कोपविधायि मण्डनमिदं प्रातविरं प्रेयसो लीलातामरसोदरे मृगदृशः श्वासाः समाप्तिं गताः ॥ २ ॥ 3741 यद्रात्रौ रहसि व्यपेतविनयं वृत्तं रसात्कामिनी- रन्योन्यं शयनीयमीहितरसावाप्तिप्रवृत्तस्पृहम् । तत्सानन्दमिलद्दृशोः कथमपि स्मृत्वा गुरूणां पुरो हासोद्भेदनिरोधमन्थर मिलत्तारं कथंचित्स्थितम् ॥ ३ ॥ अमरुकस्यैतौ ! ५६२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3742 बहु जगद पुरस्तात्तस्य मत्ता किलाह चकर च किल चाटु प्रौढयोषिइदस्य । विदितमिति सखीभ्यो रात्रिवृत्तं विचिन्त्य व्यपगतमदयाह्नि त्रीडितं मुग्धवध्वा ॥ ४ ॥ माघकवेः । 3743 दंपत्योर्निशि जल्पतोर्गृहशुकेनाकर्णितं यद्वच- स्तत्प्रातगुरुसंनिधौ निगदतस्तस्यातिमात्रं वधूः । कर्णालम्बितपद्मरागशकलं विन्यस्य चञ्चवाः पुढे व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमफलव्याजेन वाग्बन्धनम् ॥ ५॥ कस्यापि । 3744 दर्पणेषु परिभोगदर्शिनी पृष्ठतः प्रणयिनो निषेदुषः । प्रेक्ष्य विम्बमनुबिम्बमात्मनः कानि कानि न चकार लज्जया ॥ ६ ॥ 3745 रतखिन्नतनुं प्रातर्लज्जानम्रमुखीं वधूम् । स्मरन्तीं रात्रिचरितं दृष्ट्वानोति न को मुदम् ॥ ७ ॥ शार्ङ्गधरस्य । कालिदासस्य । 3746 धन्यासि या कथयसि प्रियसंगमेपि नर्मोक्तिचाटुकशतानि रतान्तरेषु । नीवीं प्रति प्रणिहिते तु करे प्रियेण सख्यः शपामि यदि किंचिदपि स्मरामि ॥ ८ ॥ विज्ञकायाः । 3747 कान्ते तल्पमुपागते विगलिता नीवी स्वयं बन्धनाहासो विश्लथमेखलागुणधृतं किंविनितम्बे स्थितम् । सतीवर्णन कुलवधूवृत्ते एतावत्सखि वेद्मि केवलमहं तस्याङ्गसङ्गे पुनः कोयं का वयमत्र किं नु सुरतं स्वल्पापि मे न स्मृतिः॥१॥ अमरुकस्य । 3748 धन्यास्ताः सखि योषितः प्रियतमे सर्वाङ्गलनेपि याः प्रागल्भ्यं रचयन्ति मन्मथविधावालम्ब्य धैर्य महत् । अस्माकं तु तदीयपाणिमुकुलेनोन्मोचयन्त्यं शुकं कोयं का वयमत्र किं च सुरतं नैषा स्मृतिर्जायते ॥१०॥ 3749 किमपि कान्तभुजान्तरवर्तिनी कृतवती यदियं कलभाषिणी । तदनुकृत्य गिरा गुरुसंनिधौ हियमनीयत सारिकया वधूः ॥ ११ ॥ कस्यापि । ५६३ अथ सतीवर्णनकुलवधूवृत्ते ॥ १३१ ॥ 3750 निर्व्याजा दयिते ननान्दृषु नता श्वश्रूषु भक्ता भव स्निग्धा बन्धुषु वत्सला परिजने स्मेरा सपत्नीष्वपि । भर्तुमित्रजने सनर्मवचना खिन्ना च तरिषु प्रायः संवननं नतभ्रु तदिदं वीतौषधं भर्तृषु ॥ १ ॥ राजशेखरस्य । 3751 लानाम्भो बहु साविता रसवती देवाग्निकार्योचितः संभारो रचितो विशुद्धवसने कालोचिते योजिते । स्नानं नाथ विधीयतामतिथयः सीदन्ति नान्या त्वरा धन्यं बोधयते शनैरिति पतिं मध्याह्नतं सती ॥ २ ॥ पिकस्य । ५६४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3752 नातः परं कुलमतः परतो न शीलं नातः परं च करुणासदनं मृगाक्ष्याः । यद्वाप्पविन्दुरपराधवतोपि पत्यु- रुत्सङ्गितेन चरणेन तयापनिन्ये ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3753 दुर्वाराः स्मरमार्गणाः प्रियतमो दूरे मनोप्युत्सुकं गाढं प्रेम नवं वयोतिकटिना: प्राणाः कुलं निर्मलम् । स्त्रीत्वं धैर्यविरोधि मन्मथमुहत्कालः कृतान्तोक्षमी सोढव्याः सखि सांप्रतं कथममी सर्वेनयो दुःसहाः ॥ ४ ॥ मयूरसूनोः शङ्ककस्य । 3754 अस्माकं सखि वाससी न रुचिरे ग्रैवेयकं नोज्ज्वलं नो वक्रा गतिरुद्धतं न हसितं नैवास्ति कश्चिन्मदः । किं त्वन्येपि जना वदन्ति सुभगो ह्यस्याः पतिर्नान्यतो दृष्टिं निक्षिपतीति विश्वमियता मन्यामहे दुःस्थितम् ॥ ५ ॥ रुद्रस्य । अथ कुलवधूवृत्तम् । 3755 जीवति जीवति नाथे म्रियते च मृते मुदा युता मुदिते । सहजस्नेहरसाला कुलवनिता केन तुल्या स्यात् ॥ ६ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 3756 भक्तिः प्रेयसि संश्रितेषु करुणा श्वश्रूषु नम्रं शिरः प्रीतिर्ज्ञातिषु गौरवं गुरुजने क्षान्तिः कृतागस्यपि । अम्लाना कुलयोषितां व्रतविधिः सोयं विधेयः पुन- मद्भनुदयिता इति प्रियसखी बुद्धिः सपत्नीप्वपि ॥ ७ ॥ बिल्हणस्य । असतीचरितम् 3757 अभ्युत्थानमुपागते गृहपती तद्भाषणे नम्रता तत्पादार्पितदृष्टिरासनविधिस्तस्योपचर्या स्वयम् । सुने तत्र शयीत तत्प्रथमतो जह्याच्च शय्यामिति प्राच्यैः पुत्रि निवेदितः कुलवधूसिद्धान्तधर्मागमः ॥ ८ ॥ राजशेखरस्य । 3758 चतुर्थेह्नि स्नातां त्रिदिनविरहात्पाण्डुवदनां रजोमुक्तां तन्वीं चपलनयनां कामकलिताम् । हिमत्त्रार्जारीमलयभवगन्धप्रणयिनी- मधन्यः को सुते च्युतकुसुमशेषामित्र लताम् ॥ ९ ॥ कस्यापि । 3759 लज्जावशावनतमन्थरदृष्टिपातं यैश्चुम्बितं कुलवधूवदनारविन्दम् । तेषामनेकपुरुषत्रणिताधरेषु तृप्तिः कथं भवति वेशवधूमुखेषु ॥ १० ॥ कस्यापि । ५६५ 3760 प्रतिरजनि प्रतिदिवसं विहर बहिश्चण्डि डिण्डिमं दत्त्वा । कोणवधूग्वलितैर्विश्वं पुनराकुलीभवति ॥ ११ ॥ हरिहरस्य । अथासतीचरितम् ॥ १३२ ॥ 3761 वयं बाल्ये बालांस्तरुणिमनि यूनः परिणतावपीच्छामो वृद्धान्परिणयविधिस्तु स्थितिरिति । त्वयारब्धं जन्म क्षपयितुमनेनैकपतिना न मे गोत्रे पुत्रि कचिदपि सतीलाञ्छनमभूत् ॥ १ ॥ कस्यापि । ५६६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3762 मया कुमार्यापि न सुप्तमेकया न जारमुत्सृज्य पुमान्विलोकितः । अनेन गोत्रस्थितिपालनेन प्रसन्नतामेतु भवोपकारिणी ॥ २ ॥ बिल्हणस्य । 3763 भ्रूभेदैः कतिचिद्गिरा कुटिलया काश्चित्कियत्यः स्मितैः स्वैरिण्यः कथयन्ति मन्मथरसव्यापारवश्यं मनः । कासांचित्पुनरङ्गकेषु मसृणच्छायेषु मध्यस्थितो भाव: काचपुढेषु पुष्कर मित्र प्रव्यक्तमालोक्यते ॥ ३ ॥ अभिनन्दस्य । 3764 दृशा किंचित्किचिल्ललितभुजलीलाविलसनैः कराघातैः किंचिन्नखविलिखनैः किंचिदधिकम् । स्पृशन्त्यः संवाधे गुरुभिरनभिप्रेक्षितपथे यथेष्टं चेष्टन्ते स्फुटकुचतटाः पश्य कुलटाः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3765 नयनविकारैरन्यं वचनैरन्यं विचेष्टितैरन्यम् । रमयति सुरतेनान्यं स्त्री बहुरूपा निजा कस्य ॥ ५ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 3766 पर्यङ्कः स्वास्तरण: पतिरनुकूलो मनोहरं सदनम् । तुणमित्र लघु मन्यन्ते कामिन्यधौर्यरतिलुब्धाः ॥ ६ ॥ 3767 दुर्दिवसे घनतिमिरे दुःसंचारासु नगरवीथीषु । पत्युर्विदेशगमने परमसुखं जघनचपलायाः ॥ ७ ॥ असतीचरितम् 3768 यः कौमारहरः स एव हि वरस्ता एव चैत्रक्षणा- स्ते चोन्मीलितमालती सुरभयः प्रौढाः कदम्बानिलाः । सा चैवास्मि तथापि चौर्यसुरतव्यापारलीलाविधौ रेवारोधसि वेतसीतरुतले चेतः समुत्कण्ठते ॥ ८ ॥ शीलाभहारिकायाः । 3769 दृष्टिं हे प्रतिवेशिनि क्षणमिहाप्यस्मद्गृहे दास्यसि मायेणास्य शिशोः पिता न विरसाः कौपीरपः पास्यति । एकाकिन्यपि यामि सत्त्ररमित: स्रोतस्तमालाकुलं नीरन्ध्रास्तनुमालिखन्तु जरउच्छेदा नलग्रन्थय: ॥ ९ ॥ विज्जकायाः । 3770 शुश्रूषस्व गुरून्निवर्तय सखीर्वन्दस्व बन्धुस्त्रियः कावेरीतटसंनिविष्टनयने मुग्धे किमुत्ताम्यसि । आस्ते पुत्रि समीप एव भवनादेलालतालिङ्गन- न्यञ्चद्वालतमालदन्तुरदरी तत्रापि गोदावरी ॥ १० ॥ कस्यापि । 3771 भद्रं तस्य तरोः स्वयंकृतचिरप्रस्थान किं कथ्यतां दुर्वारस्त मरण्यवाहरदहद्धिग्दारुणं दुर्वचः । मा खिद्यस्व ततः प्रभूत्यनुदिनं तस्याः पतद्भिर्दृशो- रम्भोभिः परिणद्धपवनच्छायस्तरुवर्धते ॥ ११ ॥ कस्यापि । ५६७ 3772 इह वटवृक्षे यक्षः प्रतिवसति दिवापि यत्र भयशङ्का । तस्मिन्कति नहि वध्वा नीता वीतोदयाः क्षणदाः ॥ १२ ॥ कस्यापि । 3773 एकाकिनी यदबला तरुणी तथाहमस्महे गृहपतिश्च गतो विदेशम् । ५६८ शार्ङ्गधरपद्धतिः किं याचसे तदिह वासमियं वराकी श्वभूर्ममान्धवधिरा ननु मूढ पान्थ ॥ १३ ॥ रुद्रस्य । 3774 शून्यं वेश्म चिरागतो गृहपतिर्जाताधुना शर्वरी स्थातुं नोचितमत्र गच्छ निपुणं लोकैरनालोकितः । इत्थं लोलदृशा ह्यसावभिहितो दासी मुखेनाध्यगः • स्थित्वा किंचिदिव क यामि रजनी प्राप्तेत्युदीर्य स्थितः ॥ १४॥ कस्यापि । 3775 एकान्ते बत नो गृहं शशिमुखोप्यन्यादृशो दृश्यते क्षिमं साधय याहि पुत्रि मुदिने भुक्त्वान्यमावासकम् श्वश्र्वा संभ्रमिता किलेति बहुशः संप्रेरयन्त्या वधूः पान्थं वीक्ष्य बभञ्ज सस्मितमुखी सैत्रार्धसिद्ध्दनम् ॥ १५ ॥ कस्यापि । 3776 स्वामी नि:श्वसितेप्यसूयति मनोजित्रः सपत्नीजन: श्वभूरिङ्गितदैवतं नयनयोरीहालिहो यातरः । तद्दृरादयमञ्जलिः किममुना दृग्भाङ्गिभावेन ते वैदग्धीमदन प्रपञ्चचतुर व्यर्थोयमत्र श्रमः ॥ १६ ॥ 3777 दृग्भङ्गभङ्गिमशतैरसतीरहस्य- मन्वेषयन्कपटभिक्षुक लक्षितोसि । स्वस्य प्रभुर्न च भवामि ततः क्षमस्व मैक्षोपढौकनमिषादयमञ्ञ्जलिस्ते ॥ १७ ॥ 3778 अनार्य प्रज्ञानामिह जनवधूनां हि मनसो महाशल्यं कर्णे तव कनकजम्बूकिसलयः । । 37 वसन्तस्वभावाख्यानम् भ्रमन्भिक्षाहेतोरधिनगरि बुद्धोसि न मया स्वयैतावद्वेषः पथिकं न विधेयः पुनरपि ॥ १८ ॥ भिक्षाटनस्यैते । ५६९ 3779 आयातासि विमुञ्च वेपथुभरं दृष्टासि केनापि नो नीलं चोलममुं विमुञ्च हरतु स्त्रेदं निशीथानिलः । इत्यन्तर्भयसन्नकण्ठम सकृद्यामीति तल्पं गता वस्ती परिरभ्यते सुकृतिभिः स्त्रैरं नवस्वैरिणी ॥ १९ ॥ कस्यापि । 3780 सत्री डार्धनिरीक्षणं यदुभयोर्यहूतिसंप्रेषण मद्य वो भविता समागम इति प्रीतिप्रसाद यः । प्राप्ते कालसमागमे सरभसं यचुम्बनालिङ्गनं तत्कामस्य फलं तदेव सुरतं शेषा पशूनां स्थितिः ॥२०॥ 3781 सुखशय्या ताम्बूलं त्रिस्रग्धाश्लेषत्रुम्बनादीनि । तुलयन्ति न लक्षांशं त्वरितक्ष चौर्यरतस्य ॥ २१ ॥ कस्यापि । 3782 इन्दुर्यत्र न निन्द्यते न मधुरं दूतीवचः श्रूयते नोच्यासा हृदयं दहन्त्यशिशिरा नोपैति कार्य वपुः । स्वाधीनामनुकूलिकां स्वगृहणीमालिङ्गय यत्सुप्यते तल्कि प्रेम गृहाश्रमत्रतमिदं कष्टं समाचर्यते ॥ २२ ॥ अय ऋतुवर्णने वसन्तस्वभावाख्यानम् ॥ १३३ 11 3783 असौ मरुचुम्बितचारुकेसरः प्रसन्नताराधिपमण्डलामणीः । ५७० शार्ङ्गधरपद्धतिः वियुक्तरामातुर वृष्टिवीक्षितो वसन्तकालो हनुमानिवागतः ॥ १ ॥ भहवीजकस्य । 3784 कोकिलधूतशिखरे मञ्जरीरेणुपिञ्जरः । गदितैर्व्यक्ततामेति कुलीनचेष्टितैरिव ॥ २ ॥ कस्यापि ! 3785 परिचुम्बाते संश्लिष्य भ्रमरतमञ्जरीम् । नवसंगमसंहृष्टः कामी प्रणयिनीमिव ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3786 महिकामुकुले भाति मञ्जु गुञ्जन्मधुत्रतः : 1 प्रयाणे पञ्चवाणस्य शङ्खमापूरयन्निव ॥ ४ ॥ 3787 सहकार कुसुम के सरनिकरभरामोद मूर्च्छितदिगंन्ते । मधुर मधुविधुर मधुपे मधौ भवेत्कस्य नोत्कण्ठा ॥ ५ ॥ कपिलरुद्रस्य । 3788 मलयानिलमिलनोल्बण मदकल कलकण्ठकलकलालापः । • मधुरमधुविधुरमधुपो मधुरयमधुना धिनोति धराम् ॥ ६ ॥ भट्टरुद्रस्य । 3789 मन्दोयं मलयानिलः किसलयं चूतद्रुमाणां नवं माद्यत्कोकिलकूजितं विचकिलामोदः पुराणं मधु । बाणानित्युपदीकरोति सुरभिः पञ्चैव पञ्चेषवे यूनामिन्द्रिय पञ्चकस्य युगपत्संमोहसंपादिनः ॥ ७ ॥ श्रीपालकविराजस्य । 3790 उच्च विद्रुमकान्तिभिः किसलयैस्ताम्रां त्विषं बिभ्रतो भृङ्गालीविरुतैः कलैरविशदव्याहारलीलामृतः । वसन्तस्वभावाख्यानम् घूर्णन्तो मलयानिलाहतिचलैः शाखासमूहैर्मुहु- श्रति प्राप्य मधुप्रसङ्गजनितां मत्ता इवामी ब्रुमाः ॥ ८ ॥ श्रीहर्षस्य 3791 प्रसून शृङ्गै·र्मकरन्दतोयं सलीलमादाय वसन्तकामी । वनस्थलीवामदृशां मुखानि सिञ्चत्यसौ मन्दमरुत्करेण ॥ ९ ॥ 3792 कस्यापि । स्थाने स्थाने मलयमरुतः पूरयन्त्यङ्कपालीं पुष्पालीषु स्मरगजरजःस्नानयोग्यः परागः । जातं चूते मधु मधुकरप्रेयसीजानुदघ्नं निर्विघ्नत्वं सपदि भजते राजराज्याभिषेकः ॥ १० ॥ बिल्हणस्य । 3793 कमलिनीमलिनी दयितं विना न सहते सह तेन निषेवितुम् । तमधुना मधुना निहितं हृदि स्मरति सा रतिसारमहर्निशम् ॥ ११ ॥ 3795 त्यजत मानमलं बत विग्रहैर्न पुनरेति गतं चतुरं वयः । परभृताभिरितीव निवेदिते ५७१ 3794 किंशुक कलिकान्त र्गत मिन्दुकलास्पर्धि केसर भाति । रक्तनिचोलकपिहितं धनुरिव जतुमुद्रितं वितनोः ॥ १२ ॥ विज्जकायाः । स्मरमते रमते स्म वधूजनः ॥ १३ ॥ कालिदासस्य । ५७२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3796 प्रियसखीसदृशं प्रतिबोधिताः किमपि काम्यगिरा परपुष्टया । प्रियतमाय वपुर्गुरुमत्सर- च्छिदुरयादुरयाचितमङ्गनाः ॥ १४ ॥ माघकवेः । अथ मदनपूजा । 3797 । कुसुमसुकुमार मूर्तिर्दधती नियमेन तनुतरं मध्यम् आभाति मकरकेतोः पार्श्वस्था चापयष्टेिरिव ॥ १५ ॥ 3798 अनङ्गोयमनङ्गत्वमद्य निन्दिप्यति ध्रुवम् । यदनेन न संप्राप्तः पाणिस्पर्शोत्सवस्तव ॥ १६ ॥ अथ कुसुमावचयः । 3799 श्रीहर्षस्यैतौ । असंख्य पुष्पोपि मनोभवस्य पञ्चैव बाणार्थमयं ददाति । एवं कदर्यत्वमिवावधार्य सर्वस्वमग्राहि मधोर्वधूभिः ॥ १७॥ 3800 अताडयत्पलत्रपाणिनैकां पुष्पोचये राजवधूमशोकः । तच्छेदहेतोरलिपङ्किभङ्गा निकृन्ततीवासिलता स्मरेण ॥ १८ ॥ बिल्हणस्यैतौ । वसन्तस्वभावाख्यानम् 3801 उच्चित्य प्रथममधःस्थितं मृगाक्षी पुष्पी तिवटपं ग्रहीतुकामा । आरोढुं चरणमदादशोकपृष्ठे मूलाग्रात्पुनरपि तेन पुष्पितोसौ ॥ १९ ॥ जयमाधवस्य । 3802 पूर्व द्विरेफपरिभूतिभयाद्भवत्या यत्केशपुष्पभरणं हरिणाक्षि मुक्तम् । व्यर्थ तदद्य पुनरप्यलकेषु भृङ्गाः पुञ्जीभवन्निजकुलभ्रमतः पतन्ति ॥ २० ॥ कस्यापि । 3803 पाणी पद्मधिया मधूककुसुमभ्रान्त्या तथा गण्डयो- नीलेन्दीवरशङ्कया नयन योर्बन्धूकबुद्धयारे । लीयन्ते कबरीभरे निजकुलव्यामोहजातस्पृहा दुर्वारा मधुपाः कियन्ति तरुणि स्थानानि रक्षिष्यसि ॥ २१ ॥ अचलस्य । 3804 सन्तु द्रुमाः किसलयोत्तरपुष्पभाराः प्राप्ते वसन्तसमये कथमित्थमेव । ५७३ न्यासैर्नवद्युतिमतोः पदयोस्तवेयं भू: पुष्पिता सुतनु पल्लविता च भाति ॥ २२ ॥ सूक्तिसहस्रात् । 3805 इदमिदमिति भूरुहां प्रसूनैमुहुरभिलोभयता पुरः पुरोन्या । अनुरहसमनाथि नायकेन त्वरयति रन्तुमहो जनं मनोभूः ॥ २३ ॥ माघकवेः । ५७४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3806 निपीयमानस्तबका शिलीमुखै- रशोकयष्टिश्चलबालपल्लवा । विडम्बयन्ती ददृशे वधूजनै- रमन्ददष्टौष्ठकरावधूननम् ॥ २४ ॥ भारवेः । अथ वसन्तवायवः । 3807 पानीयं नालिकेरीफलकुहरकुहूत्कारि कल्लोलयन्तः कावेरीतीरतालद्रुमभरितसुराभाण्डमांकारचण्डाः । एते तन्वन्ति वेलावनललितलताताण्डवं द्राविड स्त्री- कर्पूरापाण्डुगण्डस्थललुठितरया वायवो दाक्षिणात्याः ॥२५॥ बिल्हणस्य । 3808 सललितमलकानां वल्लरीर्नर्तयन्तो मधुसुरभिमुखाब्जोच्छा सगन्धानुबन्धाः उपरतरतभाजां योषितां स्वेदबिन्दू- न्सतृष इव पिबन्तो वान्ति मन्दं समीराः ॥ २६ ॥ कस्यापि । 3809 । कावेरीवारिवेल्लल्लहरिपरिकरक्रीडनक्रीत शीतस्फीतश्रीखण्डखण्डभ्रमणभरभवद्भूरिसौरभ्यगर्भाः । चोललीचीनचेलाञ्चलकलन कलाक्रान्त कान्तस्तनान्ता वान्ति प्रेयोवियोगातुरतरतरुणीवैरिणोमी समीराः ॥ २७ ॥ कृष्णपिल्लस्य । 3810 उदञ्चत्कावेरीलहरिषु परिष्वङ्गरङ्गे नटन्तः कुहू कण्ठीकण्ठीरवरवलवत्रासितप्रोषितेभाः । वसन्तस्वभावाख्यानम् अमी चैत्रे मैत्रावरुणितरुणी केलि कडेल्लिमल्ली- चलवल्लीहल्लीसकसुरभयश्चण्डि चञ्चन्ति वाताः ॥ २८ ॥ 3811 कावेरीतीरभूमी रुहभुजगवधूभुक्तमुक्तावशिष्टः कार्णाटीचीनपीन स्तनवसनद शान्दोलनस्पन्द मन्दः । लोलल्लाटीललाटालकललितलतालास्यलीलाविलोलो हा कष्टं दाक्षिणात्यः प्रसरति पवनः पान्थकान्ताकृतान्तः । २९ ॥ राक्षसपण्डितयोरेती । 3813 3812 चञ्चत्कर्पूरचौरा मलयगिरिगुरुमावदावादवाप्ता मन्दानन्दैर्मिलिन्दैरहमहमिकयानुद्रुता दूरपान्थाः । कावेरीवारिसेकाविरलतरतरनीरवानीरसिक्ता मुक्तार्द्राः खेदनिद्रालव इव पवनास्तालवन्यां विशन्ति ॥ ३० ॥ कस्यापि । ५७५ चूतश्रेणी परिमलमुषश्चञ्चरीकानुयाता भूयो भूयः कुबलयकुटीकोटरे लीयमानाः । मन्द मन्द सुरतविरतौ वान्ति सीमन्तिनीनां गण्डाभोगश्रमजललवग्राहिणो गन्धवाहाः ॥ ३१ ॥ कस्यापि । 3814 भिन्दन्तचन्दनालीं बकुलमुकुलजां धूलिमुडूलयन्त- थुम्बन्तभूतवाटी परिमललहरीं चम्पकान्कम्पयन्तः । आरादारामसीमातटघटित घटी यन्त्र निर्धातवारां धारामाराधयन्तः श्रमजलभिदुरा वान्त्यमी गन्धवाहाः ॥ ३२ ॥ कस्यापि । 3815 लीलादोलातिखेलार सरभसलसच्ची न चेलाञ्चलानां ● चोलीनामापिबन्तो मृगमदसुरभिस्वेदबिन्दून मन्दान् । ५७६ शार्ङ्गधरपद्धतिः लोलन्तः केरलीनां कुचकलशल सत्कुङ्कुमालेपनेषु लिष्यन्तो मालवीनां मलयजमृदुला: कञ्चुलीर्वान्ति वाताः ॥ ३३ ॥ श्रीधनददेवानाम् । 3816 ये दोलाकेलिकाराः किमपि मृगदृशां मानतन्तुच्छिदो ये सव्यः शृङ्गारदीक्षाव्यतिकरगुरवी ये च लोकत्रयेपि । ते कण्ठे लोलयन्तः परभृतवयसां पञ्चमं रागराजं वान्ति स्वैरं समीराः स्मरविजयमहासाक्षिणो दाक्षिणात्याः ॥३४॥ कस्यापि । अथ वसन्तपथिकः । 3817 हे पान्थाः स्त्रगृहाणि गच्छत सुखं सेवाक्षणो मुच्यतां मानं मानिनि मुञ्च वल्लभजने कोपानुबन्धेन किम् । आयातः कुसुमाकरः क्षपयति प्राणान्वियोगातुरे- वित्येवं परपुष्टनादपटहो वक्तीव कामाज्ञया ॥ ३५ ॥ 3818 वक्रेण शिरसि निहितो नित्यं रुधिरारुणेन दुर्वारः । मत्तद्विप इव पथिकः किंशुककुसुमाङ्कुशेन धृतः ॥ ३६ ॥ 3819 एतस्मिन्दाक्षिणात्यानिल चलितलतालीनमत्तालिमाला- पक्षक्षोभावधूतच्युतवहलरजोहादिह वसन्ते । प्रेमस्वेदार्द्रबाहुलथवलयलस प्रौढसी मन्तिनीनां मन्दः कण्ठग्रहोपि ग्लपयति हृदयं किं पुनर्विप्रयोगः ॥ ३७॥ केषामध्येते । 3820 उन्मीलन्मधुगन्धलुब्धमधुपव्याधूतचूताङ्करक्रीडत्कोकिलकाकली कलकलैरुद्गीर्णकर्णज्वराः । ग्रीष्मस्वभावाख्यानम्. नीयन्ते पथिकैः कथं कथमपि ध्यानावधानक्षणप्राप्तप्राणसमासमागमरसोल्लासैरमी 3821 अध्वन्यैर्मकरन्दसीकर सुरामत्तक्कणत्कोकिले मार्गे मार्गनिरोधिनी परिहता शङ्के शुभाशङ्कया । पान्थस्त्रीवधपातकादुपनतं चण्डालचिह्नं मधोवासराः ॥ ३८ ॥ जयदेवस्य । रेषा किङ्किणिकेव षट्टदमयी झांकारिणी संहतिः ॥ ३९ ॥ कस्यापि । 3823 3822 सव्याधेः कृशता क्षतस्य रुधिरं दष्टस्य लालास्रुतिः किंचिन्नैतदिहास्ति तत्कथमसौ पान्थस्तपस्वी मृतः । आ ज्ञातं मधुलम्पटैर्मधुकरैरारब्धकोलाहले नूनं साहसिकेन चूतमुकुले दृष्टिः समारोपिता ॥ ४० ॥ रामिलसोमिलयोः । अध्वन्यस्य वधूर्वियोगविधुरा भर्तुः स्मरन्ती यदि प्राणानुज्झति कस्य तत्खलु महत्संजायते पातकम् । यावन्नो कृतमध्वगेन हृदये तावत्तरोर्मूर्धनि प्रोद्धुष्टं परपुष्टया तव तवेत्युच्चैर्वचोनेकशः ॥ ४१ ॥ कस्यापि । अथ ग्रीष्मस्वभावाख्यानम् ॥ १३४ ॥ 3824 ५७७ तप्ता मही विरहिणामिव चित्तवृत्ति- स्तृष्णाध्वगेषु कृपणेष्विव वृद्धिमेति । सूर्यः करैर्दहति दुर्वचनैः खलो नु छाया सतीव न च मुञ्चति पादमूलम् ॥ १ ॥ कस्यापि । ५७८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3825 प्रतिगतमर्थिजनानां विच्छिन्नाशं समूहमवलोक्य । स्फुटितमपयशस्तापादिव हृदयतलं तडागस्य ॥ २ ॥ कस्यापि । 3826 मुखकृत बिसखण्डचण्डमार्तण्डतापा- त्सितजलजतलस्थो राजते राजहंसः । रजतघट इवायं विद्रुमावद्धधारा- विवरविगलदम्बु: कम्बुकण्ट प्रतीहि ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3827 : अङ्कारः खचितेव भूवियदपि ज्वालाकरालं करैस्तिग्मांशो: किरतीव तीव्रमभितो वायुः कुकूलानलम् । अप्यम्भांसि नखंपचानि सरितामाशा ज्वलन्तीव च ग्रीष्मेस्मिन्नववह्निदीपितमिवाशेषं जगइर्तते ॥ ४ ॥ श्रीभोजदेवस्य । 3828 काने स्थानानि दग्धान्यतिशयगहनाः सन्ति के वा प्रदेशा: किं वा शेषं वनस्य स्थितमिति पवनासङ्गविस्पष्टतेजाः । चण्डज्वालावलीढस्फुटिततरुलता ग्रन्थिमुक्ताट्टहासो दावाग्भिः शुष्कवृक्षे शिखरिण गहनेधिष्ठितः पश्यतीव ॥ ५ ॥ भीमस्य । 3829 बाले मालेय मुच्चैर्न भवति गगनव्यापिनी नीरदानां किं त्वं पक्ष्मान्तवातैर्मलिनयसि मुधा वक्त्रमप्रवाहैः ! एषा प्रोत्तमत्तद्विपकटकषणक्षुण्णविन्ध्योपलानां दावाने: संप्रवृद्धा मलिनयति दिशां मण्डलं धूमलेखा ॥ ६ ॥ धाराकदम्बस्य । 3830 स्फीतं शीतं गतं क क शिशिरकिरण: क्वास्ति हेमन्तवासः कैते पानीयपूर्णा मलिनजलधराः क्काय विद्युत्प्रमोदः । ग्रीष्मस्वभावाख्यानम् इत्युचेर्जल्पमानैरिव मुखरमुखैझिल्लिदूतैरुपेतो- वात्यौघैश्चागतोसौ प्रकटितविजयस्तम्भचिनिदाघः ॥ ७ ॥ 3831 पाश्चात्यैर्मरुमारुतस्त्रिजगतामुन्मूलयन्नाद्रतां दावाग्निज्वलितैरपारगहनान्यप्यानयन्भस्मताम् । वात्याभिस्तृणपत्रधूलिनिकरान्धुन्वन्विहायःस्थले ग्रीष्मः शुष्यदतुच्छपल्वललुठन्मत्स्यः समभ्यागतः ॥ ८ ॥ एतौ शार्ङ्गधरस्य । 3832 निजां कायच्छायां श्रयति महिषः कर्दममिव च्युतं गुञ्जापुजं रुधिरमिव काकः कलयति । समुत्सर्पन्सर्पः सुषिरविवरं तापविवशः सचीत्काराधूतं प्रविशति करं कुञ्जरपतेः ॥ ९ । क्षेमेन्द्रस्य । ५७९ 3833 अत्यच्छं सितमंशुकं शुचि मधु स्वामोदमच्छं रजः कार्पूरं विधूताईचन्दनकुचद्वन्द्वा: कुरङ्गीदृशः । धारावेदम सपाटलं विचकिलस्रग्दाम चन्द्र त्विषो धातः सृष्टिरियं वृथैव तव न ग्रीष्मोभविष्यद्यदि ॥ १० ॥ श्रीभोजदेवस्य । 3834 तदात्वस्त्रातानां दरदलितमलीमुकुलिताः स्रजो बिभ्राणानां मलयजरसार्द्राद्रवपुषाम् । निदाघाग्निप्लोषग्लपितमभिसायं मृगदृशां परिष्वङ्गोनङ्गं पुनरपि शनैरङ्कुरयति ॥ ११ ॥ कस्यापि । अथ मध्याह्नः । 3835 दुःसहतापभयादिव संप्रति मध्यस्थिते दिवसनाथे । छायामिव वाञ्छन्ती छायापि गता तरुतलानि ॥ १२ ॥ श्रीमदवन्ति वर्मणः । ५८० शार्ङ्गधरपद्धतिः 3836 एष सूर्याशुसंतप्तो मृगः कुतरुमाश्रितः । साधुर्भाग्यपरिक्षीणो नीचं प्राप्येव सीदति ॥ १३ ॥ कस्यापि । 3837 धत्ते पङ्कजिनीतले गुरुभयं स्वं कर्णतालं द्विपः सस्यस्तम्बरसान्नियच्छति शिखी मध्येशिखण्डं शिरः । । मिथ्या लेढि मृणालकोटिकुटिलं दंष्ट्राङ्कुरं सूकरो मध्याह्ने महिषश्च वाञ्छति निजच्छायाँमहाकर्दमम् ॥१४॥ राजशेखरस्य । 3838 रवेर्मयूखैरभितापितो भृशं विदह्यमानः पथि तप्तपांसुभिः । अवाक्फणो जिह्मगतिः श्वसन्मुद्दुः फणी मयूरस्य तले निषीदते ॥ १५ ॥ कस्यापि । 3839 तरुणतरणितेजः पुञ्ज संतप्तदेहः पतति जरठखड़: पलवले पङ्कगेहः । हरिरपि सलिलार्थी शङ्कया तस्य नीरं न पिबति न च याति किश्यति प्राप्य तीरम् ॥१६॥ शार्ङ्गधरस्य । 3840 सर्पत्सारणिवारिशीतलतले विन्यस्तपुष्पोत्करे नीरन्ध्रे कदलीवने गुरुदलच्छायाहतार्कविषि । कर्पूरागुरुपङ्कपिच्छिलघनोत्तुङस्तनालिङ्गिभिः कान्ताकेलिस्तै रहः सुकृतिभिर्मध्यंदिनं नीयते ॥ १७ ॥ कस्यापि । अथ जलकेलिः । 3841 करौ धुनाना नवपल्लवाकृती पयस्यगाधे किल जातसंभ्रमा । ग्रीष्मस्वभावाख्यानम् सखीषु निर्वाच्यमधाष्टर्यदूषितं प्रियाङ्गसंश्लेषमवाप मानिनी ॥ १८ ॥ 3842 तथा न पूर्व कृतभूषणोद्धुरः प्रियेण रागेण विलासिनीजनः । यथा जलार्द्रा नखमण्डनश्रिया ददाह दृष्टीः प्रतिपक्षयोषिताम् ॥ १९ ॥ 3843 तिरोहितान्तानि नितान्तमाकुलै- रपां विगाहादलकैः प्रसारिभिः । दधुर्वधूनां वदनानि तुल्यतां द्विरेफवृन्दान्तरितैः सरोरुहैः ॥ २० ॥ एते भारवेः । 3844 संक्षोभं पयसि मुहुर्मंहेभकुम्भ- श्रीभाजा कुचयुगलेन नीयमाने । विश्लेषं युगमगमद्रथाङ्गनाम्म्रो- रुह्त्तः क इव सुखावहः परेषाम् ॥ २१ ॥ माघकवेः । 3845 आत्तमात्तमधिकान्तमुक्षितुं कातरा शफरशङ्किनी जहाँ । अञ्जलौ जलमधीरलोचना लोचनप्रतिशरीरलाञ्छितम् ॥ २२ ॥ कलशस्य । 3846 अविरतमिदमम्भः स्वेच्छयो च्छालयन्त्या विकचकमलकान्तोत्तानहस्तइयेन । ५८१ ५८२ शार्ङ्गधरपद्धतिः परिकलित इवार्ध: कामबाणातिथिभ्यः सलिलमित्र वितीर्ण बाल्यलीलासुखाय ॥ २३ ॥ कस्यापि । 3847 ललितमुरसा तरन्ती तरलतरंगौघचालितनितम्बा । विपरीतरतासक्तेव दृश्यते सरसि सा सख्या ॥ २४ ॥ अमरुकस्य । 3848 उन्मृष्टपत्रा: कलितालकान्ताः कण्ठेषु लमा जघनं स्पृशन्तः । स्तनस्थलेष्वाहतिमादधाना गता वधूनां प्रियतां जलौघाः ॥ २५ ॥ 3849 हतोङ्गरागस्तिलकं विमृष्टं लब्धान्तरैरेभिरितीव मत्वा । मुसंहतेनेति तदा जलानामादायि मध्यं न कुचद्वयेन ॥ २६ ॥ जयमाधवस्यैतौ । 3850 जलनिबिडितवस्त्रव्यक्तनिम्नोन्नताभिः समकलि तटभूमिः स्नानमात्रोत्थिताभिः । रुचिर कन ककुम्भश्रीमदाभोगतुङ्ग- स्तनविनिहितहस्तस्वस्तिकाभिर्वधूभिः ॥ २७ ॥ भवभूतेः अथ ग्रीष्मवायवः । 3851 कारजी: कुञ्जयन्तो निजजटररवव्यञ्जितावीर कोशानुत्पाकान्कृष्णलानां पृथुसुषिरगताञ्शिम्बिकान्पाटयन्तः । 1 ग्रीष्मस्वभावाख्यानम् झिल्लीकाझल्लरीणां बधिरितककुभं झंकृतं खे क्षिपन्तः शिञ्जानाश्वत्थपञ्चप्रकरझणझणाराविणो वान्ति वाताः ॥ २८ ॥ बाणभट्टस्य । 3852 व्योमव्यालोलमुक्ताफलधवलगलद्विन्दु संदोहगर्भानम्भोदान्भर्त्सयित्वा दिशि दिशि भुवने भीतिमुद्भावयन्तः । एते रक्षोमृगाक्षीगतलुलितमरुत्क्षोभ संरम्भरूक्षा वाताः पातालकुक्षिस्थितमपि सलिलं तत्क्षणाद्भक्षयन्ति ॥ २९ ॥ श्रीदेवदासदेवानाम् । 3853 आध्मातोद्धतदाववह्निसुहृदः कीर्णोष्णरेणूत्कराः संतप्ताध्वगमुक्त खेदविषमश्वासोष्मसंवादिनः । तृष्णार्ता जगरायतास्य कुहर क्षिप्रप्रवेशोत्कटा भ्रूमङ्गैरिव तर्जयन्ति पवना दग्धस्थलीकज्जलैः ॥ ३० ॥ क्षेमेन्द्रस्य । ५८३ अध ग्रीष्मपथिकः । 3854 सर्वाशारुधि दग्धवीरुधि सदा सारङ्गबद्धक्रुषि क्षामक्ष्मारुहि मन्दमुन्मधुलिहि स्वच्छन्दकुन्दद्रुहि । शुष्यत्स्रोतसि तमभूरिरजसि ज्वालायमानार्णसि ज्येष्ठे मासि खरार्कतेजसि कथं पान्थ व्रजञ्जीवसि ॥३१॥ 3855 ग्रीष्मोष्मलोष शुष्यत्पयसि बकभयोद्धान्तपाठीनभाजि प्रायः पकमात्रं गतवति सरसि स्वल्पतोये लुठित्वा । कृत्वा कृत्वा जलाकृतमुरसि जरत्कर्पटा प्रपायां तोयं जग्ध्वापि पान्थः पथि वहति हहा हेति कुर्वन्पिपासुः॥३२॥ 3856 वाता कीर्णविशीर्णवीरणतृणश्रेणीझणत्कारिणि ग्रीष्मे सोमणि चण्डसूर्यकिरणप्रक्काथ्यमानाम्भसि । शार्ङ्गधरपद्धतिः चित्तारोपितकामिनीमुखशाशज्योत्स्नाहतक्लान्तयो मध्याह्नेपि सुखं प्रयान्ति पथिकाः स्वं देशमुत्कण्ठिताः ॥ ३३ ॥ 3857 ५८४ भ्राम्यच्चीत्कारचक्रभ्रमभरितघटीयन्त्रचक्रप्रमुक्त- स्रोतःपूर्णप्रणालीपथसरणिशिरासारिसीत्कारि वारि । कापं पान्थाः प्रकामं सितमणिमुसलाकारविस्फारधारं विक्षिप्तक्षुण्णमुक्ताकणनिक रनिभासारपातं पिबन्ति ॥ ३४ ॥ बाणभट्टस्यैते । अथ प्रपापालिका । 3858 अङ्गुल्यमनिरोधतस्तनुतरां धारामियं कुर्वती कर्कर्या न परं पयो निपुणिका दातुं प्रपापालिका । विश्लिष्टाङ्गुलिना करेण दशनापीडं शनैः पान्थ हे निष्पन्दोवविलोचनस्त्वमपि हा जानासि पातुं पयः ॥ ३५॥ कस्यापि । 3859 दूरादेव कृतोञ्जलिर्न तु पुनः पानीयपानोचितो रूपालोकन कौतुकात्प्रचलितो मूर्धा न शान्त्या तृषः रोमाञ्चोपि निरन्तरं प्रकटितः प्रीत्या म शैत्यादपा- मक्षुण्णो विधिरध्वगेन विहितो वीक्ष्य प्रपापालिकाम् ॥३६॥ 1 बाणभट्टस्य । 3860 गन्तुं सत्वरमीहसे यदि पुनर्व्यालोलवेणीलतां द्रष्टुं वा स्वकुटुम्बिनीमनुदिनं कान्तां समुत्कण्ठसे । तत्तृप्यन्नपि मुग्धमन्थरचलन्नेत्रान्तरुद्धाध्वगा- मेतां दूरत एव हे परिहर भ्रातः पंपापालिकाम् ॥ ३७ ॥ कस्यापि । 3861 मध्याह्नेतिखरे निदाघसमये तापो घनो वर्तते शीते कुञ्जवटे विचित्रविटपे भोः पान्थ विश्रभ्यताम् । 38 वर्षास्वभावाख्यानम् एकाकी च भवानहं च तरुणी शून्या प्रपा वर्तते लज्जामि ब्रुवती स्वयं तु चतुरो जानासि कालोचितम् ॥ ३८ ॥ कस्यापि । अथ वर्षास्वभावाख्यानम् ॥ १३५ ॥ 3862 शीतलादिव संत्रस्तं प्रावृषेण्यान्नभस्वतः । नमो बभार नीरन्ध्रं जीमूतकुलकम्बलम् ॥ १ ॥ सर्वदासस्य । 3863 अस्थिर मनेकरागं गुणरहितं नित्यदुष्प्रापम् । प्रावृषि सुरेन्द्र चापं विभाव्यते युवतिचित्तमिव ॥ २ ॥ शक वृद्धे । 3864 स्फुरन्तः पिङ्गलाभासो धरण्यामिन्द्रगोपकाः । सरक्ताः पान्थपत्नीनां जीवा इव चकासिरे ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3865 ५८५ आकर्ण्य स्मरयौवराज्यपटहं जीमूतधीरध्वनिं नृत्यत्केकिकुटुम्बकस्य दधतं मन्द्रां मृदङ्गक्रियाम् । उन्मीलन्नवनीलकन्दलदलव्याजेन रोमाञ्चिता हर्षेणेव समुच्छ्रितान्वसुमती दधे शिलीन्ध्रध्वजान् ॥ ४ ॥ त्रिविक्रमभदृस्य । 3866 नन्दयति कस्य न मनश्चपलैर्वनधूलिधूसरच्छायैः । आक्रम्य पुत्रकैरिव मलिनीकृतमम्बरं जलदैः ॥ ५॥ 3867 मलिन हुतभुग्धूमझ्या मैर्दिशो मलिना घनैरविरलतृणै: इयामा भूमिर्नवोद्गतकन्दलैः । ५८६ शार्ङ्गधरपद्धतिः सुरतसुभगो नूनं कालः स एव समागतो मरणशरणा यस्मिन्नेते भवन्ति त्रियोगिनः ॥ ६ ॥ विज्जकायाः । 3868 वज्रेण त्रिजगत्पतेर्बलरिपोरच्छिन्नपक्षाः पुरा ये भीता निममज्जुरब्धिजठरे ते लूनपक्षान्गिरीन् । आश्वास्य त्रणदुःखजां शमयितुं तेषामुदग्रव्यथा- मुत्तस्थुर्जलदच्छलेन जलधेरूदाम्भसः पर्वताः ॥ ७ ॥ सूक्तिसहस्रात् । 3869 क्षपाः क्षामीकृत्य प्रसभमपहत्याम्बु सरितां प्रताप्योर्वी कृत्वां तरुगहनमुच्छोप्य सकलम् । क संप्रत्युष्णांगुर्गत इति तदन्वेषणपरा- स्तडिद्दीपालोका दिशि दिशि चरन्तीह जलदाः ॥ ८ ॥ पाणिनेः । 3870 दिशां हाराकाराः शमितशमभारा अपि मुनेः ससूचीसंचाराः कृतमदविकाराच शिखिनाम् । हता ध्वव्यापारास्तुहिन कणसारा विरहिणी- मनः कीर्णाङ्काराः किरति जलधारा जलधरः ॥ ९ ॥ कस्यापि । 3871 मन्दं मुद्रितपांसवः परिपतज्झांकारिझञ्झामरुद्वेगध्वस्तकुटीर काग्रनिपतच्छिद्रेषु लब्धान्तराः । कर्मव्यय कुटुम्बिनी कुचभर प्रस्त्रेदभेदाच्छेदः प्रारम्भे मदयन्ति कन्दलदलोल्लासाः पयोबिन्दवः ॥ १० ॥ कस्यापि । 3872 किंचिन्मुद्रितपांसवः शिखिकुलै रुत्कण्ठमालो किता जीर्णावासरुदद्दरिद्रगृहिणीश्वासानिलैर्जर्जराः । वर्षास्वभावाख्यानम् एते ते निपतन्ति नूतनघनात्प्रावृडुरारम्भिणो विच्छायीकृत विप्रयुक्तवनितावन्दवो बिन्दवः ।॥ ११ ॥ 3873 मेघाटोपैः स्तनितसुभगं वीक्ष्य खं हस्तिदन्तैः कृत्वा भित्तीरुपरि सदनं चामरैश्छादयित्वा । कर्पूरैस्तां मृगमदर सैर्भूमिमालिप्य शेते हे चर्मण्युरसि दयिताबाहुरूढः पुलिन्दः ॥ १२ ॥ 3874 रटतु जलधरः पतन्तु धाराः स्फुरतु तडिन्मरुतोपि वान्तु काले । इयमुरसि महौषधीव कान्ता निखिलभयप्रतिघातिनी स्थिता मे ॥ १३ ॥ केषामप्यते । 3875 उन्निद्र कन्दलदलान्तरलीयमान- गुञ्जन्मदान्धमधुपे नवमेघकाले । स्वमेपि यः प्रवसति प्रविहाय कान्तां तस्मै विषाणरहिताय नमो वृषाय ॥ १४ ॥ राहुलकस्य 3876 काले नीलबलाहके सताडति प्रीतिप्रदे बर्हिणा माश्रर्य कथयामि वः शृणुत भो यद्वृत्तमस्मगृहे । सौभाग्यव्ययशङ्कयैकशयने कान्ताप्रियाभ्यामहो मानिभ्यां बत रात्रिमेव सकलां चीर्ण प्रवासिव्रतम् ॥ १५ ॥ कस्यापि । अथ दोलाकेलिः । 3877 ५८७ सौन्दर्यमिन्दीवरलोचनानां दोलासु दोलासु यदुल्ललास । ५८८ शार्ङ्गधरपद्धतिः यदि प्रसादाल्लभते कवित्वं जानाति तद्वर्णयितुं मनोभूः ॥ १६ ॥ 3878 प्रसार्य पादौ विहितस्थितीनां दोलासु लोलांशुकपलवानाम् । मनोरथानामपि यन्त्र गम्यं तहूटुमापुः सुदृशां युवानः ॥ १७ ॥ 3879 उन्नमय दूरं मुहुरानमन्त्यः कान्ताः श्लथीभूतनितम्बबिम्बाः । दोलाविलासेन जितश्रमत्वा- त्प्रकर्षमापुः पुरुषायितेषु ।॥ १८ ॥ 3880 बिल्हणस्यैतौ । प्रत्यासन्नसखीकराम्बुजयुगप्रेडोलितां प्रेमिकामारुह्येय मुदस्तहारलतिका व्यावृत्ततुङ्गस्तनी । दृष्टादृष्टमुखी गतागतवशादालोलमानांशुका तन्वङ्गी गगने करोति पुरतः शातहूदं विभ्रमम् ॥ १९ ॥ नायकुमारस्य । अथ वर्षावायत्रः । 3881 धाराधीतं धुनानाः शशधरधवलं केसर केतकीनां कैलासे किंनरीणां चलदलकलतालास्यलीलां दधानाः । आमूलं मानिनीनां मनसि च विहितं मानमुन्मूलयन्तो वान्त्येते वारिवाह व्यतिकरशिशिराः प्रावृषेण्याः समीराः ॥२०॥ कस्यापि । 3882 ते ते दुरतिक्रमक्रममिलद्धर्मोर्भिमर्मच्छिदः कादम्बेन रजोभरेण ककुभो रुन्धन्ति झञ्झानिलाः / वर्षास्वभावाख्यानम् गाढारम्भनिगूढनीरद घटा संघट्टनीलीभव- व्योमक्रोडकटाहपातुकपयोवेणीकणमाहिणः ॥ २१ ॥ कृष्णपिऴस्य । अथ वर्षापथिकः । 3883 गर्ज वा वर्ष वा मेघ मुञ्च वाशनितोमरान् । गणयन्ति न शीतोष्णं वल्लभाभिमुखा जनाः ॥ २२ ॥ कस्यापि । 3884 उपरि पयोधरमाला दूरे बाला किमेतदापतितम् । हिमवति दिव्यौषधयः कोपाविष्ट: फणी शिरसि ॥ २३ ॥ श्रीभोज देवस्य । 3885 किं गतेन यदि सा न जीवति प्राणिति प्रियतमा तथापि किम् । इत्युदीक्ष्य नवमेघमालिकां न प्रयाति पथिकः स्वमन्दिरम् ॥ २४ ॥ भर्तृहरे । ५८९ 3886 उपरि घनं घनपटलं तिर्यग्गिरयोपि नर्तितमयूराः । क्षितिरपि कन्दलघवला दृष्टिं पथिकः क पातयतु ॥ २५ ॥ कस्यापि । 3887 बह रौति बका रटन्ति तडितो भ्राम्यन्त्यतिव्याकुला विक्रोशन्ति घनाघनाश्च विलपत्युच्चैर्बलाकावलिः । आत्मानं मरुतः क्षिपन्ति सलिलासारः पतत्यग्रतो मुक्त्वा प्रावृषि साहसैकरसिके याति प्रियामध्वगे ॥ २६ ॥ कस्यापि । 3888 नृत्यचन्द्रकिणि कणन्मधुलिहि श्यामायमानक्षितौ धीरध्वानपयोमुचि प्रविलसत्सौदामिनीदांमत्रि । शार्ङ्गधरपद्धतिः धाराम्भ: कणवाहिशीतमरुति प्राणान्पयो दागमे हा हा हास्यति मुग्धिका नववधूरित्यध्वगः क्रन्दति ॥ २७ ॥ कस्यापि । 3889 श्रुत्वा बालमृगीविलोलनयना शब्दं घनानां पुरा भीत्या वक्षसि संसृतापि निविडं भूयः समालिङ्गति । या वॠादपहृत्य गोपितवती कण्ठे ममैवाननं सा द्रक्ष्यत्यधुना कथं नु विरहे बाला पयोदावलीम् ॥२८॥ दुर्गसेनस्य । 3890 रसति तरुणीकेशश्यामे पयोभृति निर्भरं स्फुरति चपले वारं वारं क्षणद्युतितेजसि । उपगुरुजनं मन्ये दैन्यात्पराङ्मुख सुतया निभृतनिभृतं मन्दोच्छ्वासं तया बत रुद्यते ॥ २९ ॥ जीवनागस्य । 3891 रात्रौ वारिभरालसाम्बुदरवोद्विग्नेन जाताश्रुणा पान्थेनात्मवियोगदुःखपिशुनं गीतं तथोत्कण्ठया । आस्तां जीवितहारिणः प्रवसनालापस्य संकीर्तनं मानस्यापि जलाञ्जलिः सरभसं लोकेन दत्तो यथा ॥ ३० ॥ कस्यापि । 3892 निशीथे लीनानां झागति तडितां वीक्ष्य विषयं घनानामाभोगं रसिकपथिके नोन्मुखदृशा । न गीतं सोत्कण्ठं न च रुदितमुत्कण्ठतरलं न मुक्ता निःश्वासाः स्फुटदनुमतं किं नु हृदयम् ॥ ३१ ॥ कस्यापि । 3893 ग्रामेस्मिन्पथिकाय पान्थ वसतिर्देवाधुना दीयते रात्रावत्र विवाहमण्डपतले पान्धः प्रसुप्तो युवा । वर्षास्वभावाख्यानम् तेनोद्गीय खलेन गर्जति घने स्मृत्वा प्रियां तत्कृतं येनाद्यापि करङ्कदण्डपतनाशङ्की जनस्तिष्ठति ॥ ३२ ॥ कस्यापि । 3894 भ्रातः पान्थ प्रसीद प्रतिविरम समुत्सृज्य बालामकाण्डे गन्तुं बाष्पाम्बुपूरप्लुतनयनमुखीं प्रेयसीं ते न युक्तम् । वृत्तं ग्रामेतिकष्टं यदिह गृहपतेः प्रोषितस्य प्रियाया मुक्ताक्रन्दांस्त्वमेतान्सलिलवितरणे निर्गतान्पश्य बन्धून् ॥ ३३ ॥ 3895 शङ्ककस्य । भद्रात्र ग्रामके त्वं वससि परिचयस्तोस्त जानासि वार्त्तामस्मिन्नध्वन्यजाया जलधररसितोत्का न काचिद्विपन्ना । इत्थं पान्थः प्रवासावधिदिनविगमापायशङ्की प्रियायाः पृच्छन्वृत्तान्तमारात्स्थितनिजभवनोप्याकुलो न प्रयाति ॥ ३४ । भीमस्य । अथ पथिक कामिनी । 3896 अदृष्टपूर्वमस्माभिर्यदेवं दृश्यतेधुना । विषं विषधरैः पीतं मूर्छिताः पथिकाङ्गनाः ॥३५ ॥ कस्यापि । 3897 शिशिरसीकर वाहिनि मारुते चरति शीतभयादिव सत्वरः । मनसिजः प्रविवेश वियोगिनी - हृदयमाहितशोकहुताशनम् ॥ ३६ ॥ ५९१ कुमारदासस्य । 3898 विरमत घनाः किं मो वृष्टया मुधैव विसृष्टया व्रजत ककुभं कामप्यन्यां मनोरुचिरामितः । ५९२ शार्ङ्गधरपद्धतिः न तदिह वनं नासौ मार्गो न तच्च धरातलं विरहगलितैस्तन्व्या नो यत्प्लुतं नयनाम्बुभिः ॥ ३७ ॥ कस्यापि । 3899 प्रसरदलकाकीर्णे कर्णे न केकिरुतं श्रुतं श्वसितविजितो वातो प्रातो न वा कुंटजोत्कटः । न च परिचिता सा वा संपत्स्नुताश्रुणि लोचने तदपि किमपि प्रावृश्यामा दुनोति वियोगिनीम् ।॥ ३८ ॥ कस्यापि । 3900 मेघैर्व्योम नवाम्बुभिर्वसुमती विद्युल्लताभिर्दिशो धाराभिर्गगनं वनानि कुटजैः पूरैर्वृता निम्नगाः । एकां घातयितुं वियोगविधुरां दीनां वराकीं स्त्रियं प्रावृट्काल हताश वर्णय कृतं मिथ्या किमाडम्बरम् ॥३९॥ विज्जकायाः । 3901 वाता वान्तु कदम्बरेणुशवला नृत्यन्तु सर्पद्विषः सोत्साहा नववारिभारगुरत्रो मुञ्चन्तु नादं घनाः । मनां कान्तवियोगशोकजलधौ मां वीक्ष्य दीनाननां विद्युत्किं स्फुरसि त्वमप्यकरुणे स्त्रीत्वे समाने सति ॥ ४० ॥ विद्यापतेः । अथ शरत्स्वभावाख्यानम् ॥ १३६ ॥ 3902 अथ प्रसन्नेन्दुमुखी सिताम्बरा समाययावत्पलपत्रलोचना । सपङ्कजा श्रीरिव गां निषेवितुं सहंसवालव्यजना शरद्वधूः ॥ १ ॥ महामनुष्यस्य । शरत्स्वभावाख्यानम् 3903 दर्शयन्ति शरनद्यः पुलिनानि शनैः शनैः । नवसंगमसव्रीडजघनानीव योषितः ॥ २ ॥ 3904 न तज्जलं यन्न सुचारुपङ्कजं न पङ्कजं तब्द्यदलीनषदम् । न षटूदोसौ न जुगुञ्ज यः कलं न गुञ्जितं तन्त्र जहार यन्मनः ॥ ३ ॥ भर्तृस्वामिनः । 3905 भगवतो व्यासस्य । एकेन चुलुकेनाब्धिार्नैपीतः कुम्भयोनिना । तस्योदयेतः कालुष्यं त्यजन्त्यापो भयादिव ॥ ४ ॥ कस्यापि 3906 काशा: क्षीरनिकाशा दधिवरवर्णानि सप्तपर्णानि नवनीतनिभश्चन्द्रः शरदि च तक्रप्रभा ज्योत्स्ना ॥ ५ ॥ गण्डगोपालस्य । 3907 तीक्ष्णं विस्तपति नीच इवाचिराद्यः शृङ्गं रुरुस्त्यजति मित्रमिवाकृतज्ञः । तोयं प्रसीदति मुनेरिव धर्मचिन्ता कामी दरिद्र इव शोषमुपैति पङ्कः ॥ ६ ॥ : भासस्य । 3908 ५९३ अर्ध सुवा निशाया: सरभससुरतायाससन्नश्लथाङ्गः प्रोडूतासह्यतृष्णो मधुमदविरतौ हर्म्यपृष्ठे विबुद्धः । संभोगक्लान्तकान्ताशिथिलभुजलतावर्जितं गर्गरीतो ज्योत्स्नाभिन्नाच्छधारं न पिबति सलिलं शारदं मन्दभाग्यः ॥ ७ ॥ भर्तृहरेः । शार्ङ्गधरपद्धतिः 3909 इयमिदमत्यन्तसमं नीचे प्रभविष्णुता शरच्चेयम् । क्षेत्रेभ्यः प्राप्य फलं खलेषु निक्षिप्यते यस्याम् ॥ ८ ॥ जयगुप्तस्य । 3910 चेतः कर्षन्ति सप्तच्छदकुसुमरसासारसौरभ्यलुभ्य- श्रृङ्गीसंगीतभङ्गिश्रुतिसुभगदिशो वासराः शारदीनाः । किं च व्याकोशपेरुहमधुरमुखीं संचरच्चञ्चरीक- श्रेणीवेणीसनाथां रमयात तरुणः पद्मिनीमंशुमाली ॥ ९ ॥ श्रुतधरस्य । 3911 अथोपगूढे शरदा शशाङ्के शरद्ययौ शान्ततडित्कटाक्षा । कासां न सौभाग्यगुणोङ्ग नानां नष्टः परिभ्रष्टपयोधराणाम् ॥ १० ॥ कस्यापि । अथ भ्रमरीक्रीडा । 3912 चेलाञ्चलेन चलहारलताप्रकाण्डै- र्वेणीगुणेन च बलाइलयीकृतेन । हेलाहितभ्रमरकभ्रममण्डलीभिः पत्रत्रयं रचयतीव चिरं नतभ्रूः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 3913 भ्रमात्मकीर्णे भ्रमरीषु किंचिचेलाञ्चले चञ्चललोचनानाम् । कुचौ कदाचिज्जघनं युवानो विलोक्य साफल्यमवापुरक्ष्णाम् ॥ १२ ॥ C शरत्स्वभावाख्यानम् 3914 परिभ्रमन्त्या भ्रमरीविनोदे नितम्बाबेम्बाद्विगलहुकूलम् । विलोक्य कस्याश्चन कोमलाङ्गयाः पुंभावमन्याः सुदृशो ववाञ्छुः ॥ १३ ॥ गुणाकरस्यैतौ । अथ शरद्वायवः । 3915 वान्ति रात्रौ रतिकान्तकामिनीसुहृदोनिलाः । ललनालोलधमिल्लमल्लिकामोदवासिताः ॥ १४ ॥ कस्यापि । 3916 वान्ति कह्लारसुभगाः सप्तच्छदसुगन्धयः । वाता नवरतग्लानवधूगमनमन्थराः ॥ १५ ॥ वाल्मीकिमुनेः । अथ शरत्पथिकः । 3917 पङ्कानुषङ्गं पथि विस्मरन्तः कथावशेषे च पयोदवृन्दे । मार्गेषु चन्द्रातपपिच्छिलेषु पदे पदे चस्खलुरध्वनीनाः ॥ १६ ॥ अभिनन्दस्य । 3918 इह निचुलनिकुञ्जे वंशसंभारभाजि स्वपिषि यदि मुहूर्त पश्यसि क्षेत्रमेतत् । इति पथिकमकस्मान्मार्ग एवोपविष्टं वदति तरुणकान्तं गोपिका साङ्गभङ्गम् ॥ १७ ॥ कस्यापि । ५९५ ५९६ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ हेमन्तस्वभावाख्यानम् ॥ १३७ ॥ ॥ 3919 हिमधवलदन्तकेशा मन्दद्युतितारका बृहत्तिमिरा । द्विगुणीभूता रजनी वृद्धेव शनैः शनैर्याति ॥ १ ॥ बीजकस्य । 3920 शुकहरितयवानां सीसि नीहारभासः सपदि विगतनिद्राः क्रौञ्चकान्ताः क्षपान्ते । विदधति कमनीयं काणमुद्यत्ककारं सरलितगलनालं जर्जराः स्फाररेफम् ॥ २ ॥ 3921 वेपन्ते कपयो भृशं कृतजडं गोजाविकं ग़्लायति श्वा चुल्लीकुहरोदरं क्षणमपि प्राप्तं च नैवोज्झति । शीतार्तिव्यसनातुरः पुनरयं दीनो जनः कूर्मवत्स्वान्यङ्गानि शरीर एव हि निजे निह्नोतुमाकाङ्क्षति ॥३॥ लक्ष्मीधरस्य । 3922 कस्यापि । लघुनि तृणकुटीरे क्षेत्रकोणे यवानां नवकलमपलाल स्रस्तरे सोपधाने । परिहरति सुषुप्तं हालिकद्वन्द्वमारात्कुचकलशमहोष्माबद्धरेखस्तुषारः ॥ ४ ॥ कमलायुधस्य 3923 हे हेमन्त स्मरिष्यामि त्वय्यतीते गुणद्वयम् । अयत्नशीतलं वारि निशा च सुरतक्षमा ॥ ५ ॥ कस्यापि । 3924 प्रोद्यत्प्रौढारविन्दयुतिभूति विदलत्कुन्दमाद्यविरेफे काले प्रालेयवातप्रचल विकसितो हाममन्दारदामि । हेमन्तस्वभावाख्यानम् येषां नो कण्ठलग्ना क्षणमपि तुहिनक्षोददक्षा मृगाक्षी तेषामायामियामा यमसदनसमा यामिनी याति यूनाम् ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3925 । प्रालेयशैलशिशिरानिलसंप्रयोगः प्रोत्फुल्लकुन्दमकरन्दहृतालिवृन्दः कालोयमापतति कुङ्कुमपङ्कपिङ्ग- प्रोत्तुङ्गरम्यरमणीकुचसङ्गयोग्यः ॥ ७ ॥ भोहरस्य । अथ कन्दुकक्रीडा । 3926 चञ्चल्लोलाञ्चलानि प्रतिसरणि चलव्यस्तवेणीनि बाहोविक्षेपाद्दक्षिणस्य प्रचलितवलयस्फारकोलाहलानि । श्वासत्रुट्यद्वचांसि द्रुतमितर करोत्क्षेपलोलालकानि स्रस्तस्रञ्जि प्रमोदं दधति मृगदृशां कन्दुकक्रीडितानि ॥ ८ ॥ राजशेखरस्य । 3927 पयोधराकार धरो हि कन्दुकः करेण रोषादिव ताद्यते मुहुः । ५९७ इतीव नेत्राकृतिभीतमुत्पलं तस्याः प्रसादाय पपात पादयोः ॥ ९ ॥ कालिदासस्य । 3928 वक्र श्रीजितलज्जितेन्दुमलिनं कृत्वा करे कन्दु कं क्रीडाकौतुकमिश्रभावमनया तिर्यग्वहन्त्याननम् । भृङ्गार ग्रह कृष्णकेतकदलस्पर्धावतीनां दृशां दीर्घापाङ्गतरंगणैकसुहृदां कोप्येष पात्रीकृतः ॥ १० ॥ राजशेखरस्य । ५९८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3929 अमन्दमगिनूपुरक्कगनचारुचारक्रमं झणज्झणित मेखला स्खलिततारहारच्छटम् । इदं तरलकङ्कणावलिविशेषवाचालितं मनो हरति सुभ्रुवः किमपि कन्दुकक्रीडितम् ॥ ११ ॥ कस्यापि । अथ हेमन्तवायवः । 3930 हूणीसीमन्तमुद्रां सपदि तरलयन्कीरकान्ताकुचान्त:- स्वच्छन्द स्रस्तवस्त्राञ्चलचपलतया लोलयन्हारवल्लीम् । प्रालेयावासपृथ्वीधरशिखर चल चारुवारिप्रवाह- प्रक्षोभप्रातिभश्रीः प्रसरति परितो हैमनो गन्धवाहः ॥ १२ ॥ कस्यापि । अथ हेमन्तपथिकः । 3931 हे पान्थ प्रियविप्रयोगहुतभुग्ज्वालानभिज्ञोसि किं किं वा नास्ति तव प्रिया गतघृणः किं वा विहीनो धिया । येनास्मिन्नवकुङ्कुमारुणरुचिव्यासङ्गधर्मोचिते कुन्दानन्दितमत्तषट्दकुले काले गृहान्निर्गतः ॥ १३ ॥ कस्यापि । 3932 आहूतोपि सहायैरे मीत्युक्त्वा विमुक्तनिद्रोपि । गन्तुमना अपि पथिकः संकोचं नैव शिथिलयति 3933 ॥१४॥ भर्वोः । शीतार्तिप्रसरलथाकुलपदन्यासैः समुत्कम्पिभिः पान्थैर्निर्दयतुच्छगो धननदढण्टारवैः सूचिताः । प्राप्यन्ते हिमपीडितानि निभृतप्रोद्गाढधूमा घन- स्तोका लक्ष्यकुटीरकाः कथमपि प्राप्ता गिरिग्रामकाः ॥१५॥ श्रीभोजदेवस्य । शिशिरस्वभावाख्यानम् 3934 अन्योन्याहतिदन्तनाद मुखरं प्रहं मुखं कुर्वता नेत्रे साश्रुकणे निमील्य पुलकव्यासङ्गि कण्डूयता । हा हा होत सुनिष्ठुरं विवदता बाहू प्रसार्य क्षणं पुण्याग्निः पथिकेन पीयत इव ज्वालाहत मश्रुणा ॥ १६ ॥ बाणभहस्य । अथ शिशिरस्वभावाख्यानम् ॥ १३८ ॥ 3935 अंशुकमिव शीतभयात्संस्त्यानत्वच्छलेन हिमवलयम् । अम्भोभिरपि गृहीतं पश्यत शिशिरस्य माहात्म्यम् ॥ १ ॥ अमृतवर्धनस्य । 3936 वह्नेः शक्तिर्जलमिव गता दर्शनाद्दाहवृत्ते- नित्योद्गन्धे नवमरुबके वर्तते पुष्पकार्यम् । शीतत्रासं दधदिव रविर्याति सिन्धोः कृशानुं शीतैर्भीता इव च दिवसाः सांप्रतं संकुचन्ति ॥ २ ॥ राजशेखरस्य । 3937 प्रावरणैरङ्गारैर्गर्भगृहैः स्तनतटैश्च दयितानाम् । संतर्जितमाद्यानां निपतति शीतं दरिद्वेषु ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3938 कारणोत्पन्नकोपोपि सांप्रतं प्रमदाजनः । निशि शीतापदेशेन गाढमालिङ्गति प्रियम् ॥ ४॥ महामनुष्यस्य । 3939 पीनोत्तुङ्गपयोधराः परिलसत्संपूर्णचन्द्रानना: कान्ता नैव गृहे गृहं न च दृढं जात्यं न काश्मीरजम् । ताम्बूलं नवतूलिका नवपटी तैलं न गन्धाविलं सद्यः पाचितसाईका न वटकाः शीतं कथं गम्यते ॥ ५ ॥ श्वेताम्बरश्रीचन्द्रस्य । ६०० शार्ङ्गधरपद्धतिः 3940 द्वारं गृहस्य पिहितं शयनस्य पार्श्वे वह्निर्ज्वलत्युपरि तूलपटो गरीयान् । अङ्गानुकूलमनुरागवशं कलत्र- मित्थं करोति किमसौ स्वपतस्तुषारः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3941 चुल्हीसीमाने गोरसाईमशनं भुक्त्वा परीत्याभकै- रभ्याशे सुकृषीक्षुयन्त्रनिनदं हर्षात्समाकर्णयन् । शेते संहतगोगणोष्मणि गृहे स्रस्ताम्बरां गेहिनी - मालिङ्गयागणयन्निशामु तुहिनं प्रोड्डामरः पामरः ॥ ७ ॥ कस्यापि । अथ दृङ्गीलनक्रीडा । 3942 नैतस्याः प्रसूतिइयेन सरले शक्ये पिधातुं दृशौ सर्वत्रैव विलोक्यते मुखशारीज्योत्स्नावितानैरियम् । इत्थं बालतया सखीभिरसकृड्डङ्गीलनाकेलिषु व्याषिद्धा रजनीमुखं च नयने स्वे गर्हते कन्यका ॥ ८ ॥ कस्यापि । 3943 न पाणिप्रच्छाद्यं नयनयुगमत्यायतमिदं नितम्बस्यौदार्यात्वरितगतियोगोप्यसुलभः । अतिस्वल्पी पाणी स्तनभनिरोधान मिलितौ निमीलक्रीडायां कलुषयसि मुग्धे किमिति नः ॥ ९ ॥ कस्यापि । अथ शिशिरवायवः । 3944 केशानाकुलयन्दृशी मुकुलयन्वासो बलादाक्षिपनातन्वन्पुलकोद्गमं प्रकटयन्नावेगकम्पं गतेः । शिशिरस्वभावाख्यानम् वारं वारमुदार सीत्कृतरवैर्दन्तच्छदं पीडय- न्प्राय: शैशिर एष संप्रति मरुत्कान्तासु कान्तायते ॥१०॥ कस्यापि । 39 3945 चुम्बन्तो गण्डभित्तीरलकवति मुखे सीत्कृतान्यादाना वक्षःसूत्कञ्चुकेषु स्तनभरपुलकोद्भेदमापादयन्तः । ऊरूनाकम्पयन्तः पृथुजघनतटात्स्रंसयन्तोंशुकानि व्यक्तं कान्ताजनानां विटचरितभृतः शैशिरा वान्ति वाताः ॥ ११ ॥ कस्यापि । ६०१ अथ शिशिरपथिकः । 3916 पुण्यामा पूर्णवाञ्छ: प्रथममगणितप्लोषदोषः प्रदोषे पान्थः सुत्वा यथेच्छं तदनु तनुतणे घामाने ग्रामदेव्याः । उत्कम्पी कर्पटार्धे जरति परिजडे छिद्रिणि च्छिन्ननिद्रे वाते वाति प्रकामं हिमकणिनि कणत्कोणतः कोणमेति ॥१२॥ बाणभहस्य । 3947 संविष्टो ग्रामदेव्याः कुटघटित कुटीकुद्य कोणैक दे शे शीते संवाति वायौ हिमकणिनि रणद्दन्तपद्रियामः । पान्थः कन्थां निशीथे परिकुथितजरत्तन्तुसंतानगुर्वी ग्रीवापादाग्रजानुग्रहणचटचटत्कर्पटं प्रावृणोति ॥ १३ ॥ मयूरस्य । 3948 आरात्कारीषवद्वेर्विरचितसुतृण त्रस्तरान्तर्निषण्णै: संशीर्ण ग्रन्थि कन्थाविवरवशविशच्छीत वाताभिभूतैः । नीता: कृच्छ्रेण पान्थैः श्वभरिव निबिडं जानुसंकोचकुज्जै- रन्तदुर्वार दु: खडिगुणतरकृतायामयामास्त्रियामाः ॥ १४ ॥ कस्यापि । ६०२ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ संमिश्राख्यानम् ॥ १३९ ॥ 3949 यो न दीर्घसितापाङ्गविलासललितभ्रुवः । प्रियामुखस्य वशगस्तस्मै नृपशवे नमः ॥ १ ॥ कस्यापि । 3950 कुचावालोक्य तन्वचाः शिरः कम्पयते युवा । तयोरन्तर निर्मनां दृष्टिमुत्पाटयन्निव ॥ २ ॥ कस्यापि । 3951 मत्तेभकुम्भपरिणाहिनि कुङ्कुमार्ट्रे कान्ता पयोधर युगे रतिखेदखिन्नः । वक्षो निधाय भुजपञ्जरमध्यवर्ती धन्यः क्षपां क्षपयति क्षणलब्धनिद्रः ॥ ३ ॥ कस्यापि । 3952 कर्णे तालदलं तनौ मलयजं कर्पूरवासोंशुके चूले गुम्फितकेतकीदलभरः कण्ठे नवैकावली । वास: श्रीवनवाससीमान वचश्रीः सत्कवेरुक्तयो व नागर खण्डमस्तु पुरतः प्रेमाकुलाः कुन्तलाः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3953 मधु च विकसितोपलावतंसं शशिकरपल्लवितं च हर्म्यपृष्ठम् । मदनजनितविभ्रमा च कान्ता फलमिदमर्थवतां विभूतयोन्याः ॥ ५ ॥ भर्टमेण्ठस्य । संमिश्राख्यानम् 3954 भ्रूचातुर्यात्कुञ्चितान्ताः कटाक्षाः स्निग्धा हावा लज्जितान्ताश्च हासाः । लीलामन्दं प्रस्थितं च स्थितं च स्त्रीणामेतद्भूषणं चायुधं च ॥ ६ ॥ भर्तृहरेः । 3955 अधीतविद्यैर्विगते शिशुवे धनोजिते हारिणि यौवने च । सेव्या नितम्बास्तु विलासिनीनां ततस्तदर्थ धरणीधराणाम् ॥ ७ ॥ कस्यापि । 3956 यत्रोदारा दारास्तत्र न कान्तः स्वतः कान्तः । यत्र तु कान्तः कान्तस्तत्र न दारा गुणोदाराः ॥ ८ ॥ श्रीदिनकरदेवानाम् । 3957 अवचनं वचनं गुरुसंनिधा- वनवलोकनमेव विलोकनम् । अवयवावरणं हि यदंशुक- व्यतिकरेण तदङ्ग समर्पणम् ॥ ९ ॥ वामनस्वामिनः । 3958 अनुदिनमभ्यासदृढैः सोढुं दीर्घोपि शक्यते विरहः । प्रत्यासन्न समागम मुहूर्ता विघ्नस्तु दुविरहः ॥ १० ॥ कस्यापि । 3959 ग्रामोपशल्यतटिनीतटमण्डपेस्मिन्मा पान्थ मन्थरगते रजनी नयस्व । ६०४ शार्ङ्गधरपद्धतिः अस्मिन्निशीथविरहज्वरजागरूक- कोकाङ्गनाकरुणकूजितकष्टमस्ति ॥ ११ ॥ कस्यापि 3960 अयं स्निग्धश्यामो य इह विहरत्यम्बुजवने विनिद्रे व्यागुञ्जन्मधुप इति तं जल्पतु जनः । अहं शङ्के पङ्केरुहकुहरवासव्यसानेनीं श्रियं भृङ्गच्छद्म। मुररिपुरुपेतो रमयितुम् ॥ १२ ॥ अथ वीररसनिर्देशः ॥ १४० ॥ 3961 भर्तृपिण्डानृणकरो यशः क्रय महापणः । सुराङ्गनास्वयंग्राहो रम्यः कालोयमागतः ॥ १ ॥ शाण्डिल्यस्य । 3962 प्रायेण सुकरं दानं प्रायेण सुकरं तपः । प्राणानपेक्षी व्यापारः पुनर्वीरस्य दुष्करः ॥ २ ॥ कस्यापि । 3963 क्षत्रियस्योरसि क्षत्रं पृष्ठे ब्रह्म व्यवस्थितम् । तेन पृष्ठं न दातव्यं पृष्ठदो ब्रह्मा भवेत् ॥ ३ ॥ 3964 भगवतो व्यासस्य । मा भैष्ट नैते नित्रिंशा नीलोत्पलदलत्विषः । एते वीरावलोकिन्या लक्ष्म्या नयनविभ्रमाः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 3965 धृतधनुषि शौर्यशालिनि शैला न नमन्ति यत्तदाश्चर्यम् । रिपुसंज्ञकेषु गणना कैव वराकेषु काकेषु ॥ ५ ॥ बाणभट्टस्य । वीररस निर्देश: 3966 खड्गास्तिष्ठन्तु मत्तेभकुम्भकूटाट्टहासिनः । एकदोर्दण्डशेषोपि कः सहेत पराभवम् ॥ ६ ॥ कस्यापि । 3967 जीवन्नेत्र मृतोसौ यस्य जनो वीक्ष्य वदनमन्योन्यम् । कृतमुखभङ्गो दूरात्करोति निर्देशमङ्गुल्या ॥ ७ ॥ दामोदरगुप्तस्य । 3968 रविमणिरपि निश्चेष्टः पादस्तिग्मंद्युतेर्मनाक्स्पृष्टः । ज्वलतितरामिति को वा मन्युं सोढुं क्षमो मानी ॥ ८ ॥ इन्द्रसिंहस्य । 3969 लोक: शुभस्तिष्ठतु तावदन्यः परामुखाणां समरेषु पुंसाम् । पत्नयोपि तेषां न हिया मुखानि पुर: सखीनामिह दर्शयन्ति ॥ ९ ॥ 3970 हा तात तातेति स वेदनार्तः कणन्हदन्मूत्रकफानुलिप्तः । वर मृतः किं भवने किमाजौ संदष्टदन्तच्छदमीमवक्त्रः ॥ १० ॥ 3971 संमूर्च्छितं संयुगसंप्रहारैः पश्यन्ति सुप्तप्रतिबुद्धतुल्यम् 1. ६०५ आत्मानमङ्गेषु सुराङ्गनानां मन्दाकिनी मारुतवीजिताङ्गाः ॥ ११ ॥ एते वराहमिहिरस्य । ६०६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 3972 यदि समरमपास्य नास्ति मृत्यो- र्भयमिति युक्तमितोन्यतः प्रयातुम् । अथ मरणमवश्यमेव जन्तोः किमिति मुधा मलिनं यशः क्रियेत ॥ १२ ॥ नारायणभदृस्य । 3973 अन्त्रैः स्त्रैरपि संयताग्रचरणो मूविरामक्षणे स्वाधीनव्रणिताङ्गशस्त्रनिचितो रोमोद्गमं वर्मयन् । भग्नानुवलयञ्जितान्परभटानाधर्षयन्निष्ठुरं धन्यो धाम जयश्रियः पृथुरणस्तम्भे पताकायते ॥ १३ ॥ धनिकस्य । 3974 वयस्याः क्रोष्टारः प्रतिशृणुत बद्धोञ्जलिरयं किमप्याकाङ्कामः क्षरति न यथा वीरचरितम् । मृतानामस्माकं भवति परवश्यं वपुरिदं भवद्भिः कर्तव्यं नहि नहि पराचीनचरणम् ॥ १४ ॥ हम्मीरनरेन्द्रस्य । 3975 रक्तं नक्तंचरौघः पिवति वमति च ग्रस्तकुन्तः शकुन्तः क्रव्यं नव्यं गृहीत्वा प्रणदति मुदितो मत्तवेतालवालः । क्रीडत्यन्रीडमस्मित्रुधिर मधुवशात्पूतना नूतनाङ्गी • योगिन्यो मांसद: प्रमुदितमनसः भूरशक्ति स्तुवन्ति ॥ १५ ॥ कवीश्वरस्य । 3976 कोप्येष खण्डितशिरा विकसन्मुखश्रीः प्रारब्धताण्डवविधेिः सुरकामिनीभिः । आलोक्यते निजकराभिनयानुरूप व्यापारितेक्षणनिवेदितसत्त्वसारः ॥ १६ ॥ घावीश्वरकाञ्चनस्य । वीररसनिर्देश: 3977 परस्परेण क्षतयोः प्रहन- रुक्रान्तवाय्वोः समकालमेव । अमर्त्यभावेपि कयोश्चिदासी- देकाप्सर : प्रार्थितयोर्विवादः ॥ १७ ॥ 3978 कश्चिद्विषत्खड्ग हतोत्तमाङ्गः सद्यो विमानप्रभुतामुपेत्य । वामाङ्गसंसक्तमुराङ्गन: स्वं नृत्यत्कबन्धं समरे ददर्श ॥ १८ ॥ कालिदासस्यैतौ । 3979 ते क्षत्रियाः कुण्डलिनो युवानः परस्परं सायकविक्षताङ्गाः । कुम्भेषु लग्नाः सुषुपुर्गजानां कुचेषु लना इव कामिनीनाम् ॥ १९ ॥ S 3980 भूरेणुदिग्धा नवपारिजात- स्रजो रजोवासित बाहुमध्याः । गाढं शिवाभिः परिरभ्यमाणाः सुराङ्गनाश्लिष्टभुजान्तरालाः ॥ २० ॥ भगवतो व्यासस्यैतौ । ६०७ 3981 मां जन्मेन्दोरमले कुले व्यपदिशस्यद्यपि धत्से गदां दुःशासन कोष्णशोणितसुराक्षीवं रिपुं भाषसे । दर्पान्धो मधुकैटभद्दिषि हरावप्युद्धतं चेष्टसे मत्रासान्नृपशो विहाय समरं पङ्केधुना लीयसे ॥ २१ ॥ नारायणभदृस्य । ६०८ शाधरपद्धतिः 3982 हतेभिमन्यौ क्रुद्धेन तत्र पार्थेन संयुगे । अक्षौहिणी: सप्त हत्वा हतो राजा जयद्रथः ॥ २२ ॥ 3983 लोहितायति चादित्ये त्वरमाणो धनंजयः । पञ्चविंशतिसाहस्रान्निजधान महारथान् ॥ २३ ॥ 3984 रथेभ्यो गजवाजिभ्य: संग्रामे वीरसंकराः । पातिताः पात्यमानाश्च दृश्यन्तेर्जुनताडिताः ॥ २४ ॥ 3985 पूर्णे शतसहस्रे हे पदातीनां नरोत्तमः । प्रजज्वाल रणे भीष्मो विधूम इव पावकः ॥ २५ ॥ 3986 आकर्णपलितः दयामो वयसाशीतिपञ्चकः । रणे पर्यचरद्रोणो वृद्धः षोडशवर्षवत् ॥ २६ ॥ भगवतो व्यासस्यैते । 3987 लक्ष्मणो लघुसंधानी दूरपाती च राघवः । कर्णो दृढप्रहारी च पार्थस्यैते त्रयो गुणाः ॥ २७ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 3988 न कालस्य न शक्रस्य न विष्णोर्वित्तदस्य च । भ्रूयन्ते तानि कर्माणि यानि युद्धे हनूमतः ॥ २८ ॥ वाल्मीकिकवेः । 3989 छिन्नेपि शस्त्रभिन्नेप्यापत्पतितेपि निर्विशेषेपि । हनुमति कृतप्रतिज्ञे दैवमदैवं यमोप्ययमः ॥ २९ ॥ 3990 कपोले जानक्या: करिकलभदन्तद्युतिमुषि स्मरस्मेरं गण्डोड्डमरपुलकं वक्रकमलम् । वीररसनिर्देश: मुहुः पश्यञ्शृण्वत्रजनिचर सेनाकलकले जटाजूटग्रन्थि द्रढयति रघूणां परिवृढः ॥ ३० ॥ : महानादकस्यैतौ । 3991 वीरोसौ किमु वर्ण्यते दशमुखश्छिन्नैः शिरोभिः स्वयं यः पूजास्रजमुत्सुको घटयितुं देवस्य खड्ढाङ्गिनः । सूत्रार्थी हरकण्ठसूत्रभुजगव्याकर्षणा योद्यतः साटोपं प्रमथैः कृतभ्रुकुटिभिः स्थित्वान्तरे वारितः ॥ ३१ ॥ बिल्हणस्य । ६०९ 3992 संतुष्टे तिसृणां पुरामपि रिपौ कण्डूलदोर्मण्डल- क्रीडा कृत्तपुनः प्ररूढशिरसो वीरस्य लिप्सोर्वरम् । याजादैन्यपराञ्चि यस्य कलहायन्ते मिथस्त्वं वृणु त्वं वृण्वित्यभितो मुखानि स दशमीवः कथं वर्ण्यते ॥ ३२ ॥ मुरारेः । 3993 सलीलया तानि न भर्तुरभ्रमोर्न चित्रमुचैःश्रवसः पदक्रमम् । अभिद्रुतः संयति येन केवलं बलस्य शत्रु: प्रशशंस शीघ्रताम् ॥ ३३ ॥ माघकवेः । 3994 आजन्मब्रह्मचारी पृथुलभुजशिलास्तम्भविभ्राजमान- ज्याघात श्रेणिसंज्ञान्तरितवसुमती चक्र जैत्रप्रशस्तिः । वक्ष:पीठे घनास्त्रत्रणकिणकठिने संक्ष्णुवानः पृषत्का- न्प्राप्तो राजन्यगोष्ठीवनगजमृगया कौतुकी जामदश्यः ॥३४॥ मुरारे: । 3995 क्षुद्रा: संत्रासमेते विजहत हरयः क्षुण्णशक्रेभकुम्भा युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी सायका निष्पतन्तः । ६१० शार्ङ्गधरपद्धतिः सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमसि नाहे रुषां नन्वहं मेघनादः किंचिद्धूभङ्गलीलानियमितजलाधं राममन्वेषयामि ॥ ३५ ॥ महानाटकस्य । 3996 सप्तषष्टिर्हताः कोट्यो वानराणां तरस्विनाम् । पश्चिमेनाह्नि शेषेण मेघनादेन सायकैः ॥ ३६॥ अथ करुणरसानेर्देशः ॥ १४१ ॥ वाल्मीकिमुनेः । 3997 यस्याः कुसुमशय्यापि कोमलाङ्गया रुजाकरी । साधिशेते कथं देवी ज्वलन्तीमधुना चिताम् ॥ १ ॥ दण्डिनः । 3998 गृहिणी सचिव : सखी मिथः प्रियशिष्या ललिते कलाविधौ । करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां बत किं न मे हृतम् ॥ २ ॥ कालिदासस्य । 3999 ध्वस्तः काव्योरुमेरु: कविविपणिमहारत्नराशिर्विशीर्ण: शुष्कः शब्दौवसिन्धुः प्रलयमुपगतो वाक्यमाणिक्यकोशः । दिव्योक्तीनां निधानं निधनमुपगतं हा हता दिव्यवाणी बाणे गीर्वाणवाणीप्रणयिनि विधिना शायिते दीर्घनिद्राम् ॥ ३ ॥ कस्यापि । 4000 सृजति तावदशेषगुणाकरं पुरुषरत्नमलंकरणं भुवः । तदनु तत्क्षणभङ्ग करोति चे- दहह कष्टमपण्डितता विधेः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 13 करुणरसनिर्देश: 4001 सा रसवत्ता विगता नवका विलसन्ति चरति नो कं कः । सरसीव कीर्तिशेष गतवति भुवि विक्रमादित्ये ॥ ५ ॥ सुबन्धोः । 4002 मांधाता स महीपतिः कृतयुगेलंकारभूतो गतः सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्यान्तकः । अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रभृतयो यावन्त एवाभव- म्नैकेनापि समं गता वसुमती मन्ये त्वया यास्यति ॥ ६ ॥ मुझं प्रति भोजराजस्य लेखः । 4003 भगीरथाद्याः सगरः ककुत्स्थो दशाननो राघवलक्ष्मणौ च । युधिष्ठिराद्याश्च बभूवुरेते सत्यं क याता बत ते नरेन्द्राः ॥ ७॥ भगवतो व्यासस्य । 4004 उत्खात देव तमिवायतनं पुरारेरस्ता चलान्तरितचन्द्रमिवान्तरिक्षम् । हम्मीरभूभुजि गते सुरवेशम विश्वं पश्यामि हारमिव नायकरत्नशून्यम् ॥ ८ ॥ देवेश्वरस्य । 4005 इह खलु विषमः पुरा कृतानां विलसति जन्तुषु कर्मणां विपाकः । हरशिरसि शिरांसि यानि रेजुः शिव शिव तानि लुटन्ति गृध्रपाः ॥ ९ ॥ कस्यापि । 4006 मातुलो यस्य गोविन्दः पिता यस्य धनंजयः । सोपि मृत्युवशं यातः कालो हि दुरतिक्रमः ॥ १० ॥ ६१२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4007 साक्षान्मघवतः पौत्रः पुत्रो गाण्डीवधन्वनः । स्वस्रीयो वामुदेवस्य तं गृध्राः पर्युपासते ॥ ११ ॥ 4008 असहाय: सहायार्थी मामनुध्यातवान्ध्रुवम् । पीद्यमानः शरैस्तीक्ष्णैणद्रौणिकृपादिभिः ॥ १२ ॥ भगवतो व्यासस्यैते । 4009 अक्षुद्रारिकृताभिमन्युनिधनप्रोद्भुततीत्रभ्रुत्रः पार्थस्याकृतशात्रत्रप्रतिकृतेरन्तः शुचा मुह्यतः । कीर्णा बाष्पकणैः पतन्ति धनुषि न्रीडाजडा दृष्टयो हा वत्सेति गिरः स्फुरन्ति न पुनर्निर्यान्ति वक्राद्वहिः॥ १३ ॥ निशानारायणस्य । 4010 कोहं ब्रूहि सखे स एव भगवानार्यः सखे राघवः के यूयं बत नाथ नाथ किमिदं दासोस्मि ते लक्ष्मणः । कान्तारे किमिहास्महे बत सखे देव्या गतिर्मृग्यते का देवी जनकाधिराजतनया हा जानकि कासि हा ॥ १४ ॥ महानाटकस्य । 4011 मितं ददाति हि पिता मितं भ्राता मितं सुतः । अमितस्य प्रदातारं भर्तारं का न शोचति ॥ १५ ॥ वाल्मीकिमुनेः । 4012 मदेकपुत्रा जननी जरातुरा नवप्रसुतिर्नरटा तपस्विनी । गतिस्तयोरेष जनस्तमर्दय- नहो विधे त्वां करुणा रुणद्धि न ॥ १६ ॥ 4013 मदर्थसंदष्ट मृणालमन्थरः प्रियः कियहूर इति त्वयोदिते । अद्भुतरसनिर्देश: विलोकयन्त्या रुदतोथ पक्षिण: प्रिये स कीदृग्भविता तव क्षणः ॥ १७ ॥ एतौ श्रीहर्षस्य । 4014 मध्याह्न दववह्निनोष्णसमये दन्दह्यमानागिरेः कृच्छ्रान्निर्गतमुत्तृषं जलमथो वीक्ष्यैकरक्षाक्षमम् । प्रेम्णा जीवयितुं मिथः पिब पिबेत्युच्चार्य मिथ्या पिब- निर्मास्यमपीतवारि हरिणद्वन्द्वं विपन्न वने ॥ १८ ॥ कस्यापि । 4015 आदाय मांसमखिलं स्तनवर्जमङ्गा- न्मां मुञ्च वागुरिक यामि कुरु प्रसादम् । सीदन्ति शष्पकवल ग्रहणानभिज्ञा मन्मार्गवीक्षणपराः शिशवो मदीयाः ॥ १९ ॥ कस्यापि । अथाद्भुतरसनिर्देशः ॥ १४२ ॥ 4 ६१३ 4016 कृष्णेनाम्ब गतेन रन्तुमसकृन्मृद्भक्षिता स्वेच्छया सत्यं कृष्ण क एवमाह मुसली मिथ्याम्ब पदयाननम् । व्यादेहीति विदारिते च वदने दृष्ट्वा समयं जग- न्माता यस्य जगाम विस्मयपदं पायात्स वः केशवः ॥ १॥ कस्यापि । 4017 पातुं त्रीणि जगन्ति संततमकूपारात्समभ्युद्धर- न्धात्रीं कोलकलेवरः स भगवान्यस्यैकदंष्ट्राङ्कुरे । कूर्मः कन्दति नालति द्विरसन: पत्रन्ति दिग्दन्तिनो मेरु: कोशति मेदिनी जलजति व्योमापि रोलम्बति ॥२॥ कस्यापि ! शार्ङ्गधरपद्धतिः 4018 काकुत्स्थेन शिरांसि यानि शतशश्छिन्नानि मायानिधेः पौलस्त्यस्य विमानसीमनि तथा भ्रान्तानि नाकौकसाम् । तान्येवास्य धनुः श्रमप्रशमनं कुर्वन्ति सीतापते: क्रीडाचामर डम्बरानुकृतिभिर्दोलायमानैः कचैः ॥ ३ ॥ बिल्हणस्य । ६१४ 4019 तस्मिन्युद्धे क्षणेनैव त्वरितो वानरध्वजः । सरथं सध्वजं साश्वं भीष्ममन्तर्दधे शरैः ॥ ४ ॥ 4020 किं क्रमिष्यति किलेब वामनो भगवतो व्यासस्य । यावदित्यमहसन्त दानवाः । तावदस्य न ममौ नभस्तले लङ्कितर्कशशिमण्डलः क्रमः ॥ ५ ॥ 4021 युगान्तकालप्रतिसंहतात्मनो जगन्ति यस्यां सविकासमासत । तनौ ममुस्तत्र न कैटभविष- स्तपोधनाभ्यागमसंभवा मुदः ॥ ६ ॥ 4022 पाश्चात्यभागमिह सानुषु संनिषण्णाः पश्यन्ति शान्तमलसान्द्रतरांशुजालम् । संपूर्णलब्धललनालपनोपमान- मुत्सङ्ग सङ्गि हरिणस्य मृगाङ्कमूर्तेः ॥ ७ ॥ एते माघकवेः । 4023 रत्नभित्तिषु संक्रान्तैः प्रतिबिम्ब शतैर्वृतः । ज्ञातो लङ्केश्वरः कृच्छ्रादाञ्जनेयेन तत्त्वतः ॥ ८ ॥ दण्डिकवेः । हास्यरसनि देश: 4024 चतुर्ष्वपि समुद्रेषु संध्या मन्वास्य तत्क्षणात् । कक्षाक्षिप्तं निशान्ते स्त्रे वाल: पौलस्त्यमत्यजत् ॥ ९ ॥ वाल्मीकिमुनेः । 4025 किंमो हरिमस्य विश्वमुदरे किं वा फणान्भोगिनः शेते यत्र हरिः स्वयं जलनिधेः सोप्येकदेशे स्थितः । आश्चर्य कलशोद्भवो मुनिर सौ यस्यैकहस्तेम्बुधि- र्गण्डूषीयति पङ्कजीयति फणी भृङ्गीयात श्रीपतिः ॥ १० ॥ कस्यापि । अथ हास्यरसनिर्देशः ॥ १४३ ॥ 4026 पाणौ ताम्रघटी कुशाः करतले धौते सिते वाससी भाले मृत्तिलकः सचन्दनरसन्यस्तैकपुष्पं शिरः । दूरात्क्षिप्रपदा गतिर्दृढतरव्याश्लिष्टदन्ता गिरः सोयं वञ्चयितुं जगद्भगवतो दम्भस्य देहक्रमः ॥ १ ॥ कस्यापि । 4027 वैराग्यभङ्गिरचनावचनैः प्रतार्य रण्डाश्चिराय विकटस्तनसंनताङ्गीः । ब्रह्मोपदेशमिषसंगतगण्डभित्ति- निः शङ्कचुम्बनरसैः कृतिनो द्रवन्ति ॥ २ ॥ कस्यापि । 4028 ६१५ पीटीप्रक्षालनेन क्षितिपतिकथया सज्जनानां प्रयादैः प्रातनत्वार्धयाम कुशकुसुम समारम्भणव्यग्रहस्ताः । पश्चादेते निमज्जत्पुरयुवतिकुचाभोगदत्तेक्षणार्धाः प्राणायामापदेशादिह सरिति सदा वासराणि क्षिपन्ति ॥ ३ ॥ कस्यापि । ६१६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4029 अङ्गुलिभङ्गविकल्पनविविधविवादप्रवृत्तपाण्डित्यः । जपत्रपलौष्ठः सजने ध्यानपरो नगररथ्यासु ॥ ४ ॥ 4030 मुण्डो जटिलो नमश्छत्री दण्डी कपायचीरी वा । भस्मस्मेरशरीरो दिशि दिशि भोगी विजृम्भते दम्भः ॥५॥ एतौ क्षेमेन्द्रस्य । 4031 जिह्वायाश्छेदनं नास्ति न तालुपतनाद्भयम् । निर्विशङ्केन वक्तव्यं निर्लज्जः को न पण्डितः ॥ ६ ॥ कस्यापि । 4032 भुकुटीकुटिलललाट: कण्टकिताङ्गः कटाक्षविकटाक्षः । कवलयति पृथुलकवलैस्तण्डुलमत्रलं द्विजः क्रुद्धः ॥ ७ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 4033 धान्याकनागरनिशाईकदाडिमत्व- कुस्तुम्बरीलवणतैलसुसंस्कृतान्यः । मत्स्यान्सु शीतसितभक्ततले ददाति स ब्रह्मलोकमधिरोहति पुण्यकर्मा ॥ ८ ॥ कस्यापि । 4034 भोजनं प्राप्य दुर्बुद्धे मा प्राणेषु दयां कुरु । दुर्लभानि परान्नानि प्राणा जन्मनि जन्मनि ॥ ९ ॥ कस्यापि 4035 क्रय विक्रयकूटतुला लाघवनिक्षेपभक्षणव्याजैः । एते हि दिवसचौरा मुष्णन्ति महाजनं वाणेजः ॥ १० ॥ 1 4036 आख्यायिकानुरागी व्रजति सदा पुण्यपुस्तकं दष्ट इत्र कृष्णस: पलायते दानधर्मेभ्यः ॥ ११ ॥ श्रोतुम् 40 हास्यरसनिर्देश: 4037 दत्वा दिशि दिशि दृष्टिं यात्रकचकितोवगुण्ठनां कृत्वा । चौर इत्र कुटिलचारी पलायते कुटिलरथ्याभिः ॥ १२ ॥ एते क्षेमेन्द्रस्य । 4038 वैद्यनाथ नमस्तुभ्यं क्षपिता शेषमानत्र । त्वयि विन्यस्तभारोयं कृतान्तः सुखमेधते ॥ १३ ॥ कस्यापि । 4039 सत्कोणं लोलनेत्रं कुलयुवतिमुखं दृश्यते सानुकम्पै स्पृश्यते पीनमङ्गम् । रण्डानामर्धलज्जाञ्चितमधिपुलकं क्लीवानां खाद्यतेन्तश्चिरनिहितधनं काठमूलाग्नितोयैः पूर्वा सिद्धा कलानां सकल सुखनिधिर्वैद्यविद्याभिवन्द्या ॥ १४ ॥ दीपकस्य । 4040 गणयति गणने गणकश्चन्द्रेण समागमं विशाखायाः । विविधभुजंगक्रीडासक्तां गृहिणीं न जानाति ॥ १५ ॥ कस्यापि । 4041 । कलमामनिर्गतमषीबिन्दुव्याजेन साञ्जनाश्रुकणा कायस्थलुण्ठयमाना रोदिति खिन्नेव राजश्रीः ॥ १६ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । 4042 वाचयति नान्यलिखितं लिखितमनेनापि वाचयति नान्यः । अयमपरोस्य विशेषः स्वयमपि लिखितं न वाचयति ॥१७॥ 4043 कायस्थेनोदरस्थेन मातुरामिषशङ्कया । अन्त्राणि यच भुक्तानि तत्र हेतुरन्तता ॥ १८ ॥ 4044 ६१७ काकाल्लोल्यं यमाक्रौर्य स्थपतेदृढघातिताम् । आद्यक्षराणि संगृह्य कायस्थ: केन निर्मितः ॥ १९ ॥ ६१८ शार्ङ्गधर पद्धतिः 4045 विना मद्यं विना मांस परस्त्रहरणं विना । विना परापवादेन दिविरो दिवि रोदिति ॥ २० ॥ केषामध्येते । 4046 अर्थो नाम जनानां जीवितमखिलं क्रियाकलापश्च । तं च हरन्त्यतिधूर्ताभ्यगलगला गायना लोके ॥ २१ ॥ 4047 तमसि बराकचौरो हाहाकारेण याति संत्रस्तः । गायनचौरः कपटी हाहा कृत्वा न याति वैलक्ष्यम् ॥२२॥ 4048 आमन्त्रणजयशब्दैः प्रतिपदहुंकारघर्घरारावैः । स्वयमुक्तसाधुवादैरन्तरयति गायनो गीतम् ॥ २३ ॥ एते क्षेमेन्द्रस्य । 4049 मेरुः स्थितोतिदूरे मनुष्यभूमिं परित्यज्य । भीतो भयेन चौर्याचौराणां हेमकाराणाम् ॥ २४ ॥ 4050 तस्मान्महीपतीनामसंभवे चौरदस्यूनाम् । एंक: सुवर्णकारो निग्राह्यः सर्वथा नित्यम् ॥ २५ ॥ एतौ क्षेमेन्द्रस्य । 4051 उपयुक्त खादेर बीटकजनिताधररागभङ्गभयात् । पितरि मृतेपि हि वेश्या रोदिति हा तात तातेति ॥ २६ ॥ 4052 पूर्व चेटी ततो बेटी पश्चाद्भवति कुड्डनी । सर्वोपायपरिक्षीणा वृद्धा वेश्या तपस्विनी ॥ २७ ॥ 4053 वर्णनदयितः कश्चिद्धनदयितो दासकर्मदयितोन्यः । रक्षादयितश्चान्यो वेश्यानां नर्मदायतोन्यः ॥ २८ ॥ एते क्षेमेन्द्रस्य । हास्यरसनिर्देश: 4054 गत्वा द्वारवतीं नयामि दिवसानाराधयन्ती हर वृष्टा वानशनेन जीवितमिदं मुञ्चामि भागीरथीम् । प्रातः प्रातरिति प्रवर्तितकथा निर्वेदमा तन्वती रण्डा नक्तमनन्तजारसुरप्रीता सुखायास्तु वः ॥ २९ ॥ 4055 कटी मुष्टियाह्या द्विपुरुषभुजयायमुदरं स्तनौ घण्टालोली जघनमधिगन्तुं व्यवसितौ । स्मितं मेरीनादो मुखमपि च यत्तद्भयकरं तथाप्येषा रण्डा परिभवति संतापयति च ॥ ३० ॥ कयोरप्येतौ । 4056 यत्नोत्थापनमात्रनिःसहजरच्चर्मावशेषश्लथ- भ्ररयच्छेफसि दुर्बलावल नव्यर्थोद्यमालिङ्गने । लज्जाधायिनि खिद्यमानयुवतौ वृद्धस्य कृच्छ्रे रते यत्स्यात्तत्प्रतिभाव्य किं नु हसितुं युक्तं किमारोदितुम् ।॥ ३१ ॥ वृद्धेः । 4057 खट्टा नितान्तलघुका शिथिलप्रताना द्वेष्यः पतिः स च निरन्तर चाटुकारी । तत्रापि दैवहतिकाः खलु माघराज्यो ६१९ हा सह्यतां कथमयं व्यसनप्रपञ्चः ॥ ३२ ॥ कस्यापि । 4058 शृणु सखि कौतुकमेकं ग्राम्येण तु कामिना यदद्य कृतम् । सुरतसुखमीलिताक्षी मृतेति भीतेन मुक्तास्मि ।॥ ३३ ॥ कस्यापि । 4059 यदक्षिभ्रूलतापाङ्गैः स्त्रियः कुर्वन्ति कामिनाम् । जघनेष्वेव तत्सर्वे पतत्यनपराधिषु ॥ ३४ ॥ कस्यापि । ६२० शार्ङ्गधरपद्धतिः 4060 केशोल्लुच्चनसाम्येपि हन्त पश्यैतदन्तरम् । उपस्था: कीटमअन्ति घृतमत्तं दिगम्बराः ॥ ३५ ॥ 4061 भिक्षो मांसनिषेवणं प्रकुरुषे किं तेन मद्यं विना मद्यं चापि तव प्रियं प्रियमहो वेश्याङ्गनाभिः सह । वेश्या द्रव्यरुचिः कुतस्तव धनं द्यूतेन चौर्येण वा चौर्य द्यूतपरिग्रहोपि भवतो नटस्य कान्या गतिः ॥ ३६ ॥ कस्यापि । 4062 सामगायनपूतं मे नोच्छिटमधरं कुरु । उत्कण्डितासि चेद्भद्रे वामकर्ण दशस्व मे ॥ ३७ ॥ कस्यापि । 4063 भस्माङ्गुलिर्बकोड्डायी बालशौची तथा हिहिः । धारावर्ती चक्रवर्ती षडेते पुरुषाधमाः ॥ ३८ ॥ 4064 प्रेषक; प्रैष्यकः काण्डः किमेक: स्तम्भलीनकः । योगी तत्कालरोगी च षडेते सेवकाधमाः ॥ ३९ ॥ अथ भयानकरसनिर्देशः ॥ १४४ ॥ 4065 दीप्रक्षुद्वेग योगाइदनलहलहल्लम्बजिह्वामलीढब्रह्माण्डक्षौद्रबिन्दुप्रबलतरभवज्जाठरामिस्फुलिङ्गाम् । कालीं कङ्कालशेषामतुलगलचलन्मुण्डमालाकरालीगुञ्जासंवादिनेत्रामजिननिवसनां नौमि पाशासिहस्ताम् ॥ १ ॥ शार्ङ्गधरस्य । 4066 दंष्ट्रासकटवक्त्रकन्दलललज्जिहस्य हव्याशनज्वालाभासुरभूरिकेसरसटाभारस्य दैत्यः । भयानकरस निर्देश: व्यावल्गद्वलवद्धिरण्यकशिपुक्रोडस्थलास्फालन- स्पष्टप्रस्फुटद (स्थपञ्जररवक्रूरा नखा: पान्तु वः ॥ २ ॥ हनूमतः । 4067 अद्याप्युन्मदयातुधानतरुणीचश्चत्करास्फालन- व्यावल्गन्नू कपालतालरणितैर्नृत्यत्पिशाचाङ्गनाः । उद्गायन्ति यशांसि यस्य विततैनः प्रचण्डानिल- प्रक्षुभ्यत्करिकुम्भकूटकुहरव्यक्त रणक्षोणयः ॥ ३ ॥ कृष्णमिश्रस्य । 4068 इदं मघोनः कुलिशं धारासंनिहितानलम् । स्मरणं यस्य दैत्यस्त्रीगर्भपाताय कल्पते ॥ ४ ॥ दण्डिनः । 4069 तपः परामर्शविवृद्धमन्यो- भ्रूभङ्गदुष्प्रेक्ष्यमुखस्य तस्य । स्फुरन्नुदर्भिः सहसा तृतीया- दक्ष्णः कृशानुः किल निष्पपात ॥ ५ ॥ कालिदासस्य । 4070 किंचित्कोपकलाकलापकलनाहंकार बिभ्रद्भुवोविक्षेपादकरोदसौ रघुपतिर्लङ्करपतेः पत्तनम् । ६२१ क्रन्दत्फेरु रटत्करेटु विचटदारु स्फुटद्गुग्गुलु प्रक्रीडत्कपि निःश्वसत्कणि रणज्झिल्लि भ्रमपि च ॥ ६॥ मुरारेः । 4071 प्रौढच्छेदानुरूपोंच्छलनरयवशात्सहि के थोपमेय- त्रासाष्टाश्वतिर्यग्वलितरविरथेनारुणेनेक्ष्यमाणम् । कुर्वत्काकुत्स्थ वीर्यस्तुतिमिव मरुतां कंधरारन्ध्रभाजां भांकार ममेतन्त्रिपतति वियतः कुम्भकर्णोत्तमाङ्गम् ॥ ७ ॥ यशोवर्मणः । ६२२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4072 माद्यन्मातङ्ककुम्भस्थलबहलवसावासनावित्रगन्ध। व्यास क्तव्यक्तमुक्ताफलशकललसत्केसरालीकरालः एणीवैधव्यवेधाः स्वभुजबलमदग्रस्ततेजस्त्रिधामा गुञ्जन्कुञ्जे गिरीणां हरिरिह शत्ररीगर्भपातं विधत्ते ॥ ८ ॥ भद्दयशसः । 4073 महाप्रलयमारुतक्षुभितपुष्करावर्तक- प्रचण्डवनगजतप्रतिरवानुकारी मुहुः । रवः श्रवणभैरवः स्थगितरोदसीकंदर: कुतोद्य समरोदधेरयमभूतपूर्वः पुरः ॥ ९ ॥ 4074 मन्थायस्तार्णवाम्भः प्रतिकुहरबलन्मन्दरध्वानधीरः कोणाघातेषु गर्जत्प्रलयघनघटान्योन्यसंघट्टचण्डः । कृष्णाक्रोधाग्रदूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः केनास्मत्सिंहनादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताडितोयम् ॥१०॥ एतौ नारायणस्य । अथ बीभत्सरसनिर्देशः ॥ १४५ ॥ 4075 उत्कृत्योत्कृत्य कृत्तिं प्रथममथ पृथूच्छोफभूयांसि मांसा- न्यंसस्फिक्पृष्ठपिण्डाद्यवयवसुलभान्युमपूंतीनि जग्ध्वा । आत्तस्नाय्वन्त्रनेत्रः प्रकटितदशन: प्रेतरङ्कः करङ्का- दङ्कस्थादस्थिसंस्थं स्थपुटगतमपि क्रव्यमव्ययमत्ति ॥ १ ॥ भवभूतेः । 4076 अन्त्रैः कल्पितमङ्गलप्रतिसराः स्त्रीहस्तरक्तोत्पलव्यक्तोत्तंसभृतः पिनह्य शिरसा हत्पुण्डरीकस्रजः । रौद्ररस निर्देश: एता: शोणितपङ्ककुङ्कुमजुषः संभूय कान्तैः पिब- न्त्यस्थिस्नेहसुरां कपालचषकैः प्रीताः पिशाचाङ्गनाः ॥ २ ॥ कस्यापि । 4077 उत्कृत्य ज्वलितां शबात्कथमपि प्रेताशनः पौशेतीं पेशीमग्निमयीं निगीर्य सहसा दन्दह्यमानोदरः । धावत्युत्प्लवते मुहुर्निपतति प्रोत्तिष्ठति प्रेक्षते विष्वक्रोशति संपिनष्टि जठरं मुष्टया चलन्मस्तकः ॥ ३ ॥ कस्यापि । 4078 विकीर्णहरिचन्दनद्रविणि यत्र लीलारसा- निपेतुरलिचञ्चलाश्चतुर कामिनीदृष्टयः । तदेतदुपरिभ्रमन्निविडगृध्रजालं जनै- लुटत्कृमि कलेवरं पिहितनासिकैर्वीक्ष्यते ॥ ४ ॥ इन्द्रकवेः । ६२३ 4079 प्रस्वेदमल दिग्धेन वहता मूत्रशोणितम् । व्रणेन विकृतेनेदं सर्वमन्धीकृतं जगत् ॥ ५ ॥ कस्यापि । अथ रौद्ररस निर्देशः ॥ १४६ ॥ 4080 पातालत: किमु सुधारसमानयामि निष्पीड्य चन्द्रममृतं किमुताहरामि । उद्यन्तमद्य तपनं किमु वारयामि की नाशमाशु कणशः किमु चूर्णयामि ॥ १ ॥ महानादकान् । 4081 यत्सत्यवतभङ्गभीतमनसा यत्नेन मन्दीकृतं यविस्मर्तुमपीहितं शमत्रता शान्ति कुलस्येच्छता । ६२४ शार्ङ्गधरपद्धतिः तद्द्यूतारणिसंभृतं नृपसुता के शाम्बराकर्षणैः ● क्रोधज्योतिरिदं महत्कुरुवने यौधिष्ठिरं जृम्भते ॥ २ ॥ नारायणमहस्य । 4082 सरोषदष्टाधरलोहिताक्ष- र्व्यक्तोर्ध्वरेखा भ्रुकुटीर्वहद्भिः । तस्तार गां भल्लनिकृत्त कण्डै- हुँकारगर्मैईिषतां शिरोभिः ॥ ३ ॥ 4083 येन स्त्रां विनिहत्य मातरमपि क्षत्रास्त्रपूरासव- स्वादोन्मत्तपरश्वधेन विदधे निःक्षत्रिया मेदिनी । यद्वाणवणवर्त्मनः शिखरिणः क्रौञ्चस्य हंसच्छला- दद्याप्यस्थिकणाः पतन्ति स पुनः क्रुद्धो मुनिर्भार्गवः ॥ ४ ॥ 4085 कालिशरास्य । 4084 त्रैलोक्यत्राणशौण्डः सरसिजवसतेः संप्रसृतो भुजाभ्यां सुक्षत्रं नाम वर्णैः कुलिशकठिन योर्यस्य दोष्णोर्विलीनम् । ज्वालाजिह्वालकालानलकवलभयभ्रान्तदेवासुराणि व्यातन्वानो जगन्ति ज्वलति मुनिरयं पार्वतीधर्मपुत्रः ॥ ५ ॥ एतौ मुरारे: 4086 चञ्चद्भुजभ्रमितचण्डगढ़ा भिघात- संचूर्णितोरुयुगलस्य सुयोधनस्य । स्त्यानावनद्धघनशोणित शोणपाणि- रुत्तंसयिष्यति कत्रांस्तव देवि भीमः ॥ ६ ॥ अन्योन्यास्फालभिन्नपिरुधिरवसासान्द्र मस्तिष्क प मनानां स्यन्दनानामुपरि कृतपदन्यासविक्रान्तपत्तौ । शान्तरसनिर्देश: स्फीता सपान गोष्ठीर सदाशिवशिवातूर्यनृत्यत्कबन्धे संग्रामैकार्णवान्तः प्रविचरितुमलं पण्डिताः पाण्डुपुत्राः ॥७॥ एतौ नारायणभट्टस्य । 4087 रे धृष्टा धार्तराष्ट्रा: प्रबलभुजबृहत्ताण्डवाः पाण्डवा रे रे वार्ष्णेयाः सकृष्णाः शृणुत मम वचो यद्भवीम्यूर्ध्वबाहुः । एतस्योत्खात बाहोर्दु पदनुपसुतातापिन: पापिनो हं पाता हृच्छोणितानां प्रभवति यदि वस्तत्किमेतं न पाथ ॥ ८ ॥ कस्यापि । 4088 नाहं रक्षो न भूतो रिपुरुधिरजलाह्लादिताङ्गः प्रकाशं निस्तीर्णोरुप्रतिज्ञा जलनिधिगहनः क्रोधनः क्षत्रियोस्मि । भो भो राजन्यवीराः समरशिखिशिखामुक्त शेषाः कृतं व ॥ खासेनानेन लीनैर्हतकरितुरगान्तर्हितैरास्यते यत् ॥ ९ ॥ नारायणभहस्य । अथ शान्तरसनिर्देशः ॥ १४७ ॥ तत्र पूर्व वैराग्यम् । 4089 पुत्रमित्रकलत्रेषु सक्ताः सीदन्ति जन्तवः । सरः पङ्कान्तरे मना जीर्णा वनगजा इव ॥ १ ॥ मार्कण्डेयमुनेः । ६२५ 4090 मन्ये मायेयमज्ञानं यत्सुखं स्वजनादपि । निदाघवारणायालं निजच्छाया न कस्यचित् ॥ २ ॥ 4091 विपत्प्रशान्त्यै सेव्यन्ते यदि कष्टेन भूभृतः । तत्करिष्यति कष्टापि विपत्किमधिकं ततः ॥ ३ ॥ ६२६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4092 मितमायुर्वयो नित्यं नैति यातं कदाचन । परामृशन्ति तदापे न भवं भोगलोलुपाः ॥ ४ ॥ केषामध्येते । 4093 व्यात्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती रोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम् । आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भो लोकस्तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ॥ ५॥ 4094 क्षणं बालो भूत्वा क्षणमपि युवा कामरसिकः क्षणं वित्तैर्हीनः क्षणमपि च संपूर्णविभवः । जराजीरनेट इव वलीमण्डिततनु- र्नरः संसाराङ्के विशति यमधानीजवनिकाम् ॥ ६ ॥ 4095 मातर्मेदिनि तात मारुत सखे तेजः सुबन्धो जल भ्रातर्व्योम निबद्ध एष भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः । युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतोद्रे कस्फुरन्निर्मल- ज्ञानापास्त समस्त मोहमहिमा लीये परे ब्रह्मणि ॥ ७ ॥ 4096 किं कंदर्प करं कदर्थयसि रे कोदण्डटंकारितै रे रे कोकिल कोमलैः कलरवैः किं त्वं वृथा वल्गसि । मुग्धे स्निग्धविदग्धमुग्धमथुरैर्लोलैः कटाक्षैरलं चेतचुम्बितचन्द्रचूडचरणध्यानामृतं वर्तते ॥ ८ ॥ एते भर्तृहरेः । 4097 भू: पर्यङ्को निजभुजलता कन्दुकं खं वितानं दीपश्चन्द्रो विरतिवनितालब्धसङ्गप्रमोदः । शान्तरस निर्देश: दिकन्यानां व्यजनपवनैर्वीज्यमानोनुकूलै- मिक्षु: शेते नृप इव सदा वीतरागो जितात्मा ॥ ९ ॥ कस्यापि । 4098 क्वचित्कन्थाधारी कचिदपि च दिव्याम्बरधरः क्वचिद्भूमौ शय्या क्वचिदपि च पर्यङ्कशयनः । क्वचिद्भिक्षावृत्तिः क्वचिदपि च मृष्टाशनरुचि- महात्मा योगज्ञो न गणयति दुःखं न च सुखम् ॥ १० ॥ भर्तृहरेः । 4099 पाषाणखण्डेष्वपि रत्नबुद्धिः कान्तेति धीः शोणितमांसपिण्डे । पञ्चात्मके वर्ष्माणि चात्मभावो जयत्यसौ मोहनमोहलीला ॥ ११ ॥ श्रीगोपालदेवानाम् । 4100 नि: नेहो याति निर्वाणं स्नेहोनर्थस्य कारणम् । नि:स्नेहेन प्रदीपेन यदेतत्प्रकटीकृतम् ॥ १२ ॥ श्रीदामोदरदेवानाम् । 4101 वपुषः सुकृतातिवर्तिनो विभवस्यापि दुरर्जितस्य नः । सुचिरं न विचारगोचरः परिणामो भविता हि कीदृशः ॥ १३ ॥ श्रीदेवदासदेवानाम् । ६२७ 4102 अहो वा हारे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा मणौ वा लोष्टे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा । तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्तु दिवसाः क्वचित्पुण्येरण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः । १४ ॥ ६२८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4103 आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरंगाकुला रागमाहवती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी । मोहावर्तसुदुस्तरातिगहना प्रोत्तुङ्ग चिन्तातटी तस्याः पारगता विशुद्ध मनसो नन्दन्ति योगीश्वराः ॥ १५ ॥ 4104 अदनीमहि वयं भिक्षामाशावासो वसीमहि । शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः ॥ १६ ॥ 4105 आसंसारं त्रिभुवनमिदं चिन्वतां तात ताव- नैवास्माकं नयनपदवीं श्रोत्रवर्त्मागतो वा । योयं धत्ते विषयकरिणीगाढगूढाभिमान- क्षीवस्यान्तःकरणकरिण: संयमालानलीलाम् ॥ १७ ॥ एते भर्तृहरे: । 4106 येषां वल्लभया समं क्षणमिव क्षिप्रं क्षपा क्षीयते तेषां शीतकरः शशी विरहिणामुल्केव संतापकृत् । अस्माकं न च वल्लभा न विरहस्तेनोभयभ्रंशिनामिन्दू राजति दर्पणाकृतिरयं नोष्णो न वा शीतलः ॥ १८ ॥ भोजराजचोरकविकृतं पद्यम् । 4107 दैन्यं क्वचित्क्कचन मन्मथजा विकाराः कुत्राप्यनेकविध बन्धुजनप्रपञ्चः । कापि प्रभूतधनकल्पितमीश्वरत्व- मित्येकवैकृतमिदं जगदाविभाति ॥ १९ ॥ श्रीवत्सराजदेवानाम् । 4108 गतास्तात भ्रातृप्रमुखसुखपीयूषमधुराः पुरा लक्ष्मीक्षैव्यव्यसनसरसास्तेपि दिवसाः । अनित्यतानिरूपणम् अदः शान्तं स्वान्तं सपदि यदि निर्वेदपदवीं भजत्यभ्यासोयं जनयति सुखं भावविमुखम् ॥ २० ॥ श्रीराघवदेवानाम् । 4109 धावन्तः प्रतिवासरं दिशि दिशि प्रत्याशया संपदां दृष्ट्वा कालवशेन हन्त फलितं कस्यापि दैवद्रुमम् । आवं श्रावमवज्ञयोपहसितं सर्वत्र भनोद्यमा जीवामः परमार्थभून्यहृदयास्तृप्ता मनोमोदकैः ॥ २१ ॥ श्री दामोदरदेवानाम् । 4110 सन्त्येके धनलाभमात्रगहनव्यामोहसंमूर्छिताः कोचदैवतसुन्दरीस्तन परीरम्भभ्रमव्याकुलाः । अन्तर्भूत समस्ततत्वविहं चिन्मात्रशेषं शिवं दृष्ट्वा हृष्टतनूरुहाङ्कुरभराः कष्टं न शिष्टाः क्वचित् ॥ २२ ॥ श्रीदेवदास देवानाम् । अथानित्यतानिरूपणम् ॥ १४८ ॥ 4111 येषां निमेषोन्मेषाभ्यां जगतां प्रलयोदयौ । तादृशाः पुरुषा याता मादृशां गणनैव का ॥ १ ॥ वासिष्ठरामायणात् । 4112 प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुधास्ततः किं न्यस्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम् । संमानिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् ॥ २ ॥ 4113 ६२९ वयं येभ्यो जाताश्विरतरगता एवं खलु ते समं यैः संवृद्धाः स्मरणपदवीं तेपि गमिताः । शार्ङ्गधरपद्धतिः इदानीमैते स्मः प्रतिदिवसमासन्न पतना गतास्तुल्यावस्थां सिकतिलनदीतीर तरुभिः ॥ ३ ॥ 4114 रम्यं हर्म्यतलं न किं वसतये श्रव्यं न गेयादि किं किं वा प्राणसमासमागमसुखं नैवाधिकं प्रीतये । किं तूझान्त पतत्पतङ्ग पवनव्यालोलदीपाङ्कुर- च्छायाचञ्चलमाकलय्य सकलं सन्तो बनान्तं गताः ॥ ४ ॥ एते भर्तृहरेः । 4115 न्यस्तं यथा मूर्ध्नि मुदात्ति मेषो दूर्वाक्षताद्यं बलिकल्पितः सन् । मृत्युं समीपस्थितमप्यजान- न्भुनक्ति मर्त्यो विषयांस्तथैव ॥ ५ ॥ कस्यापि । 4116 अहमिह कृतविद्यो वेदिता सत्कलानां धनपतिरहमेको रूपलावण्ययुक्तः । इति कृतगुणगर्व: खिद्यते किं जनोयं कतिपयदिनमध्ये सर्वमेतन्न किंचित् ॥ ६ ॥ श्रीदामोदरदेवानाम् । 4117 गलितानीन्द्रलक्षाणि बुद्बुदानीव वारिणि । मां जीवितनिबद्धाशं विहसिष्यन्ति साधवः ॥ ७ ॥ 4118 संसाररात्रिदु:स्त्रमे शून्ये देहमयभ्रमे । आस्थां चेदनुबध्नामि तन्मूख नास्ति मत्परः ॥ ८ ॥ 4119 एता याः प्रेक्षसे लक्ष्मीश्छत्रचामरचञ्चलाः । स्वम एष महाबुद्धे दिनानि त्रीणि पञ्च च ॥ ९ ॥ अनित्यतानिरूपणम् 4120 येषु येषु दृढा भावा भावना दृष्टवस्तुषु । तानि तानि विनष्टानि दृष्टानि किमिहोत्तमम् ॥ १० ॥ 4121 यन्मध्ये यच्च पर्यन्ते यदापाते मनोरमम् । सर्वमेवापवित्रं तद्विनाशामेध्यदूषितम् ॥ ११ ॥ 4122 नीलोत्पलाभनयनाः परमप्रेमभूषणम् । हासायैव विलासिन्यः क्षणभङ्गितया स्थिताः ॥ १२ ॥ एते वासिष्ठात् । 1000 4123 गन्धर्वनगराकारः संसारः क्षणभङ्गुरः । मनसो वासनैवेयमुभयोर्भेदसाधनम् ॥ १३ ॥ 4124 नन्दन्ति मन्दाः श्रियमाप्य नित्यं परं विषीदन्ति विपद्गृहीताः । विवेकदृष्ट्या चरतां नराणां श्रियो न किंचिद्विपदो न किंचित् ॥ १४ ॥ 4125 मित्रं कलत्रममितः परिवारलोको भोगैकसाधनमिमाः किल संपदो नः । एक: क्षणः स तु भविष्यति यत्र भूयो नायं न यूयमितरे न वयं न चैते ॥ १५ ॥ 4126 गतेनापि न संबन्धो न सुखेन भविष्यता । वर्तमानं क्षणातीतं संगतिः केन कस्य वा ॥ १६ ॥ एते श्रीदेवगणदेवानाम् । ६३२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4127 इतो न किंचित्परतो न किंचि- यतो यतो यामि ततो न किंचित् । स्वात्मावबोधादपरं न किंचि- द्विचार्यमाणेपि जगन्न किंचित् ॥ १७ ॥ कस्यापि । 4128 यदस्माभिर्दृष्टं क्षणिकमभवत्स्वम इव त- त्कियन्तो भावास्तु स्मरणविषयादव्यपगताः । अहो पश्यत्पश्यत्स्वजनमखिलं यान्तमनिशं हतन्रीडं चेतस्तदपि न भवेत्सङ्गरहितम् ॥ १८ ॥ श्रीशिवदासदेवानाम् । 4129 साक्षात्प्रेमावतारः कमलदलदृशो दिक्षु लक्ष्मीरनन्ता । सत्पुत्रा: संततित्रा: समविपदावेपत्संविभागी कुटुम्ब: एतत्सर्वे हि तावत्कृतविलसितं दृश्यमानं मनोज्ञं यावन्नैतत्यणाशप्रणाय बत मनाङ्लायते ते न चेतः ॥१९। हरिगणस्य । 4130 चेतोहरा युवतयः सुहृदोनुकूला: सद्वान्धवाः प्रणयगर्भगिरथ भृत्याः । वल्गन्ति दन्तिनिवहास्तरलास्तुरंगा: संमीलने नयनयोर्नहि किंचिदस्ति ॥ २० ॥ कस्यापि । 4131 पृथिवी दह्यते यत्र मेरुश्चापि विशीर्यते । सुशोषं सागरजलं शरीरे तत्र का कथा ॥ २१ ॥ 4132 इदं युगसहस्रस्य भविष्यदभवद्दिनम् । सदस्यघत्वमापद्मं का कथा मरणावधेः ॥ २२ ॥ 41 विषयोपहासः 4133 लब्धास्त्यक्ताश्च संसारे यावन्तो बान्धवास्त्वया । न सन्ति खलु तावत्यो गङ्गायामपि वालुकाः ॥ २३ ॥ 4134 आसन्नतामेति मृत्युरायुर्याति दिने दिने । आघातं नीयमानस्य वध्यस्येव पदे पदे ॥ २४ ॥ केषामध्येते । 4135 अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २५ ॥ 4136 एकसार्थप्रवृत्तानां सर्वेषां तत्र गामिनाम् । यद्येकस्त्वरितो याति का तत्र परिदेवना ॥ २६ ॥ एतौ भगवतो व्यासस्य । 4137 एकेद्य प्रातरपरे पश्चादन्ये पुनः परे । सर्वे निःसीम्नि संसारे यान्ति कः केन शोच्यते ॥ २७ ॥ क्षेमेन्द्रस्य । अथ विषयोपहासः ॥ १४९ ॥ 4138 नित्यमाचरतः शौचं कुर्वतः पितृतर्पणम् । यस्य नोद्दिजते चेतः शास्त्रं तस्य करोति किम् ॥ १ ॥ कस्यापि । 4139 यायतः कुरुते जन्तुः स्त्रसुखार्थं परिग्रहान् । तावन्तोस्य निखन्यन्ते हृदये शोकशङ्कवः ॥ २ ॥ 4140 दारा: परिभवकारा बन्धुजनो बन्धनं विषं विषयाः । कोयं जनस्य मोहो ये रिपवस्तेषु सुहृदाशा ॥ ३ ॥ कस्यापि । शार्ङ्गधरपद्धतिः 4141 कृमयो भस्म विष्ठा वा निष्टा यस्येयमीदृशी । स कायः परतापाय युज्यतामिति को नयः ॥ ४ ॥ कस्यापि । 4142 रक्तमांसमयः कायः स्त्रीणां स्पर्शसुखायनः । तमेवानन्ति सिंहाद्या रम्यं नास्तीह वस्तुतः ॥ ५ ॥ 4143 अङ्गमङ्गेन संपीड्य मांसं मांसेन तु स्त्रियाः । तु पुराहमभवं प्रीतो यत्तन्मोहविजृम्भितम् ॥ ६ ॥ 4144 एतौ वासिष्ठात् । उत्तानोच्छूनमण्डूकपाटितोदरसंनिभे । क्लेदिनि स्त्रीत्रणे सक्तिरकृमेः कस्य जायते ॥ ७॥ कस्यापि । 4145 दृष्ट्वैव विकृतं कायं वायुस्पन्दविवर्जितम् । •येषु निर्व्याजमासक्तास्तेभ्योपि विभिमो वयम् ॥ ८ ॥ श्रीदेवगणदेवानाम् । 4146 श्वेतं पदं समभिवीक्ष्य शिरोरुहाणां स्थानं परं परिभवस्य तदेव पुंसाम् । आरोपितास्थिशकलं परिहत्य यान्ति चण्डालकूपमिव दूरवरं तरुण्यः ॥ ९ ॥ 4147 स्तनौ मांसग्रन्थी कनककलशावित्युपमितौ मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन तुलितम् । स्रवन्मूत्रकिन्नं करिवरकरस्पर्धि जघनं मुहुर्निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरु कृतम् ॥ १० ॥ एतौ भर्तृहरे: । पश्चात्तापः 4148 तृषा श्रुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि क्षुधार्त: सञ्शालीन्कवलयति मांसाज्यकलितान् । प्रदीप्ते कामामी सुदृढतरमाश्लिष्यति वधूं प्रतीकार व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः ॥ ११ ॥ कस्यापि । 4149 जन्मैव व्यर्थतां नीतं भवभोगप्रलोभिना । काचमूल्येन विक्रीतो हन्त चिन्तामणिर्मया ॥ १२ ॥ अथ पश्चात्तापः ॥ १५० ॥ 4150 भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्ता- स्तपो न तप्तं वयमेव तप्ताः । कालो न यातो वयमेव याता- स्तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णाः ॥ १ ॥ 4151 नाभ्यस्ता भुवि वादिवृन्ददमनी विद्या विनीतोचिता खड्गाभैः करिकुम्भपीठदलनैर्नाकं न नीतं यशः । कान्ताकोमलपल्लवाधररसः पीतो न चन्द्रोदये तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो शून्यालये दीपवत् ॥ २ ॥ 4152 न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत्संसारविच्छित्तये स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोपि नोपार्जितः । नारीपीनपयोधरोरुयुगलं स्वमेपि नालिङ्गित मातुः केवलमेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ॥ ३ ॥ 4153 क्षान्तं न क्षमया गृहोचितमुखं त्यक्तं न संतोषतः सोढा दु:सहशीतवाततपनक्लेशा न तप्तं तपः । शार्ङ्गधरपद्धतिः ध्यातं वित्तमहर्निशं नियमितप्राणैर्न शंभोः पदं तत्तत्कर्म कृतं यदेव मुनिभिस्तैस्तैः फलैर्वञ्चिताः ॥ ४ ॥ 4154 जातः कूर्मः स एकः पृथुभुवनभरायार्पितं येन पृष्ठं लाध्यं जन्म ध्रुवस्य भ्रमति नियमितं यत्र तेजस्विचक्रम् । संजातव्यर्थपक्षाः परराहेतकरणे नोपरिष्टाच चाधो ब्रह्माण्डोदुम्बरान्तर्मशकवदपरे जन्तवो जातनष्टाः ॥ ५ ॥ 4155 धन्यानां गिरिकंदरे निवसतां ज्योतिः परं ध्यायता- मानन्दाश्रुजलं पिवन्ति शकुना निःशङ्कमङ्गेशयाः । अस्माकं तु मनोरथोपर चितप्रासादवापीतट- क्रीडाकाननकेलिकौतुकजुषामायुः परं क्षीयते ॥ ६ ॥ 4156 अजानन्माहात्म्यं पतति शलभस्तीब्रदहने न मीनोपि ज्ञात्वा बाडेशयुतमश्वाति पिशितम् । विजानन्तोप्येते वयामेह विपज्जालजटिला- न्न मुञ्चामः कामानहह गहनो मोहमहिमा ॥ ७ ॥ एते भर्तृहरेः । 4157 चलत्तरलतूष्णेन किमिवास्मिन्धरातले । मया तत्कृतमज्ञेन पश्चात्तापाभिवृद्धये ॥ ८ ॥ वासिष्ठात् । 4158 मन्त्रोद्भावितदैवतैर्न विधिवदासीकृताः सिद्धयो योगाभ्याससमाहितैरनुदिनं तीर्णो न मोहार्णवः । क्षुभ्यत्क्षुद्रनरेन्द्रदत्तवेिगलत्संपल्लवोल्लासितैर्धिङ्गूढैरिव पण्डितैरपि बलात्कालः कथं नीयते ॥ ९ ॥ कालचरितम् 4159 धावित्वा सुसमाहितेन मनसा दूरे शिरो नामितं भूपानां प्रतिशब्दकैरिव चिरं प्रोद्धुष्टमिष्टं वचः । द्वाराध्यक्षनियन्त्रणापरिभवप्रम्लानवक्त्रैः स्थितं भ्रातः किं करवाम मुञ्चति मनो नाद्याप्यविद्यामहम्॥१०॥ एतौ श्रीदेवगणदेवानाम् । 4160 यातं यौवनमधुना वनमधुना शरण मेकमस्माकम् । स्फुरदुरुहारमणीनां हा रमणीनां गतः कालः ॥ ११ ॥ 4161 गात्रं संकुचितं गतिर्विगलिता दन्ताश्च नाशं गता दृष्टिर्नश्यति रूपमेव इसते वक्रं च लालायते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न भुश्रूषते हा कष्टं जरयाभिभूतपुरुषं पुत्रोप्यवज्ञायते ॥ १२ ॥ ६३७ 4162 नो धर्माय यतो न तत्र निरता नार्थाय येनेदृशाः कामोप्यर्थवतां तदर्थमपि नो मोक्षः क्वचित्कस्यचित् । तत्के नाम वयं वृथैव घटिता ज्ञातं पुनः कारणं जीवन्तोपि मृता इति प्रवदतां शब्दार्थसंसिद्धये ॥ १३ ॥ केषामप्येते । अथ कालचरितम् ॥ १५१ ॥ 4163 पुरंदरसहस्राणि चक्रवर्तिशतानि च । निर्वापितानि कालेन प्रदीपा इव वायुना ॥ १ ॥ 4164 भ्रातः कष्टमहो महान्स नृपतिः सामन्तचक्रं च त सा तस्य च सा विदग्धपरिषत्ताचन्द्रबिम्बाननाः । शार्ङ्गधरपद्धतिः उद्रिक्तः स च राजपुत्रनिवहस्ते बन्दिनस्ताः कथाः सर्वे यस्य वशादगात्स्मृतिपथं कालाय तस्मै नमः ॥ २ ॥ 4165 प्राप्ता जरा यौवनमप्यतीतं बुधा यतध्वं परमार्थसिद्धयै । आयुर्गतप्रायमिदं यतोतो विश्रम्य विश्रम्य न याति कालः ॥ ३ ॥ एतौ भर्तृहरेः ॥ 4166 कांश्चित्कल्पशतं कृतस्थितिचयान्कांश्चिद्युगानां शतं कांश्चिइर्षशतं तथा कतिपयाञ्जन्तून्दिनानां शतम् । तांस्तान्कर्मभिरात्मनः प्रतिदिनं संक्षीयमाणायुषः कालोयं कवलीकरोति सकलान्भ्रातः कुतः कौशलम् ॥ ४ ॥ 4167 कालेन क्षितिवारिवह्निपवनव्योमादियुक्तं जगद्ब्रह्माद्याश्च सुराः प्रयान्ति विलयं विनो विचारादिति । पश्यामोपि विनश्यतोनवरतं लोकाननेकान्मुधा मायामोहमयीं भवप्रणयिनीं नास्थां जहीमो वयम् ॥ ५ ॥ एतौ शार्ङ्गधरस्य । 4168 अद्यैव हसितं गीतं पठितं यैः शरीरिभिः । अद्यैव ते न दृश्यन्ते कष्टं कालस्य चेष्टितम् ॥ ६ ॥ कस्यापि 4169 श्रियमाणं मृतं बन्धुं शोचन्ति परिदेवनैः । आत्मानं नानुशोचन्ति कालेन कवलीकृतम् ॥ ७॥ श्री देवगणदेवानाम् । 4170 आराध्य भूपतिमवाप्य ततो धना भुजामहे वयमिह प्रसभं सुखानि । विवेकः इत्याशया बत विमोहितमानसानां कालो जगाम मरणावधिरेव पुंसाम् ॥ ८॥ अथ विवेकः ॥ १५२ ॥ 4171 यस्मिन्वस्तुनि ममता मम तापस्तत्र तत्रैव । यत्रैवाहमुदासे तत्र मुदासे स्वभावसंतुष्टः ॥ १॥ कस्यापि । 4172 मृत्योविभषि किं मूढ भीतं मुञ्चति नो यमः । अजातं नैव गृह्णाति कुरु यत्नमजन्मनि ॥ २ ॥ कस्यापि । 4173 मुण्डी जटी वल्कलवांस्त्रिदण्डी कषायवासा व्रतकर्शिताङ्गः । व्यक्तहिको वा यदि नाप्ततत्वस्तदा तु तस्योभयमेव नटम् ॥ ३ ॥ ३ 4175 जडास्तपोभिः शमयन्ति देहं 4174 अधीत्य चतुरो वेदान्व्याकृत्याष्टादश स्मृतीः । अहो श्रमस्य वैफल्यमात्मापि कलितो न चेत् ॥ ४ ॥ RUDO एतौ हरिगणस्य । बुधा मनश्चापि विकारहेतुम् । श्वा मुक्तमस्त्रं दशतीति कोपा- त्क्षेपारमुद्दिश्य हिनस्ति सिंहः ॥ ५ ॥ कस्यापि । 4176 अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वतो दाक्षिणात्याः पृष्ठे लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनाम् । ६३९ शार्ङ्गधरपद्धतिः यद्यस्त्येवं कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं नो चेचेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे समाधौ ॥ ६ ॥ 4177 यदा किंचिज्जोहं द्विप इव मदान्धः समभवं तदा सर्वज्ञोस्मीत्यभवदवलितं मम मनः । यदा किंचित्किाचे दुधजनसकाशादवगतं तदा मूर्खोस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ।॥ ७ ॥ 4178 माने म्लायिनि खण्डिते च वसुनि व्यर्थ प्रयातेथिनि क्षीणे बन्धुजने गते परिजने नष्टे शनैर्यौवने । युक्तं केवलमेतदेव सुधियां यज्जह्रुकन्यापयःपूतग्रावगिरीन्द्रकंदरदरीकुञ्चे निवासः क्वचित् ॥ ८ ॥ एते भर्तृहरेः । अथोपदेशः ॥ १५३ ॥ 4179 द्रविणस्पृहया दुरीश्वराणां भरवित्तर्द्धिविशेषणं भजन्तः । अपुनर्भवसाधनं शरीरं क्षपयामो वयमों नमः शिवाय ॥ १ ॥ 4180 स वेदो निर्वेदः स्मृतिरपि च सा विस्मृतिरहो स शास्त्रार्थी व्यर्थस्तदपि यजनं मोहजननम् । स ऊहः प्रत्यूहो हरिहरकथा सा च वितथा न यत्र स्यादात्मा स्फुरदनुभवप्रत्ययमयः ॥ २ ॥ कस्यापि । 4181 कुले महाते जातेन आत्मनः श्रेय इच्छता । आत्मज्ञाने श्रमः कार्यो यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ॥ ३ ॥ अथोपदेशः 4182 पुंप्रकृत्योः कथामेव शिवशक्तयोस्तथैव च । यः शृणोति नरो भत्त्या निष्पापः सोपि जायते ॥ ४ ॥ 4183 स गुणी स च धर्मिष्ठः स विवेकी स बुद्धिमान् । स ब्रह्मज्ञाने मतिर्यस्य शेषाः पशुसमा नराः ॥ ५ ॥ 4184 ग्रामे गोश्वखरोष्ट्राद्या अरण्ये हरिणादयः । यथैते पशवो मूढास्तथात्मानं न वोत्ति यः ॥ ६॥ 4185 सर्वेषांत पदार्थानामभ्यासः कारणं परम् । अनभ्यासेन मर्त्यस्य प्राप्तो योगोपि नश्याते ॥ ७ ॥ 4186 अभ्यासेन स्थिरं चित्तमभ्यासेनानिलच्युतिः । अभ्यासेन परानन्दो ह्यभ्यासेनात्मदर्शनम् ॥ ८ ॥ 4187 अभ्यासेनान्यसंचारो ह्यभ्यासेनान्यरूपता । अभ्यासेन समुत्क्रान्तिरभ्यासेनाणिमादयः ॥ ९॥ 4188 श्रुत्वापि यदनभ्यासो लौल्यं निद्रा जने रतिः । विरुद्ध शास्त्रश्रवणमेतद्योगविनाशनम् ॥ १० ॥ ६४१ 4189 असत्सागुणज्ञोपि विषयासक्तमानसः । अकस्मात्मलयं याति गीतरक्तो यथा मृगः ॥ ११ ॥ 4190 विषयेष्वपि कष्टोयं विषयः स्त्रीति नामतः । जीवत्यन्यैः किलाकृष्टः खियाकृष्टो न जीवति ॥१२॥ ६४२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4191 स्त्रीरत्नध्यानमात्रं तु ब्रह्मणोपि मनो हरेत् । किं पुनश्चेतरेषां तु विषयेच्छानुवर्तिनाम् ॥ १३ ॥ 4192 स्त्रीरत्नं मोहनं सृष्टं दृष्टमाशीविषोपमम् । यदीच्छेदात्मनः श्रेयो मनसापि न चिन्तयेत् ॥ १४ ॥ एते योगरसायनात् । 4193 संसार तव दुष्पारपदवी न दवीयसी । अन्तरा दुस्तरा न स्युर्यदि रे मदिरेक्षणाः ॥ १५ ॥ कस्यापि ! 4194 सङ्गः सर्वात्मना त्याज्यः स चेच्यक्तुं न शक्यते । स सद्भिः सह कर्तव्यः सन्तः सङ्गस्य भेषजम् ॥ १६ ॥ 4195 काम: सर्वात्मना हेयः स चेयक्तुं न शक्यते । मुमुक्षां प्रति कर्तव्यः सा च तस्यापि भेषजम् ॥ १७ ॥ एतौ मार्कण्डेयपुराणात् । 4196 मोक्षद्वारप्रतीहाराश्रत्वारः परिकीर्तिताः । शमों विवेकः संतोषश्चतुर्थः साधुसंगमः ॥ १८ ॥ 4197 वासना द्विविधा प्रोक्ता शुद्धातिमलिना तथा । शुद्धा जन्मक्षये हेतुर्मलिना जन्मकारणम् ॥ १९ ॥ 4198 शुभाशुमाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती वासनासरित् । पौरुषेण प्रयत्नेन योजनीया शुभे पथि ॥ २० ॥ 4199 न तदस्ति जगरकोशे शुभकर्मानुपातिना । यत्पौरुषेण शुद्धेन न समासाद्यते जनैः ॥ २१ ॥ अथोपदेशः 4200 शुभवासनया चेतो महत्या जायते महत् । आत्मानं चिन्तयन्द्रं नन्दी रुद्रत्वमागतः ॥ २२ ॥ 4201 क्षुद्रवासनया चेतः क्षुद्रतामेति नित्यशः । पिशाचविभ्रमात्सुप्तः पिशाचान्निशि पश्यति ॥ २३ ॥ 4202 सदातिशययुक्तेन विश्वामित्रेण विप्रता । भूयो भूयः प्रयुक्तेन दुष्प्रापा तपसार्जिता ॥ २४ ॥ 4203 प्रणयेन यमं जित्वा कृत्वा वचनसंगरम् । परलोका दुपानीतः सावित्र्या सत्यवान्पतिः ॥ २५ ॥ 4204 न सोस्त्यतिशयो लोके यस्यास्ति न फलोदयः । अतः कार्य: प्रयत्नस्तु सद्भिः शिवफलातये ॥ २६ ॥ 4205 युक्त्या संतरतो ज्ञस्य संसारो गोष्पदाकृतिः । दूरसंव्यक्तयुक्तेस्तु महागाधार्णवोपमः ॥ २७ ॥ 4206 सुसंनद्धसमस्ताङ्गं प्रशमामृतवर्मणा । वेषयन्ति न दुःखानि शरा वज्रशिलामिन ॥ २८ ॥ 4207 पुंसो निजमनोमोहकल्पितानल्पदुःखदः । संसारविषवेतालो विचारेणैव लीयते ॥ २९ ॥ 4208 विचारदर्पणे लमां धियं धैर्यधुरं गताम् । आधयो न विलुम्पन्ति वाताश्चित्रानलं यथा । ३० ॥ ६४४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4209 यथोदिते दिनकरे कापि याति तमस्विनी । तथा विवेकेभ्युदिते काप्यविद्या विलीयते ॥ ३१ ॥ 4210 नाहं मांस न चास्थीनि देहादन्यः परोप्यहम् । इति निश्चयवानन्तः क्षीणाविद्य इहोच्यते ॥ ३२ ॥ 4211 सर्वा दृष्टी परित्यज्य नियम्य मनसा मनः । सबाह्याभ्यन्तरार्थस्य संकल्पस्य क्षयं कुरु ॥ ३३ ॥ 4212 यदि वर्षसहस्राणि तपश्चरसि दारुणम् । तथापि ते न सिद्धिः स्यात्संकल्पोपशमादृते ॥ ३४ ॥ 4213 हरो यद्युपदेष्टा स्याद्धरिः कमलजोपि वा । तथापि ते न सिद्धि: स्यात्संकल्पोपशमादृते ॥ ३५ ॥ 4214 संकल्पतन्तावखिला भावाः प्रोताः शुभाशुभाः । छिन्ने तन्तौ न जायन्ते कल्पान्तेपि शरीरिणः ॥ ३६ ॥ 4215 शान्तसंदेहदौरात्म्यं गतकौतुकविभ्रमम् । परिपूर्णान्तर चेतः पूर्णेन्दुरिव राजते ॥ ३७ ॥ 4216 चेतश्चञ्चलया वृत्त्या चिन्तानिचयपञ्ञ्जरे । वृत्तिं बधाति नैकत्र पञ्चरे केसरी यथा ॥ ३८ ॥ 4217 दृष्टमात्रेषु भावेषु यथा बत न रुच्यते । तथैव तदनायत्तं चिरं चित्ते न रुध्यते ॥ ३९ ॥ अथोपदेशः 4218 घटात्पटमुपायाति पटाइटमनुत्कटम् । चित्तमर्थेषु चरति पादपेष्विव मर्कटः ॥ ४० ॥ 4219 सफलो मांसदेहस्य न कश्चित्पौरुषक्रमः । मनोदेहस्य सफलं सर्वमेव स्वचेष्टितम् ॥ ४१ ॥ 4220 मनोनिर्वाणमात्रेण जगन्नाम्ना महाधिना । त्यक्तेनार्थेन चान्तः स्याहुःखदारो महात्मनः ॥ ४२ ॥ 4221 मनोमात्रं जगत्सर्व मनः पर्वतमण्डलम् । मनो भूमिर्मनो जीवो मनो वायुर्मनो जलम् ॥ ४३ ॥ 4222 कुसुमोल्लासिधम्मिल्ला हेलावलितलोचना । काष्ठकुद्योपमाङ्गेषु लग्नाप्यमनसोङ्गना ॥ ४४ ॥ ६४५ 4223 कल्पान्तपवना वान्तु यान्तु चैकत्वमर्णवाः । तपन्तु द्वादशादित्या नास्ति निर्मनसः क्षतिः ॥ ४५ ॥ 4224 शास्त्रसत्सङ्ग धीरेण चिन्तातप्तमतापिना । छिन्धि त्वमयसेवायो मनसैव मनोधुना ॥ ४६ ॥ 4225 वासनावागुराकृष्टो मनोहरिणको नृणाम् । परां विवशतामेति संसारवनगुल्मके ॥ ४७ ॥ 4226 सततोदारवृत्तासु कथासु परिशीलितम् । संपन्ननिर्मलं चेती मोहपर्न लिप्यते ॥ ४८ ॥ ६४६ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4227 तस्मात्प्रजागरः कार्यः प्रबुद्धेन दिवानिशम् । न मुष्णन्ति च्छलाद्यस्मात्कामक्रोधादयोरयः ॥ ४९ ॥ पते वासिष्ठात । 4228 पुरमेकं जगत्यस्मिन्नसृङ्कांसास्थिनिर्मितम् । वर्मभित्ति महायामं सर्वतः स्नायुवेष्टितम् ॥ ५० ॥ 4229 नवद्वारं महाभूतैः पञ्चभिः सर्वतो वृतम् । नृपश्च पुरुषस्तत्र चेतनावानवस्थितः ॥ ५१ ॥ 4230 मन्त्रिणौ तस्य बुद्धिश्च मनश्चैव विरोधिनौ । यतेते तस्य नाशाय तावुभावितरेतरम् ॥ ५२॥ 4231 नृपस्य तस्य चत्वारो नाशमिच्छन्ति विद्विषः । काम: क्रोधस्तथा लोभो मोहचान्यो महारिपुः ॥ ५३ ॥ 4232 यदा तु स नृपस्तानि द्वाराण्यावृत्य तिष्ठति । तदा स्वस्थबलश्चैव निरातङ्कश्च जायते ॥ ५४ ॥ 4233 एते मार्कण्डेयपुराणात् । जयत्यावरतारम्भा नियतिः परमात्मनः । यद्रशादिदमाभोगि जगचक्रं प्रवर्तते ॥ ५५ ॥ 4234 यश्च सर्वात्मको देवः परं ब्रह्म महेश्वरः । स्वच्छ : स्वानुभवानन्दरूपाकारादिवर्जितः ॥ ५६ ॥ 4235 एतस्मात्परमानन्दाच्छुद्धचिन्मात्ररूपिणः । जीव: संजायते पूर्व तस्माचित्तं ततो जगत् ॥ ५७ ॥ अयोपदेशः 4236 शान्तस्यापगतेच्छस्य मनाक्संवेदनात्मकम् । स्वाभाविकं यत्स्फुरणं चियोम्नः सोङ्ग जीवकः ॥ ५८ ॥ 4237 यथा वातस्य चलनं कृशानोरुष्णता यथा । शीतता वा तुषारस्य तथा जीवत्वमात्मनः ॥ ५९ ॥ 4238 जीवत्वाच्चित्तसांगत्यं चित्तत्वादिन्द्रियादिता । 19 इन्द्रियादेः शरीरत्वं शरीरात्कर्मसंचयः ॥ ६० ॥ 4239 कर्मणः संचयात्स्वर्गनरको मोक्षबन्धने । कर्मणो जायते जन्तुर्बीजादिव नवाङ्कुरः ॥ ६१ ॥ 4240 जन्तोः प्रवर्तते कर्म पुनर्बीजमिवाङ्गरात् । आदिसहि नियतिर्भाववैचित्र्यमक्षयम् । अनेनेत्थं सदा भाव्यमिति संपद्यते परम् ॥ ६२ ॥ ANDARD 4241 अनुत्कीर्णा यथा पङ्के पुत्रिका वाथ दारुणि । वर्णा यथा मषीकल्के तथा सर्गे स्थिताः परे ॥ ६३ ॥ 4242 कटकत्वं पृथग्धेम्नस्तरंगत्वं पृथग्जलात् । यथा न संभवत्येवं न जगत्पृथगीश्वरात् ॥ ६४ ॥ ६४७ 4243 ताप एव यथा वारि मृगाणां भ्रमकारणम् । असत्यमेव सत्याभं तथा मूढमतेर्जगत् ॥ ६५ ॥ 4244 न किंचित्केनचिद्याप्तं न च किंचित्कचित्स्थितम् । विदाकाशगजं शान्तं सर्वमेतदभित्तिमत् ॥ ६६ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4245 मुधैवैते वयमहो ससुरासुरमानवाः । असत्या एव वल्गामो याम आयाम एव च ॥ ६७ ॥ 4246 अलीक एव त्वद्भावो मद्भावोलीक एव च । अनुभूतोप्यसद्रूपः स्वप्ने स्वमरणं यथा ॥ ६८ ॥ 4247 शरीरातीतवृत्तिस्त्वं शरीरस्थो भवाभवः । मा गाः शोकं च हर्षं च त्वमात्मा विगतज्वरः ॥ ६९ ॥ 4248 यथा रजोभिर्गगनं यथा कमलमम्बुभिः । न लिप्यतेतिसंश्लिष्टैर्देहैरात्मा तथैव च ॥ ७० ॥ 4249 बहि: कृत्रिमसंरम्भो हृदि संरम्भवर्जितः । कर्ता बहिरकर्तान्तर्लोके विहर राघव ॥ ७१ ॥ 4250 देशाद्देशं गते चित्ते मध्ये यच्चेतसो वपुः । अजाड्यसंचिन्मननं तन्मयो भव राघव ॥ ७२ ॥ 4251 विविक्तः शान्तसंकल्पो धीरधीरूजिताशयः । यथाप्राप्तानुवर्ती च लोके विहर राघव ॥ ७३ ॥ 4252 भूयतां ज्ञानसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् । भागेच्छामात्रको बन्धस्तत्यागो मोक्ष उच्यते ॥ ७४ ॥ 4253 प्राप्य ज्ञानदशामेतां पशुम्लेच्छादयोपिये । सदेहा वाप्यदेहा वा ते मुक्ता नात्र संशयः ॥ ७५ ॥ 42 कालसंख्यानम् 4254 यच्चास्ति मितगम्भीर न तेजो न तमिस्रकम् । अनाख्यमनभिव्यक्तं तद्रूपं पारमात्मिकम् ॥ ७६ ॥ 4255 नेन्द्रियाणि न वा रूपं न मनः परिकल्पना । यत्सर्वं न च यत्सर्वं तद्रूपं पारमात्मिकम् ॥ ७७ ॥ 4256 परमाणोरपि परं तदणीयो ह्यणीयसः । शुद्धं सूक्ष्मं परं शान्तं तदाकाशोदरादपि ॥ ७८ ॥ 4257 एतद्रहस्यं परममेतच्च परमं पदम् । एषा गतिर्विरक्तानामेषोसौ परमः शिवः ॥ ७९ ॥ एते वासिष्ठात् । अथ कालसंख्यानम् ॥ १५४ ॥ 4258 षड: प्राणै: पलं प्रोक्तं षष्टिभिर्घटिका च तैः । षष्टिभिर्घटिकाभिः स्यादहोरात्रं तु मानवम् ॥ १ ॥ 4259 दिनैः पञ्चदशैः पक्षः शुक्लः कृष्णश्च गीयते । पक्षहयेन मास: स्यात्पितॄणां तदहर्निशम् ॥ २ ॥ 4260 ऋतुर्मासइयेनैव षण्मासैरयनं स्मृतम् । अयनद्वितयं वर्षो देवानां वासरो निशा ॥ ३ ॥ 4261 तात्रिंशत्सहस्रैस्तु चतुर्लक्षैः कलिः स्मृतः । शेषं युगत्रयं ज्ञेयं कलेर्द्वित्रिचतुर्गुणम् ॥ ४ ॥ ६४९ ६५० शार्ङ्गधरपद्धतिः 4262 खचतुष्कं रदा वेदाधतुर्युगमुदाहृतम् । चातुर्युगेकसप्रत्या मन्वन्तर मुदाहृतम् ॥ ५ ॥ 4263 चतुर्भिरर्बुदै: कल्पं द्वात्रिंशद्भिश्च कोटिभिः । चतुर्दश सुरेन्द्राथ पतन्ति ब्रह्मणोहनि ॥ ६ ॥ 4264 चतुर्युगसहस्रेण कल्पाख्यं ब्रह्मणो दिनम् । तत्प्रमाणा तथा रात्रि: सृष्टिसंहारकारिणी ।॥ ७॥ 4265 अथ कालाग्निरुद्रस्य तृतीयनयनोत्थिता । ज्वाला दहति तत्सर्व निर्वाणं ब्रह्मणो यतः ॥ ८ ॥ 4266 स्वपतो ब्रह्मणः स्वेदाङ्क्रमिरेकार्णवा भवेत् । निःश्वासैः भुष्यते सापि सृजेत्सुप्नोत्थितः पुनः ॥ ९ ॥ 4267 स्वकालपरिमाणेन पूर्ण वर्षशते किल । ब्रह्मादीनां तथा शक्तः क्षयो जन्म पुनः पुनः ॥ १० ॥ 4268 ब्रह्मा हरौ हरी रुद्रे रुद्रो लीयत ईश्वरे । ईश: सदाशिवे सोपि शक्तौ शक्तिः परे शिवे ॥ ११ ॥ 4269 पुनः सृष्टिः पुनर्नाशः पुनः कल्पपरम्परा । पुनः पुनरिदं सर्व चक्रवत्परिवर्तते ॥ १२ ॥ 4270 ये तत्र लीना: परमे पदे शिवे मुक्किं गता देवि त एव नापरे । शक्तिप्रणाशे प्रलये महत्वहो तेषां कदाचित्पतनं न विद्यते ॥ १३ ॥ एते शिवभाषितायोगरसायनात् । अथ शारीरम् ॥ १५५ ॥ 4271 अस्ति कारणमव्यक्तं सर्वव्यापि परापरम् । सांनिध्यादपि दुर्ग्राह्यं विश्वमूर्त्योपलक्षितम् ॥ १ ॥ 4272 नाकारं न निराकारं न च स्त्रीपुंनपुंसकम् । नापस्तेजो मरुब्योम भूमिर्दूरे न चान्तिके ॥ २ ॥ 4273 ततोनिच्छस्य देहस्य शक्तिरिच्छेत्यजायत । चिद्रूपिण्या तया क्रीडां कर्तुमैच्छत्स लीलया ॥ ३ ॥ 4274 क्रियारूपा गुणमयी तस्या बुद्धिरजायत । ज्ञानशक्तिरिति ख्याता क्रियाशक्तिव सा स्मृता ॥ ४ ॥ ॥४॥ 4275 बुद्धेरहं ततचित्तं शक्तिस्तस्याः सदाशिवः । नभोरूपी ततो वायुरीश्वरः समजायत ॥ ५ ॥ 4276 ईश्वरात्समभूब्रुद्रो ज्योतिर्मय उमापतिः । रुद्राद्विष्णुरभूदायस्त्रैलोक्यपरिपालकः ॥ ६ ॥ ६५१ 4277 विष्णुनाप्यक्षयो जातो ब्रह्मायं पृथिवीमयः । तदर्थमभवत्पूर्व ब्रह्माण्ड कनकप्रभम् ॥ ७ ॥ ६५२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4278 तेन सृष्टं स्वशक्त्येदं त्रैलोक्यं सचराचरम्, । पञ्चभिः सह संभूय पञ्चभूतमयात्मकैः ॥ ८ ॥ 4279 ततो ब्रह्मा द्विधा भूतः शिवशक्तिविभागतः । स्त्रीपुंरूपेण सौख्यार्थं सुरतेनासृजत्प्रजाः ॥ ९ ॥ 4280 ततश्चतुर्मुखस्यामन्दश पुत्रा मनोभवाः । तेषां दश ददौ कन्या मनोजाताः प्रजापतिः ॥ १० ॥ 4281 ते सर्वे ज्ञाननिरताः सुसंतुष्टास्तपोधनाः । तेषां पुत्रैश्च पौत्रैश्च व्याप्तं सर्वमिदं जगत् ॥ ११ ॥ 4282 तत आत्मभुवः पुत्रो मरीचिरिति योभवत् । दशपुत्रेषु विख्यातस्तस्माज्जातश्च कश्यपः ॥ १२ ॥ 4283 सोपि दक्षस्य कन्यासु कश्यपः समजीजनत् । उत्पत्तिहेतुर्विश्वस्य भूतग्रामांचतुर्दश ॥ १३ ॥ 4284 अष्टधा देवतायोनिस्तिर्यग्योनिश्च पञ्चधा । एकधा मानुषी योनिरिमे भूताश्चतुर्दश ॥ १४ ॥ 4285 तैजसा देवकार्येषु बभूवुः सप्त धातवः । अन्येषामपि कार्येषु पार्थिवाः सप्त धातवः ॥ १५ ॥ 4286 सर्वे मिथुनरूपेण प्रजा उत्पादयन्ति ते । मैथुनानन्दनिरता विषयासक्तचेतसः ॥ १६ ॥ शारीरम् 4287 भगस्तु वैष्णवी शक्तिर्लिङ्गरूपी सदाशिवः । उभयोयोगतो बीजं ब्रह्मरूपं प्रवर्तते ॥ १७ ॥ 4288 गर्भाशयो धरापीठं रजो रक्तं च भास्करः । सौम्यं रेतो ब्रह्मरूपं तस्मिंस्तत्र विलम्बते ॥ १८ ॥ 4289 सूर्याचन्द्रमसोर्योगममावास्यां विदुर्बुधाः । तस्यां प्रजाः प्रजायन्ते यदीच्छा पारमेश्वरी ॥ १९ ॥ 4290 शुक्रशोणितसंयोगो यदैत्र किल जायते । तदा संजायते जीवो वह्निः सूर्यमणेरिव ॥ २० ॥ 4291 युक्रेधिके भवेत्पुत्रो कन्या रक्तेधिके भवेत् । नपुसकं समत्वेन कर्मणो नियतिर्यथा ॥ २१ ॥ 4292 अङ्गप्रत्यङ्गभागेन ततः पिण्डः प्रजायते । चर्मणाच्छादितः सप्त धातवः स्युरनुक्रमात् ॥ २२ ॥ 4293 पिण्डं मज्जासुपूर्णानामस्न्यां षष्टिशतैस्त्रिभिः । वासप्ततिसहस्राभिर्नाडीभिः पञ्ञ्जरं कृतम् ॥ २३ ॥ 4294 क्रियाशक्त्या विना क्वापि ज्ञानशक्तिर्न दृश्यते । तेनेदं ज्ञानशचयर्थ कृतं वेश्म क्रियामयम् ॥ २४ ॥ 4295 चतुर्विंशतिभिस्तत्त्वैः क्रियाशक्तिरचेतना । ज्ञानशक्त्या युता वापि लक्ष्यते चेतनावती ॥ २५ ॥ । ६५३ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4296 सर्वज्ञोपि शिवस्तत्र शक्तिसङ्गेन मोहितः । नात्मानं न परं वेत्ति विचेष्टति तदिच्छया ॥ २६ ॥ 4297 प्राणापानमयी शक्तिः षट्चक्राधारसंयुतम् । शान्तं शिवं वशीकृत्य वर्तते कामकारतः ॥ २७ ॥ 4298 । आधारः कन्दमित्युक्तं स्वाधिष्टानं च जन्मभूः नाभिस्तु मणिपूराख्यं हृदयं विद्ध्यनाहतम् ॥ २८ ॥ 4299 विभुद्धिः कण्ठ इत्युक्तमाज्ञाचक्रं भ्रुवोन्तरे । आधारो हि चतुर्भिन्नः स्वाधिष्ठानं च षडुलैः ॥ २९ ॥ 4300 दशभिर्मणिपूराख्यं द्वादशैस्तु अनाहतम् । विभुद्धिः षोडशैर्भिन्नमाज्ञाचक्रं इयेन तु ॥ ३० ॥ 4301 कालाग्निरुद्र आधारे शक्तिः कुण्डलिनी तथा । आनन्दाख्या स्वधिष्ठाने शक्त्या कामाख्यया सह ॥ ३१ ॥ 4302 नाभौ ब्रह्मा हृदि श्रीशः कण्डे रुद्रो व्यवस्थितः । ईश्वरो लम्बिकायां च तद्ध्वें च सदाशिवः ॥ ३२ ॥ 4303 ज्योतिःस्थानानि चैतानि षटुचक्राणि जगुर्बुधाः । • नासामूलं विदुः स्थानं नादस्योत्पत्तिकारणम् ॥ ३३ ॥ 4304 तस्योर्ध्वं योगिनीचक्रं तदूर्ध्वे शक्तिरास्थिता । शत्यू तु शिखा प्रोक्ता शिखान्ते धूमवत्तमः ॥ ३४ ॥ श 4305 तमसोन्ते परं ज्योतिरलक्ष्यः परमेश्वरः । यं दृष्ट्वैव विलीयन्ते योगिनः स्थिरचेतसः ॥ ३५ ॥ 4306 चराचरेषु पिण्डस्थं पदस्थं खानिलादिषु । भास्करादिषु रूपस्थं रूपातीतं परं विदुः ॥ ३६ ॥ 4307 वासप्ततिसहस्राणि कन्दान्नायो विनिर्गताः । प्रविश्य नाभिदेशेषु सर्वाङ्गेषु ततो गताः ॥ ३७ ॥ 4308 इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्णा च सरस्वती । गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव निगद्यते ॥ ३८ ॥ 4309 ६५५ अलम्बुषा कुधैव शनिी दशमी मता । एता: प्राणवहा ज्ञेयाः प्रधाना दश नाडिकाः ॥ ३९ ॥ 4310 इडा नासापुढे वामे पिङ्गला दक्षिणे भवेत् । सुषुम्णा तालु भित्त्वैव ब्रह्मद्वारं प्रवर्तिता ॥ ४० ॥ 4311 सरस्वती च जिह्वायां गान्धारी वामकर्णके । दक्षिणे हस्तिजिह्वाख्या पूषा वामे च लोचने ॥ ४१ ॥ 4312 अलम्बुषा दक्षिणे स्याद्भुजारे कुहूर्भवेत् । आ ब्रह्मरन्ध्रान्मार्गेण ब्रह्मदण्डस्य शदिनी । सदा बिन्दुवहा ज्ञेया लिङ्गद्वारे च शनी ॥ ४२ ॥ 4313 प्राणोपानः समानश्च उदानो व्यान एव च । नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनंजयः ॥ ४३ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4314 प्राणो हि दशधा ह्येष दशानामथवा प्रभुः । वासप्ततिसहस्रासु नाडीषु विचरत्यलम् ॥ ४४ ॥ 4315 हृदि प्राणो गुदेपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशे च व्यानं: सर्वशरीरगः ॥ ४५ ॥ 4316 सर्वाङ्गमोटको नागः कूर्म उन्मेषकारकः । कृकः क्षुतोद्वारकरी देवदत्तस्तु जृम्भकः । धनंजयो नादकरः स्यादेवं दशधा मरुत् ॥ ४६ ॥ 4317 येन जीवति जीवोयं निर्जीवो यं विना भवेत् । स प्राण इति विख्यातो वायुः क्षेत्रचरः परः ॥ ४७ ॥ 4318 कन्दाग्रात्प्रोत्थितः प्राणः सदा वहति देहिनाम् । हद्गतं जीवमाश्वास्य बहिर्गत्वा निवर्तते ॥ ४८ ॥ 4319 पिङ्गलेडापथं गत्वा पीत्वा च गगनामृतम् । निवृत्य जीवं संतर्प्य पुनः कन्दे प्रवर्तते ॥ ४९ ॥ 4320 अपानेन पुनः कश्चित्प्रेरितः कालरूपिणा । निःश्वासोच्छवासकृद्वाति जपन्हंसे त्यहर्निशम् ॥ ५० ॥ 4321 हंस द्वादशदले जीवात्मा हृदयाम्बुजे । तिष्ठन्करोति चैतन्यथोतं दीपो घंटे यथा ॥ ५१ ॥ 4322 बद्धः कर्मगुणैबुद्धिसंयुतः त्रिगुणात्मकः । याही पञ्चेन्द्रियार्थानां मनोदूतेन सर्वदा ॥ ५२ ॥ शारीरम् 4323 चेतयांन्नखिलं देहं जीवात्मा सुखदुःखभुक् । आत्मानं नैव जानाति कामक्रोधादिभिर्हतम् ॥ ५३ ॥ 4324 स एव जीवः स प्राणी स शरीरी निगद्यते । स एव गर्भदुःखस्य सोढा स्वेनैव कर्मणा ॥ ५४ ॥ 4325 इत्यङ्गैः संयुतः सर्वैर्देहिनो बालकाकृतिः । मातुराहाररसतो देहे गर्भोभिवर्धते ॥ ५५ ॥ 4326 ततो गर्भस्थितः प्राणी चिन्तयेत्किं कृतं मया । दुष्कृतं येन निरये गर्भाख्ये पतितोस्म्यहम् ॥ ५६ ॥ 4327 निःसृतोहं करिष्यामि सुकृतानीति चिन्तयन् । उल्बणात्करपादाभ्यां कृत्वा द्वारं विनिर्गतः ॥ ५७ ॥ 4328 योनिद्वारविनिष्क्रान्तो विसंज्ञः पतितः क्षितौ । ॥ न स पूर्व स्मरेत्किचिन्मायया बाध्यते पुनः ॥ ५८ ॥ 4329 अज्ञानकहतो बाल्ये यौवने गृहतत्परः । वार्धकेपत्यचिन्तार्तः कर्मभिर्बध्यते पुनः ॥ ५९ ॥ 4330 तत आयुः क्षये कन्दादपानः कालरूपवान् । प्राणं बहिः करोत्येव शरीरात्कुपितः किल ॥ ६० ॥ 4331 ऊर्ध्वं श्वसंस्ततः प्राणो यात्यलब्धस्थितिस्तनोः । तं यान्तमनुयात्येव जीवः कालप्रणोदितः ॥ ६१ ॥ ६५७ ६५८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4332 निर्गच्छन्नेव वपुषो गृह्यते यमकिंकरैः । ते तं नयन्ति बहुधा भीषयन्तो यमान्तिकम् ॥ ६२ ॥ 4333 पञ्चेन्द्रियमनोबुद्धितन्मात्रैर्भूतपञ्चकैः । पुनः कर्मशरीरेण प्रयाति यमसंनिधिम् ॥ ६३ ॥ 4334 ततो यमाज्ञया स्वर्ग नरकं वा प्रपद्यते । अवशिष्टेन पुण्येन पापेन च समन्वितः । तेभ्यो निर्गत्य भूतेषु जायते कर्मतः पुनः ॥ ६४ ॥ 4335 एवं कदाचिन्नरकं स्वर्ग योन्यन्तराण्यपि । प्रयान्ति जीवा मोहेन मोहिता भवसंकटे । ६५ ॥ ते योगरसायनात 4336 एते हि जीवाश्चिद्भावा भने भावनया हिताः । ब्रह्मणः कलिताकाराः सहस्रायुतकोटिशः ॥ ६६ ॥ 4337 संख्यातीताः पुरा जाता जायन्तेद्यापि चाभितः । उत्पत्स्यन्तेपि चैवान्ये कणौधा इत्र निर्झरात् ॥ ६७ ॥ 4338 स्ववासनावशावेशादाशाविवशतां गताः । दशास्वतिविचित्रासु स्वयं निगडिताशयाः ॥ ६८ ॥ 4339 अनारतं प्रतिदिशं प्रतिदेशं जले स्थले । जायन्ते च म्रियन्ते च बुहुदा इत्र वारिणि ॥ ६९ ॥ 4340 केचित्प्रथम जन्मानः केचिज्जन्मशताधिकाः । केचिचासंख्य जन्मानः केचित्रिभवा नराः ॥ ७० ॥ योगः 4341 विहरन्ति जगत्येके निपतन्त्युत्पतन्ति च । कन्दुका इव हस्तेन मृत्युनाविरतं हताः ॥ ७१ ॥ (युग्मम) 4342 आशापाशशतैर्बद्धा वासनाभरवाहिनः । कायात्कायमुपायान्ति वृक्षाहृक्षमिवाण्डजाः ॥ ७२ ॥ 4343 दिवि देवा भुवि नराः पाताले भोगिनोसुराः । ब्रह्माण्डोदुम्बरफले स्फुरन्मशकवत्स्थिताः ॥ ७३ ॥ 4344 तावद्भमन्ति संसारे प्राणिनो मनसो भ्रमात् । यावन्मूढा न पश्यन्ति स्त्रं चिदात्मानमात्मना ॥ ७४ ॥ 4345 चिदानन्दमये देवे क्रियतां चित्तसंगतिः । दीर्घमोहमयी निद्रा त्यज्यतां संप्रबुध्यताम् ॥ ७५ ॥ 4346 तत्कर्म यन्त्र बन्धाय सा विद्या या विमुक्तये । आयासायापरं कर्म विद्यान्या शिल्पनैपुणम् ॥ ७६ ॥ एते वासिष्ठात् । अथ योगः ॥ १५६ ॥ तत्र मन्त्रयोगः । 4347 मन्त्रयोगों लयश्चैत्र राजयोगो हउस्तथा । योगश्चतुर्विधः प्रोक्तो योगिभिस्तत्त्वढारीभिः ।॥ १ ॥ ६५९ 4348 आसनं प्राणसंरोधो ध्यानं चैव समाधिकः । एतच्चतुष्टयं विद्धि सर्वयोगेषु संमतम् ॥ २ ॥ ६६० शार्ङ्गधरपद्धतिः 4349 ब्रह्मविष्णुशिवादीनां मन्त्रजाप्यविशारदैः । साध्यते मन्त्रयोगस्तु वत्सराजादिभिर्यथा ॥ ३ ॥ अथ लययोगः । 4350 कृष्णद्वैपायनाद्यैस्तु साधितो लयसंज्ञितः । नवस्वेव हि चक्रेषु लयं कृत्वा महात्मभिः ॥ ४ ॥ 4351 प्रथमं ब्रह्मचक्रं स्यात्रिरावर्त भगाकृति । अपाने मूलकन्दाख्ये कामरूपं च तज्जगुः ॥ ५ ॥ 4352 तदेव वह्निकुण्डं स्याच्छक्ति: कुण्डलिनी तथा । तां जीवरूपिणीं ध्यायेज्ज्योतिष्कां मुक्तिहेतवे ॥ ६ ॥ 4353 स्वाधिष्ठानं द्वितीयं स्याचक्रं तन्मध्यगं विदुः । पश्चिमाभिमुखं लिङ्गं प्रवालाङ्करसंनिभम् । तत्रोडीयाणपीठे तु तद्ध्यात्वा कर्षयेज्जगत् ॥ ७ ॥ 4354 तृतीयं नाभिचक्रं स्यात्तन्मध्ये भुजगी स्थिता । पञ्चावर्ता मध्यशक्तिचिद्रूपा विद्युदाकृतिः । तां ध्यात्वा सर्वसिद्धीनां भाजनं जायते बुधः ॥ ८ ॥ 4355 चतुर्थं हृदये चक्रं विज्ञेयं तदधोमुखम् । ज्योतीरूपं च तन्मध्ये हंसं ध्यायेत्प्रयत्नतः । तं ध्यायतो जगत्सवै वश्यं स्यान्नात्र संशयः ॥ ९ । 4356 पञ्चमं कण्डचक्रं स्यात्तत्र वामे इडा भवेत् । दक्षिणे पिङ्गला ज्ञेया सुषुम्णा मध्यतः स्थिता । तत्र ध्यात्वा शुचिर्ज्योतिः सिद्धीनां भाजनं भवेत् ॥ १०॥ योगः ६६१ 4357 षष्टं तु तालुकाचक्रं घण्टिकास्थानमुच्यते । दशमद्वारमार्ग तु राजदन्तं च तज्जगुः । तत्र शून्ये लयं कृत्वा मुक्तो भवति निश्चितम् ॥ ११ ॥ 4358 भ्रूचक्रं सप्तमं विद्याद्विन्दुस्थानं च तद्विदुः । भ्रुवोर्मध्ये वर्तुलं च ध्यात्वा ज्योतिः प्रमुच्यते ॥ १२ ॥ 4359 अष्टमं ब्रह्मरन्ध्रं स्यात्परं निर्वाणसूचकम् । तद्ध्यात्वा सूचिकाग्राभं धूमाकारं विमुच्यते । तच जालंधरं ज्ञेयं मोक्षदं लीनचेतसाम् ॥ १३ ॥ 4360 : नवमं ब्रह्मचक्रं स्याइलैः षोडशभिर्युतम् । संविद्रूपा च तन्मध्ये शक्तिरूव स्थिता परा । तत्र पूर्णगिरी पीठे शक्ति ध्यात्वा विमुच्यते ॥ १४ ॥ 4361 एतेषां नवचक्राणामेकैकं ध्यायतो मुनेः । सिद्धयो मुक्तिसहिताः करस्थाः स्युर्दिने दिने ॥ १५ ॥ 4362 कोदण्डद्वयमध्यस्थं पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषा । कदम्बगोलकाकारं ब्रह्मलोकं व्रजन्ति ते ॥ १६ ॥ 4363 ऊर्ध्वशक्तिनिपातेन अधः शक्तनिकुञ्चनात् । मध्यशक्तिप्रबोधेन जायते परमं सुखम् ॥ १७ ॥ अथ राजयोगः । 4364 दत्तात्रेयादिभिः पूर्वं साधितोयं महात्मभिः । राजयोगो मनोवायू स्थिरौ कृत्वा प्रयत्नतः ॥ १८ ॥ ६६२ शार्ङ्गधरषद्धतिः 4365 पूर्वाभ्यस्तौ मनोवातौ मूलाधारानेकुञ्चनात् । पश्चिमे दण्डमार्गे तु शङ्न्यिन्तः प्रवेशयेत् ॥ १९ ॥ 4366 ग्रन्थित्रयं भेदयित्वा नीत्वा भ्रमरकंदरम् । ततस्तु नादजो बिन्दुस्ततः शून्ये लयं व्रजेत् ॥ २० ॥ 4367 अभ्यासात्तु स्थिरस्वान्त ऊर्ध्वरेताश्च जायते । परानन्दमयो योगी जरामरणवर्जितः ॥ २१ ॥ 4368 अथवा मूलसंस्थानामुदतैस्तु प्रबोधयेत् । सुप्तां कुण्डलिनीं शक्तिं बिसतन्तुनिभाकृतिम् ॥ २२ ॥ 4369 सुषुम्णान्तः प्रवेश्यैव पञ्च चक्राणि भेदयेत् । तत: शिवे शशाङ्काभे स्फुरनिर्मलतेजसि ॥ २३ ॥ 4370 सहस्रदलपद्मान्त:स्थिते शक्ति नियोजयेत् । अथ तत्सुधया सर्वो सबाह्याभ्यन्तरां तनुम् ॥ २४ ॥ 4371 प्रावयित्वा ततो योगी न किंचिदपि चिन्नयेत् । तत उत्पद्यते तस्य समाधिर्निस्तरंगितः । एवं निरन्तराभ्यासाद्योगी सिद्धः स जायते ॥ २५ ॥ एवं शार्ङ्गधरस्य । अथ हठयोगः ॥ १५७॥ 4372 द्विधा हट: स्यादेकस्तु गोरक्षादिसुसाधितः । अन्यो मृकण्डपुत्राद्यैः साधितोनिशमुद्यैनैः ॥ १ ॥ हठयोगः 4373 तत्र गोरक्षसदृशैः साधितो यः स कथ्यते । धीरैरपि हि दुःसाध्यः किं पुनः प्राकृतैर्जनैः ॥ २ ॥ 4374 आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा । ध्यानं समाधिरेतानि योगाङ्गानि स्मृतानि षट् ॥ ३ ॥ अथासनम् । 4375 एकान्ते विजने देशे पवित्रे निरुपद्रवे । कम्बलाजिनवस्त्राणामुपर्यासनमभ्यसेत् ॥ ४ ॥ 4376 उत्तानो चरणौ कृत्वा ऊरुसंस्थौ प्रयत्नतः । ऊरुमध्ये तथोत्तानो पाणी पद्मासनं त्विदम ॥ ५ ॥ अथ प्राणायामः । 4377 तत्र पद्मासनं बजा ततः संकोचयेत्त्वधः । समदण्डं शिरः कृत्वा नासिकान्तर्दृशं नयेत ॥ ६ ॥ 4378 यथैत्रोत्पलनालेन आकर्षति नरो जलम् । योगी योगसमाविष्टस्तथा कर्षति मारुतम् ॥ ७ ॥ ६६३ 4379 काकचचुपुटीकृत्य ओष्ठौ प्रोक्ता निलं पिवेत् । ओंकार ध्वनिनाकृष्य पूरयेद्यावदन्तरम् ॥ ८ ॥ 4380 पूरणात्पूरकं प्रोक्तं कुम्भकस्तु निकुम्भनात् । रेचकं रंचनासूक्ष्मं ततोन्तः शोध्यते त्रिभिः ॥ ९ ॥ ६६४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4381 प्राणायामानरः षष्टिं कुर्यादेवमहर्मुखे । चत्वारिंशच्च मध्याते संध्यायां विंशतिर्भवेत् । अर्धरात्रे विंशतिः स्यादेवं प्राणविनिग्रहः ॥ १० ॥ 1382 शरीरलघुता दीप्तिर्जठराग्निविवर्धनम् । कृशत्वं च शरीरस्य जायते वै ध्रुवं तदा ॥ ११ ॥ 4383 लवणं सरसं साम्लमुष्णं रूक्षं च तीक्ष्णकम् । स्त्रीसेवामग्निसेवां च बह्वाशित्वं च वर्जयेत् ॥ १२ ॥ 4384 क्षीरं घृतं च मृष्टान्नं मिताहारश्च शस्यते । मितोक्तिः : पवनाभ्यासो निद्रायाश्च जयस्तथा ॥ १३ ॥ 4385 केवले कुम्भके सिद्धे रेचपूरकवर्जिते । न तस्य दुर्लभं किंचित्रिषु लोकेषु विद्यते ॥ १४ ॥ 4386 ततोधिकतराभ्यासाद्भवतः स्वेदकम्पने । ततोधिकतराभ्यासाद्द।दुरी जायते ध्रुवम् ॥ १५ ॥ 4387 यथैव दर्दुरो गच्छेदप्लुत्योरप्लुत्य भूतले । पद्मासनस्थितो योगी तथा गच्छति भूतले ॥ १६ ॥ 4388 ततोधिकतराभ्यासाद्भूमित्यागश्च जायते । स्वल्पं वा बहु वा भुक्त्वा योगी न व्यथते तदा ॥ १७ 4389 अल्पमूत्रपुरीषश्च स्वल्पनिद्रश्च जायते । कोटिलो दृषिका लाला स्वेदो दुर्गन्धिता तनो: ॥ १८ ॥ 43 हठयोगः 4390 एतानि सर्वदा तस्य न जायन्ते ततः परम् । स्त्रीसङ्गं वर्जयेद्यत्नाद्विन्दुं रक्षेत्प्रयत्नतः । आयुःक्षयो बिन्दुनाशादसामर्थ्य च जायते ॥ १९ ॥ अथ प्रत्याहारः । 4391 विषयद्वारनिष्क्रान्तं यावत्स्वविषयान्प्रति । चित्तं निवार्यते यत्र प्रत्याहारः स उच्यते ॥ २० ॥ अथ पञ्च धारणाः । 4392 गुरूपदेश तश्चित्तमेकस्मिन्स्थानके यदि । वायुश्च रुध्यते यत्र धारणा सा विधीयते ॥ २१ ॥ अथ पृथ्वीधारणा । 4393 200 नाभेरघो गुदस्योर्ध्वं घटिकाः पञ्च धारयेत् । वायुं ततो लभेत्पृथ्वीधारणां तद्भयापहाम् । पृथिवीसंभवो मृत्युर्न भवेदस्य योगिनः ॥ २२॥ अथ जलधारणा । 4394 नाभिस्थाने ततो वायुं धारयेत्पञ्च नाडिकाः । ततो जलाइयं नास्ति जलमृत्युर्न योगिनः ॥ २३ ॥ अथ तेजोधारणा । 4395 नाभ्यूर्ध्वमण्डले वायुं धारयेत्पन्च नाडिकाः । आमेयी धारणा सेयं मृत्युस्तस्य न वह्निना ॥ २४ ॥ ६६५ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ वायुधारणा । 4396 नासाभ्रूमध्यदेशे तु वायुं तथैव धारयेत् । वायवी धारणा सेयं मृत्युस्तस्य न वायुना ॥ २५ ॥ अथाकाशधारणा । 4397 भ्रूमध्यस्योपरिष्टाच्च धारयेत्पञ्च नाडिकाः । वायुं योगी प्रयत्नेन सेयमाकाशधारणा ॥ २६ ॥ 4398 आकाशधारणां कुर्वन्मृत्युं जयति निश्चितम् । यत्र तत्र स्थितो वापि सुखमत्यन्तमञ्जुते ॥ २७ ॥ अथ ध्यानम् । 4499 वायुः परिचितो यत्नादमिना सह कुण्डलीम् । बोधयित्वा सुषुम्णायां प्रविशेदग्निरोधतः ॥ २८ ॥ 4400 महापथं प्रविश्यैवं शून्यस्थाने लयं व्रजेत् । यदा तदा भवेद्योगी त्रिकालामलदर्शनः ॥ २९ ॥ अथ समाधिः । 4401 यदेतद्ध्यानमाख्यातं तच्चेत्परिणमव्यपि । चैतन्यानन्दरूपेण स समाधिरुदीरितः ॥ ३० ॥ । अथ जाग्रत्स्वमसुषुप्तितुरीयावस्थाः 4402 बुद्धिपूर्व तु यज्ज्ञानं बाहेर्विषयसेवितम् । प्रत्यक्षमनिरुद्धं च तज्जागरितमुच्यते ॥ ३१ ॥ हठयोगः 4403 अर्थाभावे त यज्ज्ञानं प्रत्यक्षमिव दृश्यते । तु गन्धर्वनगराकारं स्वमं तदुपलक्षयेत् ॥ ३२ ॥ 4404 जाग्रत्स्वमावुभावेतौ नित्यं यंत्र प्रतिष्ठितौ । उत्पत्तिः प्रलयश्चैत्र सौषुप्तमवधारयेत् ॥ ३३ ॥ 4405 जीवाभावो विनिद्रा च द्वयं यत्र न विद्यते । तत्तुरीयामेति प्रोक्तमुत्पत्तिलयवर्जितम् ॥ ३४ ॥ 4406 अथ देहं स्थिरीकर्तुं योगिनां सिद्धिमिच्छताम् । कथ्यन्ते शुद्धकर्माणि यैः सिद्धिं प्रापुरुत्तमाः ॥ ३५ ॥ 4407 महामुद्रां नभोमुद्रामुड्डीयाणं जालंधरम् । मूलबन्धं स्थिरं दण्डं यः करोति स सिध्यति ॥ ३६ ॥ अथ महामुद्रा । 4408 पाणि तु वामपादस्य योनिस्थाने नियोजयेत् । प्रसार्य दक्षिणं पादं हस्ताभ्यां धारयेद्दृढम् ॥ ३७ ॥ ६६७ 4409 चिबुकं हृदि विन्यस्य पूरयेद्वायुना पुनः । कुम्भकेन यथाशक्त्या धारयित्वा तु रेचयेत् । वामाङ्गेन समभ्यस्य दक्षिणाङ्गेन चाभ्यसेत् ॥ ३८ ॥ अथ नभोमुद्रा । 4410 अन्तः कपालविवरे जिह्वामाकुञ्च्य चार्पयेत् । भ्रूमध्यवृष्टिरमृतं पिबेत्खेचर मुद्रया ॥ ३९ ॥ ६६८ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ जालंधरम् । 4411 कण्ठ माकुञ्च्य हृदये स्थापयेद्दृढमिच्छया । जालंधरो बन्ध एष सुधाव्ययनिवारणः ॥ ४० ॥ 4412 नाभिस्थोग्निः कपालस्थसहस्रकमलाच्युतम् । अमृतं सर्वदा सर्वे पिवञ्ज्वलति देहिनाम् ॥ ४१ ॥ 4413 : यथा सोग्निस्तदमृतं न पिबेत्तद्विधिस्त्रयम् । याति पश्चिममार्गेण एवमभ्यसतः सदा । अमृतीकुरुते देहं जालंधरमिति स्मृतम् ॥ ४२॥ अथोड्डीयाणम् । 4414 उड्डीयाणं तु सहजं कथितं गुरुणा सदा । अभ्यसेदस्ततन्द्रस्तु वृद्धोपि तरुणो भवेत् ॥ ४३ ॥ 4415 नाभेरूर्ध्वमधश्चापि तानं कुर्यात्प्रयत्नतः । पण्मासाभ्यासतो मृत्युं जयत्येव न संशयः ॥ ४४ ॥ अथ मूलबन्धः । 4416 मूलवन्धं च यो नित्यमभ्यसेत्स हि योगवित् । गुदं पार्ष्या तु संपीय वायुमा कुञ्चयेद्वलात् । वारं वारं यथा चोर्ध्व समायाति समीरणः ॥ ४५ ॥ 4417 प्राणापानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैकताम् । गत्वा योगस्य संसिद्धिं गच्छतो नात्र संशयः ॥ ४६ ॥ द्वितीयो हठयोग, 4418 अपानप्राणयोरैक्यं क्षयो मूत्रपुरीषयोः । युवा भवति वृद्धोपि सततं मूलबन्धनात् ॥ ४७ ॥ अथ दण्डधारणम् 4419 । पृष्ठबन्धं स्थिरं कुर्यादनत्रं स्थिरसंचयम् । दण्डधारणमेतद्धि योगिनां परमं स्मृतम् ॥ ४८ ॥ एते योगशास्त्रेभ्यः । अथ मार्कण्डेयादि साधितो द्वितीयों हठयोगः ॥ १५८ ॥ 4420 श्लोकार्पेन प्रवक्ष्यामि यच्चोक्तं व्यासकोटिभिः । ममेति मूलं दुःखस्य न ममेति च निर्वृतिः ॥ १ ॥ 4421 निर्ममत्वं विरागाय वैराग्याद्योगसंगतिः । योगाच्च जायते ज्ञानं ज्ञानान्मुक्तिः प्रजायते ॥ २ ॥ 4422 उपभोगेन पुण्यानां प्राक्तनानां तथांहसाम् । कर्तव्यमिति नित्यानामकामकरणात्तथा ॥ ३ ॥ 4423 असंचयादपूर्वस्य क्षयात्पूर्वार्जितस्य च । कर्मणो बन्धमानोति शारीरं न पुनः पुनः ॥ ४ ॥ ६६९ 4424 अथेह कथ्यतेस्माभिः कर्मणा येन बन्धनम् । छिद्यते सदुपायेन श्रुत्वा तत्र प्रवर्त्यताम् ॥ ५ ॥ 4425 अष्टावङ्गानि योगस्य यमो नियम आसनम् । प्राणायामः प्रत्याहारो धारणा ध्यानतन्मयः ॥ ६ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ यमः । 4426 अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यपरिग्रहः । इष्टानिष्टपरा चिन्ता यम एष प्रकीर्तितः ॥ ७ ॥ अथ नियमः । 4427 स्वाध्यायशौचसंतोषा देवताराधनं तपः । वैराग्यं च जनासङ्गो नियमोप्येष उच्यते ॥ ८ ॥ अवासनम् । 4428 नाध्यातः क्षुधितः श्रान्तो न च व्याकुलचेतनः । युञ्जीत योगं योगज्ञो नित्यं सिद्धयर्थमादृतः ॥ ९ ॥ 4429 न शीते नाति चैवोष्णे न दुर्गे नाम्बुनस्तटे । न सोपद्रवदेशेषु योगं संसाधयेत्कचित् ॥ १० ॥ 4430 एकान्ते विजने रम्ये पवित्रे निरुपद्रवे । सुखासने समाधिः स्याद्वखाजिनकुशोत्तरे ॥ ११ ॥ 4431 पद्ममर्धासनं चापि तथा सिद्धासनादिकम् । आस्थाय योगं युञ्जीत कृत्वा च प्रणवं हृदि ॥ १२ । 4432 समः समासनो भूत्वा संहत्य चरणावुभौ । संवृतास्यस्तथा चोरः सम्यग्विष्टभ्य चामतः ॥ १३ ॥ 4433 पाणिभ्यां लिङ्गवृषणावस्पृशन्मयतः स्थितः । किंचिदुचामितशिरा दन्तैर्दन्तान संस्पृशेत् ॥ १४ ॥ द्वितीयो हठयोग 4434 संपश्यन्नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् । कुर्याहृढं पृष्ठवंशमुडीयाणं तथोदरे ॥ १५ ॥ विशेषकम् । 4435 उत्तानौ चरणौ कृत्वा ऊरुसंस्थौ प्रयत्नतः । ऊरुमध्ये तथोत्तानौ पाणी पद्मासनं त्विदम् ॥ १६ ॥ 4436 दक्षिणोरुतले वामं पादं न्यस्य तु दक्षिणम् । वामोरोरुपरि स्थाप्यमेतदर्धासनं मतम् ॥ १७ ॥ ६७१ 4437 तु वामपादस्य योनिस्थाने नियोजयेत् । वामोरोरुपरि स्थाप्यो दक्षिणः सैद्धमासनम् ॥ १८ ॥ अथ प्राणायामः । 4438 प्राणाया मैर्दहेहोषान्प्रत्याहारेण पातकम् । । धारणाभिश्च दुःखानि ध्यानेनानीश्वरान्गुणान् ॥ १९ । 4439 यथा पर्वतधातूनां ध्मातानां दह्यते मलम् । तथेन्द्रियकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिमहात् ॥ २० ॥ 4440 वश्यं कर्तुं यथेच्छातो नागं नयति हस्तिपः । तथैव योगी छन्द्रेन प्राणान्नयति साधितुम् ॥ २१ ॥ 4441 यथा हि साधितः सिंहो मृगान्हन्ति न मानवान् । तथा हि साधिताः प्राणाः किल्बिषं न नृणां तनुम् ॥२२॥ ६७२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4442 प्राणायामं विना योगं साधयेद्यस्तु मन्दधीः । न स सिद्धगतिं याति पङ्गुजिगतिं यथा ॥ २३ ॥ 4443 तस्मात्तु साधनं कुर्यात्प्राणायामस्य योगवित् । प्राणापाननिरोधश्च प्राणायामः प्रकीर्तितः ॥ २४ ॥ 4444 सव्याहत सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह । त्रि: पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते ॥ २५ ॥ 4445 चक्षुःस्पन्दनमात्रस्य यावद्वादशसंज्ञिकाः । तावन्निरुध्यते प्राणः प्राणायामः स उच्यते ॥ २६ ॥ 4446 स्वजानुत: करावर्त याववादश छोटिकाः । यावन्निरुध्यते प्राणः प्राणायामः स कीर्तितः ॥ २७ ॥ 4447 प्राणायामो लघुस्त्वेको द्विगुणो मध्यमः स्मृतः । उत्तमस्त्रिगुणो ज्ञेय इत्येषा वैदिकी स्थितिः ॥ २८ ॥ 4448 प्रथमेन जयेत्स्वेदं द्वितीयेन च वेपथुम् । विषादं च तृतीयेन जयेदोषाननुक्रमात् ॥ २९ ॥ 4449 द्विगुणोत्तरया वृद्धया प्रत्याहारस्तु धारणा । ध्यानं समाधिरित्येवं प्राणायामादनुक्रमात् ॥ ३० ॥ 4450 तस्मायुक्तः सदा योगी प्राणायामपरो भवेत् । श्रूयतां मुक्तिफलदं तस्यावस्थाचतुष्टयम् ॥ ३१ ॥ द्वितीयो हठयोग: 4451 ध्वस्तिः प्राप्तिस्तथा संवित्प्रसादश्व महामते । स्वरूपं चैतेषां कथ्यमानमनुक्रमात् ॥ ३२ ॥ 4452 कर्म गामिष्टदुष्टानां जायते फलसंक्षयः । चेतसोर्थक पायत्वाद्यत्र सा ध्वस्तिरुच्यते ॥ ३३ ॥ 4453 ऐहिका मुष्मिकान्का मांल्लोभमोहात्मकांश्च यान् । निरुध्यास्ते सदा योगी प्राप्तिः स्यात्सार्वकामिकी ॥ ३४ ॥ 4454 अतीतानागतानथन्विप्रकृष्टतिरोहितान् । विजानाति यदा योगी तदा संविदिति स्मृता ॥ ३५ ॥ 4455 यान्ति प्रसादं येनास्य मनः पञ्च च वायवः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च स प्रसाद इति स्मृतः ॥ ३६ ॥ 4456 प्राणायामस्य युक्तिस्तु पूर्वाभ्यासस्य कथ्यते । यां चक्रुर्मुनयः सर्वे नाडीतंशुद्धिहेतवे ॥ ३७ ॥ 4457 पूर्व दक्षिणहस्तस्य स्वानै पिङ्गलाम् । निरुध्य पूरयेद्वायुमिडया तु शनैः सुधीः ॥ ३८ ॥ 4458 यथाशक्ति निरोधेन ततः कुर्याच्च कुम्भकम् । पुनस्त्यजेपिङ्गलया शनै रेचनकं मतम् ॥ ३९ ॥ ६७३ 4459 पुनः पिङ्गलया पूर्वे पूरयेदुदरं शनैः । धारयित्वा यथाशक्त्या रेचयेदिडया शनैः ॥ ४० ॥ ६७४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4460 यथा त्यजेत्तथा पूर्व धारयेदनिरोधतः । नाडीविशुद्धौ जातायां ततः कुर्याद्यथेच्छया ॥ ४१ ॥ अथ प्रत्याहारः । 4461 शब्दादिभ्यः प्रवृत्तानि यदक्षाणि यतात्मभिः । : प्रत्याट्रियन्ते योगेन प्रत्याहारस्वतः स्मृतः ॥ ४२ ॥ 4462 सबाह्याभ्यन्तरं शौचं निष्पाद्याकण्ठनाभितः । पूरयित्वा बुधः प्राणौ प्रत्याहारमुपक्रमेत् ॥ ४३ ॥ 4463 रजसा तमसो वृत्तिं सत्त्वेन रजसस्तथा ! संछाद्य निर्मले सत्त्वे स्थितो युञ्जीत योगवित् ॥ ४४ ॥ 4464 इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्य: प्राणादीन्मन एव च । निगृह्य समवायेन प्रत्याहारमुपक्रमेत् ॥ ४५ ॥ 4465 यस्तु प्रत्याहरेत्कामान्सर्वाङ्गाणीव कच्छपः । स त्वात्मरतिरकस्थः पश्यत्यात्मानमात्मना ॥ ४६ ॥ अथ धारणा । 4466 प्राणायामा दश हौ च धारणा साभिधीयते । हे धारणे स्मृतो योगो मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ ४७ ॥ 4467 आधारजन्मभूतानि हत्कण्ठस्तालुनासिके । भ्रूमध्ये मस्तकद्वारं दशस्थानेषु धारणा ॥ ४८ ॥ द्वितीयो हठयोगः 4468 गुरूपदेशमासाद्य एकस्मिन्स्थानके यदि । रुध्येते यन्मनोवातौ धारणा साभिधीयते ॥ ४९ ॥ 4469 जितां जितां शनैर्भूमिमारोहेत यथाक्रमम् । दोषान्व्याधींस्तथा मोहमादत्ते भूरनिर्जिता ॥ ५० ॥ अथ ध्यानम् । 4470 शून्येषु चावकाशेषु गुहासु च वनेषु च । नित्ययुक्तः सदा योगी ध्यानं सम्यगुपक्रमेत् ॥ ५१ ॥ 4471 व्यक्तसङ्गो जितमना लघ्वाहारो जितेन्द्रियः । पिधाय बुद्धया द्वाराणि मनो ध्याने नियोजयेत् ॥५२॥ 4472 आत्मानं च जगत्सर्व दृशा नित्याविभिन्नया । चिदाकाशमयं ध्यायन्योगी याति परां गतिम् ॥ ५३ ॥ 4473 अथवा प्रोच्यते ध्यान मन्यदेवात्र योगिनाम् । रहस्यं परमं मुक्तेः कारणं प्रथमं च यत् ॥ ५४ ॥ 4474 वायुवच्चञ्चलं चित्तं स्थिरीकर्ते न शक्यते । तदर्थ सकले योज्यं तस्माद्भवति निष्कलम् ॥ ५५ ॥ 4475 मूलाधारस्थितं जीवं प्रदीपकलिकाकृतिम् । प्रणवेन समाकृष्य दशमान्ते निवेशयेत् ॥ ५६ ॥ ६७५ 4476 ततो जपेच्च प्रणवं मूलाधारात्समुत्थितम् । नियति दशमद्वारे मनसादानरूपिणम् ॥ ५७ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4477 यथा प्रयुक्त ओंकारः प्रतिनिर्याति मूर्धनि । तथोंकारमयो योगी अक्षरे त्वक्षरो भवेत् ॥ ५८ ॥ 4478 कुर्वन्नेवं यदा पश्येन्मनोनेत्रेण योगवित् । हंसं बिन्दुं शिखां ज्योतिस्ततो लयमवाप्नुयात् ॥ ५९ ॥ 4479 ब्रह्मरमुखे सूक्ष्मं निर्विकल्पं परावरम् । परमं ज्योतिरासाद्य योगी तन्मयतां व्रजेत् ॥ ६० ॥ 4480 निर्विकल्पे पढ़े प्राप्ते जीवे तहयतां गते । नदयन्ति सर्वकर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥ ६१ ॥ 4481 वृक्षमूर्ध्नि यथा पक्षी अकस्मादेव दृश्यते । बुद्धिस्यो दृश्यतामेति झगित्येव तथा विभुः ॥ ६२ ॥ 4482 अग्रतः पृष्ठतो मध्ये पार्श्वतोथ समन्ततः । विद्युच्चकितवद्वाति सूर्यकोटिसमप्रभः ॥ ६३ ॥ 4483 रतान्ते स्त्री यथात्मानं क्षणं काहं न बुध्यते । रमणोपि न जानाति कोहं योगे तथा पुमान् ॥ ६४ ॥ 4484 शृणोत्याश्चर्यवत्कोपि कोप्याश्चर्यवदीक्षते । श्रुत्वा दृष्ट्वा तथाप्येनं न सम्यग्वेद कञ्चन ॥ ६५ ॥ 4485 गुरुप्रसादतो लक्ष्यं लब्ध्वा यत्नात्समभ्यसेत् । अभ्यासादृश्यते देवो ज्ञानदृष्टया महेश्वरः ॥ ६६ ॥ यथा वेदे । द्वितीयो हठयोगः 4486 तेजः परं द्युतिमतां तमसः परस्ता- दादित्यवर्णममलं कनकस्वरूपम् । आत्मानमात्मनि गतं प्रकृतविभिन्न- मानन्दमात्रमिति पश्यति यः स मुक्तः ॥ ६७॥ 4487 वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्ण तमसः परस्तात् । तमेव विदित्वाति मृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेयनाय ॥ ६८ ॥ अथ समाधिः । 4488 समाधिः समतावस्था जीवात्मपरमात्मनोः । निस्तरंगपदप्राप्तिः परमानन्दरूपिणी ॥ ६९ ॥ 4489 निःश्वासोच्छ्रासयुक्तो वा निस्पन्दोचललोचनः । शिवध्यायीं सुलीनच स समाधिस्थ उच्यते ॥ ७० ॥ ६७७ 4490 न शृणोति यदा किंचिन पश्यति न जिप्रति । न च स्पर्श विजानाति स समाधिस्थ उच्यते ॥ ७९ ॥ अथ तुर्यातीतम् । 4491 अत्यन्तशुद्धचिन्मात्रे परिणामश्विराय यः । तुर्यातीतं पदं तत्स्यात्तत्स्थो भूयो न शोचति ॥ ७२ ॥ 4492 निद्रादी जागरस्यान्ते यो भाव उपपद्यते । तद्भावभावतो योगी मुक्तो भवति नान्यथा ॥ ७३ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4493 यथाकाशवदेकात्मा सर्वभावगतोपि सन् । न भावरञ्जनामेति स महात्मा महेश्वरः ॥ ७४ ॥ 4494 यथा जलं जलेनैक्यानिक्षिप्तमुपगम्यते । तथात्मा सत्यतामेति योगिनः परमात्मना ॥ ७५ ॥ 4495 ततो न जायते नैव वर्धते न विनश्यति । नापि क्षयमवाप्नोति परिणामं न गच्छति ॥ ७६ ॥ 4496 छेदं केदं तथा दाहं शोषं भूरादितो न च । भूतचक्रादवामोति शब्दाद्यैर्दृयते न च ॥ ७७ । एते पुराणेभ्यो योगशास्त्रेभ्यश्च । अथ मनःस्थिरीकरणप्रभावः ॥ १५९ ॥ 4497 यदान्यत्र मनो याति ध्यायते योगिनस्तदा । तत्रैव हि लयं कुर्याच्छिवः सर्वगतो यतः ॥ १ ॥ 4498 युक्त्यानया भवेचेतश्छिन्नपक्षमचञ्चलम् । सर्वत्रेकं शिवं ज्ञात्वा निर्विकल्पं विधीयते ॥ २ ॥ 4199 कामक्रोधादयः सर्वे मतिरक्षाण्यहंकृतिः । गुणा विविधकर्माणि विलीयन्ते मनःक्षयात् ।॥ ३ ॥ 9 4500 अमनस्कं गते चित्ते जायते कर्मणां क्षयः । यथा चित्रपटे दग्धे दह्यते चित्रसंचयः ॥ ४ ॥ योगिमहिमा 4501 तक्रयोगाव्यथा क्षीरं काटिन्यमुपगच्छति । तथा जीवो मनःस्थैर्यात्परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ ५ ॥ 4502 यथा हिमप्रभावेण जलं स्त्यानत्वमाप्नुयात् । तथा मनःस्थिरत्वेन जीवः शिवमयो भवेत् ॥ ६ ॥ 4503 शिवस्य शक्तिर्जीवोस्ति जीवशक्तिर्मनः स्मृतम् । जीवं शिवं प्रापयितुं मन एव हि कारणम् ॥ ७ ॥ 4504 जीवः शिवः शिवो जीवो न भेदोस्त्यनयोः क्वचित् । मनोलिप्तो भवेज्जीवो मनोयुक्तः सदाशिवः ॥ ८ ॥ एते शार्ङ्गधरस्य । अथ योगिमहिमा ॥ १६० ॥ 4505 अलौल्यमारोग्यमनिष्ठुरत्वं गन्धः शुभो मूत्रपुरीषमल्पम् । । कान्ति: प्रसादः स्वरसौम्यता च यागप्रवृत्तेः प्रथमं हि चिह्नम् ॥ १ ॥ १ 4506 अनुरागं जनो याति परोक्षे गुणकीर्तनम् । न बिभ्यति च सवानि सिद्धेर्लक्षणमुत्तमम् ॥ २ ॥ 4507 शीतोष्णादिभिरत्युमैर्यस्य बाधा न जायते । न भीतिमेति चान्येभ्यस्तस्य सिद्धिरुपस्थिता ॥ ३ ॥ ६७९ ६८० शार्ङ्गधरपद्धतिः अथ दोषोपसर्गचिकित्सा । 4508 प्रमादाद्योगिनो दोषा यद्येते स्युचिकित्सितम् । तेषां नाशाय कर्तव्यं योगनीति निबोध मे ॥ ४ ॥ 4509 बाधिर्य जडता लोप: स्मृतेर्मुकत्वमन्धता । ज्वरच जायते सद्यस्तद्रदज्ञानयोगिनः ॥ ५॥ 4510 स्निग्धां यवागूं नात्युष्णां चित्ते तत्रैव धारयेत् । ताबद्गुल्मप्रशान्त्यर्थे गुदावर्ते यथाविधि ॥ ६ ॥ 4511 यवागूं चापि पवने वायुग्रन्थ्युपरि क्षिपेत् । तत्कम्पे महाशैलं स्थिरं मनसि धारयेत् ॥ ७ ॥ 4512 विधाते वचसो वाचं वाधिये श्रवणेन्द्रियम् । तथैत्राम्लं फलं ध्यायेत्तृषार्तो रसनेन्द्रिये ॥ ८ ॥ 4513 यस्मिन्यस्मिन्यदा देशे तस्मिंस्तदुपकारिणम् । धारयेद्वारणामुष्णे शीतां शीते विदाहिनीम् ॥ ९ ॥ 4514 काष्ठं शिरसि संस्थाप्य तथा काठेन ताडयेत । प्रस्मृते: स्मृतिः सद्यो योगिनस्तेन जायते ॥ १० ॥ 4515 अमानुषं सत्रमन्तयोगिनं प्रविशेद्यदि । वाय्वधिारणा चैनं देहसंस्थं विनिर्देहेत् ॥ ११ ॥ 4516 एवं सर्वात्मना कार्या रक्षा योगविदानिशम् । धर्मार्थकाममोक्षाणां शरीरं साधनं यतः ॥ १२ ॥ 44 योगिमहिमा 4517 प्रवृत्तिलक्षणाख्याना द्योगिनो विस्मयात्तथा । विज्ञानं विलयं याति तस्माद्धेयाः प्रवृत्तयः ॥ १३ ॥ 4518 उपसर्गाः प्रवर्तन्ते दृष्टेप्यात्मनि योगिनः । ये तांस्ते संप्रवक्ष्यामि समासेन निबोध मे ॥ १४ ॥ 4519 काम्या: क्रियास्तथा कामान्मानुषानभिवाञ्छति । स्त्रियो दानफलं विद्यामायुर्वैर्ध्य धनं दिवम् ॥ १५ ॥ 4520 देवत्वममरेशत्वं रसायनवयः क्रियाः । मरुत्प्रपत्तनं यज्ञं जलाग्न्यावेशनं तथा ॥ १६ ॥ 4521 चित्तमित्थं प्रवृत्तं हि लयाद्योगी निवर्तयेत् । ब्रह्मासङ्गेि मनः कुर्वन्नुपसर्गात्प्रमुच्यते ॥ १७ ॥ 4522 उपसर्गेजितै रेभिरुपसर्गास्ततः पुनः । योगिनः संप्रवर्तन्ते सावराजसतामसाः ॥ १८ ॥ 4523 प्रातिभः श्रवणो देवो भ्रमावर्ती तथापरौ । पञ्चैते योगिनो योगविघ्नाय कटुकोदयाः ॥ १९ ॥ 4524 वेदार्थशास्त्र काव्यार्थी विद्या शिल्पान्यशेषतः । प्रभवन्ति यदस्येति प्रातिभः स त योगिनः ॥ २८ ॥ A 4525 शब्दार्थाना खिलान्वेत्ति शब्दं गृह्णाति चैव यत् । योजनानां सहस्रेभ्यः श्रावणः सोभिधीयते ॥ २१ ॥ 2574 ६८१ ६८२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4526 अष्टौ यदा तु दृश्यन्ते समन्ताद्देवयोनयः । उपसर्गे तमित्या हुर्दैवमुन्मत्तवदुधाः ॥ २२ ॥ 4527 भ्राम्यते यन्निरालम्बं मनो दोषेण योगिनः । समस्ताधारविभ्रंशामः स परिकीर्तितः ॥ २३ ॥ 4528 आवर्त इव तोयस्य ज्ञानावर्ती यदाकुलः । चित्तमास कृतावर्तमुपसर्गः स उच्यते ॥ २४ ॥ 4529 एभिर्नाशितयोगास्तु सकला देवयोनयः । उपसर्गैर्महाघोरैरावर्तन्ते पुनः पुनः ॥ २५ ॥ 4530 प्रावृत्य केवलं युक्तं योगी तस्मान्मनोमयम् । चिन्तयेत्परमं ब्रह्म कृत्वा तत्प्रवणं मनः ॥ २६ ॥ अथ सप्तधारणाः । 4531 योगयुक्तः सदा योगी लध्वाहारो जितेन्द्रियः । सूक्ष्मास्तु धारणाः सप्त भूराद्या मूर्ध्नि धारयेत् ॥ २७ ॥ 4532 रित्र धारयेद्योगी ततः सौक्ष्म्यं प्रवर्तते । आत्मानं मन्यते चोर्वी तद्गन्धं च जहाति सः ॥ २८ ॥ 4533 तथैवाप्सु रसं सूक्ष्मं तद्वद्रूपं च तेजसि । स्पर्श वायौ तथा तद्विभ्रतस्तस्य धारणाः ॥ २९ ॥ 4534 व्योति सूक्ष्मप्रवृत्तेच शब्द तवज्जहाति सः मनसा सर्वभूतानां मनश्चाविशते यदा । मानसीं धारणां बिभ्रन्मनः सौक्ष्म्यं च जायते ॥ ३० ॥ योगिमहिमा 4535 तद्द्बुद्धिमशेषाणां सत्त्वामातन्य योगवित् । परित्यजति संप्राप्य बुद्धिसौक्ष्म्यमनुत्तमम् ॥ ३१ ॥ 4536 यस्मिन्यस्मिंस्तु कुरुते भूते रागं महामते । तस्मिस्तस्मिन्समासक्ति संप्राप्य स विनश्यति ॥ ३२ ॥ 4537 तस्माद्विदित्वा सूक्ष्माणि संसक्तानि परस्परम् । परित्यजाते यो योगी स परं प्रामुयात्पदम् ॥ ३३ ॥ 4538 एतान्येव तु बन्धाय सप्त सूक्ष्माणि सर्वदा । भूरादीनां विरागोत्र संभवेद्यस्तु मुक्तये ॥ ३४ ॥ 4539 गन्धादिषु समासक्तमित्येतदखिलं जगत् । पुनरावर्तने मौर्यात्सब्रह्मामरमानुषम् ॥ ३५ ॥ 4540 सप्तैता धारणा योगी समतीत्य यदीच्छति । तस्मिंस्तस्मिस्तदा भूते लयं याति विधानतः ॥ ३६ ॥ 4541 देवानामसुराणां च गन्धर्वोरगरक्षसाम । 1 देहेषु लयमायाति सङ्गमा मोति न क्वचित् । ३७ ॥ अथाष्टमहासिद्धिप्राप्तिः । ६८३ 4542 अणिमा लघिमा चैव महिमा प्राप्तिरेव च । प्राकाम्यं च तथेशित्वं वशित्वं च तथापरम् ॥ ३८ ॥ 4543 यत्र कामावसायित्वं गुणानेतांस्तथेतरान् । प्रामोत्यष्टावना यासात्परं निर्वाणसूचकान् ॥ ३९ ॥ ६८४ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4544 सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरोणीयाञ्छीत्वालघिमा महिमाशेषपूज्यत्वात्प्राप्तिर्नाप्राप्यमस्य गुण: । यत् ॥ ४९ ॥ 4545 प्राकाम्यमस्य व्यापित्वादीशित्वं चेश्वरो यतः । वशित्वाद्दाशता नाम योगिनः सप्तमो गुण: ॥ ४१ ॥ 4546 यत्रास्य स्थानमःयुक्तं यत्र कामावसायिता । ऐश्वर्यकारणैरेभिर्योगिनः प्रोक्तमष्टधा ॥ ४२ ॥ एते मार्कण्डेयपुराणात अथ योगचर्या ॥ १६१ ॥ 4547 वाग्दण्डः कर्मदण्डल मनोदण्डश्च ते त्रयः । यस्यैते नियता दण्डाः स त्रिदण्डी निगद्यते ॥ १ ॥ 4548 या निशा सर्वजन्तूनां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पदयतो मुनेः ॥ २ ॥ 4549 येन केनचिदाच्छन्नो येन केनचिदाशितः । यत्र सायंगृहो यश्च तं देवा योगिनं विदुः ॥ ३ ॥ 4550 मानापमानौ यावेती प्रीत्युद्वेगकरौ नृणाम् । तावेव विपरीतार्थी योगिनः सिद्धिकारकौ ॥ ४ ॥ 4551 चक्षुःपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलम् । सत्यपूतां वदेहाणीं बुद्धिपूतं विचिन्तयेत् ॥ ५ ॥ योगिचर्या 4552 सर्वसङ्गविहीनच सर्वपापविवर्जितः । जडवन्मूकवद्योगी विचरेत महीतलम् ॥ ६ ॥ 4553 असिधारां विषं वह्निं समत्वे यः प्रपश्यति । मालासुधातुषाराणां स योगी कथ्यते बुधैः ॥ ७ ॥ 4554 यस्मिन्स्थाने क्षणं तिष्ठेदीदृग्योगी कथंचन । आयोजनं चतुर्दिक्षु पवित्रं तत्प्रचक्षते ॥ ८ ॥ 4555 चतु:सागरपर्यन्तां पृथिवीं यो ददाति च । तत्त्वज्ञस्य च यो भिक्षां समां वा नाथवा समाम् ॥ ९ ॥ 4556 आतिथ्ये श्राद्धयज्ञेषु देवयात्रोत्सवेषु च । महाजने च सिद्धार्थो न गच्छेद्योगवित्कचित् ॥ १० ॥ 4557 जाते विधूमे चाङ्गारे सर्वस्मिन्भुक्तवज्जने । अटेत योगविद्भैक्षं न तु तेष्वेव नित्यशः ॥ ११ ॥ 4558 ६८५ यथैन मवमन्यन्ते जनाः परिभवन्ति च । तथा युक्तश्चरेद्योगी सतां धर्ममदूषयन् ॥ १२ ॥ 4559 मैक्षं गृह्णन्गृहस्थेषु श्रोत्रियेषु चरेद्यतिः । फलमूलं यवाग्वन्नं पयस्तक्रं च सक्तवः ॥ १३ ॥ 4560 ब्रह्मचर्यमलोभश्च दया क्रोध: सुचित्तता । आहारलाघवं शौचं योगिनां नियमाः स्मृताः ॥ १४ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4561 सारभृतमुपासीत ज्ञानं तत्कार्यसाधनम् । ज्ञानानां बहुता येयं योगविघ्नकरी हि सा ॥ १५ ॥ 4562 इदं ज्ञेयमिदं ज्ञेयमिति यस्तृषितश्चरेत् । अपि कल्पसहस्रेषु नैव ज्ञेयमवाप्नुयात् ॥ १६ ॥ 4563 समाहितो ब्रह्मपरोप्रमादी बुधस्तथै कान्तरतिर्जितेन्द्रियः । विशुद्धबुद्धिः समलोष्टकाञ्चनः प्रामोति योगी परमव्ययं पदम् ॥ १७ ॥ एते मार्कण्डेयपुराणात् । अधारिष्टज्ञानम् ॥ १६२ ॥ 4564 अक्षीणकर्मबन्धस्तु ज्ञात्वा मृत्युमुपस्थितम् । उक्रान्तिकाले संस्मृत्य पुनर्यो गित्वमृच्छति ॥ १ ॥ 4565 तस्मादसिद्धयोगेन सिद्धयोगेन वा पुनः । ज्ञेयान्यरिष्टानि सदा येनोत्क्रान्तौ न सीदति ॥ २ ॥ 4566 अरिष्टानि विशिष्टानि शृणु वक्ष्यामि तानि ते । येषामालोकनान्मृत्युं निजं जानाति योगवित् ॥ ३ ॥ 4567 देवमार्ग ध्रुवं शुक्रं सोमच्छायामरुन्धतीम् । यो न पश्येन्न जीवेत्स नरः संवत्सरात्परम् ॥ ४ ॥ 4568 अरदिम बिम्बं सूर्यस्य वह्नि चैषांशुमालिनम् । दृष्ट्वैकादश मासांश्च नरो नोर्ध्व स जीवति ॥ ५॥ अथारिष्टज्ञानम् 4569 वान्त्या मूत्रपुरीषं यः सुवर्णरजतं वमेत् । प्रत्यक्षमथवा स्वमे जीवितं दशमासिकम् ॥ ६ ॥ 4570 दृष्ट्वा प्रेतपिशाचादीन्गन्धर्वनगराणि च । सुवर्णवर्णवृक्षांश्च नव मासान्स जीवति ॥ ७ ॥ 4571 स्थूलः कृशः कृशः स्थूलो योकस्मादेव जायते । प्रकृतेश्च निवर्तेत तस्यायुञ्चाष्टमासिकम् ॥ ८ ॥ 4572 खण्डं यस्य पदं पाण्यः पादस्याग्रेथवा भवेत् । पांसुकर्दममध्ये वा सप्त मासान्स जीवति ॥ ९ ॥ 4573 कपोतगृध्रकाकोला वायसो वापि मूर्धनि । क्रव्यादो वापरो लीनः षण्मासायुः प्रदर्शकः ॥ १० ॥ ६८७ 4574 हन्यते काकपङ्किभिः पांसुवर्षेण वा नरः । स्वच्छायां चान्यथा दृष्ट्वा चतुर्मासान्स जीवति ॥ ११ ॥ 4575 अनभ्रे विद्युतं दृष्ट्वा दक्षिणां दिशमाश्रिताम् । पयसीन्द्रधनुर्वापि जीवितं त्रिद्विमासिकम् ॥ १२ ॥ 4576 घृते तैले तथादर्शे तोये वाप्यात्मनस्तनुम् । यः पश्येदशिरः स्कन्धां मासादूर्ध्व न जीवति ॥ १३ ॥ 4577 यस्य बस्तसमो गन्धो गात्रे शवसमोपि वा । तस्य मासार्धकं ज्ञेयं योगिनः किल जीवितम् ॥ १४ ॥ ६८८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4578 यस्य वै स्नातमात्रस्य हत्तोयमवशुष्यति । पिवतश्च जलं शोषो दशाहं सोपि जीवति ॥ १५ ॥ 4579 यस्यापि हन्यते दृष्टैर्भूतै रात्रावथो दिवा । स मृत्युं सप्तरात्रान्ते पुमान्प्रामोत्यसंशयम् ॥ १६ ॥ 4580 पिधाय कर्णी च निजौ न शृणोत्यात्मसंभवम् । नश्यते चक्षुषोज्योतिर्यस्य सोपि न जीवति ॥ १७ ॥ 4581 रक्तकृष्णाम्बरधरा गीतहास्यपरा च यम् । दक्षिणाशां नयेन्नारी स्वप्ने सोपि न जीवति ॥ १८ ॥ 4582 नयं क्षपणकं स्वप्ने हसन्तं नृत्यतत्परम् । एकं विलक्षं विभ्रान्तं विद्यान्मृत्युमुपस्थितम् ॥ १९ ॥ 4583 पततो यस्य त्रै गर्ने स्वमेद्वारं पिधीयते । न चोत्तिष्ठति यः वभ्रात्तदन्तं तस्य जीवितम् ॥२०॥ 4584 स्त्र प्रविशेद्यस्तु न च निष्क्रमते पुनः । जलप्रवेशादपि वा तदन्तं तस्य जीवितम् ॥ २१ ॥ 4585 करालैः पुरुषैः कृष्णैर्विकटँरुद्यतायुधैः । पाषाणैस्ताडितः स्वप्ने सद्योमृत्युर्भवेन्नरः ॥ २२ ॥ ॥ 4586 दीपादिगन्धं नो वेत्ति पश्यत्यानं तथा निशि । नात्मानं परनेत्रस्थं वीक्षते यः स मृत्युमान् ॥ २३ ॥ विदेहमुक्ति कथनम् 4587 स्वभाववैपरीत्येन शरीरस्य विपर्यये । कथयन्ति मनुष्याणां समासन्नौ यमान्तकौ ॥ २४ ॥ 4588 आरक्ततामेति मुखं जिह्वा वाप्यासेता भवेत् । तदा प्राज्ञो विजानीयान्मृत्युमासन्नमागतम् ॥ २५ ॥ 4589 नासिका वक्रतामेति कर्णयोर्न मनोन्नती नेत्रं च वामं स्रवति यस्य तस्यायुरुद्गतम् ॥ २६ ॥ 4590 योगिनां ज्ञानविदुषामन्येषां वा महात्मनाम् । प्राप्ते च काले पुरुषैस्तद्विचार्य विचक्षणैः ॥ २७ ॥ एते मार्कण्डेयपुराणात् । अथ विदेहमुक्तिकथनम् ॥ १६३ ॥ 4591 पूर्वा वा परा वा मध्याह्न वा परे कचित् । यत्र वा रजनीभागे तदरिष्टं निरीक्षितम् ॥ १ ॥ 4592 तस्य भागे तथैवाह्नो योगं सुजीत योगवित् । विदेहमुक्तये ज्ञानी त्यक्त्वा मरणजं भयम् ॥ २॥ (युग्मम्) 4593 बद्धपद्मासनो धीमान्समसंस्थानकंधरः । निरुद्धप्राणपवनो दन्तैर्दन्तान संस्पृशेत् ॥ ३ ॥ ६८९ 4594 बुद्धचा निरुध्य द्वाराणि नव मीलितलोचनः । ओंकारं तु धनुः कृत्वा गुणं सत्त्वं नियोज्य ञ ॥ ४ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4595 तत्रात्मानं शरं सोपि वृतो भूतेन्द्रियादिभिः । प्राणवायुमनःक्षेपैः क्षिप्तो हत्कमलस्थितः ॥ ५ ॥ 4596 दशमद्वारमार्गेण लक्ष्यं प्राप्य ततः परम् । षट्त्रिंशचत्त्वसंयुक्तः परमात्माने लीयते ॥ ६ ॥ (कलापकम् ) 4597 ततः परममाकाशमतीन्द्रियमगोचरम् । यमुद्ध्या नैव चाख्यातुं शक्यतेनन्तमञ्जुते ॥ ७ ॥ अथ कालवञ्चना । 4598 जीवन्मुक्तः सदेहोहं विचरामि जगत्रयम् । इति चेज्जायते वाञ्छा योगिनस्तन्निबोध मे ॥ ८ ॥ 4599 शरीरं न नयत्येव कालः कस्यापि कुत्रचित् । अतः शरीररक्षार्थं यत्नः कार्यस्तु योगिना ॥ ९ ॥ 46 00 योगिना सततं यत्नादरिष्टानां विचारणा । कर्तव्या येन कालोसौ ज्ञातो हन्ति च्छलान्न तम् ॥ १० ॥ 4601 ज्ञात्वा कालं च तं सभ्यग्लयस्थानं समाश्रितः । युजीत योगं कालोस्य यथासौ जायतेफलः ॥ ११ ॥ 4602 बद्धसिद्धासनो देहं पूरयेप्राणवायुना । कृत्वा दण्डं स्थिरं बुद्ध्या दश द्वाराणि रुन्धयेत् ॥ १२ ॥ 4603 बन्धयेल्वेचरीं मुद्रां ग्रीवायां च जलंधरम् । अपाने मूलबन्धं च उड्डीयाणं तथोदरे ॥ १३ ॥ विदेहमुक्तिकथनम् 4604 उत्थाप्य भुजगीं शक्ति मूलवातैरधःस्थिताम् । सुषुम्णान्तर्गतां पञ्चचक्राणां मेदिनीं शिवाम् ॥ १४ ॥ 4605 जीवं हृदाश्रयं नीत्वा यान्तीं बुद्धिं मनोयुताम् । सहस्रदलपद्मस्थशिवे लीनां सुधामये ॥ १५ ॥ 4606 पीत्वा सुधाकरोद्भूतममृतं तेन मूलतः । सिञ्चन्तीं सकलं देहं प्लावयन्तीं विचिन्तयेत् ॥ १६ ॥ 4607 तया सार्धं ततो योगी शिवेनैकात्मतां व्रजेत् । परानन्दमयो भूत्वा चिद्वृत्तिमपि संत्यजेत् ॥ १७ ॥ 4608 ततो लक्ष्यमनाभास महंभावविवर्जितम् । सर्वाङ्गकल्पनाहीनं कथं कालो निहन्ति तम् ॥ १८ ॥ 4609 स एव कालः स शिवः स सर्व नापि किंचन । कः केन हन्यते तत्र म्रियते नापि कञ्चन ॥ १९ ॥ 4610 ततो व्यतीते समये कालस्य भ्रान्तिरूपिणः । योगी सुप्तोत्थित इव प्रबोधं याति बोधितः ॥ २० ॥ ६९१ 4611 एवं सिद्धो भवेद्योगी वञ्चयित्वा विधानतः । कालं कलितसंसार पौरुषेणाद्भुतेन हि ॥ २१ ॥ 4612 ततस्त्रिभुवने योगी विचरत्येक एव सः । पश्यन्संसारवैचित्र्यं स्वेच्छया निरहंकृतिः ॥ २२ ॥ ६९२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4613 यथार्करश्मिसंयोगादर्ककान्तो हुताशनम् । आविष्करोति नैकः सन्दृष्टान्तः स तु योगिनः ॥ २३ ॥ 4614 मृद्देहिकाल्पदेहापि मुखाग्रेणात्यणीयसा । करोति मृगारचयमुपदेशः स योगिनः ॥ २४ ॥ 4615 पिङ्गला कुररः सर्पः सारङ्गान्वेषको वने । इषुकारः कुमारी च षडेते गुरवो मताः ॥ २५ ॥ 4616 रुरुशावविषाणाप्रमालोक्य तिलकाकृति । सह तेन विवर्धन्ते योगी सिद्धिमुपाभुते ॥ २६ ॥ pr अथ ग्रन्थप्रशंसा । 4617 इति विरचितबन्धा पद्धतिर्या मयेयं सकलगुणिगणानां प्रीतये सास्तु नित्यम् । विपुलविमलदीव्यत्सत्कलानां निधानं तरुणतरणिरुद्धा विद्विषत्कौशिकानाम् ॥ १॥ 4618 क्षीराब्धेः कमलेव केशवपदाद्गङ्गेव साधोर्मुखा- त्सडाणीव सुधाकरादिव सुधा भानोरिवोदयोतिता । माकन्दादिव मञ्जरी जलधराइव या निर्गता सेयं शार्ङ्गधरात्तनोतु जगतश्चेतोमुदं पद्धतिः ॥ २॥ 4619 अस्याभ्यासाद्रन्थषर्यस्य शिष्यः सर्वज्ञः स्याद्विस्फुरच्चारुबुद्धिः । अर्थ कामं वेत्ति धर्म च मोक्षं निःसंदेहं शीलितुं पण्डितोपि ॥ ३ ॥ 4620 शास्त्राब्धि सकलं विलोध नितरां ग्रन्थः कृतोयं मया लोकानन्दकरः समस्त सुकलासंतान जैवातकः । अस्यास्वाद्य सुभाषितामृतरसानानन्दपूर्णान्तरा: सन्तः संप्रति नाकवासनिरतान्देवान्हसन्तु ध्रुवम् ॥ ४ ॥ इति शार्ङ्गधरपद्धतिः समाप्ता अथ खड्गपरीक्षा । 4621 खालक्ष्मीस्तथा राज्यं यशः खड़ादवाप्यते । खड़ा हैरिविनाशश्च यत्नात्तमभिदध्महे ॥ १ ॥ aay नकुलस्य । अथ लक्षणानि । 4622 लोहानां लक्षणं वक्ष्ये यथोक्तं मुनिपुंगवैः । निरङ्गसाङ्गभेदेन ते लोहा विविधा मताः ॥ २ ॥ 4623 निरङ्गाः काञ्चिपाण्ड्यादिभेदाद्बहुविधा मताः । रसकर्मसु ते शस्ता नानाव्याधिविनाशनाः ॥ ३ ॥ 4624 वक्ष्यन्ते प्रायशो यस्मात्साङ्गाः खड्डादिकर्मसु । नामभेदेन चिह्नानि लोहानामभिदध्महे ॥ ४ ॥ 4625 क्षुद्राङ्गं सुदृढं यस्य नीलमीषत्प्रतीयते रोहिणीं तां विजानीयात्तक्षणे बहु वेदनाम् ॥ ५ ॥ 4626 नीलपिण्डसमाङ्गं च नीलपिण्डं विदुर्बुधाः । मयूरकण्ठसंस्थानमङ्गं यस्य प्रतीयते । मयूरग्रीवकं लोहं तं विदुर्मुनिपुंगवाः ॥ ६ ॥ 4627 नागकेसरपुष्पाभमङ्गं यस्य प्रतीयते । मयूरवज्रकं प्राहुर्लोहशास्त्रविदो जनाः ॥ ७ ॥ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4628 यस्मिस्तित्तिरपक्षाभमङ्गं लोहे प्रतीयते । दुर्लभं तन्महामूल्यं तित्तिराङ्गं सुपाकजम् ॥ ८ ॥ 4629 सुवर्णसदृशाकारा त्वङ्गभूमेः प्रतीयते । सुवर्णवज्रकं विद्याद्बहुमूल्यं महागुणम् ॥ ९ ॥ 4630 अविच्छिन्नं सुसूक्ष्माङ्गं दूर्वाभागं सुपाकजम् । यस्मिञ्शैवालमालानमाहुस्तं मुनिपुंगवाः ॥ ०॥ 4631 शुक्लं पार्श्वइयं यस्य मध्ये स्वर्णसमाङ्गकम् । धूमवत्सीमसंस्थानं मौसलं वज्रकं विदुः ॥ ११ ॥ 4632 मृणालनालप्रतिमं विवरैरग्रसंस्थितैः । कङ्कोलचत्रकं प्राहुः स्वर्णकं वज्रचिन्तकाः ॥ १२ ॥ 4633 अङ्गं प्रतीयते यत्र बहुप्रन्थिसमन्वितम् । दुर्लभं तन्महामूल्यं ग्रन्थिवज्रकमुच्यते ॥ १३ ॥ लोहार्णवस्यैते । 4634 रूप्यपत्रसमा भूमिरङ्गं तं प्रतीयते । तं धवलगिरिं पाण्डि पाण्डिज्ञाः प्रवदन्ति हि ॥ १४ ॥ 4635 तन्वी पत्रावली काला सौवर्णाङ्गासिपत्रिका । प्राहु कालगिरिं पाण्डि लोहशास्त्रविशारदाः ॥ १५ ॥ 4636 धारा शुभ्रा भवेद्यस्य मध्यं कज्जलसंनिभम् । कृष्णैरङ्गैश्रितं गात्रं विद्यात्कज्जलवजकम् ॥ १६ ॥ 45 खङ्ग परीक्षा 4637 सूक्ष्मं रजतपत्राभमङ्गं कृष्णासि पत्रिका । कुटीरकः समाख्यातस्तत्क्षते श्वयथुर्भवेत् ॥ १७ ॥ 4638 केतकीपत्रसदृशमङ्गं यस्य प्रतीयते । विद्यात्केतकिवज्रं तु तीक्ष्णधारं महागुणम् ॥ १८ ॥ 4639 निरङ्गं रौप्यपत्राभमीषनीलनिभं च यत् । दुर्लभं तन्महामौल्यं कान्तिलोहं प्रचक्षते ॥ १९ ॥ 4640 अङ्गं दमनपत्रामम यस्मिन्प्रतीयते । विद्यामनवज्रं तु तीक्ष्णधारं महागुणम् ॥ २० ॥ 4641 कृष्णभूमिसुवर्णाभ मीषचाङ्ग संगतम् । डाहुनीवचकं विद्यात्कालसंज्ञमथापरे ॥ २१ ॥ 4642 ऊर्ध्वगं कपिलाभासमङ्गं यस्मिन्प्रतीयते । नकुलाङ्गं तु तं विद्यात्स्पर्शस्तस्याहिनाशनः ॥ २२ ॥ 4643 आसीमा कालिका यस्य क्षुद्राङ्गं कुण्डलीकृतम् । क्षुद्रवञ्चकनामानं प्राह नागार्जुनो मुनिः ॥ २३ ॥ खड्गकोशस्य । 4644 अन्तर्गादं चिह्नहीनं विशालं मध्ये स्थूलं स्थूलधारातितीक्ष्णम् । रक्षोवक्षश्छेदनार्थं महान्तं कृत्वा खडुं देवराजोतिहृष्टः ॥ २४ ॥ ६९७ ६९८ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4645 वामनाख्यं महान्तं तु येन तन्तुन जायते । छेदे गाढं चिह्नहोनं प्राहुः खङ्गं विचक्षणाः ॥ २५ ॥ 4646 घृष्टे यस्मिन्भवेत्खड़े शरीरं प्रतिबिम्बितम् । अङ्गपत्राभिधं खङ्गं प्राहु: खड़विचक्षणाः ॥ २६ ॥ 4647 एरण्डवीजप्रतिममङ्गं यस्मिन्प्रतीयते । महिषाख्यः स वै खड़ो नीलमेवसमच्छविः ।॥ २७ ॥ 4648 यस्याङ्गे स्थूलरेखा घनमसृणरुचिः सर्वतो व्याप्य निटे.. द्वारा तीक्ष्णातिसूक्ष्मा प्रविशति रुधिरस्पर्शमात्रेण खड्गः । यस्याम्भः पीयमानं शमयति निखिलं व्याधिमाधिं समग्र वैरिश्रेणीं विशन्तीं प्रवदति गिरिशो वज्रमेतद्गजादि ॥ २८ ॥ 4649 यं प्राप्य क्षितिपः समग्रधरणि शास्ति प्रशान्तद्विषत्सार्थ: सार्थ: कृतार्थंकृतनिखिलकुल: संपदा वर्धमानः । यस्मिँल्लक्ष्मीः स्थिरात्मा वसति रतिपतिं सर्वलोकाधिनाथं हत्वा तस्मात्प्रयत्नादयमतुलगुण: पूजनीयो नरेन्द्रैः ॥ २९ ॥ लोहरत्नाकररयैते ! 4650 गुणदोषाश्च खड़ानां वक्ष्यन्ते क्रमशो मया । यान्विज्ञाय बुधः कुर्यात्खड़जालविवेचनम् ॥३० ॥ 4651 भविज्ञातो घृतः खड़: शुभसंपत्तिनाशकः । विज्ञातः सकलैश्वर्यदायको भवति प्रभोः । तस्मात्तेषां गुणान्वक्ष्ये यथोक्तं मुनिपुंगवैः ॥ ३१ ॥ ममेतौ । खङ्गपरीक्षा अथ गुणाः । 4652 यस्य यस्य तु यचिह्नं तच्चेत्सर्वाङ्गसुन्दरम् । तं खड़मुत्तमं प्राहुः सर्वसंपत्तिकारकम् ॥ ३२ ॥ 4653 अर्धचन्द्राकृतिर्यस्मिन्खड़े स्वाभाविकी भवेत् । अपि द्रोषसहस्राणि हन्ति चन्द्रस्तमो यथा ॥ ३३ ॥ 4654 गदा चक्रं तथा शूलं डमरुर्मण्डलं तथा । यत्र स्वाभाविकं खड़े स खड्ड़ो नृपदुर्लभः ॥ ३४ ॥ 4655 एकवर्णो भवेद्यस्तु लक्षणैकेन संयुतः । स खड्डुराजो नृपतेर्विज्ञेयः शुभकारकः ॥ ३५ ॥ 4656 पीतं नीलं तथा कृष्णं सचुबीजाकृति तथा । यच्च दाडिमबीजाभं तद्वजं प्रवरं विदुः ॥ ३६ ॥ 4657 निम्बकल्को भवेद्यत्र दिवारात्रं विलेपितः । मधुरो मधुवर्णाभः स खड़ो देवदुर्लभः ॥ ३७ ॥ 4658 आहते यत्र मधुरो ध्वनिः समुपजाते । पूज्य: स खड्डो नृपतेः शत्रुसंचयनाशनः ॥ ३८ ॥ 4659 कांस्यस्वन इवाभाति यस्मिन्खड़े हते ध्वनिः । खड्डोत्तमं तं वदति गिरिशः शुभवर्धनम् ॥ ३९ ॥ 4660 यस्मिन्खड़े शरीरं प्रतिफलति यथा खड़राजोभिवन्धो बन्धोयं देववृन्दैरपि यदि स भवेदर्धचन्द्रोपपत्रः । ६९९ ७०० शार्ङ्गधरपद्धतिः नानावर्णेर्युतश्चेत्स भवति नृपतेः शत्रुनाशैकहेतुः सेतुर्लक्ष्मीप्रवाहे निखिलरिपुकुलध्वंसने धूमकेतुः ॥ ४० ॥ लोहरत्नाकरस्यैते । अथ दोषाः । 4661 खड्ङ्गेषु लक्षणं यद्यद्येषु येषु प्रकाशितम् । तच्छुद्धं प्रभुसंपत्यै मिश्रितं शत्रुसंपदे ॥ ४१ ॥ 4662 यस्याधो दृश्यते चिह्नं मध्ये येन प्रकाश्यते । स्वहितार्य न गृह्णन्ति तं खडूं नरपुंगवाः ॥ ४२ ॥ तं 4663 यस्याये दृश्यते चिह्नं मध्ये नाधोपि दृश्यते । खड्डूं मध्यगुणं प्रादुः खड्डूशास्त्रविशारदाः ॥ ४३ ॥ 4664 अधोर्धे लक्षणं यस्य परार्धे नैव दृश्यते । अधमः स भवेत्खडः क्षितीशानां भयावहः ॥ ४४ ॥ 4665 ऊर्ध्वार्धे लक्षणं यस्य नाघोर्धे लक्षणं भवेत् । तं खङ्गं मध्यमं प्राहुः प्रवीणमतयो बुधाः ॥ ४५ ॥ ॥ 4666 तिर्यग्यस्य भवेच्चिह्नमपि सर्वाङ्गगोचरम् । खड्डाधमं तं नृपतिर्दृरादेव विवर्जयेत् ॥ ४६ ॥ 4667 तिर्यविचमधो स्यादुपयर्धे न वा भवेत् । नापकृष्टं न प्रकृष्टं तं प्राहु: खड़कोविदाः ॥ ४७ ॥ 4668 अधोर्धे वर्ण एकः स्यादूर्वार्धे भिन्नवर्णकः । वर्णसंकरवान्खड़ो नृपाणां भयवर्धनः ॥ ४८ ॥ खङ्ग परीक्षा 4669 आहते यत्र खड्ढे स्याङ्गुनिः काकस्वरोपमः । अं आकारध्वनिर्वा स्यात्स वर्ज्यो नरपुंगवैः ॥ ४९ ॥ 4670 इति निखिलमुदार मर्थ सार्थ- प्रणिहितमेक मिहेव खड़शास्त्रे । गिरिशमतमिदं निषेव्य चक्रे क्षितिपतिमन्त्रिसमूहचक्रवर्ती ॥ ५० ॥ 4671 अतः परं प्रवक्ष्यामि खड्डलक्षणमुत्तमम् । प्रधानदेहसंभूतैर्दैत्यास्थिभिररिंदम ॥ ५१ ॥ 4672 लोहं प्रधानं खड्डायै प्रशस्तं तद्विशेषतः । खटखट्टर ऋषिक वंश शूर्पारकेषु च ॥ ५२ ॥ 4673 विदेहेषु तथाङ्गेषु मध्यमग्रामचेदिषु । सहग्रामेषु चोनेषु तथा कालञ्जरेषु च ॥ ५३ ॥ 4674 लोहप्रधानं तज्ज्ञानं खड़ानां शृणु लक्षणम् । खटीखट्टरजाता ये दर्शनीयास्तु ते मताः ॥ ५४ ॥ 4675 कायच्छिदस्त्वार्षिका ये मर्मन्ना गुरवस्तथा । तीक्ष्णाश्छेदसहा वंशा दृढाः शूर्पारकोद्भवाः ॥ ५५ ॥ 4676 असहाचैव विज्ञेयाः प्रभावन्तो विदेहजाः । अङ्गदेशोद्भवास्तीक्ष्णा: सुहस्ताः सुदृढास्तथा ॥ ५६ ॥ 4677 ७०१ लघत्रश्च तथा तीक्ष्णा मध्यमग्रामसंभवाः । असारा लघवस्तीक्ष्णाचेदिदेशसमुद्भवाः ॥ ५७ ॥ ७०२ शार्ङ्गधरपद्धतिः 4678 सहग्रामोद्भवाः खड्डाः सुतीक्ष्णा लववस्तथा । निर्त्रणा निर्मलास्तीक्ष्णाचेदिदेशसमुद्भवाः ॥ ५८ ॥ 4679 कालञ्जराः कालसहास्तेषां वक्ष्यामि लक्षणम् । शतार्धमङ्गलानां तु श्रेष्ठं खद्धं प्रकीर्तितम् ॥ ५९ ॥ 4680 तदर्धे मध्यमं ज्ञेयं ततो हीनं न कारयेत् । प्रमाणाभ्यधिकं चैव च्छन्नवंशं तथैव च ॥ ६० ॥ 4681 दीर्घः सुमधुरः शब्दो यस्य खडस्य भार्गव । किङ्किणीसदृशस्तस्य धारणं श्रेष्ठमुच्यते ॥ ६१ ॥ 4682 खड़: पद्मपलाशाभो मण्डलायच शस्यते । करवीरपलाशायसदृशश्च विशेषतः ॥ ६२ ॥ 4683 महीघृतमुगन्धाश्च पद्मोत्पलसुगन्धिनः । वर्णतश्चोत्पलाकाराः सवर्णा गगनस्य च ॥ ६३ ॥ 4684 समाङ्गुलस्था: शस्यन्ते त्रणाः खड़ेषु भार्गव । श्रीवृक्षपर्वताकारा लिङ्गपद्मनिभाये ॥ ६४ ॥ 4685 मङ्गल्यानां तथान्येषां सदृशा ये च भार्गव । काकोलूकसवर्णाभा विषमाङ्गुलिसंस्थिताः । वंशानुगा: प्रशस्ताच न शस्तास्ते कदाचन ॥ ६५ ॥ 4686 खड्डे न पश्येद्रदनं वृथा विवृणुयान च । न चास्य कथयेन्मूल्यं जातिं देशं कथंचन ॥ ६६ ॥ खड परीक्षा 4687 उच्छिष्टो न स्पृशेत्खडुं निशि कुर्यान्न शीर्षके । दिवा च पूजयेदेनं गन्धमाल्यादिसंपदा ॥ ६७ ॥ 4688 खड्डुं प्रशस्तं मणिहेमयुक्तं कोशे सदा चन्दनचूर्णयुक्तम् । संस्थापयेद्भूमिपतिः प्रयत्ना- द्रक्षेत्तथैनं स्वशरीरवच ॥ ६८ ॥ 4689 श्रीविष्णुधर्मोत्तरभाषितानि चिह्नानि खड्डस्य शुभाशुभानि । विज्ञाय भूमीपतयः सदैव संधारयेयुः सुमुदे कृपाणम् ॥ ६९ ॥ ७०३ अ ० अंशुकमिव शीत • अंसके स्कन्धनामा अंसाकृष्टदुकूलया.. अकाले गर्जिते अकूर्चारम्भोवि अकृतज्ञमकार्य ० अकृत्रिमप्रेमरसा अकृत्वा निज० अकृत्वा पर०. अकृशं नितम्बभागे अक्षीणकर्म ● अक्षुद्रारि कृता • अखर्वपर्व ● अगदैः सर्व० अगुरुरिति अग्रतः पृष्ठतो मध्ये अग्रतो वामपाद अग्रे गीतं सरस० अग्रेसरी कुमारी अङ्कोलकथितं अङ्गोल्लकाय ● अङ्गोलतैलभावित • अङ्कोलतैलसूकर • अङ्कोलपत्रधूपेन अङ्कोल्लवीज मज्जानां. अङ्गं दक्षिणमारुह्य अङ्गं दमनपच०. अङ्गं प्रतीयते अङ्गणं तदिद अङ्गणवेदी वसुवा. अङ्गन्यासस्ततः अङ्गप्रत्यङ्ग भागेन. अङ्गमङ्गेन सं० अङ्गानि मे दहतु.. अङ्गारश्रूलाइम ० अङ्गारैः खचितेव अङ्गारैः शाकवृक्षस्य अङ्गुष्ठनख श्लोकानुक्रमणिका 1805 अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां॑ अङ्गुष्ठाग्रे तु तर्जन्या 3935 अङ्गुष्टे पदगुल्फ०.. अङ्गुलिभङ्गविकल्पन● अङ्गुली किसलया० अङ्गुलीषु कुरूङ्गाक्ष्याः अङ्गुल्यग्रनिरोधत अङ्गेनङ्गज्वर ० .:. अचिन्तितानि.. अचिन्त्याः पन्थान: ० अच्छिन्नं नयना० 3674 1825 577 703 3090 1295 307 3376 4564 4009 1075 अजामिव ग्रजां 1000 2925 अजामूत्रं च अजा युद्धमृपि ० अजालघुस्मरा० 4482 1790 4176 2697 अजरामरवत्. अजात मृत मुर्खेभ्यो अजानन्माहात्म्यं 1731 4292 2305 2248 अज्ञानैकहतो 2310 ।अञ्जनमुस्तोशीरैः 2289 2959 4143 3483 अजावं मुखतो अजै कास्कर ०. 2629 3827 2850 1800 अज्ञः सुख ० अज्ञानाब्ज्ञानतो 3003 अणिमा लघिमा 2532 ।अण्डाभ्य लोमशाभ्यां 4640 अतः परं ० खड्ग ० 4633 अतः परंशराणां 567 अतः प्रशस्ते . 230 अतः संदेहदोलायां अतः सुस्थितचित्तेन. अतसीपुष्प अताडयत्पल्लव ० अतिकुपिता अपि. अतिजीर्णमपक अतितामसो०. अतितेजस्वयपि राजा.. अनिदानावलि ● अञ्जनस्य क्षयं ।अञ्जलिस्थानि 2857 1801 3191 4029 3566 3334 3858 3474 313 222 3486 669 1483 4156 1290 2919 1455 3100 605 2240 208 2102 4329 2173 G50 199 4542 1663 4671 1768 2981 1716 2562 512 3800 238 1751 3120 1388 1445 ७०६ अतिपक्ककपित्थेन. अतिपरिचयात् अतिमलिने अतिविपुलं कुच० अतिसाहस० अतीतानागत• अतीव सौख्यशुभदा अतृणे सतृणा अतो निजवली • अत्यच्छं सितमंशुकं अत्यन्तकण्डुति० अत्यन्तनिर्गते चैव अत्यन्तश्रुद्ध०. अन्यासन्ना विनाशाय अयुक्ती यदि न अत्युन्नपदारूढः अत्रस्तो निजपक्षैः अत्रस्थः सखि.. अथ कालाग्नि० अथ धूकस्वरो अथ देहं स्थिरीकर्तु अथ पथिकवधू अथ प्रसन्नेन्दु० अथ मन्त्रमिमं अथ मन्मथ अथर्तुपक्कात् अथवा प्रोच्यते अथवा मूलसं० अथ सामान्यश्रृङ्गारे अथागत्य भुवं.. अथातः० लक्षणानि अथातः ० हया • अथाप्रशस्ताः खर ........ अथाशुद्धोद्भवः अयाश्वानां जन्म० अथेह कथ्यते . अयोच्यते श्वानरूतस्य अथोदार प्रशंसा अथोपगूढे शरदा अदानापुरुषः अदुष्टापतिनां अष्टपूर्वमस्माभि० अदृष्ट मुख सदृष्टिव्यापार शार्ङ्गधरपद्धतिः 3011 1502 350 76 429 4454 2448 2201 1744 3833 2627 1621 449] 1380 1246 1522 2484 888 4265 2650 4406 3623 3902 2950 3622 2132 अदेवं देवतं अद्यतने योद्धव्ये. अद्य तजिताघर अद्यापि तत्प्रचल० 253 898 अद्यापि तां कनक • अद्यापि नो० अद्यापि सा मनसि अद्यापि स्तनशैल० अद्याप्युन्मदयातु० अद्यारभ्य यदि अद्यैव हसितं अधः करोषि यद्रवं अवः पुष्प शङ्ख अश्रमो मातुकार ● अवरोष्टे च घोणायां. अधमो लक्षणज्ञः अधश्च दूरपातित्वं. अवाक्षीनो लङ्का० अधिगतपर ● अधिरजनि जगाम अधीतविद्यैर्विगते अधीन्य चतुरो अधोर्धे लक्षणं.. अभोर्वे वर्ष ० अध्ययन मिचसङ्ग० अध्यास्य शान्तो अध्वन्यध्वनि भूरुहः 4473 4368 35 1604 1642 । अनमिध्यां पर 1678 2824 3154 1674 4424 2328 17 3911 468 706 3896 अध्वन्यस्य वधू० अनङ्गेनावला● अनङ्गोयमन इत्व ० अनभने विद्युतं .. अनलस्तम्भनविद्यां अनवसरे गुण ० अनसि सीदति अनस्तमितसारस्य अनाकाशे चन्द्रः. अनाकूतैरेव प्रिय ० अनागतविधानार ० अनाघातं पुष्पं अनाथके न वक्तव्यं अनारतं प्रति ० अनार्यप्रज्ञानामिह अनास्था वस्तूनां 1315 2758 3662 3467 3469 246 3470 3636 4067 3541 4168 1081 1887 1956 1665 1957 1803 1267 197 3570 3955 4174 4664 4663 2797 2642 1030 3823 3076 3798 634 4575 3443 306 962 1098 3324 3279 1430 3271 1466 4339 3778 3162 अनित्यतासमाख्यानं अनिल निखिल ०.. अनिशं मतङ्गजानो अनुकुरुतः खल • अनुगन्तं सतां अनुत्कीर्णा यथा अनुदिनमभ्यास ०. अनुरागं जनो अनुरागवन्त • अनुसरति करि० अनेन मर्त्यदेहेन अनेन योगराजेन अनेन रम्भोरु तव अनेनैव प्रकारेण अन्तः कटुरपि अन्तः कपालवि०. अन्तः कुटिलतां अन्तः प्रतप्तमरु०. अन्तःसारै ● अन्तर्गाढं चिह्न.. अन्तछिद्राणि अन्तैः कल्पितमङ्गल ० अन्त्रैः स्वैरपि.. अन्धकारगरलं अन्नपानादि० अन्नवस्त्रसुवर्णानि.. अन्नादिवर्ज फल० भन्नादिविष्ठानव O अन्नामिविष्ठापिशित • अन्यद्गोपुच्छकं अन्यमुखे दुर्वादो... अन्यवर्ण शिरो यस्य. अन्यवर्णपरा० अन्यानपि तरू० अन्या सा सरसी. अन्यासु ताव० अन्ये च बहवो रागा अन्ये ते जलदायिनो अन्येपि सन्ति. अन्योन्यलक्षणः अन्योन्यास्फाल • अन्योन्याहति • अन्योपि चन्दन ० अन्वर्धवेदी पुरश्च श्लोकानुक्रमणिका 51 1200 909 239 1420 4241 3958 4506 3585 अन्वेतं वायवो.. अपकुर्वन्न अपकं भङ्ग० अपक्कमपि. अपदो दूरगामी अपरीक्ष्य न कर्तव्यं अपसरणमेव अपसरति न अपसर मधुकर अपाङ्गालुच्छमूलं. अपानप्राणयोः ***** 828 648 3208 3321 1652 478 4410 1116 1002 अपूजितैवास्तु गिरीन्द्र० 1352 ।अपूर्णे नैव मर्तव्यं अपूर्वः कोपि अपेक्षन्ते न च 4644 1142 अप्रगल्भाः पद अप्राप्तवल्लभ । अप्वात्मानं न अबुद्धिमाश्रितानां अब्जं त्वब्जमथाब्ज० अब्दायनर्तुष्व अभावे पट्टसूत्रस्य.. अपानेन पुनः अपि व्यक्तासि. अपि पञ्चशतं अपि ब्रह्मपरानन्दा ० अपि मुदमुपयान्तो अपि मेरूपमं.. 4076 3973 3635 1729 536 2471 2607 2663 अभिनवनलिनी ०. 1781 4.66 अभिमतफल • अभिमतवस्तूप • अभिमन्त्र्य शुचि ० अभूत्माची पिडा.. अभ्यासः कर्मणां 1655 196 2103 806 अभ्यासात स्थिर ० 823 अभ्यासेन स्थिरं. 2059 अभ्यासेनान्य • । अभ्युत्थानमुपागते 862 861 अभ्युन्नतोप 3108 अमनस्कं गते. 4086 अमन्दमणिनूपुर • 3934 774 1581 अमानुषं सत्त्व ० अमी तिलास्तैलिक ०. अमुं कालक्षेपं.. ७०७ 1939 219 1753 3005 514 1442 798 3459 831 1641 4418 4320 1201 1927 1949 164 427 3438 1940 359 235 191 3167 618 1398 1166 2348 1763 819 1241 3161 3039 3717 3264 4367 4186 4187 3757 1158 4500 3929 4515 1189 784 ७०८ अमुष्मन्नुद्याने अमुष्मिल्लावण्य अमूल्यस्य मम अमृतममृतं अमृतस्यैव कुण्डानि अमृतोत्प्रेक्षणे अम्वरमम्बुनि अम्बा तुष्यति अग्भःकुम्भाग्भो० ० अम्भसः प्रसृती ० अम्भस्तत्वं भूमि० अग्भोजाक्ष्याः पुर अम्भोजिनीवन • अम्भोधिः स्थलतां. अग्भोमुचां सलिल ० अयं निजः अयं वारामेको, अयं स्निग्धश्यामो अयःपिण्ड ० अयथाविहितानां अयमङ्करभाव ० अयमवसरः सरस्ते अयमुदयात मुद्रा० अयश्चर्म घट अयस्तु काक० आये जलद यदि अयि मृगाक्षि तव अये केयं लीला अये नीलग्रीव.. अये वारां राशे अये हेलावेला ० अरक्षितं तिष्ठति अरतिरियमुपैति अरलूवृक्षपत्राणां. अरश्मिविग्वं अरावप्युचितं कार्य आरिष्टानि वि० अरुणाङ्गी झ्यामा. अर्ककर्पासयो● अर्चिष्मन्ति विदार्य अर्जुनः फाल्गुनः पार्थः अर्जुनः फाल्गुनः पार्थः... अर्थः सुखं . अर्थनाशं मन ० शार्ङ्गधरपद्धतिः 879 अर्था न सन्ति 3360 3349 अर्थानामर्जन कार्य अर्थान्केचिदु० अर्थाभावे तु यज्ज्ञानं. अर्थार्थी जीव● अधिनां कृपणा अर्थी करोति 3519 3088 170 528 411 2564 3047 2802 3615 797 445 593 273 1091 3960 366 2138 3272 1128 3738 1858 1862 अर्थो नाम जनानां अर्ध दानववैरिणा.. अर्ध सुला निशायाः अर्धचन्द्रं च चक्रं 105 1910 2557 229 1458 अर्धचन्द्राकृति अर्वपञ्चमहस्तं अर्धरुषे च मत्स्यः अर्धप्रोयस्थिता अर्धहस्तेन हीनस्तु अर्धोन्मीलित अलब्ध्वापि फलं अलमनिचपल अलमलमघृणस्य अलम्बुषा कुहू 2 अलम्बुषा दक्षिण .. अलसवलितैः प्रेमा० अलावूं वर्तलाकार अलावुवीजं. अलिपटलैरनु० अलीक एवं त्वद् अलोमशा: स० 779 3313 3518 870 1095 775 446 3427 2852 4568 1401 4566 3105 अवयवेषु परस्पर 2913 अवलम्बि सुवृत्तं अवलोकनमपि अवलोक्य स्तनौ अवामभागेन यदा अवालुकाश्लक्ष्ण अवाहिता विनश्यन्ति अलौल्यमारोग्य अल्पसूत्रपुरीप० अल्पायां वा महत्यां अल्पीय: स्खलनेन अल्पी यसैव अल्पेनापि सुरतेन अवक्रे मांसहीने अवचनं वचनं.. अवध्यो ब्राह्मणो 407 1393 168 4403 336 275 319 4046 1259 3908 1923 4653 1745 2179 1706 1639 115 1450 566 3513 4309 4312 3416 652 2932 791 4246 3139 4505 4389 1938 943 1076 3311 1626 3957 1348 3367 1628 3369 521 2403 2141 1691 अविकृत कृत ० भविच्छिन्नं सु० अविज्ञातविशेषस्य. अविज्ञाती धृतः अविदितगुणापि अविधेयां भृत्य ० अविरतमविरामा. अविरतमिदमग्भः अविरलपरि० अविवेकिनि भूपाले अविशीतम ० • अवृत्तिकं त्यजेद्देशं अवृत्तिव्यावि० अव्यक्तादीनि अव्याजसुन्दरीं तो अशठमलोल● अशस्त्रं पुरुषं अशुचीक्षणेश्रु० अशृण्वन्नपि बोद्धव्यो अश्रीमहि वयं... अश्मातकस्य वामे अश्वः शस्त्रं अश्वगन्धापलं अश्वत्थमेकं अश्वप्रशंसा विख्याता अश्वमध्ये कृतरवा अश्वशालां समासाद्य. अश्वा यस्य जयस्तस्य.. O अश्वाश्चतुष्कोटि ० अश्विनीमैत्ररेवत्यो अष्टदिशो वि अष्टधा देवता.. अष्टमं ब्रह्मरन्ध्र. अष्टमीच अमा० अष्टावङ्गानि योगस्य. अष्टाङ्गुलस्य कथितो. अष्टादश तथा मध्ये अष्टो यदा तु अष्टौ हाटक ०. असंख्य असंचयादपूर्व० असंपादयतः असतीचरितं असत्प्रतिग्रह ० श्लोकानुक्रमणिका 2694 4630 ।असत्सङ्गाद्गुण असद्वृत्तो नायं असमाने समानत्वं 3604 4651 145 1531 3723 3846 3484 1371 1784 1459 645 4135 3377 470 727 602 1358 4104 2196 331 3042 2104 32 2450 1672 1606 1919 असत्प्रलापं पारुष्यं.. 47 710 असहाय: सहायार्थी असहाश्चैव विज्ञेयाः असाधुः साधु० असितखुर • असितविपाण्डु ● असिधारी विषं असेकतोत्यन्त असौ मरुचुम्बित अस्तं गतोयमरविन्द ० अस्तमितविषय ०. अस्तावलम्विरवि० अस्ताविलरूक्षाक्ष्यो अस्ति कारणम०. अस्ति यद्यपि.. । अस्ते शिवा पश्चिमायां अस्थाने ताडितो.. अस्थिर मनेकरागं अरमाकं जल० अस्माकं सखि अस्मिन्कुज्जे विनापि. अस्मिन्नम्मोद० अस्यां सखे अस्याः सर्गविधौ. अस्याननस्य अस्या ललाटे रचितो 2555 अस्याभ्यासाद्ग्रन्थ अस्या मनोहराकार ● 2443 4284 अहमिह कृत ०. 4359 अहिंसा सत्यमस्तेयं 1824 अहिंसा सत्यवचनं. 4425 अहिरहिरिति 2804 अहिराज पुरुष 1637 4526 565 3799 4423 462 अहो किमपि अहो नक्षत्रराजस्य अहो प्रभावी वा ०. । अहो वत महत्० अहो वैचित्र्य अहो वा हारे वा ७०९ 636 4189 3552 496 4008 4676 329 1712 2116 4553 2271 3783 1180 3400 3584 2827 4271 812 2449 1690 3863 506 3754 116 912 840 3268 958 3292 4619 3286 4116 4426 637 1163 2193 212 750 189 467 305 4102 ७१० आः कष्टं वन० आकर्णपलितः आ आकर्ण्य गुञ्जितरवं आकर्ण्य स्मरयौव आकर्षन्निव आकेशिक ० आकार: कमनीय आकारणाय आकारमात्र० आकाशवारणां आकाशवापीसित● आकुञ्चितोरू० आक्रम्य यहिजे. आखुना भक्षिता ०. आख्यायिकानुरागी आगच्छन्सूचितो. ० आगताः पाण्डवाः आगत्य प्रणिपात आगत्य संप्रति. आगन्तौ जाङ्क्षि के. आगमिष्यन्ति. आगारदाही आग्नेये यदि आग्नेय्यामनला ● भनातं परिलीट● आजानुलम्बि० आतपासहनः आघायात्राय आचमहे वत. आचार्य: सप्त० आचार्येण धनु० आचार्यमानीय भाजन्मब्रह्मचारी, आजन्मस्थितयो भाताम्रौ पूजितावोष्ठौ . आतिथ्ये श्राद्ध० आत्तमात्तमधि● आत्ते सीमन्त० आत्माधीन ० आत्मानं च जगत्० आत्मानं प्रथमं आत्मानं सुस्थिरं शार्ङ्गधरपद्धतिः 946 3986 1217 3865 583 1839 813 2899 268 4398 3628 1794 1317 2956 4036 आमानो दूताव 3527 आनन्दमादधत 534 आनन्दाय सत 3576 आनृशंस्यं क्षमा आपत्स्व हि 3735 2656 311 711 2224 2475 1106 585 1066 1722 1719 2333 3994 1122 3111 2259 1619 आत्मार्थ यः प आदानं चैव तूणीरा०. आदाय पचं त्वरितं आदाय मांसम० आदाय वारि परितः. आदितालो जयन्त आदित्यरथवेगेन आदिमध्य आदौ दर्शयति नतिं आद्यन्ती च आद्ये जरमुषि ताम्र०. आदो यामे तु आद्यैर्मद्रिहितैः 4556 3845 1276 315 4472 1285 1808 आद्यो ध्रुवस्ततो आधारः कन्द० आवारजन्मभूतानि आपाण्डुरा च मृत्स्ना आ पुष्पप्रसरात् । आर्येत पुनः आवश्नत्परिवेष ० आभूनाङ्गुलि आभोगचैकखण्डः आभोगे च पक आमन्त्रणजय ० आ मरणादपि. आमोदीनि सु० आमोदेस्तै ● आम्नाया ना० आम्रैः क्षेमं भातकै ● आयाच्चतर्थ भागन । आयातासि विमुञ्च आयाति हृष्टो .... आयाते दयिते मनो ० ० आयाते दयिते मरु ० आयाते श्रुतिगोचरं आयातो भवतः आरक्ततामेति मुखं आरब्धे दयिता • आरात्कारीष० 633 1842 2611 4015 1083 1980 2951 247 2701 2883 3727 3144 12 1964 4298 4467 3853 70 11 674 214 2185 1028 1179 3309 3291 1971 1973 4048 882 1050 998 548 2317 1392 3779 2602 3680 3528 3382 576 4588 3325 3948 • आराध्य भूपति ० आरामाभरणस्य आरामुखं क्षुमं आरामुखेन वे. आरामोय ० आरूढस्वामिको भारोग्यं विद्वत्ता आद्रुतस्वरज्ञा आर्द्रकी कसमुखः आलवाले स्थितं आलाप: स्मित आलिङ्गिताः परे आलिदिव्यौषधी . आलोकत्रस्त नारी ० आन्टोकवन्तः सन्त्येव. O आलोलामलकावली आवासर महि० आवर्त्त इव तोयस्य आवर्तः ककुदे यस्य आवासो विपिनायते आ विन्ध्यादा हिमाद्रे • आशङ्क्य प्रणति आशा नाम नदी आशापाशशतैः आशीर्वादमुखा आ इमशानात् आश्रयवशेन आलेप चुम्बनरत आश्लेषे प्रथमं . आश्वास्य पर्वतकुलं आषाढशुक ● आषाढ़े शशका आषाढे श्रावणे आसज्य स्वयमेव आसनं प्राणसंरोधः प्र०. आसनं प्राणसंरोधो ध्या आसंसारं त्रिभुवन • आसन्नतामेति.. आसन्नमार्ग • आसन्नमेव नृपति आसन्नाः कण्टकिनो आसन्नामवलम्ब्य आसन्ने फलमासन्नं आसन्नी वल्मीको श्लोकानुक्रमणिका 4170 1001 1777 1779 930 2568 317 2576 2622 2156 3178 342 2934 आसवरातरात ● आसामुपरि आसीन पूणि आसीने लालये.. आसीमाकालिका आरतां दूरेण विश्लेषः आस्तां मोद्य भवे 3415 2587 2186 आस्तामन्यत् आरतीकवचनं. आहते यत्र खड़े आइते यत्र मधुरो आहत्याहत्य आहारदोषाय. DO.. 574 आहारे विरतिः 748 आहूतीपि सहायै ० 3702 इ 2946 4528 1662 3481 1255 3537 4103 4342 इङ्गिताकार ● इज्याध्ययनदानादि इडया संचरन्वायु: इडा च पिङ्गला इडा नासापुटे. इडायां यदि भू०.. इडा सोमस्य नाडी 2565 677 327 3661 3664 778 2945 2520 2144 3158 इदं नभसि भीषण ० इदं मघोनः कुलिश 4378 4348 इदं युगसहस्रस्य.. 4105 इदमनुचितम ० 4134 3471 इदमपटु कपाटं इदमिदमिति भू०.. इदानीं तीव्राभिर्दहन ● 3381 2111 इन्दुः प्रयास्यति । इन्दुं कैरविणीव । इन्दुं निन्दति चन्दनं इन्दुप्रभा ० इतः स्वपिति केशवः. इति निखिलमुदार ०. इति विरचित ● इतो न किंचित्र • इतो विद्युतुज० इत्यङ्गैः संयुतः इदं कृष्णं कृष्णं इदं ज्ञेयमिदं इदं विहोत्पात ७११ 3119 3053 93 3140 4643 3679 3166 243 2940 4669 4658 597 2491 3423 3932 1337 673 2796 4308 4310 2811 2794 1093 4670 4617 4127 3457 4325 3544 4562 2493 3605 4068 4132 564 878 3805 3436 897 1557 1238 181 ७१२ इन्दुर्यत्र न निन्द्यते इन्दोरेककलाया इन्द्रनीलशुक● इन्द्रियाणीन्द्रिय इयमुन्नत ० इष्टकचिते समन्तात्. इह किं कुरङ्गशावक इह खन्दु विषमः इह तुरंग इह निचुलनिकुञ्जे इह लोकेपि इह घटवृक्षे यक्ष: इह सरसि सहर्ष इह स्फुटं तिष्ठति. र्ड ईदृशं कारये ०. ईशानो त्यैः शकुनैथोरा. ईशानोत्यैः शकुनर्विशेषतः ईवरात्समभूत् ईश्वरोक्काद्धनु० ईपत्कम्पपयोधरं ईषत्काटतो ईपन्मीलितदृष्टि ० उचितं नाम नारङ्गयां उच्वं प्रदेश भषण ● उच्चा प्रदेशाव उच्चित्य प्रथममधः उच्चैः स्थानकृतो ० उच्चैरुच्चर रुचिरं उड्डीयमाना उच्चैरुत्तालखेलड्० उच्चनिषाद उच्चै ब्रह्माण्डखण्ड • अच्छष्टं शिव० उच्छिष्टो न स्पृशेत् उच्छीर्षे पदकं कृत्वा उच्छासहिक्काशय ० उज्जाडितो यदा उज्जृम्भाननमुल्लसत् ० उड्डीना गुणप● उड्डीयाणं तु सह● शार्ङ्गधरपद्धतिः 3637 2118 3782 उड्डीयो गमने उत्कृत्य ज्वलितां उत्कृत्योत्कृत्य कृति उत्खातदैवत ०. उत्खातान्प्रति० 4464 210 2312 उत्तंसकौतुकरसेन उत्तसेषु ननते. उत्तमः षदः. उत्तमा आत्मना 939 4005 198 3918 403 3772 836 3582 1734 2788 2789 4276 1714 3701 3153 3687 उत्तमास्ताजिकाः उत्तरंगय कुरङ्ग० उत्तरतश्च मधूका० उत्तरण सदा कार्य ० उत्तानोच्छून ● उत्तानो चरणो उत्तानी चरणौ 66 2046 उत्तिष्ठन्त्या रतान्ते उत्तीर्य दक्षिणे पूर्व उत्तीर्य पृष्ठतो याति उत्तुङ्गैस्तरुभिः उत्थाप्य भुजग उत्थाय हृदि उत्थायोत्थाय बोद्धव्यं. उत्पाताय च काव्ये । उत्फुल्लगलैरालापाः उत्सर ङ्गक ० उत्साहः स्याद्रसे उत्साहस्य प्रभो ०. उत्साहोज्झितमनसां 1057 2377 2605 3801 उदक्यापतित ● 764 उदमखो वक्ति.. 1114 उदञ्चकावेरी 2702 उदयतटान्तरित उदयति विततोर्ध्व० उदयास्ती मूलाख्यो 58 517 4687 2408 2398 उदिने भास्करे 2458 उद्दिष्टं वस्तु 3417 उदीच्यां सस्यानि० 395 उदीरितोर्थः 4414 उदुम्बरद्रुमा० उदरद्र्यभरण० उदस्योच्चैः पृच्छं उदार चरित० उदितवति द्विज 2709 4077 4075 4004 1017 1107 1294 1966 1487 1675 3557 2192 1818 4144 4376 4135 135 2747 2750 1059 4604 401 668 2578 162 549 1982 1409 2781 601 2420 3810 3621 3737 2770 64 1212 389 1141 1817 2037 2517 200 2099 46 उदाहश्चान्यधातुः उदाहस्याद्य● उद्धाहो ध्रुपदथ उद्घाटयेदक्षिण● उद्घाटय चेदक्षिगं उद्यत्करकरवाल: • उद्यदर्हिषि दर्दुरा० उद्यवालाङ्कर श्री० उद्यद्विद्रुमंकान्तिभिः. उद्यन्त्वमूनि उद्यमाख्यानमपरं उद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति उद्योगिनं पुरुष ० उद्वासयितुं वेश्मनि उन्नतदक्षिणपक्षा उन्नमय्य सकच० उन्नग्य दूरं उन्निद्र कन्दलदला ● उन्निद्रको कनद्र० उन्निद्रता मत्स्य ० उन्मीलन्ति नखै● उन्मीलन्मधुगन्ध उन्मूल्य सित● उन्मृष्टपचाः कलिता • उपकर्त प्रियं उपकारः परो.. उपकारगृहीतेन उपकारिषु यः.. उपकृतमनेन उपचरितत्र्याः उपदेशो हि उपप्राकाराग्रं. उपभोगेन पुण्यानो O उपयुक्त खदिर • उपरि पयोधर उपर्यष्टी शता उपवनमिवं.. उपसर्गाः प्रवर्तन्ते उपसर्गैजित • उपस्थितः प्राकृत ० उपहरणं विभवानी उपहासादिकं उपोढरागेण विलोल० ..... उपोकादशी श्लोकानुक्रमणिका । उभावेव चली उभी पक्षो उमा तिलकनाले तु उरः पृष्ठं काटश्चैव उरसि निहितस्तारो 2035 1969 1996 2352 2374 132 उरोजाताच 3397 1235 3790 741 20 457 4:55 2552 2696 509 3879 3875 3736 4051 3884 1912 2170 4518 4522 2397 उरो विशालं शस्तं उल्लध्यापि सखी ● उल्लापयन्त्या 92 40. उष्णं जलं क्षिपे .. उष्णकाले जलं 2272 3189 3820 3072 3818 231 649 1303 352 236 233 ऋतुर्मास येनैव ऋतुलोकपाल ● ऋतुस्नात तु 418 ऋतुस्नाता पिबे० 3516 4422 ऊ ऊर्णा ऊने याद्गुरूनेव.. नैष दधाति. ऊर्ध्वं याति चाप ऊर्ध्वं श्रीहित्रयं ऊर्ध्व वसंस्ततः ऊर्ध्वगं कापेल ● ऊर्ध्ववाहविरौग्येष ऊर्ध्ववेधी भवे ० ऊर्ध्वशक्तिनिपातेन ऊर्ध्वानना भास्कर ऊर्ध्वावें लक्षणं. ऊष्मा यस्यां वाओं ऋ ऋणशेषश्वाग्निशेषः एकं हन्यान्न वा एकः कानुरुषो दीर्णो एकः स एव जीवति एकः स एव तेजस्वी. एक एव खगो एक एव लघु० एकच्छागं द्विरावयं एकताली विधा एकत्र साथै व्रजतो एकत्रासनसंस्थितिः 3634 एकदन्तद्युति 694 एकधानुद्वि खण्डः ७१३ 1811 894 2020 1635 3613 1676 1625 3444 3511 2255 644 2067 1210 1852 1631 4331 4642 665 1823 4363 2423 4665 2208 1491 4260 3123 705 2999 1355 1930 258 285 852 2024 658 2028 2715 3534 88 1967 ७१४ एकनिभा यत्र. एकमात्री लघुः एकमेव वलिं वचा एकवर्णो भवेद्यस्तु. एकविंशतिवर्णा : एकसार्थप्रवृत्तानां एकविंशतिवारेण. एकविंशतिसंजतं एकशक्तिप्रहारेण. एकस्मिञ्छयने एकस्य तस्य मन्ये एकस्यायमुदोत एकाकिनी वन ० एकाकिनी यदवला एकादशाक्षरान् एकान्तशान्तमेकं एकान्तसुन्दर विधान एकान्ते वत नो गृहं. एकान्ते विजने देशे. एकान्ते विजने रम्ये. एकापि पञ्चशान्ता एकारौकारयुक्ता. एकावलीकलिन ० एका वा दुग्धिका एकेन चुटुकेनाब्धि० एकेन निष्ठता एकेनाणा प्रवितत एके सतुरुषाः एकेद्य प्रातरपरे एकेकस्य शरस्यैव एकोपि यत्र एको ललाटे मूर्ति एकोहमसहायो एण: क्रीडति एतच्चतुर्गुणं एतत्तय करव० एतत्सर्वे परिज्ञाय.. एतदनूपे वाच्यं एतदत्र. एतद्धिमशेषाणां एतद्रहस्यं .... एतस्मात्परमानन्दात् एतस्मादमृतं सुरैः एतस्मिन्दाक्षिणात्या शार्ङ्गधरपद्धतिः 2222 2069 3347 4655 1990 4136 2292 2917 567 3715 765 1070 905 3773 1976 2773 3267 3775 4375 4430 2698 3195 3343 3247 3905 एतस्मिन्मरु मण्डले एतस्मिन्मलया० एतस्मिन्वनमार्ग • । एतानि निःसहतनो ०, एतानि बालधवल ० एतानि सर्वदा.. एतान्येव तु बन्धाय एता याः प्रेक्षसे एतासु केतकि.. एते ते दुरतिक्रम एतेन गुणाः पङ्कज एतेषां नव चक्राणां एते हि जीवा:.. एतदक्षिण ● एतैयदि सुस्निग्वै० एभिर्दिनैस्तु एभिर्नाशितयो● एरण्डवीजप्रति • एलाकरणढेकीभि० एवं कदाचिन्नरकं एवं लेपत्र्यं एवं विधान्गजा जात्या एवंवित्रे भावि न ...... एवं वेधत्रयं एवं श्रमविधि एवं सर्वात्मना. एवं सिद्धो भवेत् . एवमेव हि यो ० 271 3596 465 4137 1772 1718 1648 900 914 3069 3639 ऐन्दवी वहति 2088 2221 783 4535 4257 4235 1085 3819 औं हैं। शिखा० एष बकः एष सूर्याशुसंतप्रो.. एष स्वर्गतरांगणी. एषा धर्मपताकिनी एहे हे रमणि... ऐ ऐन्द्रयां दिगवलोकि० पेशान्यां पतनं ऐशान्यां संप्राप्ति ० ऐहिका मुष्मिकान्.. 100.J ओ ओंकारो मदनद्विजस्य ...... …..... 1129 867 1020 3410 969 4390 4538 4119 1013 3882 1143 4361 4336 994 2200 1727 4529 4647 2033 4335 3060 1594 2349 1741 1877 4516 4611 2091 890 3836 3632 107 537 2717 2481 1740 2478 4453 3629 1733 ओ और्वाइवातिलुब्बा क कंसारिचरणो० कः प्रार्थ्यते मदन ककुभकरीरावेकत्र ककुभस्य फलं कङ्कहंसशशादानी कटकवं पृथग् कटी मुष्टिग्राद्या कटुतितकषाय० कठिनं वा मधुरं कण्टक्यकण्टकानां कण्ठमाकुच्य हृदये. कति पल्लविता.. कथमपि सखि कण्ठस्य तस्याः स्तन ० कण्ठस्य विद कण्ठे क एष तव कण्ठे चिन्तामणिज्ञेय कण्ठे रज्जु वढा.. कण्डूयते दक्षिण • कण्डूयमानः खलु कनि कति न... कतिपयदिन० कतिपयदिवस● कतिपयनिमेष● कथं ते व्यक्त ० कथय निपुणे कथमिह मनुष्य • कदम्बवृक्ष० कदर्थितस्या ● कनकरसममृण.. कनकस्य तु पञ्चाङ्गं.. कनिष्ठास्तं नमस्येरन् कन्दाग्रात्प्रोत्थितः कन्याकर्तित ...... कपिकच्छू च निज● कपिकच्छू० मद० कोतगृध्रकाकोल० कपोले जानक्या:. कपोले मार्जारीपय ०.. ० श्लोकानुक्रमणिका 431 796 555 2216 3015 1771 4242 4055 2261 1453 2202 4411 3329 3327 3176 1653 2984 2354 2350 कमलिनी मलिनी कम्पितं भीत० कम्पते गुण ० कम्पन्ते गिरयः कर किसलयं भूत्वा करझारग्वधा करभदयिते यत्तत्पीतं. करभदयिते यो सौ.... करबदरसदृश० करान्प्रसार्य रावणा करालैः पुरुषः करिकृष्णा श्वगन्धा करिणश्च हस्तिकर्णै ०. करिमदगन्धि० करिवर मदित ● करीषमध्ये करे च दक्षिणे करेण कण्डूयति करोति निर्मला ०. करोति नीडं भुविं करोति हुं हुं शुगिति करी धुनाना नव० कर्कशेन त चापेन कर्कोटिकार्कयो ● 938 697 कर्णस्त्वचं 1124 कर्णामृतं सूक्ति ० कर्णाग्रे पीडिते 155 1018 कर्णिकं काक● 3546 कर्णिकारस० 696 कर्णे चामर० 3512 कर्णे तालदलं. 140 कर्णे वृद्धा रवी 3025 कर्पासबी जमज्जानां 3231 227 कर्पूरं चन्दनं कुष्ठं कर्पूर भल्लातक 3198 कर्पूर मिश्र से हुण्ड ० कर्पूरमिश्रेण च 1489 2988 4318 कर्पूराम्बुनिषेक ० कर्मण: संचयात् . कर्मणा मनसा वाचा.. 3221 3225 कर्मणामिष्टदुष्टानां कर्षणान्वेषणे यातुः 4573 3990 3640 कर्षद्भिः सिचया... कलकणित गर्भेण .......... ७१५ 3793 1960 1850 1074 3706 2265 960 953 59 742 4535 3233 2316 3104 2286 3065 2531 2351 477 2509 2652 3841 1847 2864 279 144 1702 1778 2958 919 3952 2989 3237 3206 3002 3234 3210 3448 4239 1394 4452 2763 1277 570 ७१६ कलमाग्रनिर्गत ०. कलहप्रियाति ● 0 कलुषं कटुकं कल्पद्रुम न जानाति कल्पद्रुमोपि कालेन कल्याणं नः किमधिक ० कल्याणदो भवेत् कल्पान्तपवना ० कल्पान्ते कोधनस्य कल्यान्ते शमित ० कलोलैः स्थगयन् कवयः कालिदासाद्याः कवयः परितुष्यन्ति कविभिनृपसेवा ० कविरमरः कविवाक्या ० कवी नीमि. कञ्चिह्निपत्खड्ग कष्टदश्चिरिचिरीति कस्तूरीतिलकं वाले कस्त्वं भोः कथयामि . कस्त्वं शूली मृगय कस्मिन्स्वपित कस्य मरौ. कस्यिस्वन इव काकचचटी काकजङ्घाजटा काकजङ्कारसः काकतालीय योगेन काकमाची तथा काक्रमाची शिफा० 0 काकस्य दृष्टिहेतो काकाकल्यं यमा० काकिन्याः पच० काकुत्स्थेन शिरांसि काकः सह .. काकोदुग्वरिकाय.. काकोल: कलकण्टिका काचिन्निवारित० काचिन्मृगाक्षी काञ्चीगुणैर्विरचिता काञ्जिन समा काठिन्यमङ्गै· रखिले: काणा: कुब्जाश्च शार्ङ्गधरपद्धति: 4041 3106 2174 1242 987 1183 1989 4223 97 98 1089 175 158 195 176 169 172 3978 2687 3294 1046 कानि स्थानानि दरबा । कान्ताकलि कलयतु कन्तामुखं सुरत कान्तारः समरा० कान्ते कथंचिदित कान्ते तल्पमुवा. कान्च्छामः सुराः काम्याः क्रियास्तथा कामं कामदुधे कामं [प्रया कामं भवन्तु मधु ० कामं वनेषु कामः सवात्मना कामक्रोधादयः कामदो विजया कामपि श्रियमासाय कामुके भ्रमरः कायः कण्टक ० कायच्छिदत्वार्षिका कायस्थेनीदर • कारणोत्पन्न ०. कारञ्जीः कुञ्जयन्तो कार्य च शान्त ० कार्याकार्येषु काकोल • कार्यान्तरेष्वप्यनु० कालकूटादयो.. 95 560 556 4659 4379 2986 2991 1435 2921 2990 2497 4044 3063 4018 838 2184 3602 कासांचिद्धवल ० 3523 काष्ठं शिरसि सं० 519 3345 3037 3341 1339 कालज्ञ्जराः काल ० कालाग्निरुद्र कालानिक्रमणं कालेन क्षितिवारि ० काले नीलवलाहके कावेरीतीरभूमीरुह० कावेरीवारिवेल ● काव्यमय्यो काशाः क्षीरनिकाशाः कांश्चित्कल्पशतं काश्मीरगौरवपुषा०. काष्ठगोलयुगं काष्ठेश्व केशं किंशुक कलिका० ... किंशुकादपि गन्धाशा किशुकाद्गच्छ मा 3828 991 3466 2009 3384 3747 147 4519 495 252 1144 261 4195 4499 1979 460 3149 1039 4675 4043 3938 3851 2682 2657 2644 2861 4679 4301 786 4167 3876 3811 3809 171 3906 4166 3609 965 4514 1869 1866 3794 1540 1045 किंशुके किं शुक्रः कि कंदर्प करें कि करोति नरः.. कि कवेस्तस्य.. कि कान्त निर्दयतरं. किं कुलेन विशालेन. कि कृतेन न यत्र.. कि केकीव कि कौमुदी: शशि०. कि क्रमिष्यतेि.. कि क्रूरं स्त्री० कि क्वापि प्रलया० किंचित्कम्पित किंचित्कोपकला० किंचिदाश्रय..... किंचिन्मुद्रितपसवः किं जातोसि कि तथा क्रियते कितवा यं प्रशंसन्ति कि तेन किल.... कि तेन जातु जातेन कि ते नम्रतया कि त्वं न वोत्स किं त्वं निगूह से कि दूरेण पयोधरा कि दोर्भ्या किमु किं फलैः ० किं कि पृष्टेन द्रुततर किं ब्रूमो हरि० कि भूमी परितः कि मालति कि मालती कुसुम ● किंवाच्यो महिमा किंवा परेण कि वीरुपी भुवि. कि वृत्तान्तैः पर० कि व्यक्तीकुरुषे किमपि कान्त० किमप्यसाध्यं महती किमसि विमनाः कि माद्यन्वगुरु ० कियन्मात्रं जलं कीटगृहं कुटिलो कीटजग्धमि ● ........... श्लोकानुक्रमणिका 1372 कीतुकीत इति यो... कीर्तिः कैतववीर ● 4096 452 159 3182 कुङ्कमाई र सो ० कुचकुम्भी समालम्ब्य कुचावालोक्य. कुचेलिनं दन्त ० कुणपजलपयो ● 1485 1220 3269 887 कुपिते पुच्छसंस्थानं कुभो ज्येन दिनं कुमुदवनमपत्रि 4020 508 कुमुद्रशबले: 827 कुमुदेष्वधिकं भान्ति.. कुम्भकेन स्थिरं कुम्भे विद्य 3580 4070 326 3872 971 277 कुरङ्गकाटे सारङ्ग ० कुरु गम्भीराशयतां. कुर्यादाचमनाभावे कुर्यान्नीचजनाभ्यस्तां 14.82 कुर्वन्ति स्मरमन्दिरे. 1323 151 1004 कुर्वन्तु नाम जन 440 कुर्वन्नेवं यदा 3510 कुलगुरुरबलानो. 872 कुलत्थक्वायतो 128 कुले महति जातेन 1049 कुरबक कराघात ● कुरङ्गकिटिमत्स्यानां. कुल्माषदन्ति ● 3493 कुशं स्वर्ण सदा 4025 कुष्टपत्रसुरा० 3606 कुष्ट सैन्धवसं ० ० 1006 821 कुप्रैले मलयज ● कुसुमं कोशात क्याः 1096 कुसुमं फलमप्युप 213 कुसुमशयनेप्यङ्ग् 1062 कुसुमसुकुमार • 1227 कुसुमस्तबक ० कुसुमस्तबकैर्न स्राः कुसुमोल्लासिधम्मिल्ला, 1190 3749 1400 कुस्तुम्बरं निशा 1154 कूटसाक्षी मृषा ० 479 561 कूपे पानमधी● कूर्मः प्रथमे पुरुषे 1115 कूर्मसंस्थानगमनो 2257 कूर्मः पादोत्र यष्टि ० ७१७ 2686 1263 2130 3351 3950 657 2266 1689 1492 3734 951 3643 1833 3017 1269 2252 2231 1125 603 1514 3193 1032 4478 3077 2295 4181 2245 626 2244 2841 2881 1135 2148 3476 3797 264 1009 4222 2957 707 859 2197 1585 1248 ७१८ कूर्मो मूलवदालवाल • कूष्माण्डवार्ताक● कूष्माण्डीफलवन्● कृच्छ्र।च्चाप्यायते कृच्छेण कापि. कृतक कृतकै ● कृतज्ञ एह्येहि कृते पापेनु० कृते युगे महा.... कृतोपकारं प्रिय० कृतोपवास: कृत्तिकाभर ०. कृत्वापि कोशपानं.. ......... कृत्वा च सप्तखण्डं कृत्वापि पातकं कृत्वा रवं यः पुरतः कृत्वा विग्रह.... कृत्वा शिरो द्वारि कृपणसमृ० कृपणेन मृतेना० कृपणेन समो कृमयो भस्म विष्ठा कृमिरियवयष्टी कृशा केनासि त्वं.. कृशास त्यालीना कृशो दीघों लघु० कृष्णं तालु भवेद्यस्य कृष्णं वाहतु. कृष्ण तित्तिरिरितीह कृष्ण त्वं घन० कृष्ण त्वं नवयौवनोसि कृष्णद्वैपायना दी● कृष्णभूमिसु० कृष्णशिरोरुह ० कृष्णा कसेरु • कृष्णार्जुनानुरक्तापि कृष्णेनाम् गतेन कृष्णोरुणो वा.. कृष्णो वाजी भवेयः कृष्यारम्भादेने केका कर्णामृतं केकानिनाद ०. के गृह्णन्ति कत्रों • केनित्प्रथमजन्मानः शार्ङ्गधरपद्धतिः 2298 129 । केचिदज्ञान नो... केतकीकुसुमं केतकीपचकुष्ठैला ● 1022 1592 केतकीपचसदृशं 3524 केदारगाहसमये 3560 2345 714 1747 3589 1730 2897 835 3243 676 2660 3716 2429 383 338 के शोल्लुच्चन ० 386 4141 2308 3531 35 32 2258 1659 886 2729 1239 130 4350 4641 2823 2968 3655 4016 3117 1647 2516 केदारपाल्यां गेहे. के मास्ते क केनापि चम्पकतरो केनासीनः सुख● केपि स्वभाव के भूषयन्ति केलि कुरुष्व् केवले कुम्भके केशवं पनितं दृष्ट्वा के शस्त नादि० केशा: कालालि ● के शानाकुलयन् केश इमभस्मोल्मुक० केशे: केसर मालिका ० 868 2167 3192 4340 केसरं च जटाहीनं ... कैलासायित मद्रिभि० कैशिक: केशमूले कोकिल कल० कोकिलश्चत शिखरे कोकिला प्रिय को व्यस्त्रयोदश कोदण्डद्वयमध्य ०. कोपार्टिकचिदु कोपो यत्र कुटि० कोप्यन्यः कल्पवृक्षोयं कोप्येष खण्डित ०. कोयं द्वारि हरिः कोयं भ्रान्ति प्रकार०..... कोर्यान्प्राप्य न कोलशोणित मे दो ० कोशः स्फीततरः. कोशातकीदल ● कोहं को देशकाली कोहं ब्रूहि स को हि तुलामधि • कौपं वारि. कोपे पयसि कीमें संकोच ● 1437 822 3007 4638 2521 2519 3184 1003 1110 430 553 920 4385 527 3181 3067 3944 2623 3458 4060 1624 3641 1804 841 3784 2031 1916 4362 3567 3562 1222 3976 122 794 1534 2303 3322 2238 1404 4010 1196 933 932 1305 कौलेयके दक्षिण कौलेयको दक्षिण ● कौशिको दक्षिण की शेयं कृमिजं कौस्तुभमुरसि.. कन्दत्यवाष्प क्रमागतो हित० क्रयविक्रयकूट ● क्राका इति क्रोशित क्रामन्त्यः क्षतकोमल० क्रियतेनुक्रमः राष्टः क्रियाकलापान्वक्ष्यामि क्रियागुप्तादिकं क्रियामिच्छन्ति क्रियारूपा गुण ०. क्रियाशक्त्या विना क्रीं क्रीमिति क्रोमिति क्रीं क्रीमितीष्टार्थ ● क्रीडानाले ध्रुवः क्रीडारामं तु यः क्रीडासु च नरेन्द्राग क्रूरं व्यसनिनं क्रों क्रोमितीदं. क्रोधः स्मितं च क्रोशादन्तवेली • क्रोवः क्रीडनु व चाम्भोधी जन्म क्वचिडिझल्ली • कचित्कन्थावारी कचित्ताम्बूलाक्तः क्वचिदपि कूपं व प्रस्थितासि. क्क यासि खलु.. कौकामिति क्षेम क्वांक्कामिनि क्रीमिति कीवे धैर्य मद्य० क्षणं कान्ताराग०. क्षणं बालो भूला क्षण दृष्ट नष्ट● क्षणमापे विरहः क्षत्रसारभृतं क्षात्रेयस्योरसि क्षपाः क्षामीकृत्य क्षान्तं न क्षमया श्लोकानुक्रमणिका क्षिपेद्वाक्यशरान्.. क्षिप्त्वा शिरसि . क्षीणः क्षीणः समीप 2368 2353 2651 301 क्षीणांशुः शश० 1203 क्षीरं घृतं च 3164 क्षीरनिषिक्तं बीजं 1334 क्षीरसागर • 4035 क्षीराब्धेः कमलेव 2673 क्षीरिका कदली ०. 1270 क्षुतं प्रेतक्रियान्ते 13 क्षुत्क्षामोपि... क्षुद्र वासनया क्षुद्राः सन्ति क्षुद्राः संत्रासमेते 1828 21 1836 4274 क्षुद्राङ्गं सुदृढे 429! 2674 क्षेत्रपालस्य क्षेत्रे ग्रामो ग्रामे 2490 क्षेत्रे याताः कार्यक 1984 क्षमं विधत्ते कर० 2087 क्षोभं धत्ते यदापे. क्षोभपलायनभङ्ग ० क्षोमीं लेखावर्ति 1568 1331 2666 3165 2585 खं तथा स्वर • 1127 खचतुष्कं रदा खट्टा नितान्त ० 1120 4098 845 खड्डूं चर्म गदां खड्डूं प्रशस्तं 3700 2172 3610 74 2479 खड्गास्तिष्ठन्तु मत्ते ० 2665 1535 खड्ग न पश्येत्● खड्ङ्गेषु लक्षणं य०. 1271 खण्डं यस्य पर्द 4091 खदिरस्याग्भसा 767 3482 1926 3963 3869 4153 खर्जूरचिल्वलकुचा० खड्डः पद्मपलाश० खड़गूलगदा ● खड्डहस्तोरि ० खड्डालक्ष्मीम्ना खद्योतो द्योतते खद्वयं निवि० खनत्युत्तीर्य भूमि. खनन्ना खु● खरतुरगविग्निवेशित ० ७१९ 1512 3070 757 -3714 4384 2133 3515 4618 2101 2766 907 4201 773 3995 4625 1897 2699 2742 2667 3283 2581 3201 1911 4262 4057 1906 4688 4682 1901 578 4621 3966 4686 4661 4572 3034 738 1915 2749 911 2302 2229 ७२० खर्जूरालीढ० खर्जूरी द्विशिरस्का खलः सन्क्रिय • खलः सर्वप० खलानो कण्ट० खल्वाटो दिवसे ०. खादति किंचन खिन्नोसि मुञ्च ख्याता वयं समा.. ख्यातिं गमयति .....…….. गोदे कुरु • गच्छ गच्छसि चेरकान्त गच्छतो दक्षिणे गच्छन्ति काजि० गच्छाम्यच्युत ० गच्छेदेको न पन्थानं गजभुजंग गजा वशध्यासन गणयति गणने गणक ० गणयन्ति नाम • गण्डस्थलीगल● गतं तद्गाम्भीर्य गतः स कालो गतप्राया रात्रिः गतश्रीर्गणकान् गनास्तानन्त्रातृ ० गतास्ते विस्तीर्ण० गतिमा प्रयाणे. गते तस्मिन्मानी. गतेनापि न संवन्धो. गते प्रेमावन्धे... गतेपि वयसि ग्राह्या गत्वा गत्ला नि० गत्वा द्वारवर्ती गदा चक्रं तथा गन्तव्यं राजकुलं. गन्तुं सत्वरमी हसे गन्तर्विववदुदये गन्वरसागिरि ० गन्धर्वनगराकारः गन्वादिषु समा...... शार्ङ्गधरपद्धतिः 2953 । गन्धाय उत्तरं० 2206 गभीर नाभी हदस० गरीयः सौरभ्ये गर्जन्हरिः.. गर्ज वा वर्ष वा गर्जितबधिरी ० गजित्वा मेघवीरं 376 345 357 437 2619 78 गर्ने सरिद्रोवसि 3646 गईभो जायते. 148 । गर्भगृहे शय्यादौ गर्भाशयो धरा० 682 3393 2418 51 118 613 443 2600 4040 192 89 810 489 3713 गर्भिणीगर्भतो.. गलत्येका मूर्छा गलग्रन्थि तल०. ।गलितानीन्द्र० गले पाशस्तीत्र ०. गवादीना गवा सह क्रीडति.. गो पङ्काद्ब्राह्मण गाढतरनिवद्ध० गाढीलिङ्गन पूर्व ० गढालिङ्गनवामनीकृत ०. ● गाता कोकिल एव गात्रं कण्टकसंकटं गात्रं संकुचितं गात्रं ते मलिने गान्वारश्च निषाद● गायाने हसनि.. गायन्ति देवाः. 1318 4108 974 2649 746 4126 35 15 1425 692 4054 गुटिकात्रितयं 4654 गुडूच्यपामार्ग • O गायन्त निर गार्ग्यतालेन ध्रुवः गीननृत्यप्रिया.. गीतशास्त्र • गीने वाये च गीत्वा किमपि व्यावः गुञ्जाफलानि विंशति ० 1379 गुणदाषाश्च खड्गानो 3860 गुणयुक्तोप्यधो.. 3383 गुणवज्जन ● 3263 4123 गुणवदगुणवग गुणवन्तः किश्यन्ते 4539 गुणहीनं गुणा ० ... 1894 3348 1024 591 3883 860 596 2511 719 2548 4288 3242 3477 1756 4117 931 217 2608 646 382 3663 3683 1015 1042 4161 880 2050 579 688 1247 1983 3098 202 2076 522 2879 2880 2077 4650 344 291 1391 303 1753 गुणाः कुर्वन्ति मुणाः सर्वत्र गुणा गुणज्ञेषु गुणानी लक्षणं. गुणिनं जन ० गुणिनि गुण • गुणेषु क्रियतां गुणैः सर्वज्ञ गुणैरुत्तुगत गुणगौरव गुणो दूषणतो. गुरुतामुप० गुरुद्वयं भवे०. गुरुद्वन्द्वं लघु० गुरुप्रसादतो गुरुरेको भवे ० गुरुर्नायें भारः गुरुर्लघुद्द्रयं गुरूपदेशतः गुरूपदेशमा ० गृध्राकारोपि सेव्यः गृहभित्तिवप्र० गृहस्य पूर्व दि गृहिणी सचिवः गृहीतं ताम्बूलं गृहीतं योगनक्षत्रे • गृहीतं रेवति ● गृहीतं हस्त नक्षत्रे. गृहीत्वा गोमयं गेहे गृहेपि निवसन् गृहे प्रविश्य चे० गृहोपरि गृह ० गेहादङ्गणम ०. गेहान्नर्ध्वनिता गोकोलास्थिकरीषैः गोक्षुर केक्षुर कं गोक्षुरविदारिकाभव ० गोत्रस्थिति न गोपायन्ती विरहज● गोपालदामोदर ०. गोपालो न च गोपुच्छवल्मीक● गोपृष्ठदुर्वातरु ● गोमयगाढो● श्लोकानुक्रमणिका 290 292 295 1761 296 293 298 297 302 299 304 398 2030 2001 4485 2006 966 2003 4392 4468 1377 2588 2105 3998 3475 1886 2992 1890 2436 632 2431 2467 3478 2505 2311 3214 3215 241 3421 4 516 2482 2472 3232 । गौर इन्द्रोरु॑णो वहि गौरी चम्पक ० गौरीनखर ग्रन्थित्रयं भेद • ग्रन्थिप्रचुरा ग्रहणं शिथिलं ग्रामं निशायां खर ग्रामरागोद्भवा ग्रामाणा मुपशल्य ० ग्रामादी गच्छतां वामः ग्रामा हिर्ब्रजित्वा ग्रामारामामर ० ग्रामे गोश्वखरोष्ट्राद्या ग्रामे पुरे वा दिशि ग्रामेस्मिन्पथिकाय ग्रामोपशल्यतटिनी ० ग्रामोद्वासन हेतो. ग्रावाणो मणयो ग्रासादर्वमपि. ग्रासाद्गलित ● ग्रीवास्तम्भभूतः ग्रीष्मादित्य • ग्रीष्मीष्मप्लोष ० M घटं भिन्द्यात्पटं घटात्पटमुपायाति. घटो जन्मस्थानं घण्टाकर्णेवटे शेते घनघनमपि घनप्रवाल ● घनसंतमस० घनतिग्धाः सुबद्धाश्च घासग्रासं गृहाण घूघूशब्दः सदा.. घृतकुणपवचा घृतमधुसह● घृताक्तदुग्ध● घृते तैले तथादर्श घृतोद्वर्तनतो याति घृष्टे यस्मिन्भवेत् . घ्नन्तः शृङ्गैर्विषाणाभ्यां घ्रात्वा श्रोणी.. ७२१ 2338 816 535 4366 2218 1851 2425 2040 913 2733 2675 2787 4184 2513 3893 3959 2553 1084 643 1208 207 588 3855 1468 4218 505 2856 3573 2164 899 1620 928 2465 2232 3218 2949 4576 2877 4646 2751 586 ७२२ च चक्रं सैव्यं नृपः सेव्यो चक्र: पप्रच्छ पान्थं चक्राको विरही चक्षुः पूतं न्यसेत् ० चक्षुः स्पन्दनमात्रस्य चक्षुर्दद्यान्मनो चक्षुषी स्पन्दये ०. चङ्गपालो गुण ० चञ्चचन्चलचञ्चु० चञ्चलोलाञ्चलानि चञ्चत्कर्पूरचौरा चञ्चद्भजभ्रमित● चञ्चहदिश चटञ्चटिति चर्मणि चण्डालश्च चतुः पर्व च चतुः शतैश्च चतुः श्रुतिस्त्रिः चतु: सागरपर्यन्तां चतुरः सृजता चतुर्णी लक्षवृक्षाणां चतुर्थ हृदये चतुर्थेति स्नातां चतुर्दशव श्रुतय० चतुव रासकः चतुर्भिर बुँदैः चतुर्युगसहस्रेण चर्विंशति चर्माणि चतुर्विंशतिभिः चतुर्विंशाङ्गुलो चनर्विधः स चा० चतविधा नसा चतुर्ष्वपि समुद्रेषु चतुष्प राज० चतुष्पादस्य तुवाहे चत्वारिंशत्पअधिका चत्वारिं प्राक्तनानि चत्वारोप्यसिताः चन्दनं स्तननटे० नन्दनागरुकुष्टानि चन्द्रनागुरुकुटेश्च चन्ने विषवरान शार्ङ्गधरपद्धतिः 1378 1261 3595 4551 4445 641 1840 2053 572 3926 3812 4085 532 126 412 चन्द्रनैलादलो० चन्द्रमुखी मृग चन्द्रस्यान्योक्तयो चन्द्राक प्रेक्ष्य चपलतरतरंगे • चरणादूर्ध्वगीभूय.. चराचरंपु पिण्ड० चविला लक्ष्मणा चलकिसलयपाद: चलं तू वेधये ० चलत्कर्णानिलोद्भूत चलत्कामिमनोमीन ० चलत्तरलतृष्णेन चलत्येकेन पादेन चलन्ति येषां न चानकः स्वानुमानेन चानक धूम ०. चातकस्य खलु चापच्युतेव गुलिका चामरे श्रीकरं दिव्यं 1750 1821 2051 4555 चारुनूपुररणस्कृतं चारोष्टादशवर्णा ● चिकित्सा कथ्यते तेषां 1493 2095 4355 चित्तमित्यं प्र० 3758 2044 2023 4263 4264 1860 4295 1748 3075 3029 4024 2441 1972 1634 चिह्नं दर्दुर आदी. 2326 1654 चिह्नध्वजच्छत्र... चिपचारुपे चीत्कारैः सर्वतोपि 3739 3256 चुग्वनेषु परि Q 2843 चुम्वन्नी गण्डभिनी० 1013 तुलकर्जलपानेन चित्रं न तद्यदय ०. चित्रोत्कीर्णादपि चित्रोत्तर विष्णव चिदानन्दमये.. चिन्तनीया हि चिन्तां मुञ्च चिन्तिताभ्यधिकं. चिन्वंथौरचिकीर्पिता • चिबुकं हृदि वि०.. चिबुके यस्य लोमानि चिरविरहिणो रत्यु०. चिलि शूलि रवैौ. चित्रीति रवो मारुतः 3008 3092 28 2416 1092 2534 4306 2845 1685 1809 57. 3290 4157 1463 1571 770 857 854 2712 1413 3689 1987 2860 4521 1145 3494 2858 4345 1440 954 2535 3608 4409 1476 3682 2683 2684 2212 2664 2177 1570 3676 3945 2876 बुल्लीसीमांन गोरसां. चूतश्रेणी परिमल चूर्ण कुष्ठमुरा० चूर्ण तक्रभवं चूर्णकृत्य पलानि चूणीकृत्य खलि० चूर्णांकृतेषुङ्गाया. चूर्ण दत्तं वृशकृत् चूर्णिनेष्ट ड्रो० चेतः कर्षन्ति सप्त० चेतयन्निखिलं चेतश्चञ्चलया.. चेतोहरा युवतयः. चेलाञ्चलेन चल० चौरस्यान्यस्य वा पुंसः चौर्यावस्कन्दाहृत० च्युता दन्नाः च्युतामिन्दोर्लेखां छागशुभाशुभ ० छागदुग्न संविष्य छागी हरि छायां प्रकुर्वन्ति छाया फलानि छायावन्तो गत ० छायाशुष्का रक्ति ० छायासुप्तमृगः छायासु लाभं भुवि छित्त्वा पाश०. छिद्रान्वेषणतत्वरः छिन्धि पक्षानमीमां छिन्नवस्त्रं तु छिन्नेपि शस्त्र छिन्त्से ब्रह्मशिरो० छुच्छुन्दरीश्री ० छेदं केदं तथा... ज जङ्गे तदीये संतापं जडास्तपोभिः राम ० जनयिदा फल० जनानां रञ्जनं जनो दुर्वज्योंग लोकानुक्रमणिका 3941 3813 3253 2920 2818 2874 3126 3041 2254 2839 3200 3211 जम्बूभिः स्थलभाषा: 3910 जम्बूवृक्षस्य प्रा० 4323 4216 4130 3912 2744 2782 423 96 1123 1021 978 2911 जन्तोः प्रवर्तते जन्मस्थानं न खलु जन्मस्थे च तृतीये जन्मेन्दोरमले जन्मैव व्यर्थतां जम्बूचम्पक ● 3358 4175 2270 1837 3618 जम्बू त्रिवृता जम्बूपनसचूतानां जम्भारातीभकुम्भी • जम्मारिरेव जानाति जयति शार्ङ्गधर • जयत्यविरता.. जयन्तः शेखरो जयन्तश्च तथो • जयन्ति ते.. जयप्रियः कलापश्च जयाय यक्षः कृत ० जये धरित्र्याः जरायुजं मृतं जर्जर नृणा 5 जलधर जलभर ० जलनिबिडितवस्त्र ० जलं पिबन्नाञ्जलिना जलरहिते यदि जलवसुवातत्त्व० जल्पन्ति सार्वमन्येन 972 2489 जवो हि सप्तेः 9-40 3619 1600 जातिर्यातु 3151 जानिस्तस्य न.. 3989 जातीफलं च कस्तूरी जाङ्गलानूप ● जातः कूर्मः स.. 1161 जाते प्रवेशे भवति 1891 जाने वाश्वयुजे 4496 जाने विभूमे जानन्ति पशवो जानन्नपि नरो जाने कोपपरा० जाग्रतः कमलालक्ष्मी जाग्रत्स्वभावुभावती जिनेद्रा नासया जितरोप०. ७२३ 4240 1202 1724 3981 4149 2127 2219 2135 2315 2178 137 1169 17 4233 1978 2032 166 1997 2393 3085 3245 896 769 3850 622 2198 2808 1497 1556 2115 4154 352 893 3250 2598 1879 4557 1448 1321 3454 3361 4404 2924 216 ७२४ जित जितां शनै० जितेन्दुपद्मलावण्यं जिते लक्ष्मीर्मृते जिहागाछेदनं जीयासुः शकुलाकृते • जीर्णोपि कम० जावं हृदाश्रयं जीव: शिवः शिवो जीवाने जीवति नाथे जीवत्वाञ्चित्त ०. जीवन्नेव मृतो ० जीवन्तोपि मृताः पञ्च जीवन्मुक्त: सदेहोहं जीवाभावो विनि०. जीवामीति वियोगिनी जृम्भणवमन जृम्भ कृत्वा नभः जृम्भां प्रकुर्वेन् जै मनिश्च सुमन्तु ० ज्ञातं ज्ञातिजनैः... ज्ञात्वा कालं च ज्ञात्वा तु गर्भ ज्ञावानङ्गस्थिति ज्ञेयं लक्षं पदातीनां ज्येष्ठं पितृसृ० ज्येष्ठ: शार्ङ्गधर ० ज्येष्ठो भ्राता पितृ ज्योतिः स्थानानि च ज्वरदोषे समुत्पन्ने त तं सारमेयं पुरुषो तक योगाद्यथा तक्रवसा तृण● तटस्थमुद्धृतं तटाकान्योक्तय● तण्डुली गडूची तण्डूलीयकमूलानि तत आत्मभुवः. तत आनीय शुनके तत आयुःक्षये ततः किंचित्कृतं ततः कुमुदनाथेन शार्ङ्गधरपद्धतिः 4469 3326 1941 4031 81 910 4605 4504 3755 4238 3967 1375 4598 4405 3442 2361 2431 1488 4303 2853 2335 4501 2583 783 29 तत: कोकवधू० तत: परममाकाशं नतः प्रभाते नव०. ततः प्रसादितैस्तैस्तु 2872 2842 4282 2344 4330 1875 3624 ततश्चतुर्मुखस्य ततश्चनर्विधे ततस्तापिटरी० ततस्तु साधये ● ।तत्स्त्रिभुवने योगी । ततो गर्भस्थितः ततो जपेच प्रणवं तो दावानलान्योक्ति: ततो द्विखण्ड● 2375 3023 ततोपि ह्यङ्गुलं 3616 ततोप्यनुक्रमो ज्ञेयो ततो वाणेन 4601 2997 ततो ब्रह्मा द्विवा 3194 ततो यमाज्ञया 1913 725 G नतोधिकतराभ्यासाद्भवतः ततोधिकतराभ्यासाद्धूमि० ततो न जायते ततो नरो निजं ततोनिच्छस्य.. ततोर्जुनस्य नामानि ततो लक्ष्यमना ०... ततो विवेककथन ० ततो वीररसोक्तिः ततो व्यतीते ततोस्य छढ़िरेकी. तत्कर्म यन्न बन्याय ० तत्कालनिहतस्यो ० तत्कालहतगो० तत्कृतं यन्त्र केनापि तत्तद्रदन्यपि तत्तेजरतर नि० तत्र गोरक्षस० तत्र पद्मासनं तत्रात्मानं शरं तत्रापि निन्तनीयं तत्त्ववलान्नाडी० तथा न पूर्व कृत ० तथा सामान्यवृक्षोक्ति ० तथास्य तुल्यसंस्थानी तथैवाप्सु रसं 3733 4597 2337 1601 4280 53 3052 1881 4612 4326 4476 30 1968 4386 4388 4195 2346 4273 1633 14 1876 4279 4334 1908 4608 52 49 4610 2863 4346 2285 1764 1249 3536 1036 4373 4377 4595 2810 2816 3842 27 1578 4533 तथैव शकुन ० तदन्वयोद्भवाः. तदपकृतं तदर्ष मध्यमं तदा तदङ्गस्य विभर्ति तदात्वस्नातानां तदूर्ध्वमधिरूढा तदेतन्नारदादिभ्यो तदेव वह्निकुण्डं तदेवाजिद्माक्षं.. त यदि मुद्रिता तद्वाभिमुखं मुखं तद्वात्रिंशत्सहस्रैस्तु तनुत्वकर्णपादो तनुभूस्मृग्वालधयो. तन्नास्ति कारयनि तन्नितम्वस्य निन्दति . तन्मूलं गुरु ० तन्मूलशूलं तन्वयाः स्तनयुग्मेन तन्वङ्ग या गुरुसं० तन्वी पचावली तन्वी मुज्झितभूषण तपः परामर्श तप्ता मही विरहिणा तप्ते महाविरह० तमः स्तोमः पूर्वे तमसि वराक० तमसोन्ते परं तया सार्धं ततो तरंगय दृशोङ्गने. तरवः किं न जीवन्ति तरुणतरणितेज:0 तरुणीवर्णनं तरुण्यालिङ्गितः तरु मूलादिषु तरु विटपलता ● तरी तीरोद्भते.. तर्जनी मध्येमा तं वंदे पद्म० तवाङ्गणे सुन्दर तवैतद्वाचि.... तवैष विद्रुमच्छायो तस्मात्तु साधनं श्लोकानुक्रमणिका 33 2886 250 4680 3379 3834 3136 1947 4352 3538 3373 2273 3340 3408 4635 1272 तस्मात्परशुरामेण तस्मात्मजागरः तस्मादसिद्ध● तस्मात्सभ्यः तस्मिन्युद्धे क्षणेनैव तस्य भागे तथैव.. 3535 तस्याः शलाकाञ्जन ० 4261 तस्याङ्गिद्वितयं... तस्याभवत्सभ्य० 1587 2834 3694 3352 320 37 520 221 2166 803 1799 85 तस्मायुक्तः सदा तस्माद्राज्ञां हि 1265 842 3310 4443 तस्माद्विदित्वा तस्माद्वेगयुतं तस्मान्महीपती ना० तस्या महाविरह० तस्याः पद्मपलाशाक्ष्या ०. तस्याः पादनख ० तस्या मुखस्याति ० तस्यैव पश्चिमायां तस्यैवाभ्युदयो... 4069 3824 तान्सर्वानेकतः 3455 3521 4047 4305 4607 3659 1479 3839 तस्योर्ध्वं योगि० ताटङ्कमस्यास्तरले ० ताडितोपि.. तातः क्षीर निधिः ताप एवं यथा.. तापापहे सहृदये तापो नापगतः तो भक्षयित्वा । ताम्बूलं मुखरोग• तारतारतरै ● तार श्चाप्यमर ० तारा यान्ती सोमनाड्यां. तारास्ताः सर्प • तारिकां सैन्धवं तालीतरोरनुपकारि तालीदलं काञ्चन० ताले पादस्थिता ताले पादस्थिते तावत्कवि० तावत्सप्तसमुद्र ० तावद्गर्जन्ति वीर्यात् ० तावद्भयस्य तावद्भमन्ति सं०. ७२५ 1746 4227 4565 4450 2114 4537 1680 4050 1346 4019 4592 3:96 3180 3479 3355 3362 3320 2187 739 4304 3308 1327 1117 2253 4243 1168 923 3217 1416 544 2004 2725 2898 3051 1025 3307 2071 2072 187 1097 1574 1306 4344 ७२६ तिरोहितान्तानि नितान्त तिर्यविचङ्कमधो० तिर्यग्यस्य भवेत् तिलकास्त्रातक० तिलखलिविडङ्ग ० 0 तिलयष्टिमधुक तिलान्वितमहा • तिष्ठतां प्रचलतां तिस्रः कोठ्योर्ध● तीक्ष्णं रविस्तपति. तीरातीर मुपैति तीव्रे तपास लीना तीव्रो निदाघ ० तुण्डेन पुच्छं वि० तुम्बीवीजयव.. तुलनं धनु० तुलामारुह्य रविणा तुल्यं भूभृति तुल्यवर्णच्छद: तुल्यार्थ तुल्यसामर्थ्य. तुल्येपराधे तूलिको च्छीर्षके तृणादपि लघु० तृणानि भूमिरुदकं तृतीयं नाभिचक्रं.. तृतीया पञ्चमी तृतीया पूर्णकण्ठी.. तृषं वरायाः शमय ० तृषार्तै: सारङ्गैः तृषाक्षुष्यत्यास्ये तृष्णे त्वमपि तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं धैर्य तृष्णे देवि नमस्तुभ्यं या ते कौपीनधनाः ते क्षत्रियाः कुण्डलिनो तेजस्विनि क्षमासारे तेजस्विनि क्षमोपेते तेजः परं तिमतां तेजांसि यस्य तेजोवाय्वम्बुदगणे • तेजोहीने मही。 ते वन्यास्ते तेन सृष्टं स्व० तेनेश बहतो. शार्ङ्गधरपद्धतिः 3843 । नेनैकस्मिन्नेव तेभ्यश्च प्रच्युतं 4667 4666 ते वनस्पतयः 2199 तेषां मध्ये यस्तु 2282 ते सब्जनाः सुकवि ० 2239 ते सर्वे ज्ञाननिरताः तेजसादेव तौर्यत्रिनयचातुर्य व्यक्तसङ्गो जित ०. त्यजत मानमलं त्यजति भयमकृत ० त्यज दुर्जन त्यज निजगुणाभि । त्यजेत्स्वामिनमत्युग्रं त्यजेदेकं कुलस्य 3061 2618 608 3907 3597 1516 975 2671 3238 1830 1219 1204 883 1367 287 2432 400 642 4354 1725 1693 1088 1205 4148 त्यागभोगवि० त्रयोग्नयस्त्र ० 284 1599 289 165 4278 2092 त्रयो यस्य ललाटस्था त्रयोविंशतिवर्णा त्रासिता पक्षिणान्येन 2 त्रिनयनचूडा त्रिनयनजटावल्ली त्रिपर्व पञ्चपर्व त्रिफला नाग० त्रिफलां भावयित्वे • त्रिफलायास्तु त्रिभिवषैः त्रिविधमिह भवति. त्रिविधाः पुरुषा राजन् त्रिवृन्निशा० त्रिशतैर्मध्यम ० 424 420 त्रुठयते वा गुणो 4:26 त्रैलोक्यत्राणशीण्ड: 1224 3979 288 1399 4486 त्वक्सचाभ्यां जाती ०. लग्रंथितः श्रद्धैः. त्वं तावद्वहुवल्लभो त्वद्रूपामृतपान त्वद्रक्लं नेत्रपद्म० रणवीर त्वमेव चातका ० त्वयि वर्षति त्वं राजा वग० त्वरितं यानि त्वरितं वरितः शिष्यको. 2726 687 2125 9 4281 4235 1954 4471 3795 1545 734 1104 1370 1462 385 174 1651 1992 2732 3630 1749 3068 3035 3055 700 2322 1366 2918 1822 1827 4084 3252 1230 3571 3501 3363 1278 782 781 204 2693 1958 वो चित्तेन सदा O त्वां चिन्तापरि त्वामालिख्य प्रणय व्यङ्गुलायां दशा ० त्र्यहं गृहद्वारि द देशकाहि दशे० दंशाच याति दंशे स्थित्वा द्वि० दंष्ट संकटवक्ल ● दक्षिणं चेष्टितं.. दक्षिणगः प्रथमं दक्षिणतः प्रथमं दक्षिणदेशे शब्द दक्षिण नाडी पूर्ण दक्षिणकटेन दक्षिणमङ्गं पुंसः दक्षिणाशा प्रवृत्त० दक्षिणाङ्गं यदा.. दक्षिणे कलहः दक्षिणेनाङ्क्षिणा कर्णे दक्षिणे निजपक्षन्नो दक्षिणोरूतले दग्धा सा बकुला. दग्वेन दह्यते दग्वो विधिविधत्ते. दत्तात्रेयादिभिः दवा दिशि दिशि ददतो युध्यमानस्य दधिदूर्वाक्षत● दधि मधु नव० दधिमस्तु काचिक दन्ताः सप्त चलं दन्ताग्रनिर्भिन्न • दन्तोद्भेदं प्रवक्ष्यामि दंपत्योर्निशि दग्भारम्भोद्धुरं दयितावाहुपाशस्य दयितस्य कथा ० दरिद्रनिन्दा विज्ञेया ० दरिद्रस्य परा० दर्दुरक्रममास्थाय दर्पणार्पित मालोक्य लोकानुक्रमणिका 3550 दर्पणेषु परिभोग० दर्पान्धगन्धगज • 3487 3503 दवींकरस्य दंशः 1707 दवकरास्तु 2463 दर्शनचेष्टावर • 2902 2892 2891 4066 2360 2634 2643 2658 2724 2358 2542 397 2414 1739 2407 2626 4436 832 1754 3265 4364 4037 474 2563 2931 2234 964 87 1698 3743 1510 3330 3179 19 309 1844 117 दर्शितानि कलत्राणि दलं मलयजं मांसी दशकूपसमा वापी दशभिर्मणि दशमद्वारमार्गेण • दशविंशनि ० दशसप्तचतईत्यः दशाङ्गुलमिताः दशाङ्गोयं महाधूपो दशाएपञ्च दष्टकर अष्टकर दह्यमानाः सुती ० दयमानेपि हृदये दाडिमं तु द्विजे दातव्यं भोक्तव्यं दाता नीचोपि.. दाता बलि: प्रार्थयिता दाता सत्यवचाः दात्यूहाः सरसं दानं सवाश्रितं दद्याच दानं भोगो दानाय लक्ष्मी: दानार्थिनो... दाने तपास शौर्ये. दामोदरकराघात दामोदरमुदर ० दाराः परिभव दारिद्र्यानल ● दासे कृतागसि.. दासेरकस्य दासेरको रसत्येष. ७२७ 3744 1237 2889 2888 2688 1471 3255 2086 4300 -1596 2146 2828 1773 3258 2884 2943 375 3402 3146 469 281 448 3110 850 1508 390 463 929 1477 498 1162 4140 406 3657 1027 959 2678 2364 2454 दिक्कालस्वरचेष्टा दिवचेष्टितस्थान ● दिक्ष्वारटन्ती... 2395 दिक्स्थानचेष्टा०प्रदीप्तो दिक्स्थानचेष्टा प्रशान्तैः प्रश्नेषु. 2401 दिवस्थानचेष्टा० प्रशान्तैर्यथोत्तरं. 2388 दिनकराभिमुखो. दिनमवसितं 2416 1146 ७२८ दिनानि त्रीणि वा. दिनैः पञ्चदशे: दिवा निरीक्ष्य कर्तव्यं दिवि देवा भुवि दिव्यचक्षुरहं जातः दिव्योषधीनां लेपं. दिशां हाराकाराः दिशि ज्वलन्त्यां दिशि दिशि मृगयन्ते दिश्याद्वः शकुलाकृतिः दीनक्षपणोन्मत्त.. दीनेषु दाता ● दोनोन्नतचल● दीपादिगन्धं नो दीपोत्सर्व देव० दीपोपशमनं पुंसां दीप्तदिगाश्रय दीप्ते कार्ये नाडी दीप्ते तु ध्वनिता दीप्तोद्विग्रो विटपे दीप्तक्षुद्वेगयोगा ● दीर्घः सुमधुरः दीर्घजिहाविषाणश्च दीर्घपादः पथि दीर्घा तु तर्जनी दीर्घास्यदन्त दुःखेन श्लिष्यते दुःसहतापभयादिव दुग्धसेकं च दुग्धस्थाल्युपरि दुर्गे बहुविधं ज्ञेयं दुर्गाणि राज्ञा कार्याणि दुर्गा नदी शिथिल दुर्जनः परि०. दुर्तनहुताश०. दुर्जनदूषित ● दुर्दिवसे घनतिमिरे दुर्दैवप्रभवप्र० दुर्निवारतरा चैव. दुर्मन्त्रानृपति ० दुर्योधनः समर्थोपि दुर्वाराः स्मरमार्गणाः दुश्चरितैरेव दुष्टाविनीतशत्रूणां शार्ङ्गधरपद्धतिः 2453 । दुष्टैरपि निजैरेव 4259 1443 4343 3450 1902 3870 2446 दूरं सुन्दारे निर्गतासि 3720 दूरस्थोपि वली शत्रु० 123 दूरादुज्झति चम्पकं 2574 दूरादेव कृती जलि० दृक्पात: कमलासने० 3116 853 4586 2540 दुष्प्रापमम्वु दूतिकाप्रेषणं दूति त्वं तरुणी युवा दूर्वा घृतं यवा ० दूवी ङ्कर नृणा दूर्वी सतिक्ता 651 दृग्भङ्गभङ्गिमशते • दृढकायो ● दृढतरगलक • दृढमण्डुकिका कृष्णा.. वृंदासनीश्वतत्त्वज्ञः दृष्य दैत्य कुटुम्विनी• दृशा किंचित्किचि०. 2363 2801 2502 2486 दृशा दग्धं मनसिजं 4065 दृशा सपदि मीलितं. 4681 1588 2624 दृश्यं दृशां सहस्रे • दृश्यते पानगोष्ठीषु दृष्टः कातरनेत्रया दृष्टः शव: प्रवासे.. 1798 3103 1474 2251 दृष्टः श्रुतो वा भू० दृष्टमात्रेषु भावेषु 3835 दृष्ट मौलो सुत्र० दृष्टादृष्टिमो ददाति दृष्टि में प्रतिवेशिनि दृष्टे चन्द्रमसि दृष्टे लोचनवन्मना ०. 2539 1362 1361 1186 दृष्ट्वामेतपिशाच ० 354 153 476 3767 1157 1931 1533 1357 3753 1175 1411 दृष्टवा शास्त्रसमूहान् दृष्टुंकासनसंस्थिते दृष्टव विकृतं देवगन्धर्वयक्षाणां देवतातिथिविप्राणां पूजनं देवतातिथिविप्राणामदत्त्वा देव त्वं जय यस्य.. देव त्वद्यशसि.. देवत्वममरेश ० देवे त्वद्विजयप्रयाण ० देवदानवगन्धर्वाः .... 1439 957 39 3439 1711 937 2975 3390 1609 833 3859 75 3777 3032 1197 1627 1684 125 3764 3078 3684 3273 3647 3386 2573 2570 4217 2929 3672 3769 3480 3581 4570 2319 3575 4145 3109 1417 724 1223 1226 4520 1245 2107 47 देवदालीदलो● देवब्रह्मस्व • देवमार्गे ध्रुवं देवा दिक्पतयः देवाधिकारिणो देवानामसुराणां देवान्वितन्मनुष्याच देवालयं चत्वरं देवीं चतुर्थयामे देवी मप्सरसो देवो हरिर्व० देशाद्देशं गते. देशी रागेषु देशैरन्तरिता शतेश्च. देशोदयाय प्रतिम० देहार्पणे रक्त० देहि देहीति देहीति वक्त दैत्या नामधिपे देन्यं क्वचित्कचन 'देवं पुरुषकारेण 'देवाद्यद्यपि तुल्यो.. दोभ्य संयमितः दोलायां जघन दोषैर्यस्य विना दौर्जन्यमात्मनि द्यामारोहति वाञ्छति द्रवत्वात्सर्व० द्रविणस्पृहा द्राक्षावल्लीसमाकारः द्राधीयसा द्रुततर मितो● द्रुतद्वन्द्वं गुरु ० द्रुतद्वयं० ताले. द्रुतद्वयं• लघुनै • द्रुतमेकं भवे० तालोयं द्रुतमेकं भवे ० स ताल: द्रुतस्तु न भवेन्मूल ● द्वयमिदमत्यन्त • द्वात्रिंशद्दशन ० द्वादशाक्षरपादो.. द्वादशैव सहस्राणि द्वारं गृहस्य द्वार प्रदेश जघनं श्लोकानुक्रमणिका 2078 द्वारा देशेषु द्वाविंशदङ्गुले द्वाविमावम्भसि० 1313 4567 108 604 4541 638 621 3132 3091 740 4250 1955 3445 2554 3150 269 392 84 द्वाविमौ पुरुषी लोके न भूतो द्वाविमौ पुरुषी लोके पर ० द्वातिमी पुरुष लोके शिरः०, द्वाविमा पुरुष लोके द्वाविमो पुरुषी लोके सूर्य द्वाविमी पुरुषी लोके वर्ग ० द्वासप्ततिसह ● द्वि: शरं नामि० द्विगुणोत्तरा द्विघ्नद्वादशवर्णा द्विजा अपि न... ।द्वितीयो हठयोगश्च. द्वित्रिचतुःशावत्वं द्विधा विधाय शीतांशुं द्विधा हठ: स्यात् . ।द्विपदशन: ० द्विषष्टि च सहस्राणि द्वीपादन्यस्मादपि. 4107 459 74.9 द्वी हस्तौ मुष्टि • 3686 द्वचङ्गुलोन्मानमाकाशं 3278 2264 1031 1094 धत्तरमूलिका. धत्ते पडूजिनीतले धनप्रशंसा विज्ञेया 322 4179 धनं मित्रं प्रियं 2306 धममस्तीस्ति वाणिज्यं 193 धर्मवृद्धिरम्ल ● 941 धनुः संगति 2012 2019 2018 धनुः प्रमाणो निःसंधिः धनुश्चक्रं च कुन्तं ... धनेषु जीवित● धन्याः सूक्ष्मफल धन्यानां गिरिकन्दरे 2029 2008 2075 धन्यासि या कथयसि 3909 1199 1981 1918 3940 भरित्री धारयेत् 2409 धरोड़वं तु शकुनं ध धन्यास्ताः सखि धन्वी तु चलते धम्मिलं बद्ध० धमिलो भङ्गमेतु ७२९ 2510 1632 1551 1550 1546 1549 सुखिनौ... 1547 1933 1548 4307 280 4449 1993 1385 54 2500 3315 4372 3001 1921 441 1770 2805 2993 3837 18 2451 1446 2543 1928 1762 1721 425 1047 4155 3746 3748 1810 3174 3685 4532 2784 ७३० धर्मः प्रागेव चिन्त्यः. धर्मशास्त्रार्थ ० धर्मस्य विवृति० धर्माज्जन्म कुले धर्मे मतिर्भवतु वः बवलान्यातपत्राणि वाटीभयं स ऐशाने धातुवादेषु वित्ताशा धातोर्धात्वन्तर • धात्रीफलरसे० धान्ये पयो वा धान्यस्य राशी धान्याकनागर ० धाम्नः कुमारिका. धारा वातं धुनानाः, धारा शुभ्रा भवेत् धार्मिक पालन धावन्तः प्रतिवासरं धाविला सुसमाहितेन धिक्चेष्टितानि ० धिक्तस्य मन्दमनसः धिक्लां से कलि० विग्वारिदं.. धीरोनुरक्तो हस्तिन्यां धूप: सर्जर सो० धूपो घृतस्य धूलीभूसर ० धृतधनुषि शौर्य ० ध्यानव्याजमुपेत्य ध्यानेन जल • ध्रुवं जयोस्तीति ध्रुवमृदु मूल ● ध्रुवावर्ता दश प्रोक्ता. ध्वस्तः काव्योरु मेरुः ध्वस्तिः प्राप्तिस्तथा न कश्चिञ्चण्डकोपानां • न कश्चिदपि जानाति न कालः खड्ग ० न कालस्य न शकस्य न किंचित्केनचित् न कुर्यात्परदारेच्छा. न कुर्यादाभिचारो ० शार्ङ्गधरपद्धतिः 1405 1343 22 680 678 1383 2515 1539 2893 3012 2473 2527 4033 2840 3881 4636 1282 4109 4159 996 3323 194 865 1586 3016 2247 575 3965 131 2930 2387 2139 1649 3999 4451 1376 647 1320 3988 4241 1506 1526 न कुर्युयोग्य न कुलानामपि न केवलं मनुष्येषु न कोकिलाना ० न क्रोधयातुधानस्य . नखगुरु सिल्हक● नखदन्तविकारी न खनति खुरैः न गजानां सहस्रेण न गजैर्न नरैः न गणराग्रतो न गृह्णाति नम्नं क्षपणकं न च गन्धवहेन न च स्वर्गे न न चात्र परिहारो० न जाङ्गला न न जाने संमुखा • नटनारायणः न ताक न तच्छस्लेर्न.. ० न तज्जलं यन्त्र न तदस्ति जगत् ० न तद्भुक्तं न न तु हन्यान्मही ० नतोषणं निशा नद्रीज लङ्कश० नदीतटे वाथ रटन् न दैवमिति संचिन्त्य नद्या यद्यपरिभ्रष्टुं नद्यो नीचरता न द्विषन्ति न. नध्यातं पदं न ध्वानं कुरुषे ननु संदिरोति नन्दद्वयेन्दुवर्णा नन्दनरेन्द्र • नन्दन्ति मन्दाः श्रिय० नन्दयति कस्य न परालेपं न पाणिग्रच्छाद्यं नपुंसकमिति न पुत्रः पितरं. न पुत्रत्वेन पूज्यन्ते 2113 2754 444 892 1518 3260 2974 970 1363 1610 1464 926 4582 1010 1758 3044 2120 3522 2055 1016 1356 3904 4199 475 1349 2909 531 2670 454 615 814 1423 4152 967 3140 1988 381 4124 3866 83 3943 3451 1484 1486 2 न पुत्रायत्तमैश्वर्य न प्रारब्धं सिध्यति नभो जिघ्रन्ति ये... न महाव्यसनैः क्षीवः. न मया गोरस० नमस्तुङ्गशिर झुम्बि नमस्यामो देवा.. न मातार न दारेषु नमामि माम० न मुग्धदयिता० न मे दुःखं नमो भगवते नमो भगवासाय न यत्र गुणवत्. नयननिपाते ● नयननीरज किं नयनपथनिरो० नयनमसि जना० नयनविकरिरन्यं. नरकेभ्यः समु० न रथा न गजा नरपतिहित ● नरमांसवसारक्त ० नरस्यात्यन्तिके कार्ये. न रागाणां नराणामिव वृक्षाणां नलिनं मलिनं वि० नलिनीदल ● न लोकायतवादेन. नवं वयो हारि नवद्वारं महा० नवनीलमेघ ० नवमं ब्रह्मचक्रं न वित्तं दर्शयन् न विना परवा न विवेकं विना न विश्वसेदमित्रस्य न विषममृतं न विष्किन्ति ये. नवोक्तिजाति ● न शार्ङ्गवरपद्धतिः न शिवाय शिवा न शीते नाति ० न शृणोति यदा श्लोकानुक्रमणिका 1524 2776 1704 1507 540 60 436 1472 543 183 न श्वेतांशुवदन्ध न संपत्तिक्रिया • न सा विद्या 1194 3555 3336 न सा सभा न सोस्त्यतिशयो O... न सौख्यसौ ०. न स्त्रीजितः प्रमूढः न स्थातव्यं न स्नानमाचरेद्भुक्त्वा नष्टान्वेषे गच्छत न हया न च.. 3456 2347 नहीदृशं संवननं 3190 नाकारं न निरा० नागकेसरपुष्प ० नागकेसरपुष्पा नागच्छति प्रिय नागपचाणि नागविशेषे 594 755 3765 715 1907 1353 2304 2594 2060 नात्यर्थमर्था ० 2256 3301 557 1521 नाभि यावद्भवे० ।नाभिस्थाने ततो नाभिस्थोग्निः कपाल० 2083 4229 नाभिहत्कण्ठ ० नागानां जज्ञिरे नागेन रुक्मं नाग्निं मुखेनोपधमेल् . नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नाडिका वहति तापनी नातः परं कुल ० ० नावन्यानां निवासं नाध्यातः क्षुधितः नानावर्णैर्घटतं 73 4360 नाभूवन्भुवि 339 नाभैरवो गुद नाभेरूर्ध्वमध० 346 1965 नाभौ पुत्रफलं दत्ते 1301 । नाभी ब्रह्मा हृदि 377 1705 152 10 नाभ्यस्ता भुवि.. नाभ्यूर्ध्वमण्डले नायातः सखि निर्दयो नायाते प्रहरार्ध ०. नायिकावचनं नालसाः प्राप्नुवन्त्य 2445 4429 4490 नालस्यप्रसरो. ७३१ 1111 3046 337 1344 4204 300 1511 324 614 2764 3080 1470 4272 4627 3239 3185 3064 545 2885 3049 620 1498 2721 3752 433 1073 4428 2296 2803 4394 4412 3189 924 4393 4415 2533 4302 4151 4395 3617 3186 38 1432 1137 ७३२ नालिङ्गन्ति कुत्र० नालीका लघवो नालेनेव स्थित्वा नापीयसि नावज्ञानादवैदग्ध्या ० नाशयति घोणसीय ● नासाभ्रूमध्यदेशे नासिका वक्रत नारित यज्ञः स्त्रियाः नास्य भार ग्रहे. नाम्योच्छ्रायवती नास्त्यन्या तृष्णया. नाहं मांस न चा० नाहं रक्षोन भूतो. नि:शेषच्युतनि:श्वासा वदनं नि:श्वासोच्छ्रासयुक्तो नि:सरत्युदरतो निःसारस्य पदार्थस्य नि:सृतोहं करिष्यामि नि:स्नेहो याति निखिलेष्वपि या निच्छल्लिदारितं निज करनिकर • निजबीजेन रतान्ते निजा॑ांशुकावृतां निज कायच्छायां नित्यं च सान्त्वयेदेनं... नित्यं ब्रह्म यथा नित्यं वा सेव्यमाना ● नित्य मामलके नित्यमाचरतः नित्यमास्यं शुचि.. निदाघशरदो● निद्रादौ जागर • निद्रार्धमीलित● निभिदेवमहीपानां निन्दन्तु नीति ०. निन्द्यानि लोहगृङ्खल० निपय युधि निपाने गोचरस्थाने निपीयमानस्तवका निम्बकल्को भवेत् निम्ब कि बहुनो● .... ..... शार्ङ्गधरपद्धतिः 1243 । निम्वत्रयं समा० निम्बपचवचा 1788 839 ।निमित्तमु० 211 निमीलनाय पद्माना० 1077 नियोगिनः क्षत्रिय ० 2937 नियोगिभिविना 4396 निरङ्गं रौप्यपच० 4589 606 961 906 422 निरङ्गाः काञ्चिपाण्ठ्या निरर्थकं जन्म निरर्थकं जन्म निरवद्यानि पद्यानि निरुपद्रवनिष्पत्यै निर्गच्छन्नेव 4210 4088 निर्गत्य तोयादधि ० 3508 निर्गुणेष्वपि 3543 4489 2720 481 4327 4100 3133 3006 752 3204 3734 3832 1593 1558 3138 627 4138 612 3137 4492 3468 2123 225 2582 1607 1589 3806 4657 1040 निर्गुण्ड्याः सह● निर्दोष: शब्द० निर्ममत्वं विरागाय निर्याद: सलिला निर्यान्त्या रतिवेश्मनः निर्विकल्पे पदे.... निर्विशेषं यदा राजा निर्विषोपि यथा निर्वृत्ते सुरतोत्सव • निर्वेदाय नृप ० निर्व्याजा दयिते निविशत्यर्धमार्गे निवृत्ति: सुरत ० निशधे लीनानां.. निष्कन्दामरविन्दिनीं निष्कलङ्ककलये निष्कारणं निशान्ते. निष्कारणं यः प्र० निष्कारणं संमिलिता निष्पेषोत्यमहा० निष्प्रत्यूहम नल्प ०. नीचः समाश्रि० नीचेषु यावनी...... नीचैरवरोहन्त • नीचैर्यान्ती नीचं. नीरं वर्तुलमुर्वी नीरतार्थ तटस्थ • नीरन्ध्रं परिरभ्यते नीरसान्यपि ..... 2094 2969 360 743 2508 1332 4639 4623 568 762 146 2526 4332 2376 232 2987 1855 4421 2169 372 4480 1368 1297 3709 2525 3750 2625 45 3892 1214 464 1669 2426 2494 1055 124 356 559 2546 2700 2807 2417 3670 294 ● नीरस्याषी भूमे नीरागा मृगलाञ्छने. नीलपिण्डसमाङ्गं नीलीं हरिद्रां नीलोत्पलदल ● नीलोत्पलाभ०. नीवारप्रसवा • नीहाराकरसार ०. नीहाराच्चण्ड● नूनं दुग्धाब्धि नूनं बादल छाइ नूनमयं मे पापः नूनमाज्ञाकर स्तस्याः नृणां प्रयाणे भव नृत्यच्चन्द्र किणि नृपः कामासक्तो नृपस्य तस्य नृपाणां च नराणां नृपातिरोषागमनं नेत्ररोगाय यद्येको नेन्द्रियाणि न नेपथ्यादपि राजते नेष्टो गृहोपविष्ट नैतस्याः प्रसृति ० नैताः स्वयमुप ० नैर्ऋतकोणे नैर्ऋत्यां दूता नैवात्मनो विनाशं नैषा वेगं मृदु नो कामः प्रति ०. नोत्तरस्यौ प्रतीच्यां नोत्सङ्गे भक्षयेत् नोदन्वानर्यितामेति नो धर्माय यतो नोपभोक्तुमपि . नोपेक्षितव्यो नो मन्ये दृढबन्धनात् नो मल्लीमय ० नो रमेत रतं नो रविर्न च तमो नोर्ध्वजानुश्चिरं नौश्च दुर्जन न्यमोधेन तु यवका० न्यस्तं यथा मूर्ध्नि श्लोकानुक्रमणिका 2806 3488 4626 2112 180 4122 918 772 2158 251 550 न्यस्तानि दन्तवलयानि न्यासापहर्ता 2225 2476 374 3690 1233 1505 629 1433 4162 391 1304 934 820 3141 3590 624 362 2314 4115 प पक्कवंशत्वचा पक्कान्नमिव राजेन्द्र पक्षावृत्क्षिप्य पक्षे भक्ष्यग्रहणं पक्ष्मालीपिङ्ग० पङ्कज जलेषु . पङ्जासनलयेन 3452 पङ्कानुषङ्गं पथि 2603 3298 पामध्ये तु पञ्चत्वं तनुरेतु पञ्च धाराः प्रवक्ष्यामि 3888 .... 1390 4231 1287 2639 पञ्चमं कण्ठचक्रं. 2748 4255 3705 पञ्चविंशति 2549 पञ्चविंशाक्षरै ● 3942 पञ्चषष्टिसहस्राणि 788 पञ्चपादस्य तूद्राहे पञ्चभिः सप्तभिर्दन्तै • पञ्चभिलवणै ● ० पञ्चमेहनि.. पञ्च यत्र न ... पञ्चहस्त प्रमाणेन. पञ्चाङ्गं कृष्णा पञ्चाम्रा वीपये ०. पञ्चेन्द्रियमनो पटालने पत्यी नम०. पठतो नास्ति मूर्खत्वं. । पण्डिते हि गुणा:. पततु तवोरसि. पततो यस्य वै 0 पतन्ति खड्ग० पताका वज्जमुष्टि.. पतितान्प्रति ० पतिता मस्तके. पतितोपि करा० पतितोपि राहु पत्युर्यत्पतिता ● पचपुष्पफल ०. पचमूलान्वितां पचे मनुं. समालिख्य.. पचाणि कण्टकशतः. .... ७३३ 3333 721 1765 1340 573 2710 99 1134 3142 3917 2159 3428 1692 1970 1658 1785 4356 314 1465 3131 1994 1914 1640 2910 2096 4333 3673 1424 201 3695 4583 343 1797 718 2537 486 480 935 977 3030 2163 1012 ७३४ पथि निपनितां.. पढं तदिह नास्ति. पदद्वये यदा वर्ण० पदशब्दलीन ● पदस्थ: स्वरसंघात. पदस्थितस्य पच मुक्तास्तरल ०. पद्ममसन पद्मासनं प्रसिद्धं पनसलकुच 9 पनसाम्रमभूका ० पन्नगाः सन्ति बहुशो पयास निषिक्तं पयोधराकारभरो परदारपरद्रव्य०... परदारा न गन्तव्याः परदाराभि● परमाणोरापे परमिममुप परमो मरुत्स० परलोकहितं परस्पर गुणा १. परस्परानु परस्परेण क्षतयो:.. परस्य योनिँ गच्छन्तो ..... परात्परतरं परायें य: पीडा ०. परिचुम्बति संश्लिष्य परितोषयिता परिपतति पयो • परिभ्रमन्त्या भ्रमरी ० परिमलसुरभि० परिस्लानं पीन परिशुद्धामपि परिहरति वयो परीक्ष्य सत्कुलं परेषां केशदं परोपकारशून्यस्य पर्जन्य इव भूतानां पर्यङ्क: स्वास्तरण: पलायनमरीणां पलाशबीज ● पलाशशाखिनः पलाशाः काञ्चनारा० शार्ङ्गधरपद्धतिः 881 1044 1975 3497 पश्चिममूलं शान्तं. 1946 पश्चिममूले शान्ते. 487 । पश्चिमायां भवेत् पश्यति जिघ्रति 3282 4431 1796 2121 2128 1480 2134 3927 667 653 723 4256 72 793 671 3121 1929 3977 2551 690 1052 3785 पादांशपच० 347 पादाङ्गुष्ठेन भूमि 3588 3914 990 3401 पछिकाया गृह० पल्लीभुजेपसत्र्ये... पवनाज्जायते 355 3275 405 1513 1478 1283 3766 31 2947 2098 2110 पश्यन्हतो मन्मथ ०. पईयोदेति वियोगिनां. पाटलया वनमध्ये.. पाटलादाडिमी 9 पाठापथ्यावचा० पाठामूलं लिप्तं पाठा मूलं वि० पाठीन: कमठः कटि ० पाणी ताम्रघटी पाणी मा कुरु पाणी पद्मविया पातः पूष्णो भवति घात तालतः किमु पातालादूर्ध्वगमः पातालान्न वि० पातुं त्रीणि जगन्ति पातुं यस्य च दद्यात्.. पात्रमपात्री 9 पादन्यासं क्षिति ० पादा : पञ्चन खा ● पादाहृतं यदु १ पादाहतोपि पाढे पादे पञ्च पादे मूर्धनि पादे सर्वगुरा० पादी सुविस्तरौ पानमक्षास्तथा पानीयं नालिकेरी ० । पानीयं पातुमिच्छामि पान्तु वो जलद... पान्थजननी तथोमा .... पान्थावार इति पापिष्ठं दुर्भगा० पायं पायं पिब..... 2538 2530 1945 2779 2790 2760 2357 3356 3626 1014 2129 2970 2965 2916 133 4026 3461 3803 745 927 4080 2175 257 4017 2869 370 760 3009 3463 2825 265 361 2826 3569 2066 1792 1389 3807 530 113 2677 983 599 1151 पायात्पयोधि० पार्वती तोषिता पार्श्वस्फलिा... पार्श्वभ्यां स०. पाणि तु वाम० तु पाणि तु वाम पाणिभ्यां लिङ्ग ० पालने वालकष्टाय पाश्चात्यभाग ०.... पाश्चात्यैर्मरु मारुतै ● पाषाणखण्डेष्वपि ङ्गला कुररः सर्पः पिङ्गलाफेरुजम्बुक्यो पिङ्गलाय धरानीर० पिङ्गलायां यदा पिङ्गलायामिडाय.. पिङ्गला वामनिनदा पिङ्गलेडापर्यं पिचुमन्दनागकुसुमै • पिण्डं मज्जासु पितृमातृ विनाशाय विदधति तिमिरे विधाय कर्णौ च पिनाकफणिबालेन्दु ०. पिपि प्रिय सस० पिप्पलीमाष●● पिप्पली सैन्धवं पिबतस्ते शरा पिबति प्रसूति ० पिब पयः प्रसर पिशुनात्तस्करा० पिष्ट गृहीत च पिष्टाः क्षीराबु.. पिष्टान्नमशुभं सर्व पीठीप्रक्षालनेन पीतं नीलं तथा पीतं यत्र हिमं.. पीततुषारकिरणो पीते च तिलकषाये पीत्वा सुधाकर पीना कटि: सुवृत्त ० पीनोपयोधराः पीयूषं वपुषोस्य पीलूनां फलव ० .... श्लोकानुक्रमणिका 2100 587 3505 4408 4487 134 पुंप्रकृत्योः कथ पुंसः संबोधनं पुंसी सुखैक ०. पुंसो निजमनो● पुस्कोकिलमधुरो० पुजीभूतं प्रेम.. पुच्छे जानुनि कक्षाय पुटदग्धपद्मिनी● 4433 2506 4022 पुण्यानी पूर्ण.. पुण्ये ग्रामे. पुत्र मिचकलत्रेषु 3831 4099 4615 2550 पुनः कृत्वाद्भुतं.. पुनः पिङ्गलया पुनःपुनर्दक्षिण ० 2814 2812 पुनः शर्करया. 2815 पुनः सृष्टि: पु० 2654 पुनर्नवाजा ०. 4319 पुरंदरहरिहरी० पुरंदरसहस्राणि 2318 4293 पुरः स्थित्वा 2741 पुरमेकं जगति पुरस्तादुच्छ्रतश्चापि 3601 4580 63 3651 पुराणबाणत्यागाय. पुराभूदस्माकं. पुरा शाकंभरी ०. पुरा सपक्षा हरयो पुरा स्वर्गे सुखे. 3216 1783 2995 538 पुरो नुन्नः पुलकाङ्कित पुष्पं प्रवालोपहितं.. 1211 3021 पुष्पगन्धः सदा 2998 पुष्पवद्धार ये ०. 2269 पुष्पसाधारणे पुष्पेषोर भिषेक ● 4028 पुषैरपि न योद्धव्यं 2575 4656 पुष्यार्के मूला 921 पुष्यास्पोटिते 3648 पुष्येपराजिता ● 3236 पूरणात्पूर कं 4606 पूरणय विभि० 1629 पूर्णग्रन्थि सुपक्कं 3939 पूर्णानना समृद्ध्यै पूर्णे शतसहस्त्रे. 761 956 पूर्व गृहीत्वा व्यापारं ७३५ 4182 552 2082 4207 3093 71 1664 3229 3946 254 4089 689 4459 2404 1874 4269 3045 3633 4163 3517 4228 1579 3304 3558 2 1598 1561 588 1670 3318 1613 1835 2048 3337. 1298 2982 1893 2983 4380 2074 1769 2547 3985 2743 ७३६ पूर्व चेटी ततो. पूर्व दक्षिण पूर्व दक्षिणशब्दा पूर्व द्विरेफपरि० पूर्व यत्र समं पूर्व सारथिमारोप्य पूर्वजन्मजनितं पूर्वरूपकसंसिद्ध ० पूर्वस्मिन्दिवसे_दृष्टा पूर्वस्या करमर्द० पूर्वाभ्यस्तो मनो पूर्वाभ्यासस्य पूर्वा वा परां पूर्वेण यदि बद पूर्वोत्तरेण पोलो.. पृच्छाशकुनं वच्मि पृथक्चित समारुह्य पृथिवी दह्यते पृथुगगन कवन्ध ०. पृथुजठर ललाट: पृथुतरनितम्व पृथिव्यां की चिकीची ति पृथ्वी श्री मदनङ्ग ० पृष्ठवन्धं स्थिरं पृष्ठादागच्छन्ती पृष्ठाभिमुखपृष्ठे पृष्ठे च वामे... पृष्ठे निमित्ते श्रवणे पृष्ठेरो वां नव पृष्टो ब्रूते न सम्पं. पृष्ट्वाचार्य तु तलूजां पोतकी पिङ्गला काको पौनधुनिकं पौरस्यैर्दाक्षिणान्यैः पौरुषेयं तु यच्छाई •प्रकीर्णकेशामनवेक्ष्य प्रगल्भानामन्त० प्रजो संरक्षति नृपः प्रजा न रञ्जये ० प्रजापीडन संतापा● प्रज्ञागुप्तशरीरस्य. प्रणम्य सर्वदेवेशं प्रणयेन यमं प्रणश्यति गुडं. .... *** शार्ङ्गधरपद्धतिः प्रणीतक्षाप्रणीत प्रतिकूलतामुप प्रतिक्षण समुद्र सत् ० प्रतिगत मार्थ ०. प्रतिमानेषु विपुल ० प्रतिरजनि प्रति ०. प्रतिसूर्यदर्शनोल्का 4052 4457 2655 3802 3500 1904 458 2038 2522 2151 4365 1878 4591 प्रत्यासन्नसखी • 2182 2211 प्रत्युपकुर्वन् प्रत्यूहोपहनानां. प्रत्येकमेकं सततं 2327 610 4131 3583 3115 3095 2469 1260 4419 2731 2707 2653 2402 2470 1359 2340 2325 2762 1108 1759 655 3281 1284 1289 1291 1325 1942 4203 ! 2875 प्रत्यङ्गणं प्रतितरू. प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत प्रत्यालीटं तु. मत्यालीढे कृते. प्रत्यासन्नविवाह ० प्रथमं क्रियते प्रथमं चापमारोप्य प्रथमं पवेर्ध प्रथमं ब्रह्मचक्रं प्रथमं यौगिकं.. प्रथमं वामहस्तेन. प्रथमवयसि पीतं. प्रथमपुरुषे भुजंगः प्रथमेन जयेत् प्रदक्षिणावुत्तर ० प्रवन्धगात्रनिष्णातः प्रभवति मनसि प्रभुप्रसादे विश्वासं प्रमाणं निष्प्रमाणानां प्रमादाद्योगिनो प्रयाति वामे यदि प्रयातस्तं भानो श्रित प्रयोगं चोपसंहारं, प्रलयसहाय● प्रवहद्ब्राह्मणं प्रवीणो वाक्पटु प्रवृत्तिलक्षणा ● प्रवेशे निर्गमे चैव प्रवेशेल्पफला सेव प्रवेशे स्याद्दक्षिणः प्रशंसा महतो.. प्रशस्तचित्त शुनि प्रशान्तनादः शिखरे 1314 450 3667 3825 1577 3760 2580 885 1421 1791 1843 102 3880 260 2778 2444 1896 1829 1736 4351 1742 1814 1029 2190 4448 2389 1959 3081 1520 2774 4508 2669 3404 1884 510 617 1335 4517 2735 2737 2734 16 2394 2662 प्रशान्ते पुरावे प्रश्ने वरार्थ विहिते प्रसन्नाः कान्ति ०. प्रसरदलकाकीर्णे. प्रसरन्ति प्रताने ● प्रसह्य मणि ० प्रसादे वर्तस्व प्रसादो निष्फलो यस्य प्रसाधनानां दयिता ०. प्रसारितकरे प्रसार्य पादी विहित प्रसूनशृङ्गैर्मकरन्द०. प्रमृतियुगल ०. प्रस्थातुरस्रे यदि प्रस्थानं वलयैः कृतं प्रस्वेदमलदिग्धेनं प्रहरति न पञ्च० प्रहरविरती मध्य ० प्रहरिष्यन्प्रियं. प्राकाम्यमस्य व्यापि ० प्राकार गोपुर ० प्राचीनामलक● प्राच्यं दीप्तं मूलं प्राच्या रक्ष प्राणातिपातं स्तैन्यं प्राणानां च प्रियाया प्राणापानमयी . प्राणापानौ नाद • प्राणायामं विना प्राणायामस्य युक्तिस्तु प्राणायामा दश प्राणायामान्नरः प्राणायामाष्टकं.. प्राणायामै दहेद्दोषान् प्राणायामो लघुरत्वेको. प्राणेशमभिसरन्ती प्राणेश विज्ञप्तिरियं प्राणोपानः समान ● प्राणो हि दशधा प्रातःकुष्ठरजचूर्ण प्रातः सीमन्तिनीनां प्रातदिनेशाभिमुखो प्रातिभः श्रावणो प्राप्ताः श्रियः सकल श्लोकानुक्रमणिका 3696 2370 142 3899 2126 416 3565 1369 3159 1138 3878 3791 3048 2628 3424 प्रावरणैरङ्गार ० 4079 प्रावृत्य केवलं 526 प्रावृषेण्यस्य मालिन्यं.. प्रासादशैलद्रुम ● 3389 1429 4545 ● प्राप्ता जरा यौवन ● प्राप्तानपि न प्राप्ते भाद्रपदे प्राप्तेषु शृङ्गार ० प्राप्य ज्ञानद 3089 4297 4417 प्राप्यते गुणवतापि. प्राप्य प्रमाणकोणं प्रायः प्रमाणमेता ...... प्रायेण धनिना० प्रायेण ब्राह्मणः प्रायेण सुकरं प्रायो योग्यं धनु॰ प्रारब्धे रतिकेलि● प्रालेयशैल ● प्रियङ्ग गुञ्जा ० प्रियवरक र्कारी प्रियशतपटस्तेय.. प्रियसंगमाय बाही: 1565 2230 2772 प्रियसखि विपद् ० 1899 प्रियसखी सदृशं 635 प्रियस्य शिक्षा० प्रियातिथ्यादिकं प्रियादर्शनमेवा • प्रियाविरहित ● प्रीतोवदातवेषः 4442 4456 प्रेतधूमे विरे के 4466 प्रेरयति पर०. 4381 प्रेषक: प्रेष्यकः 2590 प्रोद्यत्प्रौढारविन्द ० 4438 प्रौढच्छेदानुरूपो ० 4447 3612 प्रोढे वयसि लक्षार्केदुम्बर ० प्लावयित्वा ततो ● 3441 4313 प्लुतमेकं द्रुतौ 4314 प्लुतमेकं भवे० लुतश्च गुरुरेकत्र 3254 3731 2421 4523 4112 फलं गृहीत्वा सहसा फलं तु शुद्ध ० ७३७ 4165 384 1766 3172 4253 3649 2775 2635 434 1612 3962 1760 3697 3925 3937 4530 768 2512 2235 2275 3708 2544 451 3796 42 41 3514 3447 2556 600 364 4064 3924 4071 3157 2267 4371 2021 2015 2026 2613 1776 ७३८ फलं दूरतरे ०. फलकुसुमपत्र० फलकुसुमविकारो फलकुसुमसंपदु फलस्य पायनं. फलान्यनेक● फलिन्यशोक● 0 0 फणिमण्डलि०. फुलेषु यः फेफे नगरनाशाय फेफे हूहू भुभू. वकोट ब्रूमः बदरी कदली. बदरी रोहित● बद्धः कर्मगुणैः. बद्धपद्मासनो बद्धसिद्धासनो वद्धस्य द्रव्यनि० वडा चर्मतृणाभ्यां वन्धनस्थोपि मातङ्ग ० वन्धयेरखेचरीं वन्वाय धावतां बन्धूकातिवान्धवो ० बब्बूलवन्दकं बब्बूलवृक्ष वरच तपस्वी. वहीं रोति वका बलान्नीता पार्श्व बलिकर्णदतीचाद्याः वलिभिर्मुख● वलिदान वलेन वामो याद बल्बलान्तस्त्वचं पिष्टां बहलैर्मृदुभिर्युक्तः बहिः शत्रम बहु जगद पुरस्ता ० बहुनात्र किमुक्तेन बहुभिर्वत किं बहूनामध्यसाराणां वडाशी बहुलीकच बागभङ्गं करा० वाभिर्य जडता शार्ङ्गधरपद्धतिः 1048 2313 2204 2228 1782 3014 2150 वाले नाथ विमुञ्च 2887 । वाले माले यमुच्चेर्न 825 वाले ललामलेखेयं वालग्रहोपशमनं वाला तन्वी मृदु ० वालस्यापि रवेः 2456 2455 वाला चन्दनमालिका० वालार्क प्रतभूमं वालेति गीयते विडालाक्ष: सुरा० विभेमि सखि सं० वित्राणे लयि. वीजं नरपलाङ्कनेल वीजधानी हृणा ०. 891 2109 2213 4322 4593 4602 2738 बुद्धेरहं ततः 2287 1209 4603 2461 3658 2985 2996 1496 3887 3678 1229 4.19 2072 2620 2878 1583 1249 3742 3506 2086 1326 1591 1863 1500 वीजपूरक ० वीजरलं वीज़मात्रादिवृक्षाणां वी और ङ्कुरितं बुद्धिपूर्वै तु यज्ज्ञानं बुद्धौ कलुष ० बुद्ध्या निरुक्ष्य बोधयन्ति न बोलला इति ब्रह्मनेच सुरा० ब्रह्मचर्यमलोभन ब्रह्मदण्डीशिफार्के. ब्रह्मद्वार मुखे ब्रह्मविष्णुशिव० यह्महत्या सु०. ब्रह्माण्डं कि०. ब्रह्माण्डच्छत्रदण्ड: ब्रह्माण्डमण्डली.. ब्रह्मा येन कु० ब्रह्मा हरौं हरी वाहां नारायणं वाहाणं भक्तिदानेन क्षत्रां चाहाणा: क्षेमकृत्येषु ब्राह्मणानावमन्येत वादाणा - भोजये ०. वादाणाय धनु० झणेषु नये. ब्राह्मणो ब्रह्मतीर्थेन 34 3671 282 3529 628 3135 3554 3829 3293 3118 3433 1160 2309 2137 2122 2081 2290 856 4402 4275 1319 4594 274 3020 704 4560 2849 4479 4349 702 256 127 263 435 4268 1882 1686 1611 1615 1509 1728 1720 1312 630 ब्राह्मण्यजागो● ब्राह्मण्यां कुन्द ० ब्राह्म मुहूर्त पुरुष ब्रूत नूतन नूतन्यस्या ० ब्रूते संप्रति चाहुवाण ० भ भक्तं रक्तं सदा भक्तिः प्रेयसि संश्रितेषु भक्ति प्रहाय दातुं भक्त द्वेषो जडे भक्षयेन्मधु भगवत्या भद्रकाल्या भगवन्तौ जगन्नेत्रे.. भगस्तु वैष्णवी भागेनि मदनः श्री० भगीरथाद्याः भग्नासु रिपुसेनासु भङ्क्त्वा भोक्तुं न... भजन्त्यास्तल्पान्तं. भट्टिाणि रिणि, भद्रं तस्य तरोः भद्रं ते सदृशं भद्रात्र ग्रामके त्वं. भद्रो मन्दो मृगो भयानकश्च वीभत्स० भयोद्यमे दीप्तदिशि भर्तृपिण्डे भर्तृपिण्डानृण● भल्लातकं समादाय. भल्लातकवृहती ● भल्लेन हृदयं भवति हृदयहारी भवन्त्यवामा भवभूति भवेद्भृकान शकुनो भवेयु: श्यामलाः भषन्दिनेशाभिमुखः भषन्नभीक्ष्णं भस्मन्यामेलितं भस्माङ्गुलि ० भस्मितदग्धज्वलित भस्मोद्धूलन ● श्लोकानुक्रमणिका 616 3148 1504 ।भागं षष्टिक भाग्यवन्तं प्रसूयेथाः भाति विन्यस्तकहार: 262 1256 भानुयुक्ता दिशो 242 भावशुद्धिर्मनुष्यैः भासो रामिल● भिक्षो मांसनिषेवणं भिन्दन्तश्चन्दनालीं भिन्दानो मानिनीनां. भीतानां परचक्रे 1517 3756 341 3031 2595 138 भीमश्यामप्रतनु०. भीरु: पलायमानो ० भीष्मग्रीष्मर्तु ० भुक्तं स्वादु फलं भुक्तानि यै ० भुजद्वयं जिघ्रति 449 4287 3418 भू: पर्यो निज 1244 4003 भूतानि यानीह भूनागलज्जा • 3598 भूनारी काञ्चन 3681 भूपानां धनिनां भपानी रसिकानां.. 2901 भूपाली हरिपाल ० भूमिं गतोपि जीवाते 2679 2362 3771 581 3895 भूमिमित्रं 1562 भूमौ चाश्वसकृ० 50 2645 भूमौ लग्नमही ० भूयो गर्जित ०. 720 भूरिभारभरा० 3961 भूरेणुदिग्धा नव० 3040 भूर्जः परोपकृतये 3228 भूसंपर्करजो० 1780 भूसृग्वालधिराताम्र० 1008 2365 178 2745 3071 2422 2439 2291 4063 भृङ्गरजः कन्याय भृङ्गाङ्ग नाजन ● भैकेन कणता भेकै: कोटरशायिभिः मैक्ष गृह्णन्गृहू° भैरवः पञ्चमो भोगा न भुक्ता भोजनं प्राप्य भोज्यं भोजन ● भो भो: करीन्द्र भो भोः कि किम० ७३९ 3056 442 3287 2636 675 188 4061 3814 3722 2529 1147 1936 500 979 980 2438 4097 2973 3000 730 2817 2978 2058 2783 1299 3058 2499 787 562 3980 1056 1274 2838 3219 799 1177 777 4559 2052 4150 4034 490 925 1152 ७४० भो भोः श्रीभोजदेव भो हंसास्ता ० भ्रमन्वनान्ते भ्रमय जलदा० भ्रमर भ्रमता.. भ्रमरान्योक्तय० भ्रमरी कथिता भ्रमात्प्रकीर्ण भ्रष्टं नृपतिकिरीटा० भ्रातः कष्टमहो भ्रातः काञ्चनलेप● भ्रातः कीर भ्रातः कोकिल भ्रातः पञ्जर लावक ०. भ्रातः पान्थ पथि भ्रातः पान्थ प्रसीद 0 त्रातर्वात भ्रातग्रम्यकुविन्द ० भ्रातश्चन्दन भ्रान्तं याचन० भ्राम्यच्चीत्कार चक्र ० भ्राभ्यञ्जले घटो भ्राम्यते यन्निरा०. भ्राम्यन्मन्दर भ्रुकुटीकुटिलललाट ० भ्रुवोः काचिल्लीला ● खूचक्रं सप्तमं भ्रूचातुर्यात्कुञ्चिता० भ्रूचाप निहित: भ्रूनेत्रादिक्रिया पल्लवं धनु०. भ्रूभङ्गे रचितेपि भ्रूभुँदैः कतिचि० भ्रूमध्यस्योपरि ० भ्रूरेखायुगलं भाति मकरीविरचन० मक्षिकाया विष मङ्गल्यानां तथा मज्जत्वम्भसि मञ्जिष्ठातिल ● मञ्जिष्ठोग्रासमूल मणि: शाणोल्लीट: शार्ङ्गधरपद्धतिः 1252 । मण्डपनन्द्यावर्त • 807 मण्डलीकृत्य 817 3453 ।मत्ताः शरतौ श्वानः 818 मत्तेभकुम्भपरि० 24. मत्तेभकुम्भपरि० मत्स्यकोलवसामांस० 1848 3913 1206 3406 1105 4164 1198 मदेकपुत्रा जननी. 876 मधुकरगणश्चतं 851 मधुकर तव मधुककुसुमगुञ्जा ० 3894 मधुगन्धिरत • मधु च विकसिते. मधुजीरकुगोरम्भा ०. 1184 मधुतगरगौर ० 993 मधुपानमदे 394 421 3857 मनुयष्टिसिता० मधुर्या मधु 1861 मधुसैन्धवकल० 4527 114 4032 3274 4358 3954 3502 3187 3380 मण्डाय स्वाहा इति चन्दनम् 77 2961 4685 4.38 मदनदहनशुष्यतू० मदनमवलोक्य मदर्थसंदष्टमृणाल ● 2280 2967 1529 0 .... मधुहा ग्राम० मध्यं पृष्ठाश्रितः मध्यत्रिवलीत्रिपथे. मध्यात्तयोर्मण्डलयो ० । मध्येोदिनं वेश्मनि . 3540 । मनसि निविशते 3763 मनो दृष्टिगतं ज्ञात्वा 4397 मनोनिर्वाण ० 3297 मध्यादुयोरेक● मध्याङ्केतिखरे. मध्याह्ने दव मध्ये तस्मिञ्शिशिर ० मनोमात्रं जगत्सर्व. मनोवाक्कर्मभि० मन्थायस्तार्णवा० । मन्दं निधेहि चरणो । मन्दं मुद्रितपांसवः मन्दश्चन्द्रकिरीट ० मन्दारद्रुमरन्ध्र मन्दारमाला ० मन्दोयं मलयानिल: मन्त्रतन्त्रार्पित ● 2145 569 2343 2424 3693 3951 2293 3413 824 4013 4012 829 815 2284 3099 3953 2847 3226 3177 2283 547 3213 712 2073 3346 2385 2384 3861 4014 2171 2488 3381 1841 4220 4221 1883 4074 3620 3871 1254 2300 67 3789 1351 मन्त्रमिति सप्त मन्त्रयोगो लय० मन्त्रेणानेन सलिल ०. मन्त्रोद्भावित ० मन्त्रिणा तस्य. मन्या महे मलय ०. मन्ये तदूरू संभाव्य मन्ये मायेय... मन्ये समाप्तलावण्ये मम करग्रहणाय मया कुमार्यापि मयूरचूलिका मयूरो वर्णकान् मरिचं सैन्धवं सर्पि मरुदेशे भवति मरी नास्त्येव मर्त्यप्राक्तनपुण्यस्य मर्दयित्वोष्ण मलदोषे समुत्पन्ने . मलयजगन्ध ० मलयाख्ये भवे ० मलयानिलमिलनो० मलिन हुतभु● मलोत्सर्ग गजेन्द्रस्य मल्लिका मुकुले मल्लिकामालभारिण्यः. O मस्त्रिगुरुस्लिलघु ० महतां प्रार्थनेनैव महद्भिरे घैस्तमसा ० महाक्षौहिणिका महाग्रीवो महावको महाघोणा महा महातरुव भव महात्मानोनु०. महानुभाव महापथं प्रवि.. महाप्रलयमारुत० महामुद्रां नभो० महिषीमलमिलित० महिष्या हृष्टया महीघृतसुगन्धाश्च महीपतेः सन्ति महेशस्त्वां धत्ते महादेयं पञ्च ० श्लोकानुक्रमणिका 2596 4347 2927 माघेन वि० 4158 4230 1067 3357 4090 3350 513 मातर्धर्मपरे 3762 3246 729 2862 2210 1150 2792 3004 2855 3112 2002 3788 3867 1207 माकन्दपूल ० मा गच्छ प्रमदा मा चक्र चक्रि० मा जीवन्यः माणिक्यं तरणे. माणिक्यद्रव मातङ्गकुम्भसं० मातङ्गैरपि यै。 । मातर्मेदिनि तात मा तात संपदा० मा तात साहसं माता पिता गुरु ०. मातुलुङ्ग रजनी मातुलो यस्य मात्रा स्वस्रा दुहित्रा मात्वं तात... माद्यद्दिग्गजदान ● माद्यन्मातङ्गकुम्भ० मांधाता स मही.. मानवावयव ० मानव्याधिनिपीडिता मानापमानौ यावेती मानिनीजनविलोचन ● 3786 3642 मानुष्यं प्राप्य माने ग्लायिनि मानोन्नतेत्यसहने ● 2064 220 3594 1917 1582 1701 1035 223 मार्ग देहि पदं 321 मार्गे कर्दम० 4400 मार्गे पडूचिते. 4073 मार्गो भूरिमरु ० 4407 मार्जारमहिषयुद्धं मार्जाराक्षः कपिलः मार्जारी हिमवालुका. 3230 1342 4683 167 ।मांसं मृगाणी मांसवेधं ततः मासि मासि समा. 1058 2366 माहिषकरीषमंत्रे ०. मा भैष्ट नैते ०. मारयन्त्या जन मारुते विशति दक्षिण • मारुयां शस्त्रसरो० मारोदीश्चिर मेहि ७४१ 3249 3496 185 1257 266 1418 877 3328 1576 580 4095 1322 1309 1347 2149 4006 654 1310 1131 4072 4002 2606 3542 4550 3645 716 4178 3547 3964 3365 2719 2477 408 589 963 3614 776 2579 2830 3261 1536 1737 483 2297 ७४२ माहिषघृतसह ० मितं ददाति हि मितमायुर्वयो मित्रं कलत्र० मित्रं स्वच्छतया मित्रद्रुहः कृत ० मित्र स्वजनवन्धूनां मित्रे कापि गते मीनकोलवसा० मुकुन्द दामोदर मुक्ताफलं तरी: मुक्ताभा नृकपाल ० मुक्तो मनपरि० मुखं तस्याः स्मित मुखं पाण्डुच्छार्य मुखं विकसित मुखकृतविस०.. मुखमात्रेण मुखे चन्द्रकसंवीतो मुखेम चन्द्रकान्तेन मुखन नोद्भिरत्यूर्ध्वं मुखे यद्वैर स्यं. मुखे रथा गजा ०. मुखे हारावाप्ति० मुग्धस्य ते वद मुग्धा स्वप्नसमागते मुग्धे किं नखरैः मुग्धे तवास्मि दयिता मुग्धे दोर्लतिकां निधाय मुग्धे धानुकता मुग्धे प्रसारयसि मुञ्चति मुञ्चति कोशं मुञ्चतो घुरघुरा० मुण्डनवपन ० मुण्डा: सर्वे शुभदा: मुण्डी चूर्णकषायेण.. मुण्डी जटी वल्कल● मुण्डो जटिलो नग्न० मुधवैते वय ० मुनेः कल्याण मुरारातिर्लक्ष्मी मुसलोखले मूकीभूय तमेव मूत्रं निजं लेढि शार्ङ्गधरपद्धतिः 3224 4011 4092 4125 1554 701 1438 3599 2288 सलबन्धं च यो 732 मलादेव फलस्य ।मलाधारस्थितं 3183 106 मृगच्छागादि० 3574 मृगयुमृगयां गच्छन् 3472 मृगाङ्कीयं धत्ते.. मृगी खरं यदा मृगी वृषमजा मंगेन्द्र वा मुंगेभ्यो रक्ष्यते 160 1646 मृगर्नष्टं मृगो वेत्ति शिशु० 3371 1053 249 मृग्यो वा कृष्ण ० मृणालनाल मृते भर्तरि या.. मृत्युः शरीर ० 1922 1262 3430 मृत्योविभषि किं मृदुसंहतताम्रोष्टा 3409 3553 3699 3419 3654 3332 1266 मेघै मेंदुरमम्बरं मेघो मल्लारिका 2382 2560 2820 3248 4173 4030 मोक्षणे चैव 4245 मोक्षद्द्वार प्र० 3024 मोट्टायितं कुट्टमिनं. 3422 3277 3826 मत्रं विधायाभिमुखं मूखों हि जल्पां मूर्छितं नैव विकलं मूर्तिमन्तमपि 843 2371 मूर्ध्नि तरोह मूलं भुजगे० मूलं सुवर्ण० मूलं हि शालपर्ण्याः मृदूनां स्वादूनां मृदो: परिभवो नित्यं.. मुद्देहिकाल्पदेहापि मृद्रङ्गि कटिनो मैघाटोप: स्तनित ० मेधावी वाप मेहाते शुभप्रदेशे.. । मेघैव्योम नवा ० मेरु : स्थितोति ० 1068 मो भूमिः श्रिय ० 2433 मोहादवाचि मौनादस्तमितैव मौनी पादप्र० 2599 417 1935 3653 2498 999 2914 2844 4416 1037 4475 713 2713 3627 3130 3127 901 902 903 1948 2753 4632 607 380 4172 2833 1005 1397 4614 3339 3873 69 2056 1336 2359 3900 4049 1853 4196 3156 2065 695 61 286 सोलि: स्वर्णकिरीट० मौली सन्मणयो ग्यर रतजन ० स्त्रदीयस्त्वाधिक्यान्न त्रियमाणं मृतं य यः करोत्यसकृन्मूत्रं यः कृष्णं कुरुते यः कृष्णाण्डः श्वेतो यः कौमारहरः स एवं यक्षः पुरस्तावनि० यक्षो भपन्नम्बर यक्षोर्चनीयो विधिना.. यक्षो हरिद्रामिष ० यच्चास्ति मित यच्छक्यं ग्रसितुं यज्जातोसि पयो० यज्जीव्यते क्षणमपि यज्ञदानतपस्तीर्थ ● यतः सत्यं ततो.. यतो गजैविना. यतोयं सर्वजन्तूनां. यतो यतोङ्गादप यत्कण्ठे गरलं. यत्करोत्यरर्ति यत्नादपि कः यत्नोत्थापनमात्र ० यत्पद्ममादित्सु तव० यत्पादाः शिरसा यत्पूर्व पवनाग्नि० यत्र कामावसायित्वं यत्र तत्र स्थिता • यत्र न मदनविकारः यत्र यत्र हतः यत्रास्य स्थानं यत्रैवोत्पद्यते यत्रोदारा दारा यत्सत्यव्रतभङ्ग ० यत्सद्गुणोपि सरलो० यत्का इति त्रि० यथाकाशवदेकात्मा यथा जयं जलेन यथा यजेत्तथा श्लोकानुक्रमणिका 1188 । यथा नयाते कैलासं 1174 2062 यथा निशा सर्व०.. यथा पर्वतधातूनां यथा प्रयुक्तः 1007 4169 । यथावीजाङ्करः यथामिषं जले.. यथा यथा विशय ० 1668 864 2822 3768 2609 2390 2341 2612 4254 1308 यथा यथास्याः कुचयोः. यथा यथैव.. यथा रजोभिः. यथार्करश्मिसं० यथा वातस्य 1172 4543 2507 3666 1934 4546 1873 3956 4081 1198 2480 4493 यथाशक्ति नि० यथा सोग्निस्तदमृतं यथा हिमप्रभा.. 4494 4460 यथा हि साधितः यथेयं वाग्देवी. 758 1481 685 1563 1560 यदशकान्तः 3074 यदक्षिभूलता 3375 यथैव दर्दुरो यथैवमवमन्यन्ते यथैवोत्पलनालेन यथोदिते दिनकरे. यदमी दशन्ति यदमरशतैः सिन्धोः 502 379 यदम्बुकणमादाय 873 यदर्ज्यते परि० 4056 यदस्माभिर्दृष्टं 3660 747 यदा किंचिज्ज्ञोहं यदा च नद्युत्तरणे यदा तु स नृप० यदा त्वं चन्द्रोभूः यदा दक्षिणपादस्थ यदान्यत्र मनो यदि कण्टकही ना. यदि नाम दैव यदि प्रियावियोगे • यदि भवति कर्णिकारः यदि मत्तोसि यदि वर्ष सहस्राणि यदि वहति वामनाडी ० यदि वा मधु०. यदि वेतसो ● । यदि वा निजपुंश्चि ७४३ 2061 4548 4439 4477 1292 338 3270 3285 372 4248 4613 4237 4458 4413 4502 4441 182 4387 4558 4378 4209 595 4059 244 3319 789 378 4128 4177 2646 4232 3564 2356 4497 2205 811 3449 2207 936 4212 2723 3209 2176 2428 ७४२ यदि श्वा पललं कृत्वा.. यदि समरमपास्य यदि सहदेवी • यदि स्मरामि तां यदीच्छसि वशीकर्ते यदुक्तं ब्रह्मणः यद्गम्यं गुरु यद्ददासि विशि० यदेडायां मरुत्तत्वं. यदेतच्चन्द्रान्त यदेतत्कामिन्या यदेतद्ध्यानमाख्यातं यदेतन्नेत्राम्भ :. यदैव भर्ता जानीयात् . यद्यपि गुणोघ● यद्यपि चन्दन यद्यपि दिशि दिशि यद्यपि न भवति यद्यपि बद्धः शैले: यद्यपि बहुगुण यद्यपि शिरोधिरोहति यद्यपि स्वच्छभावेन यद्याददाते च वलिं यद्युत्तरन्तस्त्रस्यन्ते यहाँका दक्षिणगा यद्वै रूप्यमनाथ • यद्वद्वनमसिंहं यद्वीचीभिः सृशसि यद्रात्री रहसि .. यन्त्र माति तदङ्गेषु यन्नागा मदभिन्न ० यन्नामकः श्वा प्र० यन्निमित्तं भवेत् यन्मनोरथशतैः यन्मध्ये यच्च यन्मुक्तामणयो● यन्त्राकृष्टसुवर्ण ● यः पल्लवैः क्रीडति यः पीयूषसहो यं प्राप्य क्षितिपः यं लोकं वाजि ० ययोरेव समं यवतिलनिशा० यवागू चापि पवने .. शार्ङ्गधरपद्धतिः 2435 3972 3202 3462 1426 1943 3561 276 2813 1563 4170 1401 1171 495 1995 1121 1026 1078 149 1756 2079 380 2752 2706 681 2381 1461 453 4121 1112 यः शौर्यावधि ० यः पड़िशतिवर्णा यः संतापमपा • 154 2614 1164 4649 1697 1475 2278 4511 यः संबद्धो यो यः सैन्ये रमर ० यशोदया मण्डित यश्च सर्वात्मको. यष्टीमचूकपुष्पाणि. यशस्करे कर्मणि. यस्तु प्रत्थाहरेत् यस्तु भन्नेषु सैन्येषु यस्तु संरोप ये ० यः स्नाति धूल्यां यस्मादथिंजनो यस्मिस्तित्तिरपक्ष ० यस्मिन्कुले यः यस्मिन्क्षेत्रे.. यस्मिन्खड्ने शरीरं यस्मिन्देश यथा यस्मिन्नुच्चै ० । यस्मिन्नवाधिकं यस्मिन्बुद्रुद यस्मिन्यास्मस्तु कु० यस्मिन्यस्मिन्यदा. 698 1564 यस्मिन्स्थाने क्षणं 1090 3741 3342 यस्मिन्वंश यस्मिन्वस्तनि ममता. यस्मै ददाति विवरं यस्य कस्यापि पुष्पस्य.. यस्य चाप्रिय ०. यस्य तृणसमा. यस्य धर्मावहीनस्य यस्य नास्ति स्वयं. यस्य पाढा: सिताः सर्वे तथा.. यस्य पादाः सिताः सर्वे पुच्छं यस्य प्रातः सुस्थितस्य यस्य बस्तसमो यस्य यस्य त यस्य वज्जमणेर्भेदे यस्य वें स्नात यस्यां स केसरि० यस्याः कुसुमशय्यापि यस्याः संगम० यस्याकर्ण्य वचः 917 1995 809 1667 3721 1231 4234 2250 1406 4465 1932 2090 2495 1041 4628 1925 2209 4660 2791 952 1382 1 4536 4513 363 4171 4554 1176 2243 1428 1857 666 413 1644 1645 2440 4577 4652 1099 4578 1213 3997 830 846 48 यस्याङ्गानां. यस्याङ्गे स्थूलरेखा यस्याग्रे दृश्यते यस्थादी व्रज यस्याभ्यासप्रसादेन यस्याधी दृश्यते यस्य प्रवहति यस्यापि हन्यते. यस्या महत्त्वभाजो. यस्यावन्ध्य यस्यासीन्नव० यस्यास्ति वित्तं यस्योटजेपि वसतो. यास्त्रिफलाशफरी याः पश्यन्ति प्रियं.. यचिनव्या गुरो० यातं यौवनमधुना.. याता: किं न मिलन्ति याता यान्ति च यातीतः पान्थ पन्थाः यात्रामङ्गलसंविधान ० यात्रायां गच्छत यात्रायां तित्तिरि ०. यात्राया मुच्चरन्वाम० यात्रास्वपि वाम० यात्रोद्यमें सैन्य यानि मिथ्या यान्ति प्रसाद या बिम्बोष्टरूचिः क यामीति प्रियपृष्टायाः या मेदिनी काश० यां यां प्रियः या याति मौनिनी यावतः कुरुते यावत्फलोदय ०. यावत्स्वस्थमिदं. यावदिनानि यावद्यावत्कुवलय ०. या वहति तत्र या संख्या रोमकूपाणां यासां कटाक्षविशिखैः यासां सत्यपि यास्यामीति समुद्यतस्य या स्वसद्मनि श्लोकानुक्रमणिका 2895 । युक्तियुक्तं प्रगृह्णीयात् 4648 युत्तयानया भवत् 4663 युक्त्या संतरतो 968 1717 युगे युगे च 4662 2800 4579 1155 916 955 333 2786 युगान्तकाल ०. युधिष्ठिरोसि भी मोसि. युद्धं विधातुं चलित० युद्धवादरत • यु.द्वार्थि नोर्नाम० युद्धोद्यतयो राज्ञोः युद्धचने पक्षि० यूये शकारिदेवानां ये कुण्ठी कृतवल्लभ ये गृह्णन्ति हठा०. 3434 ये जन्मादिशुभाशुभे ये जाते व्यसने 2233 1832 4160 3465 150 1273 3437 2647 2727 2739 2640 2672 1311 4455 2089 3316 2558 1696 3299 ये जात्या लघव: ये तत्र लीना:. ये दीनेषु दया० दोलाकैलिकाराः ये येन केनचिदा० येन जीवति जीवो येन स्वां विनिहत्य येनाहूतः समभ्येति येनानन्दमये येनानर्गल ● येनामोदिनि येनोन्मथ्य तमांसि ये पूर्व परिपालिताः ये राजपुत्राः ये वर्धिताः. 3396 3387 2226 3525 2705 4139 1023 ये संतोषसुख● येषु येषु दृढा 679 ये संसत्सु . येषां निमेषो ० येषां वल्लभया समं. ये सूक्तीन्दुकला यैर्बुधाः कथयन्त्याशु योगयुक्तः सदा योगिचर्या ततः योगिनां ज्ञान ० 3079 योगिना सततं 3435 योजनशेषे नगर 171 यो दिव्याम्बु.... ७४५ 1452 4498 4205 4021 1316 1228 2615 2798 2379 2378 270 1602 3726 1109 2320 248 792 4270 228 3816 4549 4317 4083 1328 844 908 837 744 985 1924 834 4111 4106 4120 1065 206 143 1666 4531 55 4590 4600 2559 805 ७४६ यो । दृष्टः स्फुटदास्थ ०. योद्धव्यमढीव ०. यो न कामान् यो न ददाति यो न दीर्घ ० योनिद्वारविनिष्कान्तो यो मे गर्भगतस्या० योयमर्थ प्रार्थयते यो राजा भवतां यो वल्लभासन्न ● यो हन्ति शर तो शङ्ककपाल रक्तकपिलिङ्ग० रक्तकृष्णावर रक्तं नक्तंचरोघः रक्तमांसमय: रक्ताव्जपुञ्ज रक्ष पात्रगतं स्नेहं रक्षन्ति कृपणाः रक्षन्ति पक्षं मुद्रिताः रक्षां कुत रक्षामालिकया वाले रङ्गताले च विज्ञेयो रजन्यामन्यस्यां रजसा तमसो रटनु जलधरः रतखिन्नतनुं स्नान्ने स्त्री यथात्मानं रातकृति गते रतिरभसनितान्त ० रत्नभित्तिषु रत्नाकर्तनु० रत्नानां न किमालयो रत्नानि विभूषयन्ति रत्नैरापूरितस्यापि रथस्थेन गजस्थेन रथस्यैकं चक्रं र च धार ० येभ्यो गज ०. याकूपत स्थ्य जोति रम्भाया: सुपरिणतैः शार्ङ्गधरपद्धतिः 1019 2616 684 रविमणिरपि 3949 887 रविर्नृपविलोकने रवेः कवेः. रवेरेवोदय ० 4328 312 ।रवेर्मयूखैरभि॰ रसतालादिवर्ण० 1436 रम्भोरुहस० रग्ये हस्येतलं. 1603 रसति तरुणी० 3169 रसवदतं कः सं० 1870 111 3212 4581 3975 4142 838 1195 472 1573 3022 3669 1999 3509 4463 3874 3745 4483 3712 3688 4023 1140 1072 3086 1080 रसालशिखरा० रसोनरस० रहो नास्ति क्षणो. राजतालाभिधाने राजन्द्रिपरते राजवाज मृगाङ्क राजनाजसुना न. राजपुत्रे द्वितीयेन्दुः राजमातरि देव्यां राजविनोदताले राजा घृणी ब्राह्मणः राजा तुष्टोषि भृत्यानां राजानों में प्रशंसन्ति राजास्य जगतो.. राजिकां तिल ० राजीकरज०. राज्ञां दत्वा तु पङ्खागं राज्ञि धर्मिणि... राजो रणनव रात्रावेरण्डपत्रे.. रात्रिर्गमिष्यात । रात्रिसंभोगचेष्टायाः रात्रौ गृहस्योपरि रात्रौ वारिभरा० रामं दूर्वा ० रामरक्षां पले० रामस्त पञ्चमे ।रामाणां रमणीय ० 1871 503 रामाभिषेके मद 1905 रामो नाम बभूव 3984 रिक्ताः कर्मण : 2979 रिक्तीकरोति पूर्ण 3407 रिपुरित्र सखीसं० 2142 रुचिरस्वरवर्ण ० 3096 4114 3968 664 737 3838 1977 3890 3312 848 2941 1499 2022 1279 1258 1268 3147 1384 2027 1541 1386 1324 1231 2994 2966 640 1286 2391 3059 1181 4.6 2462 3891 736 3026 3145 3732 508 120 1330 2780 3431 528 रुजं शोकं भयं रुदन्ती नाम० रुरुशावविषाण ०. रूक्षस्यामतुरस्य रूदस्य सिन्धु रूढे चैव भवेत रूपावर्तगतिच्छाया: रूप्यपत्रसमा. रे कीर कैनव रेखया कुण्डलं रे भृष्टा धार्तराष्ट्राः पद्माकर याव० रे पद्मिनीदल.. रे वालकोकिल रे मातङ्ग मदा०. रे राजहंस किमिति रे रे शिष्ट बकोट रे लाङ्गलिक. रेवावारिणे रोगार्तः क्षधितो रोगार्दिते भेषज● रोगी चिरप्रवासी.. रोचनामीन ● रोमन्थमारचय रोलम्बस्य चिराय रोलम्बेर्न रोहणाचलशैलेषु रोहिणीपु कर० रोहिणीसहित ० रोहितमत्स्योर्ध० शैक्ष्यं ग्रन्थिः कुटिलता. शेरवं कूट० लङ्कापतेः लक्ष्मणा शिखि ०. लक्ष्मणो लघु० लक्ष्मी क्रीडानडागो लक्ष्मीपयोधरो० लक्ष्मीर्यादो निधेः लक्ष्मी संपर्कजातो लक्ष्यं चतुर्विधं. लक्ष्यबाणाग्र ० लक्ष्यस्थाने धृतं लक्ष्यस्थाने न्यसेत्कांस्यं श्लोकानुक्रमणिका लक्ष्यस्थाने न्यसेत्काष्टं लक्ष्ये बिन्दुं न्यसे० लक्ष्म्या परिपूर्णोहं. लदग्या परिपूर्णोहं लग्ना नांशुकपल्लवे 2452 3028 4616 88-1 1060 2771 1679 4634 लघुत्र्यं द्रुत०. 849 लघवश्च तथा लघुः शुद्धो गुरु ० लघुत्रयं विरामान्तं लघुत्वं मातृदोषेण.. लघुद्रयं गुरुयैक ० लघुद्वयं दिरामान्तं लघुद्रयं० द्रुतलयेन लघुद्रयं ० समरो० लघुनि नृणकुटीरें. 3019 4087 1132 1133 847 915 895 1185 801 लघुर्गुरुर्लघु०. लघुर्गुरुश्च भवति. लघुर्द्रतौ गुरु ० लघोर्गुरो: प्लुतस्या ०. लज्जादुर्भातकी ० लज्जां विहाय रुदितं 922 2589 2617 लज्जावशावनत लड़ा दक्षिणगमना लब्धं जन्म सह लब्वास्थ्यक्ताश्च लब्धोच्छ्रायो 404 3197 949 1011 976 1071 लभेत सिकतासु 663 लम्बैर्वृषणैमेपोदरैश्च ललितमुरसा तरन्ती. ललित गुर्जरी 662 2181 2263 लवणं सरसं 708 लाक्षालक्ष्म ललाट ० 161 लाजाः कुठं नखं... । लाभ हानिं विदधति. लाभकारि भवेदैन्द्र्द्यां 3987 लाभदश्चिलचिलीति 3644 लाभस्तेषां जय०. 3240 278 लालास्रुतिः सित ० 529 लावण्या मृतदीर्घिका 1139 लावण्यामृतनिर्झरेण 1807 लिखति न 1854 लिखन्नास्ते भूमिं . गणयति. 1864 लिप्तपूरितचतुष्क● 1867 लिम्पतीव तमोङ्गानि . O ७९७ 1872 1868 340 1501 3388 4677 2068 2013 2014 1700 2000 2007 2010 2011 3922 1998 2017 2025 2070 3241 3385 3759 2730 759 4133 351 415 2836 3817 2054 4383 3740 2854 2321 2759 2685 1909 2896 3266 3284 3403 3551 2410 3603 ७४८ लीटव्यस्त ० लीलादोलातिखेला ० लीलास्मितेन .... लुलितनयनताराः लोकः शुभस्तिष्ठतु लोभः सदा लोभश्चेदगुणेन लोलैलोंचनवारिभि० लोहं प्रधानं लोहप्रधानं तत् लोहानां लक्षणं लोहितायति चादिये वंशः प्रांशुरसौ वंशत्वग्जतु ● वक्रतां विभ्वतः वक्रादिदोषरहिता ० वक्रा नैष तनू .. वक्रेण शिरसि वर्कैः कुरतरै० वक्त्रं शीतकरो०. वक्लश्रीजित.. वक्ष:पीठे निरीक्ष्य वक्षस्यावरणादर: दक्षो कण्डूयति वक्ष्यन्ते प्रायशो वचा सौवर्चलं वज्ञादपि वज्रेण त्रिजगत्पते हा० वट निवशमीक● वटवृक्षद्वयं ... वटवृक्षा वत्सकर्णः स वदनशनिनः स्पर्शे नधं बन्धं रुजं ब्रूते वनस्पतिद्रुम वनानि दहतो. वने जाता वनं वन्ध्याक कोर्टिका वपुः परीणाहगुणेन वपुरनुपमं नाम• वपुर्विषम० ... वरुषः सुकृता० शार्ङ्गधरपद्धतिः 592 वयं वाल्ये वाली वयं येभ्यो जाता० 3815 3725 546 वयः प्रकर्षादुप वयमिह परि वयस्याः क्रोष्टारः 3969 428 वयोवृद्धाः 1553 3395 4672 *4674 4622 3983 1187 2976 3928 103 3280 2355 4624 3205 215 3868 2964 2093 539 1806 3711 2637 2124 368 2681 1191 3818 1515 वर्जयेत्पूर्वती • 94 488 515 2865 1103 3354 वरं दारिद्र्यमन्याय ० वरं प्राणाधिको वरं वनं वरं मैदयं वरं हालाहलं. 950 4101 वरतरूविघट० वरमश्रीकना वरमसौ दिवसो वरमहिमुख वर मुन्नतलाङ्गुलात् वरस्य कन्यावर ० वरस्य परिणीतस्य वरुणस्य फलात् वरोपि हित ० वर्जनीयो मति ० वर्जेयेदिन्द्रियजये वर्णनदयितः वर्णैः षोडशभिः वर्णैश्च सप्त ० वर्धितैः सेवितैः किं वर्षात मेघे नितरां वर्षन्ति स्तनायित्नवो वर्षानिमित्तं० चेष्टाः प्रशस्ताः वर्षानिमित्तं० चेष्टाविशिष्टा० वर्षानिलरजी ● ० वर्षासु च शर० वलगत्कुचं व्याकुल. ० वल्मीकसूर्धनि वल्मीकसंवृतो वल्मीकोपमितायां वल्लीन कति न वीवरत्राकच● वश्यं कर्तुं यथेच्छातो वसन्ति सुरलोके वसन्त्यरण्येषु.. वसुंधरायाः कमपि वस्तु विक्रयकर्तव्ये वस्त्रं गां च बहु ० 3761 4113 3344 308 3974 334 1441 1743 1374 259 790 1136 3426 255 493 2367 2740 2851 1307 367 2106 1519 4053 1985 1986 1033 525 .3490 2373 2372 1412 2154 3698 2217 2195 2180 1061 2483 4440 686 945 2412 2763 5417 वस्त्रे ग्रन्थि खरतरं मारुत वहे: शक्तिर्जल● वाग्दण्डः कर्मदण्डश्च.. [च्यते वाडा तुरु वाङ्ार्यान्नान्य ०. वाचयति नान्य वाचो वाग्मिनि किं वाच्यानां च वाजी चारुगतिः वाताकीर्णविशीर्ण● वातान्दोलित● वाता वान्तु कदम्ब० वातोद्तमुखी प्रनष्ट● वानरं चपलं वान्ति कङ्कारसुभगाः वान्ति रात्री रति० वान्या मूत्र दापीतोयं तद० वामं रोदनमाहुः वामः पूर्व दक्षिण ० वामकर/नामिकया वामकेन यदि.. वामगा दक्षगा वामनाख्यं महा० वामविभागे सफलं वामविरावा वामे वाभस्कन्ध० दामस्थावः म्फुरण० वामस्वरा समृद्धि वामहस्ते त सं० वामां दिशं दक्षिण ० वामाङ्गीकृतवामाङ्गि वामाङ्गे वामचेष्टाश्च दामादक्षिणगमना वामा प्रदीने ककुभः वामावर्तवम वामेन गच्छन्पायेकः वामेन गत्वा विनि० वामेनैव श्रमं वापसव्ये पुरनो • वामे विधाय शब्द वामे विहिनविचारा श्लोकानुक्रमणिका 2942 वामो विभागो निज०. 3054 वायुः परिचितो 1944 वायुक्षिणनाड्या. 3936 वायुवच्चञ्चलं 4547 1952 1427 4042 3579 3175 वारिणा यावता वारुण्यां ध्वनित • वार्ताकबीजं घृत ०. वासः खण्ड • वासः शुभ्रमृतु० वास: शैलशिला ● वासना द्विविधा 1555 3856 वासनावागुरा० 802 वासा ब्राह्मी बचा 3901 वासुदेवे मनो 3611 3220 3916 3915 4569 3600 2571 विकृति नैव 2728 2868 विघटितमर्थ घट० विंशत्या च नखै● विकचकचकलापः विकचकमलगन्धै० विकसति नय० विकिरति मुहुः विकीर्णहार चन्दन विक्रमा गति० 2632 विघाते वचसो. 1849 विघ्नेशो वः स 4645 विचारदर्पण 2761 2691 590 2545 विजृम्भते लेढि च 2708 विजेतव्या लङ्का 1815 विडङ्गसम० विजयाख्यो ध्रुव:: विजिगीषुररि० विजितात्मभव ० 2597 विनोमये न्यस्यति 62 विण्मांसभक्षादिक● 2405 वितरति गुरुः 2689 विदेहेषु तथाङ्गेषु 2641 विद्या चण्डासि● 2833 विद्युदाहत वृक्षस्य विद्यायां दुर्मदो विद्यावतः कुलीन ● 2610 2659 1816 विद्राणे रुद्र वृन्दे 2638 विधूतकर्णे शुनि 2703 विधे पिधेहि 2704 विश्वस्ता मृग० ७४९ 2690 4399 2722 4474 2155 2514 2299 409 1559 997 4197 4225 2079 691 1580 3288 3729 533 3498 4078 323 1694 2777 4512 90 4208 1991 1296 518 2631 504 3038 2487 2630 414 4673 2971 2160 497 396 112 2633 499 1159 ७५० दिनतः पूर्वकाग्रेन विना मह्यं विना विना शार्ङ्गधरं विनैवाम्भोवाहं. विन्ध्यमन्दर ० विन्ध्याद्रिः करिसाधने विपत्यशान्ये विपदि वैर्य ० विपन्नं पद्मिन्या विधुलकुचा वृथु० विपुलहदया०. विप्रेभ्यो दक्षिणां विभागेन समाना० विमर्शक: शाकुन ० विमुञ्चन्त्या प्राणा वियत्पुच्छाच्छोटो० विरमत घनाः किं विरमत विरमत मुख्यो विरम तिमिर विरम नाथ विमुञ्च. विरलविरलीभूना• विरहविषमः कामी विराजतेस्यास्तिलको विरामान्तं हु. विलपति तथा. विलम्बिनो यत्र विलासमसृणो विलिप्तं मधुना चित्रं विलोक्य संगमे विकसदसित ० विवादो धनसं० विवाहार्ये शुभः विविक्तः शान्त ०. विवेकी सघृणो विप्र० विशदः शम्भुत्येिते. विशन्नस्थिमुखो विशाखस्थानके विशिष्ट कविशंसा विशुद्धिः कण्टं विशोधय मही● विश्रम्य विश्रम्य वन ० विश्रान्तो दिवस विश्लेषाकुल: विश्वस्य हेतु०. शार्ङ्गधरपद्धतिः 1708 विश्वासहन्ना 4045 1715 3520 1064 1264 1091 209 981 3102 149 1880 1490 2329 3492 82 3898 3432 763 3675 3718 3572 3295 2005 780 2168 15 4299 1350 विश्वोपजीव्येषि विषधरती० विषपाषाण● 3399 3420 3592 5.12 विषमा मलि० विषमा हरिणा गौरा विषयद्वानि० विषयेष्वपि कष्टो विषहीनो यथा नागो. विष्टावमिश्वास विष्णुकान्ता च विष्णुनाणक्षयो विसंस्थुलावेश ० विस्तीर्णो दीर्घ विस्वरं विरसं विहरन्ति जगत्ये के विहाय पौरुषं.. वीणावंशा० वीरोसी किमु० वृकव्याघ्रतरतॄ०. वृक्षं क्षीणफलं वृक्षस्याशनि ०. वृक्षमूर्ध्नि यथा.. वृक्षांछित्त्वा महाँ. वृक्षान्दोलनमद्य 582 28-18 3586 वृत्तार्क सूत्र० वृथा वृष्टिः समुद्रेषु 1713 1469 वृद्धकर्पास० वृद्धदारुकमूलं वृद्धिर्यस्य ।वृद्धोन्वः पति ० 2413 4251 1614 वृश्चिककण्टक ० 2339 वृश्चिको वस्तुमध्ये. 2442 1838 वृक्षायुर्वेद फलं वृक्षस्यका शाखा वृषणौ च समौ वृत्ती. वेगज्वलाद्वटप वेगादुत्सुक्रमांगते.. वेगो रोमाञ्च० देणीवन्धकपर्दिनी.. वेणी विडम्बयति वेदवेदाङ्ग ० वेदानुद्धरते वेदार्थशास्त्रकाव्यार्था 722 800 349 2117 353 2746 4391 4190 1364 2400 1888 4277 3173 1034 1961 4341 456 325 3991 2962 1543 2268 4481 639 1216 2276 2203 1767 1454 2948 2080 986 -110 2241 2541 1630 869 3539 2894 3168 3378 1333 80 4524 वेदाहमेतं पुरुष वेदने चैव मासस्य वेपथुर्मलिनं वेपन्ते कपयो संद्यं पानरतं नटं. ०. वैद्यनाथ नम० वैद्यस्य गच्छतो "वराग्यभङ्गि *वरेचनफल ● वैशाखे निरूपहते व्यज्यमान कलङ्कस्य व्यथयतितररा व्यन्तरगोनस • व्याकुलोपि विपत् व्याघ्राभश्च स्तनी व्याघ्राभो व्याघवर्णः व्याघ्रीव तिष्ठति व्याधिवित्तविनाश ० व्याधिवश्ववन्ध व्यालग्राही यथा व्यालोलः केशपाशः व्यावृत्तं खलु व्यासादीन् . व्योमव्यालोलमुक्ता० व्योनि सूक्ष्मप्र ० व्योषपिच्छ ● व्योषाजाजि ● व्रजति ति० व्रजत्योधो यात्युच्चै व्रजत्यपरवारिधि. व्रजन्ति ते मूढ० व्रजेत्पुरस्ताद्यदि व्रीडायोगान्त्रत● श Q शकटारोपिनभाण्ड शकुनः शकुनं दत्त्वा शक्तिरहितोपि शकादरक्षि यादे शङ्कः कीलश्च शङ्काः सन्ति सहस्रशो शनीनं नवनीतं शतपदीसाने... श्लोकानुक्रमणिका 4487 1738 393 3921 1542 4038 2767 4027 2015 2496 754 491 2928 1527 1657 1661 4093 699 2737 609 3704 3559 205 3852 4534 2926 1710 3143 1503 3719 1403 2601 3164 शतमेकोपि संधत्ते शपथैः संवितस्या० शब्दं कृत्वोडीयते शब्दवद्भिरलंकारैः शब्दादिभ्यः प्र० शब्दानुशासन • शब्दार्थयोः शब्दार्थानखिलान् शमितनिखिल ● शय्यादीपाश्रम शय्या पुष्पमयी शरजालाञ्चित०. शरणागतरक्षा ० शरतोमर चक्रैश्च शरत्स्वभावव्याख्यानं शरदिन शरदि समग्रनिशाकर० शराणां कथितं शराच विविधाः शरीरं न नयत्येव शरीरलघुता दीप्ति शरीरातीनवृत्तिः शर्करसिन्धवं. शर्करानिलगो० शलभाः मारसाः शलभाखुपनङ्गानां शशकूर्मासमध्ये शशभृन्नवपल्लवे शशशटकोल शशाङ्कनाड्यामध शशिनखगिरि ० शी दिवसधूसरो शस्त्रनिभिन्न प शाशतचित शाखा संततिसं० शाखोट शाल्मलि०. शाश्येन मित्रं कपटेन 2785 2586 शाणद्वयमितं चूर्ण 1532 1069 2016 1119 2878 1215 शान्तसंदेह शान्तस्यापगते... शान्ता मैन्द्री ककुभं शान्तायां दिशि वृक्षेषु ग्राम० शान्तायां दिशि वृक्षेषु शुभेषु शान्तासु दिक्षु ७५१ 1365 1302 2736 3331 4461 1953 179 4525 3710 623 3412 1566 683 1597 48 245 492 1820 1774 4599 4382 4247 3235 2274 3018 2162 2307 $398 2756 2716 3259 1530 1608 973 1051 982 1538 2867 4215 4236 2474 2466 2468 2648 ७५२. शान्ते मन्मथसंगरे. शान्तो मेि शाम्भलाश्चार्जुला० शारीरैः कर्म ० शार्ङ्ग पुनर्धनु० शालिमण्डेन शालेयेषु शिलातलेषु शाल्मलीनलनि०. शाल्मलीत्राङ्किशा० शास्त्र सत्सङ्ग ० शास्त्राणि तावद ० शास्त्राधि सकलं शिखास्थाने न्यसे ०. शिखिग्रीवा तु० शिखिपिच्छवचा० शिग्रुजटारस● शिरः कूर्च च शिरः सुबीनं ... शिर छायां कृष्णः शिरसा धार्यमाणो शिरसि निहितो • शिरीषदुष्यं शिरीषवीज ● शिरीषशाखिना शिलागोरोचना ० . शिलानालक ० शिला सम्यग्वीत. शिवः शवररूपेण शिवस्य शक्तिजीवोस्ति शिशिरसीकर ● शिष्याय मानुषं शीकारातिभय शीघ्रं भूमिगृहे शीतः सुभिर्विरजाः शीतलादित्र शीनार्निप्रसर • शीतास्वप्सु निषिच्य० शीतोष्णादिभि० शीर्ष नरस्योपविष्ट ● शीलाविज्जामा रुला शुक यतव शुक्रतुण्डच्छवि० शुक्रहरि नयवानां शुकान्योक्तिस्ततो. शार्ङ्गधरपद्धतिः 3703 2680 1677 717 1757 3013 771 2846 2279 4224 2084 4-620 1732 1786 2923 3010 3066 659 79 753 369 2908 2907 2097 3199 2955 3303 2870 4503 3897 1735 1473 3411 2566 3862 3933 619 4507 2485 163 86 874 3920 शुकीचञ्चूवात● शुकशोणित ० शुक्रेधिके भवेत् शुचिः स्नातो विभत्र० शुचि भूमिगतं शुनिरिति परितः शुद्धं हेम लक्ष्ण शुद्धदागसमुत्पन्नं. शुद्ध मूडोन० शुद्धाशुद्धश्च शुनकोत्तमास्मिन्.. शुना निमित्ताद्व० • शुभः प्राग शुभः शुभः स्यात्प्रविशन् शुभवासनया चेतो शुभस्वरो यः शुभ० शुभादनन्तरं शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां शुभा सदैव कौवेर्या शुभ्रायाः शर० शुक्रं पार्श्वद्वयं. शुश्रूषस्त्र गुरू० शुष्ककटि: शूरमारोहकं कुर्यात् शूद्रश्च ब्राह्मण शूद्राश्चान्येषु कृत्येषु शून्यं गमनं नि० शून्यं वेश्म चिरा० शून्येषु चावकाशेषु ● शूलेन पाहि शृङ्गारवीरकरुणा ० गृङ्गिमत्स्य ० शृणु सखि कौतक मे कं शृणोत्याश्चर्यवन्कोपि शेफाली शत शेषवासुकि ० शैत्यं नाम गुण ० शोफवास्निग्ध०. शोषं गते सरसि श्यामाकपुष्पचित्राङ्गो यामा कृष्णा शकुनि ० इमानगर ० 25 इयामानिदीर्घ जिद्दा 3338 4290 4291 2136 611 3593 3050 1963 2034 3152 2336 2392 2592 2799 4200 2396 2769 4198 2503 1895 4631 3770 3107 1595 726 1616 2809 3774 4470 1338 1898 3073 2960 4058 4484 3207 2882 1165 2800 785 2832 2676 3062 2829 श्ममासुरभि० श्रमं च कुर्तत श्रमयति शरीरं श्रमेण चित्रयोधित्वं श्रमेणास्खलितं श्रवणाञ्जलि श्रवोमलेन.. श्रीफलसमवक्षोजा श्रीभोज साम्यं तव श्रीमूलमण्डनं यस्य श्रीविष्णुधर्मो० श्रुनं दृष्टं स्पृष्टं.. श्रुतिस्मृत्युक्तमाचारं श्रुत्वा कुम्भसमुद्भवेन वापि यदनभ्यासो श्रुत्वा बालमृगी.. श्रूयतो ज्ञान ०. श्रूयतां वर्मसर्वस्वं. श्रेयो घनार्थिनां श्रोत्रियं सुभगा लाध्यं कर्पास श्लाघ्या महता ० श्लेषे केचन श्लोकार्तेन प्रवक्ष्यामि श्रवानभल्लभषणाः. श्वा चेद्द्वरस्यामि० श्रा नावुभावप्यभि० श्वासः किं त्वरिता श्वेनं पढ़ समभि० श्वेतवच घृत श्वेताद्रिकणिका ०. श्वेता द्विजाः क्षत्रियकाश्च.. ती विश्वंभरकः. O O ष बटुकर्णो भिद्यते मन्त्रः बटविशद्वर्ष ०. षडक्षरेण षडङ्गुलो भवेन्मध्यः षड़जं वदेन्मयूरो. षड्जर्षभ षड्जादयः स्वराः पडि: प्राणैः पलं श्लोकानुक्रमणिका 2963 1826 3302 1813 1812 173 2903 3094 1253 1605 4639 3087 1525 1178 4188 3889 4252 670 672 59 1054 226 177 पभिर्दन्तैः सिताभ ● पण्णी पदानां वा... षण्मासात्सिध्यने षष्टिवन्वन्तरे. षष्ठं तु तालु षष्ठीषु तेलं स संकल्पतन्तावखिला संकेत कुञ्जभुवि संक्षोभ पयसि.. संख्यातीनाः पुरा.. संख्येया न भवन्ति संगतिः श्रेयसी राजन् संगीतरक्तः संग्रहे तृणकाष्ठानों संग्रामाङ्गणमा ० संतप्तायसि... संताड्य कमपि संतुष्टे निसृण पुरा० संतोषामृत ० संदष्टेधरपल्लवे संदेहो वैष्णवे संधानं त्रिविधं संधिविग्रहयानानि 4420 2330 2369 2383 संध्याकाले रुवन्.. 3507 संध्याताण्डव० देवस्य.. 4146 संध्यानाण्डव० भर्गस्य संध्यानती नर० संन्यस्तभूपापि 2933 1892 2331 संपकेक्षुर स० 2188 संपदा सुस्थित संपदो महनामेव संपश्यन्नामिकाग्रं संप्रति न कल्प० 1351 संप्राप्तेवभिवामरे 3027 संभृत्य महती सेना 693 संभोजनं संकथनं 1638 संमार्जनी व कपमं 2047 संमुखं वा समा... 2042 संमुखमयानी 2043 संवा रमणीय संगांत साग ७५३ 1699 1974 1834 1819 4357 660 4214 3495 3844 4387 1080 1396 3114 2528 1225 330 2561 3992 310 3668 528 1802 1408 2464 100 109 65 3372 2281 461 118 4434 766 349] 1937 1395 2411 1803 2711 2399 3971 ७५४ संविष्टो ग्राम" संसदि तदेव संसर्गाद्भवति संसार तव दुपार संसाररात्रि०. संहारवीजबहुल: स एव काल: स एव जीव: स एवं धन्यो स कथं न स्पृहणीयो. सकरीरा चेद्रदरी सकलभुवन ● सकुशः सितः, सकुष्ठरेणुक ०. सकृढाकृष्टचापेन सखि प्रयान्नत्वा सखीभिक्षा याचे सखीवाक्यं नव० सगुणी सच सगुणैः सेवितो० संघतं मरिचं स: सर्वात्मना संचारश्चाभिसारीणां सच्छिद्रो मध्य सज्जितः कल्पितः सज्जितसकल ● सततोदार दुत्तासु सत्कोणं लोलनेत्रं सत्पादपान्विपुल सत्यं सत्यं मुने सत्यप्रशम० सत्यं वल्लभ एष सत्सांगत्यमवाध्य मवरजोभ्यां सदातिशययुक्तेन.. सदानुरक्त प्रकृति : सदा सुप्ता भवन्त्येते सद्भिरेव सहासीन सद्यः पार्टितकेतको० सद्यः प्रसूता सुरभी सद्यः सान्द्रमपी० सद्यो ज्वरं सैरिक' सद्यो भुजंग सद्विद्या यदि का शार्ङ्गधरपद्धतिः 3947 139 ।सद्वृत्तसगुण सधूर्जटिजटा० 328 सन्तश्चेदमृतेन सन्ति श्वान इवा० ... 4193 4118 सन्तु द्रुमाः किसलयो ०. 2577 सन्तोषि सन्तः 4609 सन्मार्गे तावदास्ते 4324 सन्त्येके धनलाभ० 482 सन्त्येव गिलिता० 3353 सपक्षो लभते 2215 सप्ततिश्चैव 121 2189 सप्तत्रिगुण ● सप्तष्टिताः 2922 1831 3160 3485 44 4183 1148 2906 4194 43 447 1596 3526 4226 4039 1153 855 432 3578 875 3113 4202 1288 1617 1422 3638 2569 3607 2668 2905 473 सप्तस्वरास्त्रयो० सप्ताभिमन्त्रितं • सप्ताभिमन्त्रिता ०. सबैता धारणा सप्तैतानि न पूर्यन्ते सपृषत्कण्ठ ० सफला वा बदरी. सफलो मांस० सवागदालापः सवाह्याभ्यन्तरं सभयचकितं सभा वा न समं नपुंसकं समं विलासेङ्कुरितः समः समासनो समकालं सजातीया सभपादे समी.. समर्थता विक्रयो समश्नतोर्यद्य० समाकृष्टं वासः समागमिष्यतो० समाङ्गुलस्थाः समाच विला समाधिः समता० समा पष्टिना समा समासन्न समाहितो ब्रह्म० समीपजानं यत्नेन समुद्भिरसि समुद्रस्यापत्यं. समुद्रान्योक्तय० 1173 101 1552 157 3804 240 3300 4110 990 1449 1920 2900 3996 2041 2935 2938 4540 1456 2821 2183 4219 3171 4462 3549 1345 1775 3276 4432 2593 1793 2524 2386 3677 863 4684 1682 4488 1709 2119 4563 2157 839 1167 28 O.. समूलघान समूलपत्रमु सम्यकृष्टे समे..... सरटं वारये ● सरसिजमरूपं सरसि बहुश० सरस्वती च सरस्वती पवित्राणां. सरस्वतीव.... सरस्वती स्थिता सरोषदष्टावर • सन्सार णिवारि० सर्पदष्टप्रवेशे सर्पव्याघ्रादि ० सर्पाः पिबन्ति. सर्वापसर्प सर्वावासः पश्चा० सर्पगुडक्षीर सर्वसहा ये सर्वज्ञोपि शिवः सर्वत्र संपद० सर्वत्र हंससारस● सर्वथा संत्यजेत् सर्वथा स्वहित० सर्वदा सर्वदशेसीति सर्वपातकसंघात ● सर्वबालग्रहेषु सर्वमेकत्र सर्वलोहास्तु ये सर्वश्वेतो हयो सर्वसङ्गविहीन ● सर्वस्यापि नवो० सर्वस्यैव हि रत्नस्य 0 सर्वाङ्गकृष्णः परि ० सर्वाङ्ग मोटको.. सर्वा दृष्टीः परि सर्वाशोपरिपूरि सर्वाशरूम सर्वासु दिक्षु फेरूणां सर्वास्तुम्ब्यः सम सर्वे मिथुन : सर्वे यत्र विनेतारः सर्वेषांत पदार्थानां सर्वेषां वृक्षजानीना श्लोकानुक्रमणिका - 267 3036 2131 1673 3196 801 2929 2194 2237 1451 4296 316 2755 625 1434 1221 731 2977 3057 1787 1643 4552 4311 190 184 1218 4082 सशर्करामा 38-10 सहकार कुसुम ०. 2904 सहग्रामोद्भवाः 1889 सहजान्व० 318 सह परि० सहस्रदलपद्म० ।सहस्रशीष पुरुषः सहिष्ये विरहं नाथ 2152 3314 2334 4316 4211 1118 3854 2460 1063 4286 1467 । सर्वेषां वृक्षाणाममः सलालनमलकानां सलीलमियमायान्नी. 4185 2108 सलीलगातानि न स वेदो निर्वेदः सव्यं जानुगतं.. सव्यावेः कृशता.. सव्यापसव्यसंमुख • सव्याहत सप्रणव सव्रीडार्वनिरीक्षणं सांध्यरागरूधिरा० साक्षात्प्रेमावभारः साक्षान्मघवतः सागसि प्रियतमे सा तन्वीति घन० सा तोरणान्तिक ० येर्न वा सा दृष्टा साधुरवा ० । सानन्दं नन्दि० । सानुस्वारो विसर्गान्तो सान्द्ररोपण ● सान्द्रां सुकठिनां. सा बाढं भवले साभार्या या प्रियं सामदाने भेद सामगायनवूनं सामवेदात्स्वररा सा मां द्रश्यति सामैव हि प्रयोक्तव्यं. सा यावन्ति पदा० सारङ्गो न लना ० सा रज्जुस्तदनु सारभूतमुपा सा रसवत्ता सारासार परि० सार्धं मनोर ७५५ 2191 3808 3364 3993 4180 1795 3.22 2324 4444 3780 2227 3787 4678 348 224 1370 494 3394 3587 4129 4007 3650 3446 3405 3368 399 91 2063 2147 1681 3568 1500 1410 4062 2039 3499 1300 3580 944 2143 4561 4001 1387 3603 ७५६ सार्धाङ्गुलप्रमाणेन सालकाननयुक्ता० सालमं मुखरं साशङ्कस्य समा० सा सुन्दर तव सिंह: शिशु०. सिंहान्योक्तिर्गजान्योक्ति ० सिक्तायां वीरकण्ठ ० सिक्ताम्भोभिः सितदूवाँ सित सितवर्ण: पिङ्गाक्ष० सितवर्षाभू सितवसन • सितशरपुडा सितशाल्यांदनं सिकचरणः पुष्प०. सिद्धार्थ: कढली० सिद्धार्थकफलो● सिद्ध्यै केनचिदुक्तं सिद्धये यातुरविघ्नं सिन्दूरं सीमन्तात् सिन्दूर सह्या सिन्धुस्तरंगरुप सीत्कार संजनयति सुखदुःखहर्ष ० सुखशय्या ताम्बूलं O ० सुखिनश्चाशुभा. सुजनो न याति सुतनु जहिहि. सुतभृत्य सुहन् सुदीर्घा रागशालिन्यो सुधाकरकर स्पर्श ० सुधामयोपि क्षय० सुन्दरी सा भवत्येष सुभाषितमयेद्रव्ये ० सुभाषितरसा० सुभाषिनवर् सुश्रुत्वं कुपिते सुमन्त्रिने . सुमनोवररत्नानां सुमुखोप सुवृषि सुरतविरती वीडा: सुरताय नमग्नामें सुरतेच समा.. शार्ङ्गधरपद्धतिः 1859 1275 1329 1232 3473 283 26 136 1113 524 1234 सुलक्षणा महावेगा: सुलभाः पुरुषा राजन् सुवर्णसदृशा० .. ।सुपुग्णान्तः प्रवेश्यैव. सुसंनद्ध समस्त • 3203 सुस्निग्धैः पिशित सुस्वरं सरसं सूकरसृग्वसासिक्त ०. सूकरिका माप० 2236 2837 2944 3097 3222 । सूक्ष्मं रजत ... 2161 1660 सूक्ष्म ऋजु: पुच्छ ०. । सूक्ष्मात्सूक्ष्मतर 2246 सूक्ष्मेभ्योपि सूक्ष्मैलाकस्तूरी० सूचीमुखगति ० सूची मुखा मीन ०. 2249 2572 2567 1240 सूरणद्विपदानाभ्यां 2692 3781 2504 सुरदारूमलय सुरभिजल सुरभिसुमनो सुरसं जलमादी 237 3577 1419 ..... सूर्यवार: शुक्र ० सूर्याचन्द्रमसोः । सूर्याचन्द्रमसी मूर्ध्नि । मूर्योदये गृहोव सृजति तावदशेष ० सेतुं संभेदयन्तो सेनापति गजा० सेवया धनमिच्छद्भिः सेवनं योषितां.. 3335 सेयं स्थली नव 1102 सैन्योत्तारणतो 3305 3360 सैरन्ध्रीकर कृष्ट सेव क्षेत्राद्विनि 141 सैव परं न 156 56 3556 ।सोमकान्तो मणिः सौख्येषु हसित ● सौन्दर्यपात्रे वकेन्दौ सौन्दर्यमिन्दीवर ० सोपि दक्षस्य सोमः शौचं ददी 1431 1414 358 3707 सौम्यानि यानि 511 सौभाग्यं विरलक्ष्य 3605 । सौरग्वं मृगलाच्छने 3262 2242 2277 2214 1618 1360 4629 -1369 4306 2262 1950 2301 2220 4637 1636 4544 1341 3251 1846 1845 3257 1726 4289 1650 2437 4000 1572 1903 1373 3134 948 1575 3591 2523 272 4283 3083 1100 3163 3306 3877 1900 4.8.4 3374 सौहदेन परित्यक्तं स्कन्धतः समन्ततः रकन्धापितक० स्खलितबहल: स्तन इव च गले स्तनपरिसर भागे.. स्तनयुगलकर्ण● स्तनयुगमतीव स्तनी मांसग्रन्थी स्तब्धस्य नश्यति स्तम्भे गजाना नियतं स्तोकाम्भः परिवर्तित स्तो के नोन्नति० स्त्रियस्तु यः कामयते स्त्रियः पवित्रं स्त्रियोवतारयन्त्येते स्त्रीबालस्वामि० स्त्रीमुद्र कुसुमा स्त्रीरत्नं मोहनं स्वीर लध्यानमात्रं. स्त्रीलाभं रवि० स्त्री विनश्यति रूपेण स्त्रीसेवाकथनं स्थलीनां दग्धानां स्थानं गतिस्तथा.. स्थानस्थस्य प्रयातु स्थानस्थानो चतु० स्थानस्थानां शकुनं स्थानस्थितस्य यस्य स्थानस्थितानां सूर्य ० स्थानान्यष्टौ स्थानान्तरं विभ्रत् स्थानान्निर्गत्य दूरं स्थानी कृतेषु यदि. स्थानेश्वर स्थाने स्थाने मलय स्थापयित्वा घटे स्थावरं जङ्गमं चेति स्थावरं जङ्गमं चैव स्थावरजङ्गम० स्थित्वा क्षणं स्थित्वा स्थैर्या० स्थित्वोन्नते वा यदि. स्थिरस्निग्वे विशाले श्लोकानुक्रमणिका 1460 2294 3188 3170 2819 3730 स्नातुर्जनस्य दशमी 3227 स्नानं नाम मनः० स्नानाम्भो बहु.. स्नानाद्रमुक्तेष्वनु स्निग्धशाखादल: 3370 4147 1537 2661 1130 373 1494 3084 1569 709 3082 4192 4191 2536 1444 36 स्थूलः कृशः कृशः स्थूलश कृन्मणि ०.. स्थूलश्च क्रोवनो● स्थूला वा तन्वी वा स्नाताः प्रावृषि मेघ ० स्निग्धा दीर्घाश्च स्निग्ध यवागूं... स्निग्वे यत्परुषासि स्नुह्याजदुग्ध स्नेहेन भूति ० स्पष्टचेष्टः शुभः O ।स्पृशन्नपि गजो स्फटिकमरकत ० स्फटिकस्य गुणो स्फीतं शीतं... स्फुरन्तः पिङ्गला० स्फुरिते जठरे स्फुरसि बाहु 942 स्फुरितं कम्पितं 2584 स्फुलिङ्गा यस्य ... 2518 स्मयमानमायतायाः 2459 2323 2406 2501 1789 2621 3504 2714 2165 स्वच्छन्दं हरिणेन 3792 स्वजानुतः करावर्त 3043 स्वनत्यगारं यदि 2859 स्वनित्वोपरि गेहस्य. 2866 स्वपतो ब्रह्मणः 2936 स्वपुषमभि० स्वप्नेग्नि प्रविशेत्. स्मर्तव्या वयमिन्दु स्मर्तव्योहं त्वया स्मितपुष्पोद्द्र मो• स्यात्कलिः करकर० स्याद्भस्मितायां न.. स्यायदि वामा श्यामा स्रग्दाम मूर्धनि स्वकालपरिमाणेन 800 571 स्वफलनिचयः 2604 स्वभावकठिन ● 1584 स्वभाववैपरीत्येन ...... ७५७ 4571 2831 1683 3101 1280 661 1415 3751 3289 2260 1703 4510 3548 3223 371 2591 1447 110 1101 3830 3864 507 3533 2036 1671 3317 3392 3391 3656 2492 2447 2718 1192 4267 947 4446 2427 2430 4266 735 4584 1544 365 4587 स्वयं यो राजते स्वयम प्राप्तदुःखो यः.. स्वरेण पदसंयुक्तं. स्वरोदये शुभे. स्वर्णै: स्कन्ध० स्ववशः करोति स्ववासनावश स्वस्ति क्षत्रिय० स्वस्तपस्तु विम०.. स्वस्त्रजातैस्तु पृच्छायां खाकृष्टस्तेजितो स्वाधिष्ठानं द्वितीयं स्वाध्यायशौच० स्वामिन्प्रभो प्रिय स्वामी निःश्वसिते ● स्वामोदवासित स्वाग्यमात्यश्च स्वावर्ते च विशालं स्विन्नं मण्डल मैन्दवं स्वेच्छया त्वरिता.. O स्वेदस्ते कथमीदृशः स्वरं कैरवकोरका० ह हंसः प्रयाति शनकै हंस द्वादश हंसा: पद्मवन ● हंसाभिधानः पवनो हंसेलब्ध प्रशंस● हंसो यथा राजति हेहो दग्धसमीर हतेभिमन्यौ कुद्धेन ० हदि प्राणो गुदे हन्तुं मेषोपसरति हन्यन्ते काकप ङ्कीभिः हथी मृगमिभी० हर कण्ठग्रहानन्द हरमुकुटे सुर० हरिद्रां दुग्धसहित हरिणीछागयो● हरिणी छागी. हरिणी मृगयो० हरिणीहग्रयो • हारेरलस० शार्ङ्गधरपद्धतिः 2045 3425 1951 2793 हर्तुर्यानि न 988 439 4338 501 1082 हस्तादपि न 2332 हस्तार्के लाइली ० 1856 4353 44.27 3691 3776 826 1407 1622 3692 हास्यूशृङ्गारयोः हिङ्गुसन्धवसंयुक्तं 1695 3631 101 हिङ्ग्ग्रलशुन ० हितोपदेशं शृणुयान्.. हिन्दौला स्वगुणा हिमभवलदन्त हिमवत्कन्यका० 4574 3128 68 751 2871 3125 ।हरीतवयास्त्रयो हच्छिरीप०. हरो यद्युपदेष्टा हविः समुद्धृत्य नरो० हस्तःपुनर्वसु: हस्तद्वयस्थितैः. हस्त प्रमाणा 1182 4321 हिमवदुत्तरे 1038 हिमसमयो 2795 हिमाखुक्रिमि० 1126 3625 795 3982 4315 1402 3122 3124 हस्ती वन्यः स्फटिक ० हस्ती मा हहश्च नृपनाशाय. हा तात तातोते हारानाहर देव०. हारीता: सरसं हारो नारोपितः हावहारि हसितं हिरण्यवान्य हीनदन्तोधिकचैव हीने तु संधि हूणी सीमन्तमुद्रा हते करिये तु.. हताधिकारां मलिनां हतोङ्गरागस्तिलकं हृदयं कौतुभोद्भासि हृदयानि सना हृदि लग्नेन हृदि विसलता. हृष्टास्यं भषणं हण्यत्कृष्टासिपिष्टो ० हेतु प्रमाण ० हे दारिद्रय 3129 904 हे दावानल शैल० 3033 2954 4213 203 2342 1723 631 2140 485 1885 1250 2223 2457 3970 1236 871 3429 3652 2049 3244 2912 1523 2057 3919 1962 2952 984 2980 1293 1656 1755 3930 728 656 3849 119 234 186 3460 2415 1251 335 402 1156 हे पक्षिनाग०. हे पान्थ प्रिय हे पान्था: स्वगृहाणि हमन्ते शिशिरे हेममञ्जरिमालाभ्यां हेलाविच्छित्ति ० हेलोल्लासितकलील ● अध्वन्यैर्मकरन्द्र ० उपरि घनं घनपटलं एकाकरणढेकी ०. किं गतेन यदि श्लोकानुक्रमणिका 808 । हे हेमन्न स्मरिष्यामि 3931 होमपूजाशन ● हस्वताव यो ● 8817 2153 3359 3155 1087 इस्वश्रवणला ङ्गुल हेषिते स्कन्धमुद्दिष्टं होते रखलिते परिशिष्टम् 3821 । तद्वद्बुद्धिमशेषाणां.. 3886 दृष्टा प्रागुपविष्टा 2033 पक्षमाग्रग्रथिताश्रु० 3885 ७५९ 3923 2765 1623 1590 1688 1687 4535 2695 3414