AASI శ్రీమత్పగి దేవతాయైనమః పాణినీయ శిక యశి (అవతారికా వ్యాఖ్యా సమన్వితము) వ్యాఖ్యాత, ప్రకాశకుడు : సాహిత్య విద్యాప్రవీణ, రాష్ట్ర భాషాప్రవీణ, కొల్లూరు అవతారశర్మ, M.A., (Skt.) M.A, (Tel.) B.Sc., B.Ed., ఆంధ్రవిశ్వవిద్యాలయ స్వర్ణపతిక పురస్కృతుడు సంస్కృతోపన్యాసకుడు S.K P. ప్రభుత్వ జాతీయ జూనియర్ కళాశాల, రామచంద్రపురం, "ఆంధ్రప్రదేశ్ సాహిత్య అకాడమివారి ఆర్ధిక సహాయముతో ముద్రితము" 1979 'ఊఊ SAAH ఆడుకో శ్రీమత్పగ దేవతాయైనమః పాణినీయ శిక్ష (అవతారికా వ్యాఖ్యా సమన్వితము) వ్యాఖ్యాత, ప్రకాశకుడు : సాహిత్య విద్యాప్రవీణ, రాష్ట్ర భాషాప్రవీణ, కొల్లూరు అవతారశర్మ, M.A., (Skt.) M.A, (Tel.) B.Sc., B.Ed., ఆంధ్రవిశ్వవిద్యాలయ స్వర్ణపతక పురస్కృతుడు సంస్కృతోపన్యాసకుడు S.K P. ప్రభుత్వ జాతీయ జూనియర్ కళాశాల, రామచంద్రపురం, "ఆంధ్రప్రదేశ్ సాహిత్య అకాడమీ వారి ఆర్థిక సహాయముతో ముద్రితము" 1979 అARG అఅఆడి శ్రీమత్పర దేవతాయైనమః పాణినీయ శిక్ష (అవతారికా వ్యాఖ్యా సమన్వితము) వ్యాఖ్యాత, ప్రకాశకుడు : సాహిత్య విద్యాప్రవీణ, రాష్ట్ర భాషాప్రవీణ, కొల్లూరు అవతారశర్మ, M.A., (Skt.) M.A., (Tel.) B.Sc., B.Ed., ఆంధ్రవిశ్వవిద్యాలయ స్వర్ణపతక పురస్కృతుడు సంస్కృతోపన్యాసకుడు S.K.P. ప్రభుత్వ జాతీయ జూనియర్ కళాశాల, రామచంద్రపురం, సర్వస్వామ్యములు గ్రంథకర్త ఐ మూల్యము :రు. 6 లు అంజలి - ఆ శంస ప్రప్రథమముగా శ్రీమత్సర దేసి తా పద చరణములకు; తదుపతి తమసహాయ ఏతద్గ్రంథ పరిష్కారమున కన్ని విధముల సహకారములందిచ్చిన నాగురు చరణులు - శ్రీ అప్పల్ల సోమే శ్వరశర్మ Reader a. U. Sanskrit Dept) గారికి; నా అభ్యర్థనా నా సమన స్తరమే తమ యమూల్యాభిప్రాయముల చే నన్ననుగ్రహించిన అంధ్రవిశ్వవిద్యాలయ సంస్కృతాంధ్ర శాఖాధ్యక్షులు శ్రీ పి. శ్రీరామమూర్తి, మఱి యస్వీ జోగా రావుగార్లకు; ప్రవేశికారూపమున చక్కటి గ్రంథ పరిచయ వ్యాసమునందించిన నాప్రాణమిత్రుడు శ్రీ సూరం శ్రీనివాసు లుకు; యీగ్రంథముద్రణకు తగు ఆర్థికసహాయమందిచ్చిన ఆంధ్రప్రదేశ్ సాహిత్య అకాడమీ వారికి; ఏతన్ముద్రణ కై నాకనుమతినో సంగిన ఆంధ్రప్రదేశ్ విద్యాశాఖ డైరక్టరు వారికి; చాలవరకు నిర్దుష్టముగా ముద్రణ కార్యమునతిదక్షతతో నిర్వ హించిన ఆనందతీర్థప్రెస్ ప్రొ॥ శ్రీ చాగంటి సత్యనారాయణ మూర్తిగారికి నాకృతఙ్ఞ తాంజలు లర్పించుకొనుచున్నాను, అనంతరము, ముద్రణ కార్యము చాలవరకు తనకు తానుగా నిర్వహించి సకాలములో ముద్రణపూర్తియగుటకు తోడ్పడిన నాశిష్యశిరోమణి చి చేసెట్టి వీరవెంకట సత్యనారాయణ మూర్తికి నా శుభాశంసనములు, —గ్రంథకర్త. ఆంధ్రప్రదేశ్ ఉన్నత విద్యాశాఖాధివారి ముద్రణానుమతిపత్రము. PROCEEDINGS OF DIRECTOR OF HIGHER EDUCATION: A.P. HYDERABAD. Dt. 16-1-1979. Ro. No. 10336/1CI. 5/78 Sub: APE88-Sri K. Avatara Sarma, JL in SansPermikrit, G.J.C, Ramachandrapuram ssion to publish book - A coorded - Reg. Ref: 1. Endt. No. A/78. Dt. 6-12-78 of the Principal; G.J.C., Ramachadrapuram. 2. G.O.Ms. No. 553/G.A. (Ser. C) Dept., Dt. 8-8-74. Sri K. Avatara Sarma, Junior Lecturer in Sanskrit, Govt. Junior College, Ramachandrapuram is permitted to publish the Book "Paniniya Siksha" as per G.O.Ms. No.553/G.A. (Ser.C) Department, dated 8-8-74. / Forwarded by Order / K.Ganga Reddy, for Director of Higher Education. 80...2. X X Superintendent. X To Bri K. Avatara Sarma, Junior Lecturer in Sanskrit, Govt. Jr. College, Ramachandrapuram through the Principal. Copy to the Principal, Govt. Junior College, Ramachandrapuram. అభిప్రాయమఱ్ఱురి — ANDHRA UNIVERSITY Department of Telugu University College of Arts, Commerce & Law From: Professor: S. V. JOGA RAO Head, Dept. of Telugu Waltair, Visakhapatnam 530 003 Date: 4-8-1979. బహుశ్రుతులు బ్రహ్మనిష్ఠులు, తర్యకరశమతులయ్యు రసవశొంపద మానసులు, భావగంభీరులయ్యు ప్రసన్న హసన్ము ఖులు, వాక్పటుత్వలంపటులయ్య చారుచమత్కార చతుర భాషణులు బ్రహ్మశ్రీ కొల్లూరు లక్ష్మణమూర్తిశర్మ మహో దయులు. వారి కుఱ్ఱడు చి॥ అవతారశర్మ తండ్రికి తగిన తాతముత్తాతల పేరుప్రతిష్ఠలు నిలబెట్టగలవాడు. కుఱ్ఱవాడై నను పెద్దబుఱ్ఱ వాడు. " స్ఫులింగావస్థయా వహ్ని రేధాపేక్షా అవస్థితః". సంస్కృతాంధ్రసాహిత్య వ్యాకరణము లందు కృతశ్రముడు. అప్పుడే పాణినీయ శిక్షను మఱియొకరికి చెప్పగల చేవగలవాడాయెనన్న ఇక జూచుకొనుడు పాండిత్య కొడుకు. రంగమున వాని అజృంభ వీర విజృంభము అవకాశము లభించు నదృష్టమును ఆదరించు దాతలు నుండవలె గాని, 2 షడంగాధ్యయన కూలంకషకృషితో గాని వేదవిద్య ఆ షడంగములలో పూర్తి కాదు, వేద వేద్యుడు కనిపించడు. ప్రధమము ... శిక్ష. మ హేశ్వరవరప్రసాదమహిమాను భావుడై వైదిక లౌకిక ప్రపంచ భాషాశాస్త్ర సంస్కృతభాషా పక్కికలకు సర్వ పండితశ్లాఘశిరఃకంప పాత్రమైన పద్ధతికి వ్యాకరణమును వెలయించిన పాణిని మహర్షి యే ఈ శిక్షను వెలయించినాడు. ఇందు వర్ణసంఖ్యా విచారము, వర్ణా చ్చారణము, వర్ణ విభాగము, పాఠక లక్షణము మున్నగు విలువగల విషయము లెన్నియో సప్రమాణముగ, శాస్త్ర మర్యా దాసనాధముగ చర్చించబడినవి. పలు శిక్షాకృతులప్ప టికే యున్నవనిన అవి కేవలము వైదిక భాషామాత్ర పరిమిత ములు, పాణినీయ శిక్ష లౌకిక వైదిక సంప్రదాయోభయ ఫక్కికము. అందుచే భాషాసామాన్య విజ్ఞాన కృషీ పలులకును పరమోపా దేయమైనది. అట్టి దీనిని సమగ్ర వ్యాఖ్యాపూర్వక ముగ తెనుగున అవతరింప జేసిన శర్మగారి పూనిక అస్మదాద లందరికిని అవశ్యము ప్రశస్యము. ఈతని నాశ్రయించి గీర్వాణము గీర్వాణము ప్రబలి రాణించును గాక నా ఆశాసనము సం, యస్వీ జోగారావు, అని DR. P. SRIRAMAMURTI, M. A., PH.D., Professor & Head Department of Sanskrit, -R.S. అథ శీతాం Andhra University Waltair. Date 25-7-79. వ్యాఖ్యాస్యామః ఇత్యాద్యు పనిష ద్వార్యాలతో శివాఙ్మయం ప్రప్రథమంగా ప్రాదుర్భవించి, ప్రథమ వేదాఙ్గంగా పరిఢవిల్లి, వ్యాస, 'S పాణిన్యాద్య శేష శేమూ మీ విభ వసంపన్నులగు మా 'మహర్షుల పవిత్ర వాక్సుధాపూరములతో విశ్వరూపాన్ని దాల్చింది. శిక్షలన్నిటికిని తలమానిక మనదగినది పాణినీయశిక్ష, స్వరవర్ణాది విచారమంతయు వైదికలౌకికోభయ తారకముగ నిందు వివేచింపబడినది. కావున, నీగ్రంథము భాషా శాస జిజ్ఞాసువులకందరకు పరమో పా దేయమైనది. 'స్త్ర ఆంధ్ర భాషలో ఈగ్రంధాన్ని అనువదింపబూనుకొన్న ఎతారశర్మ ఎంతగానో అభినందింపదగిఉన్నాడు. P.T.O. } 2 2 ఉపయోగకరమైన వ్యాకరణశాస్త్రానికికూడ మిక్కిలి ఈ శిక్షా గ్రంథం ఎక్కువగా చదపదగింది. వర్లోచ్చారణ విశేషాలు ఎన్నో ఇందు విశదీకరింపబడినవి. ఈగ్రంథాన్ని చక్కని గ్రాంథికంలో నిర్దుష్టంగా అనువదించి అమరభారతీ సేవ చేసిన అవతారశర్మకు నా అభినందనలు ఆశీస్సులు, ఇంకా ఇటువంటి గ్రంథాల్ని తెలుగువారికి అంద చేయగలడని నా విశ్వాసం, Boe ఇట్లు సం, పోచంచర్ల శ్రీరామ మూర్తి. b "Vyakarana Vidyapraveena" "Sahitya Vidyapraveena" "Bhashapraveena" A. SOMESWARA SARMA, M A., P. O L Reader Dept of Sanskrit (Member, Board of Studies, Sanskrit P.G.) Andhra University. Waltair Date : 9-7-79. శ్రీ ఆశం న " ఆథశీక్షాం వ్యాఖ్యాస్యామః । వర్ణః స్వరః । మాత్రాబలమ్ । సామనంతానః॥" మొదలగు వచనములతో ఉపనిష ద్వాణి శిక్షకు శ్రీకారము చుట్టినది. వర్ణములు, వానిస్వరూప స్వభావములు. స్థానప్రయత్నాదులు, ఉదాత్తాదిస్వరము లు, ఉచ్చారణసంవిధానములు మొదలయిన విషయములను క్షుణ్ణముగా చెప్పు గ్రంథము శిక్ష. వేదములను సంరక్షించు టకును, వాని అర్థ తాత్పర్యాదులను అవగాహనము గావించు కొనుటకును ఉపయోగించు వేదాంగములారింటిలోను శిక్ష మొట్టమొదటిది. పరిశుద్ధికి సాయపడును గాన ఇది "భాషాం గము" కూడ అగును. సంస్కృతమున ఇంచుమించు ఏబది శితాగ్రంథములు కనివచ్చును. అన్నిటికన్న ప్రాచీనమైనది "పాణినీయ శిక్ష" అనియు, దానికర్త పరమవైయాకరణుడు .." పాణిని", యును. సాంప్రదాయికుల విశ్వాసము. ఇది పరిమాణమున చిన్నది అయ్యును విషయభరమున ' ' పెద్దపోయే. ఇట్టి పాణినీయశిక్షకు ప్రియశిష్యశిరోమణి చిరంజీవి కొల్లూరు అవతాం శర్మ తెలుగులో చక్కని వ్యాఖ్యను రచించి నాకానందమును కలిగించెను. "దీనిని నేను పరిశీలిం చితినని" వేరుగ చెప్పనక్కర లేదు. # su 2 ఈకృతిని తెలుగువారికందించుటలో "ఆంధ్రప్రదేశ్ సాహిత్య ఎకాడమీ" వారందించిన ఔదార్యము అభినంద్యము. 1 cashcc జన్మ ఇది ఆంధ్రపండితులనల్లరింపజేయుగాక అనియు, శ్రీ శర్మ అవిరళమైన కృషి చేసి బహుళగ్రంథకర్త అగుగాక అనియు నాశుభాశం సనము. ఉచిత యోగ ރ ދ 10% Bade యందు అప్పల్ల సోమేశ్వరశర్మ, 9-7-79. పెండింటి "మన kapde అలరు Sahitya Siromani, Bhashapraveena, SURAM SREENIVASULU, M.A. (Skt. & Tel.) Lecturer in Sanskrit. S.B.S. Sanskrit College. 3022 Ponnuru' D/ 30-7-76 ప్రవేశిక లక్షణేన వినా వాణీ విమలాపి న శోభ తే । ప్ర్రమదా రూపసంపన్నా దరిద్య్రస్యేవ యోషితా ! ఇది అమోఘనందినీ శిక్షా కారుని పచనం. అందం చందమున్న కాంతైనా దరిద్రుడి దగ్గర శోభించనట్లు, రాణించదు' వాక్కు నిర్మలమైనదైనా లక్షణం లేకు ఒక్క వా క్కే కాదు ప్రపంచంలో ఏదైనా కొన్ని నియమా లకు కట్టుబడకపో తే పతనానికి చాలా దగ్గరవుతోందని అర్థం. ఆ నియమాలే భాషకు వ్యాకరణ రూపంగాను, వైదిక భాషకు ప్రాతిశాఖ్యలరూపంగానూ, శిక్షా గ్రంథాల రూపం లోనూ ఏర్పడ్డాయి. ప్రవాహరూపమైన భాషకు ఎన్ని నియమాల నేర్పరచినా ఆమార్పు కొద్దో గొప్పో సాగి భాషా విస్తృతికే కారణమవుతుంది. అంతమాత్రాన నియమరహితంగా ఉచ్చారణను వదలివేయటం నేలవిడిచి సొముచేయు టే, కాబట్టి ఆ ఉచ్చారణ సిద్ధాంతాన్ని ప్రధాన విషయంగా ప్రతిపాదింపదలచి ఏర్పడిన గ్రంథాలే శిక్షాగ్రంథాలు. 2 శిక్ష, వ్యాకరణం, లుగా ఛందస్సు, నిరుక్తం, జ్యోతిషం, కల్పం - ఈ ఆరును వేదాంగా ప్రసిద్ధాలు. వీటిలో శిక్ష - వ్యాకరణం — నిరుక్తం మూడును శబ్దశాస్త్రవిచారకాలే. మూడూ మూడు భిన్న కోణాలనుండి భాషను పరిశీలిస్తాయి. శబ్రోచ్చారణకు సంబం ధించినవి శిక్షలు. పదనిష్పత్తిని చర్చించునది నిరుక్తం, పదసాధుత్వాన్ని పరామర్శించేది వ్యాకరణం. 'శిక్షా. ఘ్రాణం తువేదస్య' అనే వాక్యం ప్రాధాన్యాన్ని సూచిస్తోంది. వైదిక భాషకు శిక్ష నాసిక వంటింది. అంతేగాక శిక్షలకుగల షడంగాలలో దానిని మొదట పేర్కొనుట దాని ప్రాధా న్యాన్ని, ఆవశ్యశ్యాన్ని సూటిగా చెప్తుంది. శిక్షాశాస్త్రం శాస్త్రీయమే అనేందుకు ఆధారాన్ని; ప్ర్రామాణిక మని " అంగీకరించేందుకు అవకాశాన్ని ఉపనిషద్గ్రంథాలంద జేస్తాయి. ముండకోపనిషత్తు, ఛాందోగ్యోపనిషత్తు, బృహదారణ్య కోపనిషత్తు, తైత్తిరీయోపనిషత్తులు శిక్షా శాస్త్రాన్ని శిక్ష వేదాంగాలలో ఒకటి. శిక్షు, పరామర్శిస్తాయి. యి. శిక్షలను అటనట ప్రస్తావివించటమేగాక స్వరాలకు, వర్ణోచ్చారణకున్న వైశిష్ట్యాన్ని పలు తావులలో కంఠోక్తి గా పటిస్తాయి కూడా. శిక్షాపదార్థం :'శిక్య తే=ఉపాదీయ తే వాగుచ్చారణం అనయా ఇతిశి" అనగా వర్ణిచ్చారణం దీని చే వివరింపబడుతుంది 3 1 ణ తాయి. కాబట్టి ఇది శిక్ష "వర్ణ స్యోచ్చారణపకారః యత్రో పదిశ్య తే సాశి" అని ఋగ్వేద భాష్యం పలుకుతోంది. · అస్మిన్ స్థాన్కేనేన కరణేన అయం వర్ణః ఉచ్ఛార్యతే ఇతి యావన్న విజ్ఞాయ తే తావదపరాధ్నాతి స్వరతో వర్ణతశ్చ" * అని కళుత్తూరి వీర రాఘవాచార్యులుగారు తత్ప్రయోజనాన్ని ఉగ్గడించినారు, ఏస్థానంలో ఏకరణంతో అక్షరాన్ని ఉచ్చ రింపవలెనో తెలియనపుడు స్వరదోషం వర్ణ దోషం ఏర్పడు అది ప్రమాదాన్ని తెచ్చి పెడ్తుంది. 'ఇంద్రళతు ర్వర్ధస్వ" అనే అభిచారమంత్రంలో ఇంద్రశత్రుపదాన్ని తత్పురుష సమాసాన్ని ఆశ్రయించి అనోదాత్తంగా పఠించాలి. కాని పొరపాటున ఆద్యుదాత్తంగా ఉచ్చరిస్తే అది బహు హిసమాసమై అర్థంలో మార్పును తెస్తుంది. స్వరంలోని మాగ్పని'ల్ల అర్థంలో మార్పురావటం ఆంధ్రభాషలో సైతం ప్రసిద్ధమే. కాబట్టి స్వరంలోని మార్పు అవర్థ హేతువు. దానిని నియమించేవి శిక్షాగ్రంథాలే. అట్లే వర్ణ విషయంలో సై తం నిరోచ్చారణలో అవసర మైన జాగ్రత్తను వివరిం చేశ్లో కాన్ని గమనించండి వ్యాఫ్రీ యధా హరేత్ప్రుం దంష్ట్రాభ్యాం నచపీడయ తే । భీతాపతన భేదాభ్యాం తద్వద్వర్ణాన్ ప్రయోజయేత్ I + పాణివిశిక్షకు) శిక్షావ్యాఖ్య - పుట 4. శంభుశిక్ష 4 భయం. ఆడపులి పిల్లలను నోటితో కరచుకొని పరు తుంది. తేలిగ్గా పట్టుకుంటే పడిపోతాయని భయం. గట్టిగా నొక్కిపట్టుకుంటే ముక్కలై చచ్చిపోతాయని ఈరెండు భయాలను అధిగమించి అది కార్యసాధన చేస్తుంది. వర్ణోచ్చారణ విషయంలో సై తం అం తే జాగ్రత్త అవసర మట అమరవాణిలోని వైదిక సాహిత్యం స్వరపధానం వికస్వర కవితానిధానంకూడా. అపౌరుషేయమైన ఆ సాహిత్యాన్ని సంరక్షించే బాధ్యతను పండితులకన్న స్వరవర్ణా లెక్కువగా స్వీకరించాయి. " వేదస్యాధ్యయనం సర్వం గుర్వధ్యయన పూర్వకమ్" అని అవి కేవలం గురుముఖతః అభ్యసించ కనుకనే ఆవాఙ్మయనిధికి స్వరాల అవసరం అత్యంతం కలిగింది. అందుకే షడంగాలలో శిక్ష ప్రధాన ణ వలసినదే. ఓ మైంది. శిక్షా ప్రతిపాద్యం: 1 "శీన్యైం వ్యాఖ్యాస్యామః వర్ణస్స్వరః మాతా బలం సామసస్తానః ఇత్యుక నీతిధ్యాయః" అని తైత్తిరీయోపని షత్తు శిక్ష విషయాన్ని సంగ్రహంగా వివరించింది అకారాది వర్ణాలు - ఉదాత్తానుదాత్త స్వరితాదిస్వరాలు - హ్రస్వదీర్ఘ ప్లుతాది మాతలు, అభ్యంతర బాహ్యాదియత్నాదులను వివరించే బలం, వర్ణాన్ని ఎంత కాలముచ్చరించాలో తెలిపే సామం,సంహి తారూపమైన సంతానం, ఇవి శిషప్రతి పాద్య LE 5 విషయాలని తైత్తిరీయోపనిషత్తు. అంతేగాక ప్రత్యక్ష రానికి దేవతా జాత్యాదులసైతం శిక్షా గ్రంథాలు వివరిస్తాయి. ణ వర్ణ సంఖ్యాది విషయంలో శిగ్రంథాలలో భిన్నాభి ప్ర్రాయాలు అనేశాలు కన్పిస్తాయి. మాహేశ్వర సూత్రాల ననుసరించి వర్ణాలు 42.* అయితే యాజ్ఞ ఎల్క్య శిక్ష 56; వైదికాభరణసారం 59; త్రిభాషరత్నం 60; శంభుశిక్షు మత భేదంచే 63, 64; పాణినిశిక్ష 64; కాత్యాయనశిక్షు. 65; వ్యాసశికు. 66 శౌనకశిక్ష వ్యాసశిక్షలో వర్ణాలతో ఇకార దీర్ఘాన్ని కలిపి 67; . కాలప్ర్రాధాన్యాన్ని అనుసరించిన కొన్ని శిక్షలలో 73; కరణ ప్ర్రాధాన్యాన్ని ఆశ్రయించిన శిక్షలలో 65; స్వరప్రాధాన్యాన్ని స్వీకరించి లక్ష్మీపతిశిక్ష మొ॥ వానిలో 108 వర్ణాలు; ప్రతిపాదింపబడ్డాయి. స్వరములుకూడా ఉదాత్తాను దాత్త స్వరితాలతో బాటుగా విక్రము, తైవ్రం నిత్యం, ప్రతిహతం, అభినిహితం, ప్రశిష్టం, పాదవృత్తం, తైరోవ్యంజనం మొ॥ స్వరాలనుకూడా వివరిస్తాయి. ఇట్లే మాత్రాది విషయాలలోను విస్తృత ప్రాతిపదిక మీద నే శిటెX-థాల్లో చర్చసాగుతుంది. అఇఉబ్; ఋక్, ఏఓజ్, ఐఔచ్, హయవరట్, లణ్, ఇమజణ నమ్, ఝభఞ, ఘఢధష్, జబగడదశ్, ఖఫ ఛరథచటతప్, కపయ్, శషసర్, హల్ - ఇవి మాహేశ్వర సూత్రాలు. శిక్షాశాస్త్రం ప్రాచీనమా ? ఆధునికమా ? శిషౌగ్రంథాలు ప్ర్రాచీనాలు అనగా దాదాపు పాణిని కాలంనుండి వున్నవని విమర్శకుల తలంపు. "The Siksas which as we have them are probably later than Panini, but doubtless existed in his time proving the care taken to secure due correctness of pronounciation of the Scriptures'l అని A. B. Keith వక్కణ. పాణినికి సమ కాలీనాలుగానో, అర్వాచీనాలుగానో వున్న ఈ శిక్షా గ్రంథాలు ఉచ్చారణ స్పష్టతను సాధించటమే లక్ష్యంగా పెట్టుకొని కృషి చేశాయి, చేస్తున్నాయికూడా! ఆధునిక కాలంలో తులనాత్మక భాషా శాస్త్రంలో Linguisticsలో ధ్వని విచారణ (Phonetics) ఎంతో ప్రధానమైన విషయం, ఉచ్చార్యమాణధ్వనికి లిపికి గల తేడాలను పరిహరించేందుకు International phonetic Alphabet యొక్క ఏర్పాటు వర్లోచ్చారణకు భాషాశాస్త్ర వేత్త లిచ్చిన ప్రాధాన్యాన్ని తెలియజేస్తోంది. నాటి శిక్షాస్త్రం థాలు సై తం ఆ విషయంమీద నే కృషిని సాగించాయి. అందు కే శిగ్రంథాలు ప్రాచీన కాలంలోని భాషాశాస్త్రానికి l 1. The History of Sanskrit Literature... A.B. Keith P. 423 7. నిదర్శనాలు, నేటి భాషాశాస్త్రానికి కొంతవరకు మార్గదర్శ కాలు, అది భాషాశాస్త్రాజ్ఞులుకూడా అంగీకరించిన విషయమే. కనుక నే శిశాస్త్రమెంత ఆధునికమో అంత ప్రాచీనం_ఎంత ప్రాచీనమో అంత ఆధునికం. మైనవి. శిగ్రంథాలు కొన్ని కొన్ని ఆయా దేశాలకు పరిమిత మరికొన్ని సర్వసాధారణమైనని. వ్యాస శిక్షా వ్యాఖ్యానంలో శ్రీ సూర్యనారాయణ సూరావధాని శిక్షల నిలా సంగ్రహించాడు. ప్రథమా వ్యాస శిచ లక్ష్మీ ్మశిండా ద్వితీయికా ! భారద్వాజీ తృతీయాచ శిక్షారణ్యా తురీయికా ॥ పంచమి శంభుశిక్షాచ షష్ఠీ చాపిశలీ తథా । సప్త మీ పాణిని శిక్షా చాష్టమి కౌహలీ తథా ॥ వాసిష్ఠీ నవమి చైవం నవశిక్షాః ప్రకీర్తి తాః ॥ అని నవశిక్షలను పేర్కొనినాడు. ఇవి ప్రసిద్ధమైనవి. ఇవిగాక ఇంకా లక్ష్మీకాంత, కౌండిన్య, వ్యాళ, వ్యాడి, వాల్మీకి, కాలనిర్ణయ, బోధాయన, సర్వసమ్మత, సిద్ధాంత, హరిత, క్రమకారికా, స్వరాంకుళశిక్ష మొక సాధారణ శిక్షలు; ఋక్సాఖకు సంబంధించిన శయానశిక్షుః సామశాఖకు చెందిన నారద. గౌతమ, లోమశశిక్షలు; కృష్ణ అమోఘనందిని, యజుశ్శాఖకు సంబంధించి స్వర, ఆ తేయాది శిక్షులు; శుక్లయజు శ్శాఖకు సంబంధించి యాజ్ఞవల్క్య, కాత్యాయనాది శిక్షలు; అధర్వవేదానికి సంబంధించి మాండూక, కపిల, కాల అధ ర్వణపరిశిష్టాదిశీక్షలున్నాయి. అం తేగాక. -- మల్ల శర్మ మొ ఆధునికులు రచించిన శిక్షా గ్రంథాలు కూడా కొన్నికన్పిస్తాయి. షుమారు 86సం క్రిందట శ్రీయుగళకిశోర వ్యాస పండితులు శిక్షా సంగ్రహమను పేరుతో ఒకగ్రంథాన్ని ప్రకటించారు. దానితో మాధ్యందిన శాఖకు సంబంధించిన 25శిక్షలు ఋగ్వేదసంబంధి ఒకటి, నారద, గౌతమ, లోమ శులు రచించిన సామశాఖీయశిక్షలు; అధర్వశాఖీయమైన మాండూకశిక్ష; మల్లశర్మ రచించిన శిక్షలు మరికొన్ని మ శిక్షాగ్రంధవ్యాఖ్యానాలు చోటుచేసుకున్నాయి. శిక్షాగ్రంథాలవంటివే ప్రాతిశాఖ్యలు సైతం. కొన్ని శిక్షలే ప్రాతిశాఖ్యల . పేరుతో వున్నాయికూడా. Phonstie cbange చక్కగా పరిశీలించి వివరించెడి గ్రంథాలు ప్రాతి శాఖ్యలు, ఋగ్వేదంలోని శాకల శాఖకు సంబంధించి ఒక 'ప్రాతిశాఖ్యం, కృష్ణశుక్లయజుశ్శాఖలకు చెఱియొక ప్రాతి శాఖ్యం, అధర్వ వేదానికొక ప్రాతిశాఖ్యం ప్రసిద్ధమైనవి S M ఎ శిక్షా ప్రాతిశాఖ్యల రెండింటి లక్ష్యం ధ్వని విచారమేయైనా స్వల్పమైన ధరించాయి. విషయ భేదాన్ని బట్టి ఇవి భిన్నరూపాలు శిక్షాశాస్త్రం వ్యాకరణాంతర్భూతమని తమని కొందరి వ్యవ హారం. కాని అదిసరికాదు. వ్యాకరణం స్వసామగ్ర్యసిద్ధికై నిరు క్తాన్ని కొంత అపేక్షించినట్లు శిక్షలు పాక్షికంగా వ్యాకర ణాంశాలను అపేక్షిస్తాయి. అంతమాత్రాన శివ్యాకరణ ప్రాతిశాఖ్యలొకటికాపు, వృధగ్విషయాలే. పాణిని శిక్ష ఉపలభ్యమాన శిగ్రంథాల్లో పాణినిశిక్ష ప్రధానం, బహుళపచారం పొందిందికూడా. విశ్వాన్నంతటిని దిగా' తిలో ముంచిన అష్టాధ్యాయిని రచించిన పాణిని లేఖని లేదు చ్చారణాత్మక మైన శిగ్రంథాన్ని సైతం సంతరించింది. . అథశిం ప్రవక్ష్యామి పాణినీయం మతం యధా.! శాస్త్రానుపూర్వం తద్విద్యాద్యధోక్త ం లోక వేదయోః ॥ అని పాణిని తనశిక్షనారంభించాడు. శిక్ష వేదాంగమనే ప్రసిద్ధ మైనా, లోక వేదానుసారిత్వాన్ని ప్రకటించి శిక్షలకు లౌకిక భాషాంగ త్వాన్ని కూడా అంగీకరిస్తూ ప్రాణిని గ్రంధర చన కుపక్రమించాడు. వేదాంగమైనంతమాత్రాన లోక విరుద్ధం కానవసరం లేదని లోకాంగం సైతం కావచ్చుననితద్భావ్య కర్తల సమర్థన. పాణిని వ్యాకరణం లౌకికమైనా ఛందః ప్రయోగాలనుకూడా పాణిని తన సూత్రాలలో నిబంధిం చాడుగ.దా! అట్లే వైదిక శిక్షణలో, లోకానిక్కూడా ప్రాధా న్యాన్నిచ్చి భాషాశాస్త్రులకు మరింత దగ్గరైనాడు. ఈ పాణిని శిక్షకు శ్రీమాన్ కళత్తూరి రాఘవా చార్యులుచే భారద్వాజరాఘనీయమనే పేరుతో సంస్కృత భాషలో, భాష్యం వ్రాయబడి 1893 లో ముద్రింపబడివుంది, ఇది విషయ విమర్శయందును, శైలీవిన్యాసాదులలోను పతం జలి భాష్యాన్ని పోలివుండి కౌముదికి మహాభాష్యమెట్లో, పాణిని శిక్షకు అట్టిభాష్యరూపంగా కన్పిస్తోంది. పండితుల మన్ననలను పొందిందికూడా. అదివిస్తృతమైనది, గీర్వాణ వాణిలోనిదికూడా. 10 నఁతో ఆ పాణిని శిక్షను ఆంధ్రభాషలో - సంక్షిప్త వ్యాఖ్యా పరిచయంచేయాలని సంకల్పించిన శ్రీ కొల్లూరు అవ తారశర్మగారు అభినందనీయులు, అదిఆంధ్రభాషావ్యాఖ్యా సంతో `వెలుపడుట కేవలం సంస్కృతాధ్యేతల నేకాక, భాషా శాస్త్రాధ్యేతలకును ముదావహమైన విషయమే. పాఠకలోక విగ్రంథాన్ని సాదరంగా స్వీకరింపగలదని వ్యాఖ్యాతకొక మిత్రుడుగా నేనాశించుచున్నాను; పొన్నూరు 30-7-79. da భవదీయుడు. సూరం శ్రీనివాసు లు విషయ సూచిక విషయము 1. ఆముఖము 2. అవతారిక 8. ఉపశ్రమము 4. వర్ణ సంఖ్యావిచారము 5. వర్లోచ్చారణకమము 6. వర్ణ విభాగము 7. స్వరమునుబట్టియు కాలమునుబట్టియు విభాగము 8. స్థానముననుసరించి విభాగము 9. అష్టవిధ విసర్గ విపరిణా మములు 10 ఏజ్వర్ణముల యుచ్చారణము 11. ప్రయత్న మునుబట్టి విభాగము 12. అయోగవాహముల స్థాననిర్ణయము 18. అనుస్వారోచ్చారణము 14. వర్ణోచ్చారణ సామాన్య పద్ధతి 15. రఙ్గవర్ణోచ్చారణము సమ్యగ్వర్ణోచ్చారణఫలము 16. 17. పాఠక లక్షణము 18 పాఠక గుణములు పుట i-vii 1 4 6 10 15 16 18 194 27 29 31 31 36. 37 44 46 48 ! విషయము 19. ఉచ్చారణ దోషములు 20. త్రిసంధ్యలయందు నుచ్చారణము 21. ప్రయత్న నిర్ణ యము 22. స్వీయశాస్త్ర ప్రశంస 28. వేదాఙ్గవివేచనము 24. హస్త స్వర క్రమము-1 25. పదశయ్యావిభాగము 26. హస్త స్వరక్రమము_2 27. శకున స్వర పరిశీలనము 28. సంప్రదాయ విరుద్ధాధ్యయనము 'నిష్ఫలము 29. సంప్రాదాయ సిద్ధాధ్యయనము సఫలము 80. .స్వరముల దుష్టోచ్చారణము హానికరము 81. స్వరజ్ఞాన విహీనుని నింద 82. స్వరజ్ఞానయుతుని ప్రశంస శిషోత్పత్తి మఙ్గళాచరణము 34. మఙ 35. ఫలశ్రుతి 86.- ఉపసంహారము శ్లోశసంఖ్య 36, పుట 48 50 52 t. 56 57 60 62 65 66 68 69 7074 7 75 76 79 81 శ్రీ మత్సర దేవతాయైనమః ఆ ము ఖ ము ఇ మానవుడు నిరస్తరసుఖాభిలాషి. అతఁడెల్లప్పుడును ' సుఖంమే భూయాత్ దుఃఖం మాభూత్' అనగా - 'సుఖమే నాకు కలుగవలె; దుర్గఖము వలదు' - అనితలపోయును, మాన వుని యీ సుజిజ్ఞాసా ఫలితమే విజ్ఞానశాస్త్రము. లౌకిక సుఖ ములను నశ్వరములని యెఱింగిన వారగుటచే మన మహ ర్షులు శాశ్వతములగు పారలౌకికసుఖముల నరయఁగోటి తమ తపప భావము చే తత్సుఖప్రదములగు మంత్రములను దర్శించిరి. ఆమంత్రసముచ్చయమే వేదమని మన సంప్ర దాయము. వేదార్థ –పరిజ్ఞానమువలన మనుష్యుడు శాశ్వత సుఖములనుఁ బడయగలడు; మరియు నిహలోక మునగూడ పూఁజ్యుడు కాఁగలడని యాస్కా చార్యులుప్రవచించిరి. " యోఒర్ధఙ్ఞ ఇత్సకలం భద్రమశ్ను తే నాక మేతి జ్ఞానవిధూతిపాహ్మ. " ఞ (నిర్తు కము - ప్రథమాధ్యాయము) ఎవఁడు వేదార్థమునుఁ దెలిసికొనునో, యాతఁడు సర్వ శుభములఁ బడయఁగలఁడనియు, తుదకు జ్ఞానముచే కడిగివే ఞ ii యఁబడిన పాపములు గలవాఁడై స్వర్గమునుఁ బొందుననియు భావము. ఈ విధమగు శాశ్వతసుఖమే మోక్షమనియు, నది G బ్రహ్మజ్ఞానమువలన గలుగుననియు మన ప్ర్రాచీనాచార్యులు వచించిరి. బ్రహ్మపదమునకు వేదమర్థము. వేదార్థజ్ఞానము సంపూర్ణముగ కలుగవలెనన్నచో తత్త త్సంహితా పాఠములు, విభాగములు, స్వరపరిజ్ఞానము, స్వాధీనములై యుండవ'లేను వేదము స్వరపధానము, స్వరమర్థని ర్దేశకము, మరియు య్య ది వ్యాకరణాధీనము. కావుననే తొలుదొలుత వేదశాలలో నొక్కొక్క శాఖకొక్కొక్క వ్యాకరణ గ్రంథము చొప్పున రచింపఁబడినవి. ప్రతీశాఖకు నేర్పడినపగుటఁ జేసి యీ: వైది కవ్యాకరణ గ్రంథములకు వాతిశాఖ్యములని పేరువచ్చెను ఋగ్వేదీయప్రాతిశాఖ్యము శౌనకవిరచితము. శుక్లయజ శ్వేదీయ మధ్యంది శోఖా సంబంధిపాతిశాఖ్యము వాజ నేయీ - ప్రాతిశాఖ్య(సూత్ర)ముగాఁ ముగాఁ బ్రసిద్ధిని బడసినది దీనిని కాత్యాయనుఁడు రచించెను. కృష్ణయజుర్వేద ప్రాతి శాఖ్యము తైత్త రీయ ప్రాతిశాఖ్యమను పేర ప్రసిద్ధినిబొందినది, మూఁడు విధములైన ప్రాతిశాఖ్యము ప్రాతిశాఖ్యమను వరసయజుర్వేద ప్రాతి సామవేదమునకు మూఢ వేద ప్రాతిశాఖ్యము చాతుర లున్నట్లు తెలియును. ధ్యాయికమను పేర వ్యవహరింపఁ బడుచున్నది. రాను రాను 1 NI యీ ప్రాతిశాఖ్యములు సుసంస్కృతములై వానికి సంబం ధించిన శిక్షాప్రణయన మునకు మార్గదర్శకములై నవి. శిక్షా గ్రంథముల యావశ్యకతః- వేదముచ్చారణ ప్రధాన మైనది, ఆయుచ్చారణము స్వరాధీనమై యున్నది. స్వరమును దుష్టముగా నుచ్చరించినచో నది ప్రయోక్త పాలిట పిడుగు పాటగును. (చూ, శ్లో, 52) మరియు వేదాధ్యయనశీలుఁడగు 'పాడు 'గురులఘు విభాగ ములను, హ్రస్వదీర్ఘపుత స్వరూపము లను, లోపాగమాది వర్ణవికారములను, ప్రకృతి వికృతుల క్రమములను స్వరితోదాత్తానుదాత్తాది స్వరవి శేషములను, బాహ్యాభ్యన్తరాది ప్రయత్నజాతమును, సమగ్రముగాఁ దేలిసియుండవి లెనని, మన సంప్రదాయ రాయము.. -చాటుచున్నది. శ్లో॥ గురుత్వం లఘు తా సామ్యం - హ్రస్వదీర్ఘపుతాని చ లోపాగమవికారాశ్చ - ప్రకృతిత్వికృతిక్రమః స్వరితో దాత్త నీచత్వం శ్వాసోనాదస్త థోభయమ్ ఏతత్సర్వం చ విజ్ఞేయం ఛందో భాషా మధీయతా వేదార్థజిజ్ఞాసువుచే అనగా - వైదిక భాష సభ్యసింపఁ దలచిన వానిచే వైదిక శబ్దములందలి వర్ణముల గుఱత్వ లఘుత్వములు, హస్వదీర ఫ్లుతాది స్వరతత్వము, లో పాగ iiv మాది వర (వర్ణ)వికారములు, ఉదాత్తాను దాత్త స్వరితత్వములు, ప్రకృతివికృతిక్రమము, ప్రత్యక్షరము సమగ్రముగా శ్వాసనాదస్వభావము అధ్యయనము గావింపవలసి యున్నది,. ఈ విషయమంతియు శిగ్రంథములందు సవిస్త రముగా, సోదాహరణముగా వివరింపఁబడి యున్నది. కావున నే యవి ప్రధమవేదాంగముగా సంప్రదాయజ్ఞులగు పండితులచే పరిగణింపబడినవి*. స్వరవిజ్ఞానమును సోపపత్తి కముగా, వై జ్ఞానికముగా, ప్రతిపాదించిన యీ శిగ్రంధములు ప్రస్తుతభాషా శాస్త్రము (Soience of language)నకు, అందును, తద్దత ధ్వని నిరూపణవి భాగము (Phonetics) నకు నాందీరూవములని చెప్పవచ్చును. అనగా శిక్షాస్వ రూపము 'శిక్ష విద్యోపాదానీ' యను ధాతువునుండి శిశబ్దము నిష్పన్నము. శిష్యుని శిక్షించునది (అనగా వర్ణాద్యుచ్చారణమును యథావిధిగా గరపునదని భావము.) శిక్షయనఁబడును, ప్రప్రధనుముగా నీ శిక్షా శబ్దము ఉపనిషత్తులయందు ' బాగుగ తెలియుటకు సాధనము అను నర్థమున వాడినట్లు చూపట్టును. అచట శిక్షాస్వరూప మిట్లని వివరింపఁ బడింది ; శిక్షా *శ్లో శీ వ్యాకరణం ఛందః నిరుక్తం జ్యోతిషం తథా కల్ప శ్చేతి షడంగాని వేదప్యాహుర్మనీషి. ణః ॥ " అధ శీతాం వ్యాఖ్యాస్యామః! వర్ణ : స్వర మాత్రా బలమ్ । సామ సన్తానః। ఇత్యుక్త ః శీమోధ్యాయః ॥" ణ (తైత్తరీయోపనిషత్తు_శీధ్యాయము) అనియు ఇచట శ్రీశంకరులు - 'శిష్య తేజనయేతి వర్ణాద్యుచ్చారణమ్శిక్షా' - అనియు, 'శిష్యన్త ఇతి వర్ణాదయః శిక్షా శిమో శబ్దమునకు నిర్వచనములనుఁ జెప్పిరి. శిక్షా - శీక్షా శబ్ద ముల యభేదమునుఁగూడ నాచార్యులు గూడ నాచార్యులు - "దైర్ఘ్యం ఛాన్ద సమ్" (శీ - అనుపదమున ఈకారము వైదిక ప్రయోగ మని భావము) అని స్పష్టముగా ప్రతిపాదించి, ణ ఇచట వర్ణమన అకారాది వర్ల సమామ్నాయము నుదాత్తాది స్వరిసముదాయముగను, కాలపరిమాణముగ ను; ప్రయత్నజాతముగను; సామ గను, స్వరమన మాత్రయన హ్రస్వదీర్ఘప్లుతాది బలమన - బాహ్యాభ్యన్తర యనగా వర్ణముల సమత్వోచ్చారణముగను; సన్తానమన సన్ని కి రారూపమగు సంహితగను; నాచార్యులచే వ్యాఖ్యా నింపఁ బడినది. తత్ర వర్లోఒ కారాదిః। స్వర ఉదాత్తాదిః। మాత్రా హ్రస్వా ద్యాః॥ బలః ప్రయత్నవి శేషః॥ సామ వర్ణానాం మధ్యమ చ్చారణం వృతో ఇతి vi తేత్యర్ధః సమతౌః పస్తానః_సన తిః_సంహి (చూ. గై। ఉపĪ అను2, శాం. భా ఈ సంప్రదాయము ననుసరించియే శితిగా గ్రంధములు వెలువడినవి. పై యంశములన్నియు సామాన్యముగ ఎన్ని శి గ్రంధములందును చూపట్టును, శిక్షా గ్రంధములలో కెల్ల 'పాణినీయశిక్ష' యను ప్రకృతగ్రం థము తలమానిక మనఁ దగినది. అయ్యది జగత్ప్రసిద్ధ వ్యాకరణ సంప్రదాయ ప్రవక్త చెప్పబడుచున్నది। ప్రణీతముగాఁ యగు పాణినిముని ఇది గాక నార దీయ శిక్ష, వ్యాసశిక్ష, యాజ్ఞ వల్క్యశికు. లోమశశిక్ష మొదలగు తత్తమ్మని ప్రణీతములగు శిక్షా గ్రంధము లనేకములున్నవి. . వీనిలో నీగ్రంథము " అల్పాచ మాత్రా బహుళో గుణశ్చ " - (పరిమాణమున చిన్నది గుణమున గొప్పది) యన్నట్లు - అర్థ గాంభీర్యము గలదై పరిమాణమున చిన్న దయ్యు నేకాదశఖండాత్మకమై (చూ॥ శ్లో 61) మహావి శేష ప్రకటనసమర్థమై యలరారుచు నేటికి ననేక భాషాశాస్త్ర జిజ్ఞాసువులకు అందును, ధ్వన్యుచ్ఛారణవిషయపరిశోధకులకు మిక్కిలి యుపకరించుచున్నది. M vii అయోగ ధ్వన్యుచ్ఛారణశ్రమ శ్రమ మిందు వైజ్ఞానికవ వై జ్ఞానికముగాఁ జర్చింపఁ బడినది, అత్యంత సులభ శైలిలో వర్ణసంఖ్యావిచారము, స్వర వర్ణ విభాగములు, అష్టవిధ విస్కవిపరిణామములు, వాహముల స్థాననిర్ణయము, రంగవర్ణోచ్చారణము, స్థాన ప్రయత్నవి వేకము మొదలగు ముఖ్యాంశములిందు సోపపత్తి కముగ ప్రదర్శితములు, వానిని పాణినీయ సంప్రదాయమునకు భిన్నముకాని రీతిని సవిమర్శముగ తెలుగునఁ దెల్లము జేసి వెల్ల డింప నుద్యమించినాడను. గ్రంథపరిష్కారముననిది నా ప్రథమ కృతియగుటఁజేసి సహృదయులగు విజ్ఞులు దీని నాదరించి, సవ రణలున్నచోఁ దెల్ఫి నన్నుఁ గృతార్ధునిఁ జేయఁ బ్రార్థిం చు చున్నాను. రామచంద్రపురం. తేదీ 8_8_77. } ఇట్లు విబుధ విధేయుఁడు, అవతార శర్మ. ఓమ్ శ్రీమత్పర దేవతాయైనమః పాణినీయ శికా (పాణినీయ శిక్ష) మగును. అది అవతారిక :- దుఃఖత్రయము (ఆధ్యాత్మికము, ఆధిదై విక ము, ఆధిభౌతిక ము, ), బ్రహ్మజ్ఞానమును పొందుటచే దూర ఆబ్రహ్మజ్ఞానము వేదార్థ పరిజ్ఞానాధీనము. స్వరాధీనము, ఈ తత్త్వము నెఱింగిన మహర్షులు కొందరొక పరి బ్రహ్మజ్ఞానజిజ్ఞాసువులై తపోనిష్ఠాగరిషుఁడును, మహే శ్వరపనాధలబ్దశబ్దవిద్యాసంప్రదాయప్రవర్తరుఁడును నగు పాణిని మహర్షిని స్వరపరిజ్ఞానమును గరుప ప్రార్థించిరి. అంతట పరమకారుణికుఁడగు నామహర్షి బ్రహ్మజ్ఞానమునకు మూల కారణమగు వేదార్థ పరిజ్ఞానము శిధ్యయనై కసాధ్య మని నెమ్మది సూహించి శిక్షాగ్రంథమును స్వమతానుసార ముగా ప్రతిపాదింప నుద్యమించి, యద్ధానినారంభించుచున్నాడు: ม ॥ అధ శిక్షాం ప్రవక్ష్యామి పాణినీయం మతం యథా! శాస్త్రానుపూర్వం తద్వి ద్యాద్యథో క్తం లోక వేదయోః! । అర్థము :- (అథ_శిష్యప్రశ్నానన్తరము; పాణినీయం మతం యథా = పాణినీయమగు (నా) మతానుసారముగా; శిక్షామ్_శిక్షయనఁబడు ప్రథమవేదాఙ్గమును *; ప్రవక్ష్యామి విశేషముగా వచింతును; తద్-ఆయది (నా శిక్షణయన లౌకిక వై దిక సంప్రదాయములందు; పద్ధతి) లోక వేదయోః యథో క్త్రమ్= చెప్పబడినట్లును; శాస్త్రానుపూర్వమ్ = శాస్త్ర ముననుసరించి యాచార్యులచే పరంపరితముగా ప్రవర్తింప జేయబడుచున్న యానుపూర్వికలదిగను, విద్యాత్ తెలియ వలెను, 2 1 వ్యాఖ్య:- గ్రంథాదియందు స్వీయగ్రంథముయొక్క నిర్విఘ్న పరిసమా ప్త్యర్థమై మఙ్గళమాచరించుట మన సంప్ర దాయము, కాని యార్ష మగు నీగ్రంధము నందట్టి మఙ్గళాచర ణము గావింపఁబడ లేదు. అంతమాత్రమున మహర్షి సంప్రదా యము నుపేక్షించెనని పలుకుట పాడిగాదు. మఙ్గళకరమగు 'అథ' శబ్దముతో కృతులనారంభించు నాచారము గూడ ' మన స్త్రములందు చూపట్టును. పూర్వమీమాంసాశాస్త్రప్ర్రవ ర్తకుఁడగు జై మినిమహర్షి 'అథాతోధర్మజిజ్ఞాసా' ప్రారంభించి తన 'ద్వాదశ లక్షణిని' వెలయించెను. * 'అధ'శబ్దము మాఙ్గళికమని శ్రీశంకరులు సెలవిచ్చి యున్నారు. 'అర్థాన్తరప్రయుక్త ఏవ హ్యథశబ్దః శ్రుత్యా శిక్షావ్యాకరణం ఛన్దః నిరుక్తం జ్యోతిషం తథా । కల్పశ్చేతిషడజ్గాని వేదస్యాహుర్మనీషిణః ॥ యని 'అను మనసంపదాయముననుసరించి యనిభావము. 3 3 మఙ్గళప్రయోజనో భవతి'- యని శాఙ్కర భాష్యము. స్మృతు లందు గూడఓంకారశ్చాథశబ్దశ్చ ద్వావేతౌ బ్రహ్మణః పురా ! కంఠం భిక్త్వా వినిర్యాతౌ తస్మాన్మాజళికావుభౌ॥ - అని వచింపఁబడియున్నది. కాన, మహర్షి 'అధ శబ్దముతో గ్రంథా రంభముగావించుట చే సంప్రదాయమును విడువ లేదని వ్యక్త మగుచున్నది. పాణినీయమ తానుసారముగా వచించెదనని చెప్పుకొను టలో నాతనికి తనశాస్త్రముపైగల విశ్వాసము, మరియు నాతని శాస్త్రప్రౌఢీమాప్ర్రామాణ్యములు వ్యక్తములగు చున్నవి. ఇంకను కవి "శాస్త్రానుపూర్వ" మని వచించి తన గ్రంధపు ప్ర్రామాణ్యమును స్థిరపరచుచున్నాడు. ఇతరశి క్షాగ్రంథములానాటికే ప్ర్రాచుర్యము వహించి యుండగా తన యీ నూతన గ్రంథ ప్రణయన మెందులకను ప్రశ్న యుదయింపక పూర్వమే. తత్పరిహార్థమై - 'యథోక్తం లోక వేదయోః' అని, చెప్పుకొనినాడు. అనగా నితర శిక్షా గ్రంథములు కేవల వై దిక ములు కాగా తన యీశిక్షా ప్రణయన పద్ధతి వానిక న్న విలక్షణమై, లౌకిక వైదిక సంప్రదాయములు రెంటికిని సంబం యాతనిహృదయము లౌకిక వై దిక భాషలకు పాణినీయశాస్త్రావశ్యకత యిట్టిదని చెప్పబని లేదు. వ్యాకరణ ధించినదని F 4. మహాభాష్యక ర్త యగు పతజ్ఞలిమహర్షి ""రహాగమల ఘ్వసం దేహాఃప్రయోజనమ్ రక్షార్థం వేదానామధ్యేయం వ వ్యాకరణమ్" — వేదసంరక్షణము, అర్థసంశయము లేక పోవుట లాఘవము మొదలైనవి వ్యాకరణ ప్రయోజనములు...... వేదసంరక్షణమునకై వ్యాకిరణమును చదువవలెను. వ్యాకరణశాస్త్ర ప్రయోజనములను 'కాణాదం పాణినీయంచ సర్వశాస్త్రోపకారకమ్', న్యాయవ్యా రు 82 తెల్పియున్నాఁడ కరణములు రెండును అన్ని శాస్త్రములకు నుపకరించును. అనుసభియుక్తో శక్తి మనమందర మెఱిఁగినదే. తత్త యము అనుభవ వేద్యము, త్త్వజ్ఞులకీ విష ( స్థా పిజె ఉపక్రమము అవ :- పాణిన్యాచార్యుఁడు గ్రంథాదిని ముఖ్య ప్రతి పాద్యవిషయమగు నుచ్చారణవిధ్యుపదేశావశ్యకతను తెలు పుచూ, వాగుచ్చారణవిధి నుప దేశింప నుపక్రమించుచున్నాడు: శ్లో॥ ప్రసిద్ధమని శబ్దార్థ మవిజ్ఞాత మబుద్ధిభిః। పునర్వ్యక్తీ కరిష్యామి వాచ ఉచ్చారణే విధిమ్!! 2 అర్ధ :- శబ్దార్థమ్=ఉత్పత్తి, స్థాన్ ప్రకారాత్మకమగు శబ్దప్రయోజనజాతము; ప్రసిద్ధమపి - స్వభావతః ప్రసిద్ధమే యైనప్పటికినీ; అబుద్ధిభిః - అల్పబుద్ధికలవారి చే; అవిజ్ఞాతమ్ (ఇంకను) తెలియబడలేదు. (అట్టివారినుద్దేశించి), వాచః వాక్కు యొక్క, ఉచ్చారణే - పలుకుబడియందు; విధిమ్ - గ పు భా k ఙ fee । Boo ర కా - శ ఒ 5 (స్థానప్రయత్నాది) ప్రకారమును; పునః ప్యామి – తెలియఁజెప్పుదును. వ్యా:- ఇచట 'అవిజ్ఞాతమ్, అబుద్ధిభిః' అను పదములు గమనింపదగినవి. అబుద్ధులు అనగా బుద్ధిహీనులు. అట్టివారి కొరకు మరల తాను చెప్పదొరకొనింట్లు చెప్పుకొనినాఁడొచా ర్యుడు. బుద్ధిహీనులకు సైతమర్థమగునటుల గహనములగు శాస్త్రీయవిషయములనుఁ బ్రస్తావింపగలనను యాచార్యుని విశ్వాసము, కారుణ్యమును వ్యక్తములగు చున్నవి. మును దీన ఈ శిక్షా, ప్రణయ నావసరమున నాచార్యునకాడియం దే పూర్వపక్ష మెదురై నది. శిక్షా ప్రణయనమునకుఁ బూర్వమే భాషారూపమున వర్ణోచ్చారణము వ్యవహారమున నుండినది. ఇంచుక సూక్ష్మేషికతో దళితొంచిన వర్ణవ దశించిన వర్ణముల యుచ్చారణ స్థానములు, నుచ్చారణపద్ధతులును మనకవగతములు కాగ లవు. కావున వానినిఁ దెలుపుటకు గ్రంధప్రణయన మెందులకని పూర్వపక్షము. ప్రస్తుతము, స్వరవిచారాదికము జిజ్ఞాసావిష యమై యున్నది. అది ప్రసిద్ధమేయైనచో జిజ్ఞాసయే యనవస అప్రసిద్ధ మేయగుచో - జిజ్ఞాసోదయమే రము, జరుగదు. అథా2సిద్ధం నైవ కావున - 'ప్ర్రసిద్ధం నజిజ్ఞాసితవ్యమ్ శక్యం జిజ్ఞాసితుమ్' అని శంకరులానతిచ్చినట్లేవిషయ ।జిజ్ఞాసావిరహము తెలియగోరిక లేకుండుట) చూపట్టుటఁజేసి, గ్రంథప్రణయనము వ్యర్థమని పూర్వపక్ష పిండితార్థము. మరల; వ్య క్తీకరి దీనికి సమాధానము పై రెండు శ్లోకములందలి 'శాస్త్రానుపూర్వమ్' 'లోక వేదయోః', 'అవిజ్ఞాతమబుద్ధి భీ? నవి 'పునర్వ్య క్తీ కరిష్యామి' ణ్య అనుపదములలో గాన్పించును, యములో శాస్త్రప్ర్రామా అనుమేయమగు నుచ్చారణస్థాననిర్ణ యములో శా *మెంతయు నావశ్యకమై యున్నది తదర్థము, శిష్యబుద్ధి వైశద్యార్థము, విషయమును దృఢపరచుటకును; ప్రామా ణికరీతినుచ్చారణవిధిని ప్రస్తావింపవలెనని యాచార్యుల సిద్ధా నము. అందులకై శిక్షాప్రణయన మత్యం తావశ్యక మని సమాధానము. పై రీతిని పదములతి గంభీరములై యాచార్యని హృదయమును వ్యక్తము చేయును. t 6 C L DAYS వి శ్లో॥ త్రిషష్టి శ్చతుష్షష్టి ర్వా వర్ణాః శంభుమతే మతాః! 2 ప్రాకృతే సంస్కృ తే చాపి స్వయం ప్రోక్తాః స్వయంభువా॥3 2) 12 స సు రిత వర్ణసంఖ్యావిచారము : అర్థ :- వర్ణ స్వర ప్రభేదములను ప్రవచించుటకు ముందు వృ k 8 వర్ణముల సంఖ్యాపరిగణనము గావించుట యుక్తమని దలంచి మ యాచార్యుడదానినిట్లు ప్రస్తావించుచున్నాడు. (సి YOYO ని అర్థ :- ప్రాకృ తే—ప్రాకృతభాషయందును; సంస్కృతి = చాపి — సంస్కృతభాషయందును; స్వయంభువా _ మ హే శ్వరునిచే (బ్రహ్మగారి చేనని వ్యాఖ్యానరములున్నవి); స్వయమ్_స్వయముగా; వర్ణాః వర్ణములు; ప్రోక్తా:-చెప్పఁబడి మతాః 70 నవి. శంభుమ తె-మా అరువదిమూడు; వా_లేదా; చతుష్షష్టిః యిష్టమైనవి. 1 హేశ్వర సంప్రదాయమునందు; త్రిషష్టిఃఅరువదినాలుగు; యీ వ్యా:- వ్యాకరణాచార్యులు శ్రీరుద్రదత్తశర్మగారీస్థల మున ప్రాకృతపదమునకు 'ప్రాకృతమునకు మూలమైన సంస్కృ తము' అనులాక్షణికార్థము నాశ్రయించి దీనిని వ్యాఖ్యానించిరి. అందౌచిత్యమంతగా చూపట్టదు. వారి విషయమున - 'అ నేన సంస్కృత మేవ మాతృభాషాభూతం వ్యాపకం పూర్వమాసీదితి సూచితమ్ - ప్ర్రాకృతాది భాషాణాం సంస్కృతా దేవోత్పత్తి రితిచ ప్రకటీకృతమ్' అని స్వారస్యమునుఁ దెలిపియుండిరి. గాని, దీన నాయర్థము స్ఫురింపకున్నది. ఇంతియగాళ యువపత్తి _ భాషాశా స్త్రసంప్రదాయవిరుద్ధమైనది. వృత్త్యాశ్రయణము గూడ నిచట నుచితముగాఁ జూపట్టదు. ముఖ్యార్థ వ రమునకు బాధ లేకుండుటచే * నిచ్చట అప్రధాన వృ త్యాశ్రయణ మనవసరమని తేలుచున్నది. మరియు ప్రకరణమునుబట్టి 'స్వయమ్భూ' శబ్దమునకు మహేశ్వరపర ముగా నర్థము జెప్పుకొనుట యు క్తముగాఁ దోచును. కాఁగా, నిందలి యుక్తాయు క్తతలను తత్త్వజ్ఞులు, సహృదయులునగు లక్షణా నిచట ముఖ్యార్థబాధే తద్యోగే రూఢితో2థ ప్రయోజనాత్ ! అన్యోఒర్థి లక్ష్యతే యత్సా లక్షణా2రోపితాక్రియా॥ (కా. ప్ర. 2/9) (ముఖ్యార్థబాధ లక్షణకు ప్రథానబీజము.) పాఠకమహాశయులే యోచింతురుగాక! అవ:- పై శ్లోకమును పఠించిన వెను వెంటనే పాఠక హృదయములందు _ 'ఆవర్ణము లేవి ? అవి యరువది మూడు నరువదినాలుగు నెట్లయిన' వనునాకాంక్ష యుదయించును. ఇట్టి శంకను తొలగించుటకై యాచార్యుడు శ్లోకద్వయము . నుప పాదించుచున్నాడు:— శ్లో॥ స్వరా వింశతి రేకశ్చ స్పర్శానాం పఞ్చవింశతిః। యాదయిశ్చ స్మృతాహ్యష్టా చత్వారశ్చ యమాః స్మృతాః ! అనుస్వారో విసర్గశ్చ కపౌ చాపి పరాశ్రితౌ దుఃస్పృష్ట శ్చేతి విశ్లేయో ఇకారః ఫ్లుత ఏవ చ శో M 8" 5 అర్థ :- స్వరా:—అచ్చులు; వింశతిః + ఏకశ్చ - ఇరువది 4 యొక్కటియును; స్పర్శానాం - స్పర్శవర్ణ ములయొక్క; పఞ్చ ఇరువదియైదును; యాదయః 1 ము వర్గేష్వాద్యానాం చతుర్హాం పఞ్చమే పరే మధ్యే యమోనామ 'పూర్వ సదృశోవర్ణః ప్రాతిశాఖ్యేప్రసిద్ధః, ఉదా :మొ॥వి (సిద్ధాన్తకౌముది) .. పలిక్నిః చఖ్ఖ్నతు: విజ ను అ విశ యకారాదులు; అష్టాచ - ఎనిమిదియును; యమాః - వర్గ ప్రథమాక్షరముల వర్ణ నాల్గింటికి పంచమవర్ణ వ ము పరమగునపు డ్రారెంటినడుమ నాగ మముగా వచ్చుపూర్వసదృశ వర్ణములు.* (ఇవి ప్రాతిశాఖ్య ములందుఁ బసిద్ధములు); చత్వారశ్చ - నాలుఁగు గను, స్మృతాః తాః - చెప్పఁబడినవి. ఇవిగాక D " క " & " y జ యొ సా ec ము Xε 9 అనుస్వారః - బిందువు; విసర్గః - విసర్గము; పరాశ్రితౌ ణ పరవర్ణ మునాశ్రయించి యుచ్చరింపఁబడు; ఒక పౌ= జిహ్వా మూలీయోపధ్మానీయములు; దుఃస్పృష్టః - రెండచ్చులమధ్య నుండుల కారము; ప్లుతః- ప్లుతమగు; ఇకార ఏవచ_ఇకారమును, ( నెరసి వీనియొక్క ఆరువది మూడరువదినాలు గులగుటను); విజ్ఞేయః తెలినది. ణ వ్యా:- పై ఁజెప్పబడిన వానిలో ప్లుత ఇకారము (ఇ-3) ను గూడ గ్రహించిన యరువదినాలుఁగు వర్ణ ములగును. అదానిని గ్రహింపకున్న నరువది మూడే యగును. అదెట్లన 'అ_ఇ_ఉ_ఋ'_లను నీ నాలుగును ప్రత్యేకముగా హస్వ దీర్ఘ ప్లుత భేదము చే పండ్రెండును, ఏ_ఓ_ఐ_ఔలు దీర్ఘపుత భేద ము చే నెనిమిది (ఏలస వానిలో హ్రస్వ భేదము లేదు.) యును, హస్వకారముసు, వెరసి (12+8+1=21) యిరువది యొక్క అచ్చులును; కకారాది మఠారా స్తములగుస్పర్శ వర్ణము . లిరువదియైనును (25); య_ర_ల_వ_శ_ష_స-హ యను యకారాది వర్ణము లెనిమిదియు (8); ఉక్తలక్షణ లక్షితములగు యమాఖ్యవర్ణములు నాలుగును (4); అను స్వార – విసర్గ - జిహ్వా మూలీయోపధ్మానీయ - దుఃస్పృష్టము లయిదును (5); వెరసి-(21+25+8+4+5 = 63) అరువది మూఁడు వర్ణములు తేలినవి. ప్లుతమగు ఇకారమునుఁగూడ గణించినచో నా మొ త్తమరువదినాలుఁగునకు హెచ్చును. * కాదయోమావసానా ఃస్పర్శాః (సిద్ధాన్తకౌముది). 10% బదులు కమున 'దుఃస్పృష్టః' అనియుండుటకు 'ద్విస్పృష్టః' యను పాఠాన్తరము కూడ వ్యవహారమున నున్నది. ఈ పాఠము దీక్షి తాదుల చే నంగీకరింపఁ బడ లేదు. కౌముద్యనుసారముగా శేఖరముని - 'ఏకోదుఃస్పృష్ట' అని చెప్పఁబడింది. రాఘవేంద్రాచార్యుల చే గూడ నీపాఠమే సమ్మతింపఁబడినది. పైగా ద్విఃస్పృష్టత యను నర్థమిచ్చట ప్ర్రసఙ్గమున కనుకూలముగాఁ జూపట్టకున్నది. వర్ణ దీపిక యందు — స్వరమధ్యగత థ కార ధకారములకే ద్విస్పృష్టత చెప్పఁబడినది. ‡ కాని, ప్రకృతమున దుఃస్పృష్టశబ్దమునకు రెండచ్చుల మధ్యనుఁడు లకారమని యర్థము. .. కావున 'దుఃస్పృష్టః' – యను పాఠమే యిచట శాస్త్ర సమ్మతమని ఏలన ణ యెఱుఁగునది. వర్ణోచ్చారణక్రమము : అవ :- పై విధముగా వర్ణములు పరిగణనానన ర మాచార్యునిచే వర్ణోత్పత్తి ప్రకారము నిరూపింపఁబడు చున్నది. ఇది మిగుల వైజ్ఞానికమైనదిగ నీనాటికిఁ బ్రశంసింపఁ బడుచున్నది. ది. దాని నొక్కింత పరిశీలింతము_ శ్లో। ఆత్మా బుద్ధ్యా సమేత్యర్థాన్ మనోయుజ్కే వివడియా! మన కాయాగ్ని మాహన్తి స ప్రేరయతి 2 మారుతమ్ 6 ‡ ద్విన్పృష్టతా చ విజ్ఞేయా థఢయో స్వతమధ్యయోః - వర్ణదీపిక). ' 1 11 అర్థ :- ఆత్మా- అనగ కరణము, (తన సంస్కార జన్య । జ్ఞానము చే; అర్థాన్ - పదార్థములను ( ఘటపటాదులను ); బుద్ధ్యా - (తనయందలి) జ్ఞానము చే ‡ ; సమేత్య - ఏళబుద్ధి విషయములుగా మేళవించి; వివక్షయా_తనయందు సంస్కార ప్రకటించుకోర్కె చే, రూపమున నుండిన దానిని మనఃమ్_ (తన సూక్ష్మరూపముగు) మనస్సును; యుజ్కే-నియోగించును. మనః_(ఈవిధముగా నియుక్తమగు) మనస్సు; కాయాగ్నిమ్జఠరాగ్నిని; ఆహస్తి - ఉద్దీపించును; సః- ఆ జఠరాగ్ని; మారుతమ్-వాయువును; ప్రేరయతి_ప్రేరేపించును. యవగత యీ A వ్యా:- ఇచట నాత్మన్ శబ్దమునకు 'జ్ఞానాధికరణ మాత్మా' యను తార్కికోక్త లక్షణము ననుసరించి జ్ఞానాధి కరణమని యర్థముఁ జెప్పుకొనుట సమంజసముగా దోచును. అర్థశబ్దము పదార్థశబ్దపరము. 'పదస్యార్థ పదార్థః ' అను వ్యుత్పత్తి ననుసరించి యీ యర్థమభిధాశ క్తి వలన మగును, అభిధ యనగా" ఈశబ్దము చే నీయర్థము తెలియఁ బడ వలెను; లేదా యీ పదవి యర్థమును భోధించును గాక!" యను నీశ్వరసంకల్ప మని తార్కిక సంప్రదాయము. * ఈవిధ మగు జ్ఞానాధారమైన యాత్మ తొలుత పదార్థములను మనసున కందించును. వక్త కుఁ గలుగు తొలి యవస్థయిది - తదుపరి యా మనస్సు జాఠరమగు నగ్ని నుద్దీపింప నది సర్వ శరీరాన స్సంచారి యగు (ప్రాణ) వ్యానాఖ్య వాయువును ప్రేరేపించును. ఈ విధముగా సంస్కారాధారభూతమగు నాత్మమనఃసంయోగము, ‡ జ్ఞానాధికరణమాత్మా తర్చన బహము) * 'అస్మాచ్ఛబ్దాదయమర్ధోబోద్ధవ్య ఇతి అథవా శబో 2, యమిమమార్థం బోధయత్వితి ఈశ్వర సంకల్పో భిధా(తర్కసఙ్గహము) వ్యానస్సర్వ శరీరగః - అమర స్వర్గ వర్గ ఃII ) ఇ :/ 12. తద్వారా ప్రాణవాయుసంచారము జరుగుట వచ్చారణ నెఱుఁగ వలెను. ఈక్రియ కేవల ముని ప్రారంభదశగా నిరూపితంబయ్యను విజ్ఞాన శాస్త్ర సమ్మతమై జుల పరీక్షకు నిలచినది. మనుమాన యీనాటికిని భాషాశాస్త్రజ్ఞుల అవ:- ఉక్త రీతిని ప్రేరితమగు నీ వాయు వేమార్గమున సఁచరించును? అది యేస్వరముల నేవిధముగ నెచ్చోటుల జనింపచేయులను నంశముల నాచార్యుఁడు శ్లోకత్రయమూల మున నిట్లు ప్రస్తావించు చున్నాడు : శ్లో॥ మారుతస్తూరసి చరన్ మన్ద్రం జనయతి స్వరమ్ ప్ర్రాతఃసవన యోగం తం ఛన్ది గాయత్ర మాశ్రితమ్! మారుతస్తు ( పై రీతిని పే రేపింపఁబడిన) అర్థ :వాయువై తే; ఉరసి – హృదేశమున; చరన్ భమించుచు; ప్ర్రాతఃసవన యోగం ప్ర్రాతస్సంధ్యోపాసన మన్రో పయుక్త మగు; గాయత్రంఛన్దమాశ్రితమ్ - గాయత్రీ ఛందమునాళ యించినదై; తిమ్_ఆర్ద్రసిద్ధమగు; స్వరమ్.స్వరమును; జన యతి_పుట్టించును; అనగా హృదయాన రాళములు సంచరించు నపుడు పై విధముగా పే రేపింపఁబడిన ప్రాణవాయువు గాయతీఛందోనుకూలమగు స్వరమును పుట్టించునని భావము. శ్లో! కంఠే మాధ్యస్దానయుగం మధ్యమం త్రైష్టుభానుగమ్। c. తారం తార్తీయసవనం శీర్ష ణ్యం జాగ తానుగమ్ 8 2 335 ( 13 అర్థ :- పై శ్లోకమునుండి మారుతః యనుపదము నధ్యాహారము దెచ్చుకొని యన్వయించుకొనవలెను. కాగా:మారుతః_ ఉక్తప్ర్రాణాఖ్యమగువాయవు; కణేకణదేశము నందు; శ్రేష్టుభానుగమ్_త్రిష్టుభ్ ఛన్దానుసారియగు; మాధ్య న్దనయుగమ్_ మాధాహ్నిక సవనకర్మసాధనమన్రోపయోగియగు మధ్యమమ్ మధ్యమస్వర మును; శీర్ష ణ్యమ్ శిరోగతమై; జాగ తానుగమ్ – జగతీఛందోనుసారియగు; తార్తీ యసవనమ్ తృతీయమగు సాయంసవనకర్మసాధనమన్తో పయోగి యగు తారమ్=ఉచ్చస్త రమునకుఁ జెందిన స్వరమును; (జనయతి పుట్టించును.) కలుగఁ జేయునని భావము, ఇందీవిధముగ నాద్యన పదములు 'మారుతః, జనయతి' అనునవి, పకరణానుసారముగ నధ్యాహార్యములు. వాణినీయ శాస్త్ర పరిభాషలో ననువర్తించునని చెప్పిన చెప్పవచ్చును... ఇక శీరమునుఁ జేరి, తదభిఘాతము చే నావాయువు వక్త్రమునుపొంది తత్తద్వర్ణ వ్యంజక శబ్దముల జనింపజేయుట నాచార్యుఁడిట్లని ప్రస్తావించును— ణ శ్లో॥ సోదీర్లో మూర్ధ్న్యభిహతో వక్త్రమాపద్యమారుతః'.. వర్ణాన్ జనయతే తేషాం విభాగః పఞ్చధా స్మృతిః 9 అర్థ :- సః_ఆర్ద్రసిద్ధమగు ప్రాణాఖ్య వాయువు; ఉదీర్ణ :_ఊర్ధ్వముఖముగా పే రేపింపఁబడి; మూర్ధ్ని శిరస్సు 14 ము p నందు; అభిహతః_అభిఘాతాఖ్య సంయోగము నొంది (అనగా నది ఢీకొని); వక్త్రమాపద్య-(పరావర్తనము చెంది.) ముఖమును అనగా కఁఠతాల్వాది స్థాన దేశములఁ బొంది; వర్ణాన్-వర్ణ ము లను (అనగా వర్ణ వ్యంజక శబ్దములను); జనయ తే_పుట్టించును. తేషాం_ఈవిధముగా నుత్పన్నములైన వర్ణముల యొక్క; అ విభాగః—విధి జపము (వింగడింపు); పఞ్చధా - ఐదువిధములుగా; తెలి స్మృతిః_చెప్పఁబడినది. ణ నె ను వ్యా:- పై యెనిమిదియవ శ్లోకముతో తాస్త్రీయ సవనమ్" అనుదానికి సాయంసవనమని లక్షణార్థము వచించుట యుక ము. పై శ్లోకములలోని 'ప్ర్రాతఃసవస, మాధ్యర్ధిన'శబ్దములు రెండును లక్షకములు, అవి జ్యోతిప్టోమాదులందు ప్ర్రసిద్ధములగు తఃసవనాది కర్మసాధనమస్త్ర పరములు గా నెఱుఁగునది. అనగా వానినిఁబోలిన స్వరము లుద్భవించునని భావము. వైదిక సంప్రదాయమునకు సంబంధించిన గ్రంథము గావున వైదిక చ్ఛందములనే యాచార్యుఁడు దాహరించినాడు. యిటు గోచరించును. 66 సూమ్మేణీకతో పరికించిన వర్ణోచ్చారణ పద్ధతి పదార్ధజ్ఞానానిస్తరము శబ్దపయోగేచ్ఛ చే నాత్మ నియుక్తమగుమనస్సు, నాభి దేశమునందలి జాఠరమగు నగ్ని నుద్దీపింపజేసి, యటగల ప్ర్రాణాఖ్య వాయువునుఁ బేరేపింప: IN 2 ని to e స 12 స 15 ది. యత్యస్త వేగముతో, హృదయాది స్థానముల ద్వారమున మూర్ఖను తాకి, యటనుండి పరావర్త సముఁ జెందిఁ వక్త్రముఁ బవేశించి ఆయా కఁఠ తాల్వాది స్థానముల నుండి నిర్గమిఁచు నేడ వానిని స్పృశించును. నిర్గతమగు నా వాయువా తాకిడికి అభివ్యక్త శబ్దస్వరూపముఁ దాల్చును. ఈ విధముగా వర్ణ ములు తత్సముదాయస్వరూపములగు నుచ్చరింపఁబడు చున్నవి. ణ పదములు, వాక్యములు వర్ణ విభాగము . అవ:- వర్ణోచ్చారణ విధానముఁ దెలిపిన యవంతరము-పై ఁజెప్పిన యుద్దేశ క్రమానుసారము వర్ణవిభాగము నైదు విధములుగ ని ర్దేశించుచున్నాడు. Q శ్లో॥ స్వరతః కాలతః స్థానాత్ప్రయత్నానుపదానతః! ఇతి వర్ణ విదః ప్ర్రాహుర్ని పుణం తన్ని బోధత ణ 10 ణ ణ అర్థ :- వర్ణ విదః— వర్ణ స్వరూపజ్ఞులగు పండితులు; స్వరతః స్వర భేదము చేతను; కాలతః కాల భేదము చేతను; ప్రయత్నానుప్రదాసతః_ బాహ్యాభ్యన్తర ప్రయత్నముల చేతను; (వర్ణ భేదములను); ప్రాహుః - చెప్పిరి; తత్-దానిని; నిపుణమ్_ స్ఫుటముగా; నిబోధత_ తెలిసికొనుఁడు. వ్యా: స్వర-కాల-స్థాన-కాల-స్థాన- బాహ్యాభర్తర- రూప ప్రయత్న భేదముల ననుసరించి వర్ణము లైదువిధములుగా విభజింపఁబడినవి. 1 16 స్వరమునుబట్టి, కాలమునుబట్టియు విభాగము :_ శ్లోI ఉదాత్త శ్చానుదాత్త శ్చ స్వరితశ్చ స్వరాస్త్రయః। హస్వోదీర్ఘః ప్లుత యితి కాలతో నియమా అచి అర్ధ :- ఈశ్లోకమున 'అచి'- యనునది సప్తమ్యనము, ఇచట సప్తమికి వైషయికార్థముఁ జెప్పుకొనవలెను. కాఁగా:అచి_అజ్విషయములో; ఉదాత్తశ్చ -ఉదాత్త మనియు; అను దాత శ్చ-అనుదాత్త మనియును; స్వరితిశ్చ స్వరితమనియును; త్రయః_మూడు; స్వరాః_స్వరములు; మరియు_కాలతఃకాలము ననుసరించి, (కాలమననిచట నుచ్చారణ కాలమని యర్థము); హస్వః హస్వము; దీర్ఘ: దీర్ఘము; ప్లుతః ప్లుతము; (అని) నియమాః-నియమనములు. (గావింపబడినవని భావము). 11 వ్యా = అజ్విషయమున స్వరము నాధారముగాగొని1) ఉదాత్త ము * పై కెత్తి పలుక బడునది, 2) అనుదాత్తము* క్రిందుగాలాగిపలుక ఁబడునది, 8) స్వరితముక - మధ్యగా . 1. ఉచ్చైరుదాత్త ః (అష్టాధ్యాయి. సూ. 1-2-29) నీచై ధనుదాత్త ః ( 2. నూ, 1-2-10) 3. సమాహాఠః స్వరితః ( సూ. 1-2-31) "" 21 ( 2 1 E 2 17.1 పబడునది, యని మూడువి భాగములును; ఉచ్చారణ కాలము ప్రాతిపదిక పై (1) హ్రస్వము (ఏకమాత్రా.పెరీమా ఇకపర్ణము), (2) దీర్ఘము - (ద్విమాత్రికము), (3) ప్లుతము (త్రిమాత్రికము), అని మూడు విభాగములును; సూచింపఁ బడినవి. ఏకవర్ణోచ్చారణ కాలమును లేక కనురెప్పపాటు ప్రమాణముగ పలుకు ఒక అచ్చును మాత్రయని వ్యవహ రింతురు. ఇచట వర్ణ శబ్దముచే వర్ణ సమామ్నా యోపదిష్ట వర్ణమునే గ్రహింపవలెనని భావము. 1 : పా ఆవః సర్గీకముగా సంగీతశాస్త్రప్రసిద్ధస్వరము లన్నియు నుక్త స్వరములలో న సర్భూతములగునను విషయ మును కవి ప్రస్తావించుచున్నాడు. ఓంకార శ్లో ఉదాత్తే నిషాదగాస్ధారా 2 వినుదాత్త ఋషభ ధైవతౌ । స్వరితప్రభవా హ్యేతే షడ్జమధ్యమపశ్చిమాః॥ 12 అర్థ: ఉదాత్రే ఉదా తస్వరమందు; ---నిషాద గాస్ధారౌ - నిషాదగాస్ధారస్వరములును; అనుదాత్తే - అను దాత్తస్వరమునందు; ఋషభధైవతౌ - ఋషభ, ధైవతము లను స్వరములును; (అన్తర్భూతములగునని భావము), షడ్జ మధ్యమపఞ్చమాః - షడ్గమధ్యమ పఞ్చమములనఁబడెడు; ఏతే . ఈస్వరములు; స్వరిత ప్రభవాః - స్వరితస్వరోద్భవ ములు . వ్యా : సంగీతశాస్త్రమున వీని నిర్వచనము లెట్లున్నను, అమరుడుమాత్రము నిషాదము* 'గజఘీంకారమును పోలియుం డుననియు,!.. గాంధారస్వనము 14 మేకల గొజ్జెల స్వసమునుఁ బోలి యుండు. ననియు; అంకెలు మరియు నంబారవముఁ. 18: బోలి ఋషభస్వరముండుననియు; ధై వతమనర్, హయ హేషా రవమునుఁ బోలి యుండు ననియు; షడ్జస్వరము + మయూరపు కేకానాదముఁ బోలి యుండు ననియు; మధ్యమస్వరము : ఓ వసంత సమయ : క్ర్చొనినాదముఁ బోలియుండుననియు మునకోకిలక లకూజిత మువలే పఞ్చమస్వరము *ండు ననియు; వచించినాడు. ఈ విధముగా నీస్వర జాతమంతయు నుదాత్తాది త్రికాన్తర్భూతమని యాచార్యుని యాశయముగాఁ'దోచును. స్థానముననుసరించి విభాగము : అవ: కాఁగా, వర్లోచ్చారణ క్రమమునందు మూడవ దగు స్థానభేదమిట్లు వివరింపఁబడుచున్నది. ఇది చాల మ ముఖ్య 4 ++ నిషాదం జృంహతే గజః అజావికం తు గాంధారం గావ సృషభభాషణః । § ధైవతం: హేష వాజీ †. షడ్జం మయూరో వదతి ।- ఓ క్రౌఞ్చుః క్వణతి మధ్యమమ్ ॥ పుష్పసాధారణే కాలే పిఠః కూజతి పంచమమ్' (అమరకోశము - ప్రథమకాండము వాట్యవర్గు శ్లో॥ 2 & 3) 19 2-' మైనది. స్థానముల ననుసరించి వర్ణోత్ప త్తిస్థానములను తొలుత నాచార్యుఁడుప దేశించుచున్నాడు. శ్లో! అష్టో' స్థానాని వర్ణానామురళి 'కంఠః 'శిర' స్తథా । జిహ్వామూలం చ దస్తాశ్చ నాసికాష్ఠా చ తాలు చ॥ 13 అర్థ : వర్ణానామ్ - వర్ణములకు; అష్టా - ఎనిమిది; స్థానాని - ఉత్ప త్తిస్థానములు. అవి - 1. ఉరః - వక్షము; 2. కణః - కంఠము; 3.. శిరః తల - లేక -మూర్ఖ; 4. జిహ్వా మూలమ్ --- -జిహ్వామూలము -- (నాలుక : మొదటి భాగము); ; 5. దత్తాః - ద-న్తములు; 6. నాసికా - ముక్కు; 7. ఓషౌ పెదవులు; 8. తాలుచ - అంగుటి పై భాగమును; (దీనినే తాలుప్రదేశమని యందురని కొందరి వాదము.) అష్టవిధ విసర్గ విపరిమాణములు అవి: విషయా న్తరము, నొక దానిని ప్రాసఙ్గక్షముగాఁ బ్రస్తావింపనెంచి, యూష్మ సంజ్ఞక మగు విసర్గము యొక్క పరి ఇతి నిష్టవిధములుగా వివరించుచున్నాడు. శ్లో॥ ఓ భావశ్చ. వివృత్రిశ్చ శషసా రేఫ ఏవచ । జిహ్వామూలముపధ్మాచ గతిరష్టవిధోమ్మణః 1-14 X అర్థ:: ఊష్మణః - విసర్గమునకు; ఓభావః - ఓకార ముగ పరిణతియును; వివృతిశ్చ విసంధియును;- శషసాః 1 20%2 శివ, షకార సకారరూపమున పరిణతినొందుట; రేఫ ఏవ చ - రేఫముగనున్నూ; జిహ్వా మూలమ్ - జిహ్వా మూలము (Xక).గను; ఉపధ్మా చ ఉపధ్మా నీయము (గప) గను; అష్టవిధః - ఎనిమిదివిధములగు; గతిః - (గమనము) పరిణతి గలదని భావము. వ్యా: ఈశ్లోకమున విసర్గమునకూష సంజ్ఞ గావింప బడినది. ఈవిధముగ విసర్గమున కూష సంజ్ఞాకరణము వ్యాకర ణా న్తరములందు ప్రసిద్ధము. ఇది లాక్షణిక ప్రయోగము, ఈసంజ్ఞాకరణమూష్మలయందు విసర్గమునకు పాఠముండుట చే తాస్థ్యమునుబట్టి - అనగా 'మంచార్లక్రోశన్తి' యను స్థల మున 'మంచ' శబ్దమునకు లక్షణనాశ్రయించి మంచస్థపురషుఁ డని యర్థము వచింపఁబడినరీతి సూహింపఁదగును. కాఁగా, నూమ్మలయం దేశ దేశమగు విసర్గమున కీ విధముగా సూష్మ సంజ్ఞ విధింపఁబడినట్లు చెప్పవచ్చును.. 1. ఓభావమనగా విసర్గము 'ఓ' కారముగా పరిణతి నందుట. శివః + వన్ద్యః అనుచోట విసర్గమో కారముగా మాఱి - 'శివో, వన్ద్యః - అను రూపమేర్పడినది. ఇది ఓ భావమునకుదాహరణము. 2. విషృతి యనగా సంధ్య భావమని యర్థము. ఈ యర్థము యాజ్ఞవల్క్యశిక్ష యందిట్లు వివరింపఁబడినది — శ్లో! ద్వయోస్తుఃస్వరయోర్మధ్యే సంధిర్యాత న దృశ్యతే ! `నివృతి స్తత్ర: విజ్ఞేయా య. ఈ శీతి నిదర్శనమ్ I ఈ శ్లోకమునందే 'య(t) ఈశః' అనుచోట, సంధ్య భావ ప్రకారమగు' నుదాహరణముకూడఁ జూపఁబడినది. వినర్గము - శ, ష, స, రేఫ జిహ్వా మూలీయోపధ్మానీయము ఇక లుగాఁ బరిణతినొందిన స్థలములనించుక పరికింతము 8. 3. విసర్గము శవర్ణముగా పరిణతిజెందుట ఉదా: హరిః + శేతే.. హరి శ్శే తే.-. విసర్గము షకారముగా పరిణతిఁజెందుట ఉదా: ఆవి:+కృతమ్ - ఆవిష్కృతమ్. విసర్గము సకారముగా పరిణతిఁజెందుట ఉదా; కః+కః - కస్కః 4. 5. 288 Y 6. విసర్గము రేఫముగా పరిణమించుట ఉదా: అహః + పతిః - అహర్పతిః. 7. విసర్గము జిహ్వా మూలీయము (ఒక)గా మారుట ఉదా: కః+కరోతి…_ కల్గకరోతి, 4. విసర్గ ముపధ్మానీయము. (గప) గా పరిణమించుట ఉదా. కః+పచతి.. కల్గపచతి... కొందరీశ్లోక మిచట: నసంగతమనియు, దీనినిటఁ బ్రస్తా౦ వింపఁబని లేదనియు- నభిప్రాయపడిరి, అది- యుక్త మే యైనను. బ్రస్తావించుటలో స్వారస్యముకూడ లేకపోలేదు. దీనినిటఁ 220 ఏలన తొలుత నష్ట సంఖ్యలోనున్న స్థానములఁజెప్పి, తదన - నర మష్టసంఖ్యాక ములగు విసర్గవిపరిణామములు వివరింపఁబడినవి, అష్ట సంఖ్యావత్వము రెండింటియందును సమానధర్మముగా 'ఓభా గోచరించుచున్నది గదా!, తుల్యధర్మముగల నీ రెంటిని, ప్రదేశముని నుంచుట యుక్తమని యాచార్యుడు నేమో !! ప్పుడు యమ PART తుల్య దలంచె మ అవ: పై రీతిని ప్రసక్తమైన 'ఓ భావ' స్వరూపము నాచార్యుఁడు ప్రస్తావించుచున్నాఁడు. శ్లో॥ యద్యో భావప్రసస్ధానముకారాదిపరం పదమ్ । స్వరాప్తం తాదృశం విద్యాద్యదన్యద్వ్య క్తమూష్మణః । పా! జెప్పి, తెలు 15 అర్ది: ఈ శ్లోకమున 'యత్ర' 'తత్ర' యను పదము లధ్యాహార్యములు, కాఁగా, యత్ర - ఏపదమునందు; ఉకా రాదిపదమ్ – ఉకారమాదిగాగల పదము; పరమ్ పరముగా ఙ-ఇ నుండునో; (తత్ర - అచట); ఓ భావప్రసస్ధానం చేద్యది - ఓకార స్థాభి పరిజ్ఞానమున్నట్లయిన; తాదృశమ్ - అట్టి ఓకారమును; స్వరా గూ నమ్" - అచ్ స్థానికి ముగా; విద్యాత్ - తెలిసికొనవలెను; ఉరః అన్యద్ - వేరువిధమైన యోభావప్రసస్థానము; (పైఁ జెప్పఁ అస బడినరీతిని); ఊష్మణః -విసర్గ స్థానిక మైనదిగ; వ్యక్తమ్ తెలియఁబడినది. (పూర్వత నశ్లోక మునఁ బ్రస్తావింపఁబడినదని ము భావము). ప్పుడు విసర్గమునకుఁ బరముగా నుకారాది పదమున్న వచ్చెడి 'ఓభావము' నచ్ స్థానముగను; తదితరమగు 'ఓభావము'ను విసర్గస్థానికముగను తెలియఁదగును. ఈవిష పరిశీలింపవలసియున్నది. వైదిక ప్రయోగములకు యము సంబంధించినదై యియ్యది ప్రాతిశాఖ్యలయందు సమగ్రవివర ణమునుఁ బొందియుండవచ్చును. 28 . సావవిచారము: - ఉ క్త రీతిని (చూళ్లో. 18). స్థానములఁ జెప్పి, పిమ్మట యేవర్ణ మేస్థానమున నుచ్చరింపఁబడు చున్నదో ణ తెలుపుచున్నాఁడు:శ్లో॥ హకారం పఞ్చమైర్యుక్త మనఃస్థాభి సంయుతమ్ । ఉరస్యం* తం విజానీయాత్ కంఠ్యమాహు రసంయుతమ్ 16 1 పఞ్చమైః వర్గ పఞ్చమాక్షరములగు ఙ-ఞ-ణ-నమ లతో; యు కమ్ - కూడినదియు; అంతః స్థాభిశ్చ సంయుతమ్ - అంతః స్థవర్ణ ములగు య-ర-ల-న లతోఁ గూడిందియునగు; హకారమ్ - హకారమును; ఉరస్యమ్ ఉరి:స్థానిక మైనదిగా; విజానీయాత్ తెలిసికొనవ లెను; అసంయుతమ్-(అట్లుగాక పై ఁజెప్పిన వర్ణములతో) సంయోగ ములేని; తమ్ - దానిని; కంఠ్యమ్ - కంఠస్థానికముగా; ఆహుః - (వ్యాకరణాచార్యులు) చెప్పిరి. 7 'ఔరస్యం' అని పాఠాన్తరము. 2485 వ్యా : భావము - స్పష్టముగానున్నందున : వ్యాఖ్యన మేతద్విషయమున ననవసరము. కాగా, నిచట హకారమురు. స్థానికముగను, కంఠ్యముగను నిర్దేశింపఁబడినది. 'హ్మలయతీ', త్యాదులందున్న హకారమౌరసము 'హలః, గేహమ్ మొద లగు పదములందున్న హకారము కంఠ్యమని తత్త్వము. s 7 అవి : ఈవిధముగా హకారభేదముల నుచ్చారణ స్థానముల ననుసరించి'. తెల్పిన పిదప సవర్ణ సంజ్ఞ కుపయో గించు స్థానములఁ దెలుపుచున్నాఁడు:-- ణ శ్లో! కంఠ్యావహావిచుయశా సాలవ్యా ఓష్ఠజావుపూ । ఋటురషా దస్త్యా ఇతుల సా స్యుర్మూన్యా ఋటురషా -స్మృతాః! 17 : అహశాల అకారహకారములు; కంఠ్యా అర్థ : కంఠస్థానజములు; ఇచుయశాః - ఇకారము; చవర్లు, యకార శవర్ణములు; తాలవ్యాః - తాలు స్థానజాతములు; ఉపూ ఉకారిపవర్గ లు; : ఓష్ఠఁజౌ, ఓష్ఠస్థానమునఁ బుట్టినవి, ణ (అని తెలిసికొనవ లెనని భావము.) ఋటురపాః - ఋకారము, టవర్లు, రేఫషకారములుకలసి; మూర్ధన్యా - మూర్ధన్య వర్ణ ములు - (అంగుటిస్పర్శవలన పుట్టినవి.); స్యుః - కాఁగలవు, ఇతులసాః: - ఌకారము; తవర్లు, లకారసకారములు: కలసి; దన్త్యాః - ద న్త్యవర్ణ ములుగా; స్మృతాః - తెలియఁబడు చున్నవి. H 1 5 '; a ). 93 2 25 వ్యా : భావము స్పష్టము. దీని ననుసరించియే కాఁబ్రోలు, సిద్ధాన్త కౌముదీ కారుఁడగు దీక్షితపండితుఁడు 'అకుహవిసర్జనీయానాం కంఠః; ఇచుయశానాం తాలు; ఋటు రషాణాం మూర్ధా; ఇతులసానాం దన్తాః; ఉపూపధ్మానీయానా అని స్థానములను వచించియుండవచ్చును. మోషా" ఇచట శ్లోకమునందలి దన్యపదమునకు దన్తములు సానముగాగల వర ములని యర్థము. ఈస్థలమున ద నపదము నకు దన్త స సంయు క్త ప్రదేశము (అనగా దంతమూలము) అని యర్థమును వచించుట యుక్తము. లేకున్నచో దన్త ములు భగ్నమైనవాని విషయములో నా దన్త్యవర్లోచ్చారణమసంభ కాని, లోకమున భగ్నదంతులుకూడ వము కాగలదు. లకార తకారాది వర్ణ ములనుచ్చరించుటను చూచుచున్నాము. 'గంగాయాం ఘోషః' - అనుచోట గంగాపటమునకు తీరా ర్థమును లక్షణనాశ్రయించి చెప్పుకొనినట్లి చటఁగూడ నీదన పదమునకు ద న్తసవిూపప్ర దేశమను నర్థముఁ జెప్పుటుచితముగా గనుపట్టును, అవ : ప్రాసర్గికముగా నిట ననేక స్థానకవర్ణములను గూడ సంగ్రహించుచున్నాఁడు : శో జిహ్వామూలేతు కుః ప్రోక్తో దన్త్యోప్యో వః స్మృతో ఏఐతు కంఠతాలవ్యౌ బుధైః । ఓఔ కంఠోష్ఠజౌ స్మృతాః 18 లేని అర్థ: బుధాః = పండితులచే; జిహ్వామూ లే జిహ్వామూలమునందు (నాలుక మొదట); కు - కవర్ల; ప్రోక్ష _చెప్పఁబడినది. వః → వకారము; దన్త్యోష్ఠ్యః - దన్తములు, ఓష్ఠము స్థానముగాఁగలదిగా; స్మృతః- చెప్పఁబడినది. ఏఐతు. ఏ, ఐలై తే; కంఠతాలవ్యౌ కంఠతాలు స్థానజన్యములఁ గనుఁ ఓ, ఔ - ఓఔలు; కంఠోష్ఠజౌ - కంఠోష్ఠములందు పుట్టునవి గను; స్మృతౌ - చెప్పఁబడినవి. BR 26 వ్యా: ఇచట విచారణీయస్థల మొకటి కలదు కవర్గకు జిహ్వామూలము స్థానముగాఁ జెప్పఁబడినది. సిద్ధాన కౌముదీక ర్త యగు భట్టో జీదీక్షి తపండితుఁడు మాత్రము థా -ధ 'అకుహవినర్జనీయానాం కంఠః' కంఠమును. అని క. వర్గ మ నకు సానముగాఁ బేర్కొనినాఁడు. అచట కంఠ పదమునకు తత్సవిూపవర్తి యగు జిహ్వమూలమునుఁ గూడ నరముగా గ్రహించి, జిహ్వామూల _కంఠపదముల రెండింటికి నభేదవివక్ష గావించినట్లు గోచరించును. M మఱియు నీస్థలమందింకొక సందియము కూడ పొడ సూపవచ్చును జిహ్వమూలీయమను పదమునకు 'లక ' యని యర్థమా ర్థమా? లేదా, కవరీ యాక్షరమేదైనను కావచ్చునా? యను సంశయమావదశ్రవణాన స్తరము కలుగుట కవకాశ మున్నది. కాని, జిహ్వా మూలీయపదము రూఢ్యర్థము చే 'ల్లక'నే బోధించును. "ప్రమాణవ్యవహారాభ్యామర్థనిర్ణయః" - అనెడి ॥ " 2 లు. వి 5 Y29 । 2 1 P 27 సంప్రదాయము ననుసరించి జిహ్వామూలీయ వ్యవహారమున 'ల్గకనే గ్రహిం హింపవలెనని తత్త్వమనగతమగుచున్నది. ఏజ్వర్ణములయుచ్చారణము సంధ్యక్షరములగు ఏ_ఓ_ఐ_ఔల య యుచ్చారణము నాచా నాచార్యుఁ తునికముగా వివరించును. శ్లో॥ అర్థమాత్రాతు కంఠ్యస్య* ఏకారై కారయోర్భవేత్ । ఓకారౌ కారయోర్మాత్రా తయోర్వివృతసంసృతమ్ః 19 అర్థ: ఏకారై కారయోః ఏ - ఐ ల రెండింటి ్కయు, 1 యొక్కయు; ఓకారౌ కారయోః - ఓ, ఔ ల యొక్క (ఉచ్చారణమునందు); అర్ధమాత్రా అద్ధమాద్రౌపరిమా ణము; తు - లేదా; మాత్రా - (ఏక) మాత్రాపరిమాణము; కంఠ్యా — కంఠస్థానికము; స్యాత్ - అగును; తయోః = ఆయుభయద్వంద్వముల యొక్క యు; (ప్రయత్నము); వివృత సంవృతమ్ - వివృత సంవృ తాన్యతరముగా; భవేత్ - అగును, వ్యా: : ఏ - ఐలు కంఠ తాలవ్యములుగను, ఓ ఔలు కంతోష్ఠ్యములుగను చెప్పఁబడినవి. కంఠ్యత్వము వీటన్నిటను సమానధర్మముగా గా గోచరించును, దాని పరిమితి యర్ధమాత్రా కాలముగాని లేదామా తౌ కాలముగాని కావచ్చును. 'కంఠ్యాస్యాత్' అవి పాఠా స్తరము. 28 మరియు శోకమునందలి 'తు' యనునవ్యయమునకు యు క్తము, ప్రసంగానుసారముగా వికల్పార్థముఁ జెప్పుకొనుట ఈ కంఠ్యము విస్తృతసునృ తాన్యతరముగాగాని, తన్మిశ్రితము గాగాని యుండవచ్చును. మ ము అవ: పై శ్లోకమునం దేజ్వర్ణ ముల, (ఏ,ఓ,ఐ, ఔల యుచ్చారణమునందలి సామాన్య మగు కంఠ్యభాగము, మాత్రి కమైనను, సర్ధమాత్రిక మైనను గావచ్చుననియు, ప్రయత్నము గ్ర వివృతసంవృతాత్మక మనియు చెప్పఁబడినది. కాని, యేది వివృతము? ఏది సంవృతము ? ఏదర్ధమాత్రికము? యేది శవ మాత్రికము? అను సంశములందు వివరింపఁబడ లేదు. శ్లోక పాదముచే నాచార్యుఁణీసంశయములఁ దొలగించుచు నిట్లని ప్రస్తావించును; ఒక ము కా సూక్ష్మక్షికతోఁ బరిశీలింపగా నేజ్వర్ణముల విషయ ములో, ఏ, ఓ ల యుచ్ఛారణమునందలి కంఠ్యమర్ధమాత్రి 영 కరి ॥ ఇ శ్లో సంవృతం మాత్రికం జ్ఞేయం వివృతం తు ద్విమాత్రికమ్ అర్థి: సంవృతమ్ - సంవృతప్రయ్నముకలది; మాత్రి వివ కమ్ – ఏక మాత్రాపరిమాణము కలదిగను; వివృతమ్ - వివృత ప్రయత్నము ము కలది; ద్విమాత్రికమ్_ ద్వైమాత్రిక పరిమాణము కరి కలదిగను; జేయమ్ - తెలిసికొనవలెను. ఞ నిక వ్యా: కాఁగా, సంవృతప్రయత్నజములగు నేజ్వర్ణ ము లేకమాతికములనియు, వినిృతయత్నజములు ద్విమా త్రికములనియు, ఫలితార్థము: the s రిం మ 29 + గము సంసృతప్రయత్నజన్య మైనదియు; ఐ-ఔల యుచ్ఛారణ మునందలి కంఠ్యము మాత్రికమును, వివృత ప్రయత్న జన్యమై యు; నెఱుఁగవలెను. ఈ విభాగ మునక నుకూలముగనే పాణిని ఏజ్వర్ణముల కాదేశములను 'ఏచ్కో యవాయావః' (7-1-78) అని సూత్రీ దానినొక్కింత బరిశీలింతము: _ఏ_ఓ_ఐ- ఔలకఁ ఁ కరిం చెను. గ్రమముగా విధింపఁపడిన అయ్ అవ్ ఆయ్' ఆవ్ లను నా దే శములందు మొదటి రెండింటియందును . కంఠ్యమగు గు 'అ' కార ము సంవృతముగను, తరువాతి యా దేశద్వయగతమగు 'ఆ' కాకము వివృతము ద్విమాత్రికముగను నున్నవి. స్థాన్యే న్తర తమః' (1-1-50) అను సూత్రముననుసరించి సంవృత కంఠ స్థానకములగు ఏ-ఓలకు సంవృతకంఠ్యములగు అయ్-అవ్ లాx; వివృతకంఠస్థానకములగు ఐ-ఔలకట్టివే యగు ఆయ్ ఆవ్ లా దేశముగా విధింపఁ బడినవి. ఇటుల వ్యవస్థఁ దప్పక సూత్రీ కరించుటచే పాణిన్యుపజ్ఞమగు నీ వ్యాకరణ మెంతయు వైజ్ఞా నికమై ప్రామాణిక గ్రంథముగా నేటికి నాదరింపఁ బడుచున్నది C. ప్రయత్నమును బట్టి విభాగము అవి: ఇట్లేజ్వర్ణముల యుచ్చారణమును స్పష్టీక రించిన యన స్తరమాచార్యుఁడు ప్రాసశ్లీకముగా ను ద్దేశ్యక్రమ ము ననుసరించి, ఐర్లోచ్చారణము నందలి ప్రయత్ని నించుక ప్రస్తావించుచున్నాఁడు: శ్లో! ఘోషావా సంవృతాస్సర్వే అఘోషా వివృతా స్మృతాః । 20 3 21 శ్లో॥ స్వరాణా మూష్మణం చైవ వివృతం కరణం స్మృతమ్। తేభ్యోఃపి వివృతావేజా తాభ్యామైచౌ తదైవ చ ॥ అర్థః సర్వే - సమస్తమైన; ఘోషాః - ఘోష సంజ్ఞక వర్ణ ములు ; : సంవృతాః సంవృతాఖ్య ప్రయత్నముకలవిగను; అఘోషాః - అఘోష సంజ్ఞ క వర్ణ మ లు; వివృతాః - వీవృత ప్రయత్నముకలవిగను; స్మృతాః (అభ్యస్తర) ణ ణ చెప్పఁబడినవి. 4 30 . ణ స్వరాణామ్ = స్వరముల (అచ్చుల) యొక్కయు; ఊమ్మణాం చైవ - శ,ష,స,హలను సూప్మ సంజ్ఞక వర్ణ ములకు; వివృతమ్ - వివృతాఖ్యమగు నాభ్యన్తరప్రయత్నము; కరణ మ్ - ఉపకరణము (సాధికతమము)గా స్మృతమ్ - చెప్పబడి నది. తేభ్యోఃపి – వానికన్నను; ఏజౌ - ఏకారౌ కారములు; వివృతా వివృత ప్రయత్నము కలవి. తథైవ తాభ్యామ్ ఆయేకారౌ కారములకన్నను; ఐకారౌకారములు; వివృత తరములని శేషార్థము. అట్లే ఐచౌ వ్యా: కౌముదీస్థ 'ఖయాం యమాః' అను శ్లోకము లోవ లె నిచటఁగూడ ఘోషసంజ్ఞ *ను గ్రహింపఁగును, ప్రాణి సహజమగు వాయువును శ్వానమని యందురు. దీనికి నాదము (దీని ఘోషము అను రెండు ధర్మములుండును. । . వి 2 91 ఆ న ୧ 31 కది వివరణమని భావము.) ఉక్త శ్లోకమున 'వా' యను పద_ ప్రయోజనముచూపట్టదు, అఘోషవర్ణములు 1 ఊమ్మలు, కూడ వివృతములు ] మునకు పాదపూరణముతప్ప వేరు ఘోషవర్ణములు సంవృతములు నివృతములు, స్వరములు, నానికన్ననే కారో కారములు వివృతతరములు, ఐకారౌకారములు నివృతతమములని ఫలితార్థము. అయోగవాహములు స్థాననిర్ణయము కాగా అవ: ఉపదిష్టములగు వర్ణ వ లను ములగు వర్ణముల స్థానప్రయత్నము యన న్త రమాచార్యుఁడను పది ష్టములగు నయోగ వాహముల యుచ్ఛారణ స్థానముల నిట్లు నిర్దేశించు వచించిన చున్నాడు: శ్లో! అనుస్వాగయమానాఞ్చ నాసికా స్థానముచ్యతే । అయోగవాహా విజ్జేయా ఆశ్రయస్థానభాగినః ॥ 22 అర్థ: అనుస్వారయమానాఞఅనుస్వారము యొక్క యు, యమసంజ్ఞక వర్ణములయొక్క యు; స్థానమ్ – ఉచ్చారణ స్థానము; నాసికా - ముక్కు (గా); ఉచ్యతే.. చెప్పఁబడుచున్నది. అయోగవాహాః - అయోగ వాహములు; (ఏర్ణ సమామ్నాయమునందుపదేశింపఁ బడని వర్ణ ములు) ; ఆశ్రయస్థానభాగినః - తామాశ్రయించు వర్ణ ముయొక్క స్థానమునుఁబొందునవిగా; విజ్ఞేయాః - తెలిసికొనదగినని, ణ ణ 32 యర్థము, వ్యా: అనుస్వారమనగా పూర్ణ బిందువని వర్గ ప్రథమాక్షరములకు క-చ-ట-త-పల కావర్గపఞ్చమాకు రములైన ఙ-ఞ-ణ-న-మ లలో నేదైనను పరిమగుచో పూర్వసదృశవర్ణ మొండు ప్రాతిశాఖ్యములందుఁ బ్రసిద్ధముగా జూపట్టును. అట్టివానిని యమవర్ణము లందురు. ఉదా: "పలిక్ క్నీః, చఖ్ ఖ్నతుః, అగ్గ్నిః" - యనుచోట్ల ద్వితీయ వర్ణములను (కకారాదులను) యమసంజ్ఞక ములుగా నెఱుఁగునది.* } ఇక నయోగ వాహములఁగూర్చి యించుక విచారిఁత. ము॥ యోగమనగా వర్ణ సమామ్నాయ యమునఁ జేరియుండుట, తిద్రహితములయోగములు. వ్యాకరణ ప్రక్రియా ణ లను వహించునది వాహము. ఈ 'అయోగ' 'వాహ' వర్ణ యా చో అను కార్యము గుణముల సమ్మేళనరూపములే రణ గ్రంథములలో యయోగవాహములు, వ్యాక నీ యయోగ వాహశబ్దమిట్లని వివరింప ణ బడినది, "వాహయన్తి - కార్యం నిర్వాహయ నీతి వాహాః న యోగః:- వర్ణ సమామ్నాయే పాఠః యేషాం తే యోగాః, అయోగాశ్చ తే షాహాశ్చ - అయోగవాహాః ఇతి" ఈ యర్థమే పైన వివరింపఁడినది. పదా గణిం C. "వర్గేష్వాద్యానాం చతుర్ణాం పబ్బమే పరేశ్యమోనామ పూర్వవదృశో వర్షః ప్రాతిశాఖ్యే ప్రసిద్ధః " సిద్ధానకొముది - వృత్తి 8-2-14). sh eh y d 2 3 న 16 2.5 రా స C 38 మహాభాష్యగర్త అనుస్వార విసర్గ - జిహ్వా మూలీయో యమములను 'అయోగ వాహములు గాఁ బరి ఈ యయోగవాహములు గణిం చెను. తామాశ్రయించిన నిర్ణములస్థానముఁ బట్టి యుచ్చరింపఁబడవలెను. అనగా నివి శ్రితవనకములని భావము, ఎటన 'రామః' యను చోట 'అ' కారాశిత మగుటఁ జేసి విసర్గ కంఠ్యము. 'హరిః' అనుచోట 'ఇ' కారాశ్రిత మగుట చే తాలవ్యము. ణథి ఇచట నింకొక విశేషము కానవచ్చుచున్నది. పై శ్లోకమున ననుస్వార యమలకు నాసికను స్థానముగా నిర్దేశిం న పిమ్మట, అయోగవాహములు కాశ్రితవర్ణములస్థాన మా చార్యునిచే ని ర్దేశింపఁబడినది. అనుస్వార - యమముల యోగ వాహముల తరగతి లోనివి. కాగా, వానికి నాసిక సానమా? లేక, తదాశ్రితవర్ణము స్థానమా? యను సందియముదయిం. చును. పరిశీలింపగా వర్ణాంతరముతోఁ గూడినపుఁడు అయోగ వాహముల స్థానమాశ్రతవర్ణముల యగుననియు, స్వతం తావస్థయందు. వానిస్థానము నాసిక యనియు నాచార్యుని హృదయముగాఁ దెలియును. కావుననే యనునాసిక వర్ణ ములగు వర్గీయ ఇచ్చామాక్షరములకు వర్గస్థానములతో బాటు నాసికాగ్ధానము కూడ నగునని. కౌముద్యాది గ్రంథములందు ని రేశిఁపఁబడినది; జకారమునకు కంఠనాసికలు; ఇకారమునకు తాలువునాసికలు; ణకారమునకు మూర్త మఱియు నాస్తిక్;... స్థానమే p ణ 84 యీవిధముగా వాని స్థానని ర్దేశము గావింపఁబడినది. రావున నే యచట 'ఇమజణనానాం నాసికా చ'యని వచింపఁబడినది. ఈ చకారము పై యర్థమును వ్యక్తము చేయును. అనుస్వారోచ్చారణము • అవ: అయోగవాహ ప్రసక్తమగు ననుస్వారము నకు సంబంధించిన వి శేషములగు నుచ్చారణారీతుల నాచా. ర్యుఁడు వివరించుచున్నాడు: 1 ఆలాబు వీణానిర్దోషోదనమూల్యః స్వరానుగః । అనుస్వారస్తు కర్తవ్యః నిత్యం హోః శషసేషు చ ॥23 అర్థ: ద న్తమూల్యః ద న్తమూలస్థానిక మును; స్వరానుగః - అచ్చు : నుసరించియుండునది (అచ్చకకమైనది) యునగు; అనుస్వారః - అనుస్వారము (నెకనున్న); హో:హకార రేఫములు; చ - మఱియు; శ ష - సేషు = శ - ష -స లు పరము లైనపుడును; ; ఆలాబువీణానిర్ధోషః – ఆనప తుంబ (డొలక)చే నిర్మింపఁబడిన వీణానాదమువలె; నిత్యం - ఎల్లప్పుడును; కర్తవ్యః ఉచ్చరింపఁబడవలేనని భావము, (ఉచ్చారణము) చేయఁదగినది. చూ॥ వృత్తి. సూ॥ తుల్యాన్యప్రయత్నం సవర్ణమ్ ॥ 1-1-9) సిద్ధాన్తకౌముది సంజ్ఞాప్రకరణము సూ॥ 10.) } ట I H 3 3 ") 1 12 బ 1 3. 1) 35 పెవిధమగు ననుస్వారమును వ్యా: హకారము పరమైపపుడు 'బృంహణమ్' అనుపదములో వలేను, రేఫముపర మైనపుడు- 'కుణ్ణం రథేన' అనుపదములో ణ వలెను. శవర్ల ముపర మైనపుడు 'వంశః' అనుపదములోవలెను, ష-కారము పరమైనపుడు- 'ఇంద్రియాణాంషషః' అనుపదము లోవలెను, స-కారము పరమైనపుడు- 'హంసః' అనుపదములో వలేను, ఉచ్చరింపవలేనని తెలియునది. అనుస్వారోచ్చారణమును మరల నింకొక శోక మూలమున విశదీకరించు చున్నాడు; శ్లో॥ అనుస్వారే వివృత్యాం తు విరామే చాక్ష రద్వయే । ద్విరోష్ట్యా తు విగృహ్లియాత్ యత్రేకార వకారయోః । 24 అర్ధ: అనుస్వారే - 'అనుస్వారము (నెఱసున్న); వివృతియందు (స్వతంత్రముగా) గాని; తు వివృత్యామ్ లేదా; విరామే రద్వ యే వర్ణోచ్చారణా భావమున(చివర)గాని;-అక్ష - సంయు క్తవర్ణ మధ్యమునగాని; యత్ర - ఒక పద మందు; ఓ కారవ కారయోః - ఓ కారవకారములనుచ్చరించు నపుఁడుగాని; ఓష్ఠా … రెండు పెదవులను; ద్విః - రెండువ ర్యా _ విగృహ్లియాత్ - విప్పికలుపునట్లు పలుకవ లేను. 36 అనగా, నాయా॥ సలములందు. పెదవులను వ్యా: ప్రయత్నపూర్వకముగా . విప్పి మఱల కలిపి. యనుస్వాగము నుచ్చరింపవలెనని భావము. శ్లో! వ్యాఫ్రీ యథా హరేత్సుతాన్ దంష్టాభ్యాం న చ పీడ యేత్ వర్ణోచ్చారణసామాన్య పద్ధతి అవ: వర్లోచ్చారణస్థానప్రయత్నాదులను వైజ్ఞాని యా కముగా విశదీకరించిన యనంతర మాచార్యుడు వచ్చారణ పల సామాన్యపద్ధతిని దృష్టాన్తమూలమున నాల౨. కారిక ముగా నిట్లు బోధించు చున్నాడు:. లం కు అట రీతి అర్థ యథా భీతా పతనభేదాభ్యాం తద్వద్వర్ణార్ద్రయోజయేత్ 125 ఏవిధముగా; వ్యాఘీ - ఆడుపులి; టి పతనభే దాభ్యామ్ - పడిపోవుట, లేదా గాయపడుటలవలన; మ భీతా - భయపడిన దై, పుత్తాస్ - పిల్లలను; దంష్ట్రా భ్యామ్ కోఱల రెండింటితో; హ రేత్ - తీసికొనిపోవునో; న చపీడయే ర త్ -. పీడింపనో; తద్వత్ - ఆవిధముగా (అంతజాగరూకత తో); వర్ణాన్ - వర్ణములను; ప్రయోజయేత్ - ఉచ్చరింప వలెను. వ్యా: ఆచార్యునిచేఁ జూపఁబడిన దృష్టాన మిచట గమ్యముగా సమరినది. నిజమే మఱి! పులి బిడ్డలను 88 స 68 గు 2 ) 5 1 ) (+80 37¹ బట్టి చను నెడు గట్టిగాఁ బట్టినచో బిడ్డ గాయపడును. బిడ్డ జాఱిపోవునుగదా! కావున కోడలతో బట్టి అటులని పట్టు సడలించినచో బడి తగు స్వరములతో తగు మాత్రా పరిమాణములతో, తత్ప్రయత్నానుసారముగా వర్ణముల నుచ్చరింపవలెనని యాచార్యుని హృదయము. అనగా వర్ణ ములను మిగులని 'జై' తేల్చి పలుకకుండగా వానివాని స్వరము అందుచ్చార ణారీతులననుసరించి పలుకవలెనని భావము. రఙ్గవర్ణోచ్చారణము ణ పల ని క్షణ అవ: రజ వర్ల మనునది యొక చిత్రమైన వర్ణ వికృతి. ఇది సర్వభాషా సామాన్యము సార్వత్రికమ్మునై టీకీని వ్యవహారమున నున్నను, కేవల శిక్షాగ్రంథములు తప్ప మఱి యే వ్యాకరణ గ్రంథములు కాని లేక భాషాశాస్త్రీయ ; ; గ్రంథములు కాని, దీనినిఁగూర్చి విచారింపకపోవుట యాశ్చర్యమునుఁ గొలుపును, దీర్ఘ-ప్లుత_పరిమాణములకు మధ్యగా । కొంచెమనునాసికస్వరముతో నుచ్చరింపఁబడు ద్వైమాత్రిక వర ము పెరుగు సమయమున మన మీ స్వరమును సాధారణముగా వినుచుందుము. ( ఉదా: పెరుగో ఆ • యమ్మ మొగివి. రఙ్గవర్ల మనఁ బడును, వీధులలో వస్తువిక్రయ ణ .. 38 ఈ యుదాహరణమున నోకార మనునాసికముగా నుచ్చరింపం బడినదని చూపుట ' 'అనునాసిక చిహ్నము- (హిందీ భామ సంబంధి) ఉంచబడినది, ఈ రఙ్గవర్ణముల యుచ్చారణపద్ధతిని శ్లోక పఞ్చకముద్వారా యాచార్యుడు విశదీకరించు చున్నాడు. ప్రప్రధమముగా రఙ్గస్వరూపమును సోదాహరణముగా చా్యుడిట్లు నిర్దేశించును. నా శ్లో! యథా సౌరాష్ట్రకా నారీ తకం ఇత్యభిభాష తే । ఏవం రదౌః ప్రయోక్తవ్యాః 'అరా ' ఇవ భేదయా ! 26 ఉచ్ఛ అర్థ : యథా - ఏవిధముగా; సౌరాష్ట్రి కానారీ . సౌరాష్ట్ర దేశపు స్త్రీ; తక్రం - తకాఇ అని (నిరను నాసిక మయ్యు రేఫముననునాసికముగా); అభిభాషతే రించునో; ఏవమ్ - ఈప్రకారముగా; రజాః - ర > ప్రయోక్తవ్యాః - ప్రయోగింపఁబడదగినవి. ఈ సందర్భము కుదాహరణముగా 'ఖేఅరా ఇవ భేదయా' అను వేద రఙ్గవర్ల ములు; ణ మున వాక్యమును ప్రదర్శించెను. (ఖే - ఆకాశమునందు, ఖేదయా_ యిరుసుచే, అరా ఇవ - చక్రపు రేకులవ లేనని యుర్థము.) w వ్యా: ఇచట "ఖేఆరా " అనుచోట గల యను నాసిక రేఫము రఙ్గసంజ్ఞకముగాఁ దెలియవలెను, ణ 'రజ్జయతి పూర్వవర్ణ మితి రబ్లో వర్ణవి శేష' 'పూర్వవర్ణ మును రంజింపచేయునది రఙ్గవర్ణము' అని, ణ fo 62 - అనగా పూర్వా k UPC NC 7 ని P 39 చార్యులచే రజనిర్ణము నిర్వచింపబడి కర్తృఘఞు న్తముగా నిర్థారింపఁబడినది. శాస్త్రీయముగా నకారమునకు రుత్వ ప్ర మన విధింపఁబడు ననునాసిక రేఫ మిందులకుదాహరణము గాఁ జూపఁబడినది. ఈ రఙ్గశబ్దము శిక్షా స్తరములందుఁ గూడఁ బ్రసిద్ధము గాఁ జూపట్టును. నారదీయశిక్ష యందుఁ గూడ నకారస్థానిక మగు రేఫమే రజవర్ణ-ముగా నిర్దేశింబడినది. LOU శ్లో॥ నకారః స్వరసంయు క్త శ్చతుర్యుక్తో విధీయతే । జన రేఫో రజశ్చ లోపళ్చ అనుస్వారో2పి వా క్వచిత్ అచ్చును కలిసిన నకారమునకు నాలుగు విధము లైన మార్పు. లు సంభవించును. అవి- రేఫము, రంగము, లోపము, అను స్వారము అనునవి. . ఇందు మొదటి రెండు విధములకునుదాహరణములు వేద భాషయందు శ్రీరామ గ్రంథమున రణద్వైవిధ్యము గూడ 'రఙ్గస్తుద్వివిధో జేయః స్వరపరో వ్యజ్జనపర శ్చేతి' (అవగా అచ్చరకమైనది, హల్పకర మైనది, అని రజము రెండు విధములు) అని చెప్పఁబడినది. కనపడును. లో మ శ శి యో ఇ అవ: ఈవిధముగా రణస్వరూపమును సోదాహరణ ముగా వివరించిన . యన నరమాచార్యుడదాని యుచ్చారణ క్రమము నుప దేశించుచున్నాఁడుః 40 శ్లో॥ రణవర్ణం ప్రయుక్త రన్నోగ సేత్పూర్వమష్రమ్ । దీర్ఘ స్వరం ప్రయుజ్ఞ యాత్పశ్చాన్నాసిక్యమాచరేత్ 127 ఘ అర్థః పూర్వమక్షరమ్ పూర్వవర్ణ మును; నోగ్రనేత్ - మ్రింగివేయకూడదు (అట్లు) రణవర్ణమ్ రణవర్ణమును; ప్రయుక్త రన్ - ప్రయోగింపవలెను; (అ త్తఱి) దీర్ఘస్వరమ్ దీర్ఘాచ్చును; ప్రయుక్త యాత్- ప్రయోగిం పశ్చాత్ - పిమ్మట; (ఆదీర్ఘాచ్చుపై) నాసిక్య మాచరేత్' - అనునాసిక స్వరమునా చరింపవలెను. చవలెను. B వ్యా: అనగా రజవర్ణ అనగా రజవర్ణమును దానిపై నొకానొక యనునాసికమగు దీర్ఘాచ్చును కలిపి యుచ్చరింపవలేనని భావ ము. పూర్వోక్తో దాహరణమునందలి' 'తక్రం' శబోచ్చారణ ము 'తక్రా-తస్రో' అను రీతిని జరుగునని యెఱుఁగునది. ఈవిధమగు రగ్గోచ్చారణపద్ధతి శీరములందుఁగూడ చూపట్టుచున్నది. యాజ్ఞవల్క్యశిక్షయందు చెప్పఁబడిన వర్ణోచ్చారణము* 'సర్వవిధముల దీనిని' పోలియున్నది; అవ: రజవర్ణపుటుచ్చారణ కార పరిమితిని మాత్రా ద్వయముగా మహర్షి వివరించుచున్నాఁడు: రశ్లేచెవ-నముత్పన్నే న గ్రాహ్యం పూర్వమక్షరమ్ । స్వరం దీర్ఘం ప్రయుజ్జీత వశ్చాన్నా పిక్యమాచరేత్-II- (యాజ్ఞవల్క్యశిక్ష) 41. 1 కో! హృదయే చైకమాత్రస్వర్థమాత్రస్తు మూర్ధని నాసికాయాం తథా2ర్థంచ రబి స్యైవం. రజవర్ల మునకు; హృదయే ణ ద్విమాత్రతా । 28, । హృదయమున; ఏక మాత్రః - ఒకమాత్రాకాలమును; మూ ర్ధని - మూర్ధ (శిరస్సు)యందు; త్రాకాలమును; తథా - అదేవిధముగా; నాసికాయామ్ అర్థమాత్రస్తు - అర్థమా ముక్కు నందు; అర్ధంచ • అర్ధమాత్రయును; ఏవమ్ – ఈ విధముగ; ద్విమాత్రతా - రెండు మాత్రలుచ్చారణ కాలము కలిగి యుండుటఁ ( దేలియవలెనని భావము.) రఙ్గవర్ణమాత్రాపరిమితి 1 వ్యా: హృదయమునం దేకమాత్రా కాలమును, మూ యందర్ధమాత్రాకాలమును, నాసికయందర్ధమాత్రాకాలము ను, నెరసి రెండుమాత్రల కాలమున మున రజవర్ణ ముచ్చరింపఁ బడునని భావము, ణ । నాసిక J 1 1 హృదయము మూర్ధ 1 మాత్ర + 2 మాత్ర + 2 మాత్ర = 2 మాత్రలు. 42 అవ: ఈ విధముగ రగ్గోచ్చారణ కాలపరిమితిని యించిన పిదప లౌకికో దాహరణపూర్వకముగా మునుఁ 'దెల్పుచున్నాడు నిర్ణ తదుచ్చారిణ శ్లో॥ హృదయాదుత్క రే తిషన్ కాంస్యేన సమనుస్వరన్ । మార్దవం చ ద్విమాత్రం చ జఘన్వా ఇతి నిదర్శనమ్ । 30 ఉత్కరే అర్థ: హృదయాత్ - హృదయప్రదేశమునుండి; ఊర్ధ్వప్రదేశమున (అనగా హృదయ కంఠ దేశముల నడుమ) తిష్ఠన్ - ఉంటున్నదై, (ఉచ్చరింపఁబడు చున్న దై); రణవర్ణము, కాం స్యేన - కంచుమ్రోతతో; సమ నుస్వరన్ సమానమగు ననునాదము (అనగా కంచు మ్రోతతో సమమగు స్వరము) కలదై; మార్దవం చ మృదువుగను; ద్విమాత్రం తం చ - ద్విమాత్రికముగను (ఉచ్ఛ రింపఁబడవి లేనని శేషార్థము), జఘన్వాం ఇతి - జఘన్వా అనుపదము; నిదర్శనమ్ - ఉదాహరణము. వ్యా: హృదయ కంఠదేశముల మధ్యనుచ్చరింప రవము కంచుమ్రోతవలె నాతికఠినముగను, నాలి మృదువుగను, ద్విమా ద్రౌపరిమాణక ముగను బడు ర ణ నుచ్చరింపఁబడ పైలెనని భావము. జఘన్వా - (2) అనునది యుదాహరణము. 4.3. అవ: రజస్వరోచ్చారణమునందలి కమ్పములను సోదాహరణముగాఁ ప్రస్తావించుచున్నాఁడు, శ్లో! మధ్యేతు కమ్ప యేత్కమ ముధౌపార్శ్వౌ సమా భవేత్ । . సరబ్దం కమ్పయేత్కమం రధీ వేతి నిదర్శనమ్ ॥ 31 పలుకువాఁడు అను నర్థము గల అర్థ: ఇచట 'ఉచ్చారయితా' అను పదమధ్యాహార్యము. కాఁగా నుచ్చ రించెడువాఁడు; మధ్యే - స్వరోచ్చారణమధ్య కాలమునందు; కమ్పమ్ - కమ్పముగావింపవలసిన స్వరమును; కమ్పయేత్ కంపముగానుచ్చరింపవలేను. ఉభౌ పార్శ్వౌ = స్వరముయొ రెండును; సమా సమమైనవిగాః _ క్క ఆద్యన్తములు రెండును; భవేత్ ఉండవలెను (ఉచ్చరింపఁబడవలెనని - భావము), కమ్పమ్ _ స్వరము (కమ్పితస్వరము); సరఙ్గమ్ _ రఙ్గవర్ణము తోఁగూడ; కమ్ప యేత్ - కమ్పించవలేను. రధీవేతి - 'రధీవ' యని; (అనగా 'రధీప్' అనుపదము); నిదర్శనమ్ – ఉదా హరణము, 1 వ్యా: రవివర్ణము నుచ్చరించునెడ, స్వరోచ్చారణ మధ్య కాలమునందు, స్వరమును కంపింపఁజేసి యాద్యవసాన ముల రెండింటిని సమముగా నుండునటుల సరిచూచుకొన ఎలెను. అనగా నారోహణా వరోహణముల ననుసరించి స్వరో. చ్చారణముఁ గావింపవలయునని తెలియుచున్నది. మఱియు మరవర్ణ సహితమై జరుగునట్లు గమనింపవలెనని భావము. 'రధీఐ' –అను పదమునందలి రగ్గోచ్చారణమిట నుదా, హృతము, అనగా నిచట రేఫముతోఁ బాటు తదుత్తరవర్తి స్వరమును (అకారమును), ద్విమాత్రికముగా, నానునాసిక్య ముతో, కమ్పయు క్తముగా నుచ్చరింపవలెను. 'గ్ అ • (2) ధీవ' యనురీతి నుచ్చరింపపలెనని భావము. ఈ విధముగు రగ్గోచ్చా రణము నాచార్యుఁడు 'తక్రా ' అను నుదాహరణము ద్వారా పూర్వము దెల్పియున్నాడు. దాని నిట నొకపరి స్మరించుట యు క్తము ఈకమ్పన ప్రకారమంతయు 'లోమశశి' గ్రంథమున వివరింపఁబడినది.** నమ్యగ్వర్ణోచ్చారణ ఫలము అవ: రగ్గోచ్చారణ పద్ధతిని వివరించిన పిదప వర్లో చ్చారణ ఫలమునుఁ జూపుచున్నాడు : ణ D శ్లో॥ కేన కమ్పాతితః కమ్పః సంయోగో యేన కమ్పతే । కిం వా కన్పు ఇతి ప్రోక్తో యేనాసౌ కమ్పముచ్య * శ్లోః పూర్వాశ్లేణ హతం పూర్వం పరాత్రేణ తు ధారితమ్ । వ్య ద్విభిన్న స్వరో భీతస్తు కమ్పతే నేన 1 (లోమశ శిక్ష) F నా తో ఏవం వర్ణాః ప్రయోక్తవ్యా నా వ్యక్తా న చ పీడితాః । సమ్యగ్వర్ణప్రయోగేణ బ్రహ్మలో కే మహీయతే 1 32 ఈవిధముగా (అనగా పై ఁజెప్పినట్లు ఏవమ్ - ఈవిధముగా అర్థ: 45 గా); ణ వరాః వర్ణ ములు; నా వ్యక్తాః အ అవ్యక్తములు గాకుండునట్లును (స్ఫుటముగానని భావము.); న చ పీడితాః ఎక్కువగా నొక్కి పలుకఁబడకుండునట్లును; ప్రయోక్తవ్యాః లెస్సగా; వర్ణ ప్రయోగింపఁబడవలెను; (ఇట్లు) సమ్యక్ ప్రయోగేణ - వర్ణములఁ బ్రయోగించుటచే (ఉచ్చరించుట ఛే) బ్రహ్మలో కే: - బ్రహ్మలోక మునందు, మహీయతే పూజిం పబడును. ఈయంశ మే యాజ్ఞ వల్క్యశిత్, గ్రంథమున "మధురం చాపి నా౭వ్య క్తం సువ్యక్తం న చ పీడితమ్" —అని చెప్పఁబడినది. వ్యా: ధ. సమ్యగ్వర్ణ ప్రయోగముచే బ్రహ్మపదపాప్తి యెట్లు సిద్ధించునను సందియమిచట తగ్గదు. ఏలన "ఏకశ్శబ్దస్సమ్యగ్ జ్ఞాతః సుష్ఠు ప్రయుక్తః స్వరే లోకే చ కామధుగ్భవతి" *యను స్మృతివాక్య మీ యుక్తిని సమర్థించుచున్నదని భాష్య కారులుగూడ వచించియున్నారు. ఈ విధముగా సుశ బ ప్రయోగము ని శ్రేయసాధిగమసాధకమగుచున్నది. (శబ్రస్వరూపమునుఁ జక్కగా నెఱిఁగి తగిన యర్ధమున సుందరముగఁ బ్రయోగించినచో నీలోకమునందును పరలోకమునందును' 'శ్రేయము కలుగును). d 46 పాఠకలక్షణము అవి: స్వరయుక్తముగా యథావిధిగా వర్ణముల నుచ్చరించినప్పటికీ నవి స్పష్టముగా శ్రావ్యముగా నున్నప్పుడే పాఠకుని శ్రోతలు నుతింతురు. అట్టివాఁడు మంచి పాఠకుఁడుగా నెంచఁ బడుచున్నాడు. ఎవఁడు పాఠసమయమున నహం కార పూరితుఁ డె లేదా యపస్వరముతో శ్రోతలకు విసుగుజనించు విధమున కఠించునో యట్టివాఁడు పాఠకాధముఁడుగా నెంచ బడుచున్నాఁడు. అట్టి పాఠకాధమలక్షణముల నాచార్యుఁడిట్లు ప్రస్తావించుచున్నాఁడు: శ్లో। గీతీ శీఘీ శిరఃకమ్పి తథా లిఖితపాఠకః । అనర్థజ్ఞో ఒల్పకంఠశ్చ షడే తే పాఠ కాధమాః U 33 _ అర్థ: గీతీ పాడుచున్నట్లు (కూనిరాగములు తీ యుచూ) చదువువాఁడును; శీఘ్ర -అతిత్వరితముగా (శ్రోతల కర్థముచేసికొనుటకు వ్యవధినీయక) చదువువాఁడును; శిరః కమ్పీ తలను వణికించుచూ చదువువాఁడును, తథా-అట్లే; లిఖితపాఠకః - వ్రాసికొన్న దానినిచదువువాడును; అనర్గ జ్ఞః అర్థముఁ దెలియనివాఁడును; అల్పకంఠ - అవ్యక్తముగా హీనస్వరముతోఁ జదువువాఁడును; (అను) ఏతేషట్ వీర P ఞ లా ఱుగురును; పాఠ కాధమాః - అధమపాఠకులు, 47 వ్యా: అర్థము స్పష్టము, కాఁగా లిఖితపాఠకుఁడధమ ఁగును సందియమి మనకుదయింపవచ్చును. ముఖ్యముగా నాటి వేదశాస్త్రాభ్యాససంప్రదాయముననుస రించి చెప్పిన మాట యిది. స్వర ప్రధానమగు వేదము గురు ముఖతః అభ్యసింపవలసినదిగాని, పుస్తక మూలమున సభ్య సించునది కాదు. అందొక్క స్వరము గూఁడ దుష్టముగా నుచ్చరింపఁబడరాదు. దానివలన నర్థభేదముదయించుటయే కాక నది ప్రయోక్త పాలిట మృత్యువగును. (చూళ్లో152) మఱియు శాస్త్రాదిక ముగూడ నాడు గురుముఖతః -అభ్యసించి తెలియనివన్నియు చింతన పాఠముల పాఠములద్వారా బుద్ధియందు స్థిర 9 పరచుకొను సంప్రదాయముండెడిది. అర్థాదులను, వ్యాఖ్యావిష యములను మ స్తిష్క ముననే తప్పలిఖితరూపమున 'పుస్తకము లందు పొందుపరచుట నాటి యాచారము కానేకాదు. పైగా నట్టిపాఠకుని పాఠకాధమునిగా గణించెడివారు. ఈ సంప్ర దాయసూచకములగు శ్లోకములు మనకు సుభాషి తాదులందు కనిపించును.* పుస్తకస్థాచయా విద్యా పఠహస్తే చ యద్ధనమ్ । కార్యకాలే నమాయాతే వ సా విద్యా న తద్దనమ్ పుస్తకములందు పొందుపరు పఁబడిన విద్య, యితరులవద్దనుంచిన ధన ను అక్కడకు రావని భావము. ఈ విధముగ నాకాలమున లిఖితము పాఠకత్వము దోషముగానెన్నబడుచుండెడిది. 48 పాఠకగుణములు 34 అవ: పాఠధములను దెలిపిన పాఠకగుణములఁ గూర్చి ప్రస్తావించు చున్నాడు. శ్లోః మాధుర్య మక్షరవ్య క్తిః పదచ్ఛేదస్తు సుస్వర ః । ధైర్యం లయసమర్థం చ షడే తే పాఠ కాగుణాః । అర్థ: మాధుర్యమ్ - శ్రవణ మధురముగాఁ జదువు ట; అక్షరవ్య క్తి ః - వర్ణ ములను సుస్పష్టముగా నుచ్చరించుట; పదచ్ఛేదః దః - పదములఁ విడమరచి చదువుట; సుస్వరః శోభనమగు శ్రవః పేయమగు స్వరమును ధైర్యమ్ - (సభామధ్యమున) నిర్భయముగాచదువుట; లయ సమర్దంచ - స్వరానుగుణోచ్చారణము (అనగా శ్రవణవేయ మగు విరామమునిచ్చుట యని భావము ) (అను) ఏ తే - యీ; షట్ → ఆరున్దు; పాఠ కాఃగుణాః పాఠక గుణములు. కలిగియుండుట; నా నాచార్యుఁడుపబోధించుచున్నాఁడు: ఉచ్చారణదోషములు అవ: ఈ విధముగ పాఠకగుణవర్ణ నాన న్తరము మలి దోషములను రెండు శ్లోకములలో యనఁతరము శత భీతిమదృష్ట మవ్యక మెనునాసికమ్ । కాకస్వరం శిరసిగం తథా స్థాన వివర్జితమ్ ॥ C 35 49 అర్థ శశ్కితమ్ - సందిగ్ధమైనదిగను; భీతిమత్ / భయసంయుతమైనదిగను; ఘృష్టమ్ - ప్రకృష్టధ్వనియుక్తము గను; అవ్య క్తమ్ - అస్పష్టముగను; అనునాసికమ్ - అనునా సికముగను, (అనగా, నింనునాసికములఁ గూడ ననునాసికము లుగాఁ బలుకుట యని భావము.); కాకస్వరమ్ -కాక స్వరము మూర్ధన్యముగను (కర్ణ)కఠోరమైనదిగను; శిరసిగమ్ వలే: ● ప్రతివర్ణమును (తమిళులవలే) మూర్ధన్యముగానుచ్చరిం చుట]: స్థానవివర్జితమ్ – స్థానభ్రష్టముగను (అనగా నాయా స్థానములందుచ్చరించుట స్థానములందుఁ గాక వర్ణ ములనితర సా యని భావము.) న వ దేత్ శ్లోకమునందలి ని షేధముతో నన్వయించుకొనవలెను.) పలుకరాదు. (అని తరువాతి Sta శ్లోI(2) ఉపాంశుదష్టం త్వరితం నిర్వర్తిస్తంత విలమ్బితం గద్ద దితం ప్రగీతమ్ ॥ త నిష్పీడితం గ్ర సపదాక్షరం" చ H వ దేన్నదీనం న తు సానునాస్యమ్ । 35 అర్థ: ఉపాంశుదష్టమ్ - నోటిలో నములుచున్నట్లును; త్వరితమ్ - శీఘ్రముగను; నిరస్తమ్ - అతినిష్ఠురముగను; విలమ్బితిమ్ _ ఆలస్యముగను (ఆస్పత్తివిహీనముగను); గద్గదిత మ్ - గద్గదస్వరయు క్తముగను; ప్రగీతమ్ పాడునట్లుగను; నిప్పీడితమ్ – బాగుగ నొక్క బడినట్లును; గ్ర సపదాక్షరీమ్ 50 మ్రింగ బడునట్లును (అనగా వదలియుచ్చరించుటయని భావము); దీనమ్ - ఉత్సాహవిహీన కొన్నివర్ణ ములు లేక పదములు _ బడునవిగను; న వ దేత్ - ఉచ్చరింపరాదు. అవ: ఇచట 'న దీనమ్', న '√ తు సానునాస్యష్' అని రెండుచోట్ల 'న' ప్రయోగము కనిపించుచున్నది. 'ద్విర్బిద్ధం సుబద్ధం భవితి' అను న్యాయముననుసరించి యా చార్యుఁడు ని షేధదార్ధ్యముకొఱకై ఇద్వయప్రయోగము నొనరించెనని గ్రహింపఁదగినది. ఇంకను, ననునాసికముగా నుచ్చరింపరాదని పూర్వతన శ్లోకమునఁ జెప్పినదానినే మరల నీశ్లోకమునందు 'నా తు సానునాస్యమ్' అని నిషేధించుట పునరుక్తముగా కనిపించును. అదియును నిషేధ దార్థ్యము కొరకని సమన్వయించుకొనినచో నదిదోషము కానేరదు. ఇట్లే మిగిలిన పునరుక్తులనుఁ గూడ సమన్వయించుకొనవలసి యున్నది. త్రిసంధ్యలయందునుచ్చారణము అవి: వర్ణోచ్చారణ విషయమున గుణదోషము: వివరించిన యన నరమాచార్యుడు కాలత్రయమునందును వర్లోచ్చారణమును రెండు శ్లోకములలో తెలుపుచున్నాడు. 51 ప్రాతః పఠేన్నిత్యమురః స్థితే. స్వరేణ శార్దూలరుతోప మేన I మధ్యన్దినే కణ్ణగ తేవ చైవ చక్రాహ్వ సంకూజిత సన్ని భేన అర్థ స్రాతః ప్రాత కాలమునందు; ఉరఃస్థితేన యుద్భవించిన); శార్దూలరుతోప మేన - పెద్దపులి గాండ్రింపుతో పోల్చఁదగు స్వరేణ - స్వరముతో; పఠేత్ - చదువవలెను' చదువవలెను' మధ్యందినే; మధ్యాహ్నసమయమున; చక్రాహ్వసం కూజిత సన్ని భేన చక్ర వాకపక్షి యొక్క కలకూజిత మునుఁ బోలిన, కంఠగ తేన స్వ రేణ - కఁఠమునుఁబొంది నస్వరముతో (అనగా కంఠ్యము లుగా వర్ణ ములను), పఠేత్ చదువవలెను. ణ స హృదయమునందున్న (హృదయమునుండి శ్లో తారం తు విద్యాత్సవనం తృతీయం శిరోగతం తచ్చ సదా ప్రయోజ్యమ్ 36 ణ అవ: ప్రాత ర్మాధ్యాదిహ్నిక సవనమునందలి .. వర్లో చ్చారణమును సోదాహరణముగాఁ దెలిపిన పిదప సాయం సేవ:.మ_స్త్రవర్ణ పఠనమును వివరించుచున్నాఁడు: మయూరహంసాన్యభృతస్వరాణాం తుల్యేన నాదేన శిరఃస్థితేన । 1. 37 అర్థ తృతీయమ్ - మూడవదైన; సవనమ్ - సా యంసవనమస్త్రమును తారమ్ - ఉచ్చైస్వరముతో; మ. హం సలయొక్కయు, కోయిలల యొక్క యు, స్వరములతో కూడి;; యూర హంసాన్య భృతస్వరాణాం నెమళ్ళయొక్కయు, నాదేన - స్వరముతో; పఠేత్ - చదువవలెను; తచ్చ ఆ నాదము లేక యుచ్చారణమురుః సదా గతమ్ తలనుండి ప్రయోగింపఁబడినదిగా; ఎల్లప్పుడును; శిరో వి విద్యాత్: ● 52 -తెలిసికొనవలెను. వ్యా: అనగా ప్రాత కాలమున హృదయస్థానిక మగు శార్దూల X ర్జనమునుఁబోలిని స్వరముతోను; మధ్యాహ్న మున చక్రవాక కూజితసమానమగుకంఠగతః స్వరముతోను; యిట్లే సాయంకాలమున, మయూర హంస_పిక స్వ రాను కారియగు శిరఃస్థస్వరముతోను; వర్ణ ములనుచ్చరింపవ లేనిని 3 భావము. 3 ( ప్రయత్న నిర్ణయము అవ: వర్ణోచ్చారణస్థానములను, స్వరములను నిర్మ యించిన పిదప: ప్రకరణానుసారముగా వాని ప్రయత్నములఁ గూడ నిర్ణయి యింప నుపక్రమించి, తొలుత శ్రమముననుసరించి కుడా ప్రయత్నముల వివరించుచున్నాఁడు: కో! ఆచ్కోస్పృష్టాః యణస్వీషన్నేమస్పృష్టాః శల స్మృతాః 53 శేషాః స్పృష్టా హలః ప్రోక్తా నిబోధ ని ఢాను. ప్రదానతః 138 అర్ధ అచః -అజ్వర్ణములు, అస్పృష్టాః - స్పర్శ ములుకానివి, (అనగా వివృతత్వము కలవని భావము), యణ సు . యణ్ ప్రత్యాహారవర్ణములు (య,వ,ర,లలై తే), ఈ కొలది స్పర్శప్రయత్నము కలవి. శలః శల్రత్యా హారవర్ణ ములు (శ,ష, స, హలు), నేమస్పృష్టాః -సగము స్పర్శ షత్ ణ హలః 8 - చెప్పబఁడినవి. శేషః - మిగిలిన, హల్ ప్రత్యాహారవర్ణ ములు, అనుప్రదానతః బాహ్య ప్రయత్న ములననుసరించి, స్పృష్టాః - స్పర్శప్రయత్న ము కలవిగా; ప్రోక్తాః - చెప్పఁబడినవి. ప్రయత్నముకలవని; స్మృతాః - చెప్పబఁడినవి ము 7 । వ్యా: అచ్చులు, కేవల వివార ప్రయత్నముకలవని యు, 'యణ్'లు కొలది స్పర్శప్రయత్నము, కొలదీ వివృత ప్రయత్నము కలవనియు. 'శర్'లు సగభాగము స్పర్శప్రయ త్నము, మిగిలిన సగ భాగము (యణ్ లకన్న నెక్కువగా) వివృత ప్రయత్నము కలవి గను చెప్పఁబడినవి. ఇవిగాక మిగిలిన హల్లులు బాహ్యప్రయత్నము ననుసరించి స్పర్శప్రయత్నము కలపిని భావము. అవ: కాఁగా ప్రకరణము ననుసరించి బాహ్యప్ర 54 మూలము నుచ్చరింపఁబడు వర్ణములను ప్రస్తావించు చున్నాఁడు, శ్లో! మోఒనునాసికా నహశా నాదినో హఝషః స్మృతాః । ఈషన్నాదా యణజశః శ్వాసినస్తు ఖఫాదయః ! 39 ఈషచ్ఛ్వాసాంశ్చరో విద్యాత్ ఈ F ? ఇమ్ ప్రత్యాహారాన్తర్గతములగు i అర్థ: ఞమః వర్గపశ్చిమాక్షరములు (ఙ, ఞ, ణ, న, మఅనునవి), అనునాసి కాః = నోటితోను, ముక్కుతోనుగూడ నుచ్చరింపఁబడునవి. (అనగా నాయా స్థానములతో పాటుగా ముకుతో పలుకఁబడు సవి యని యర్థము) హౌశా - హకార రేఫములు న - అను నాసికములు కావు, హ, ఝషాః = హకార_ఝ కార–ష కార ములు, నాదినః - నాదాఖ్యప్రయత్నము కలవి. (నాదమనగా ఘోషప్రయత్నమునకుపలక్షణము). యణః - యణ్లు (య వ,ర,ల,లు), జశః - జశ్ ప్రత్యాహారాన ర్గతవర్ణములు (జ) బ,గ,డ,ద అనునవి); ఈషన్నాదాః - కొలదిగా నాదప్రయత్నము కలవి, ఖఫాదయః-ఖ,ఫ మొదలగు వర్గీయ ద్వితీయాక్షరములు, శ్వాసిసః - శ్వాసాఖ్య ప్రయత్న ముకలవిగను, చరః - 'చర్' లు మరియు శ,ష,స, వర్ణములను), ఈ పచ్ఛ్వాసాన్ - కొలది ప్రత్యాహారా నగ్గితవర్ణ ములు, (అనగా - వర్గప్రథమాక్షరము । శ్వాసప్రయత్నముక లవిగను, విద్యాత్ - తెలిసికొనవలెను. 55 ఉ కశోకమున 'యణః జశః' అనుటకుఁ, వ్యా: బదులు, 'యణశ్చైవ' అను పాఠా నరము కానవచ్చుచున్నది ఈపాఠము శేఖరకారునకు సమ్మతమైనట్లు ప్రదీపవ్యాఖ్యాన ము చెప్పుచున్నది. పై విభాగము ననుసరించి యనునాసికో చ్చారణము బాహ్యప్రయత్నముగాఁ జూపట్టుచున్నది. సిద్ధాన్త కౌముదిలో చూపబడినంత వివరముగా నిందు బాహ్య ప్రయ మందలి ఏకాదశీ విభాగములు చూపఁబడ లేదు. భట్టోజీ దీక్షితులీప్రణాళికను విస్తరించినాఁడని చెప్పవచ్చును. పరికింప గా ప్రయత్న విభాగ విరీతిని గోచరించును. అభ్యన్త ర ప్రయత్నములు 1 అస్పృష్టము స్పృష్టము (వివృతము) ప్రయత్నము । బాహ్యప్రయత్నములు 1 1 ఈషత్ అర్ధస్పృష్టము స్పృష్టము 1 1 అను నిరమ నాద నాసిక, వాసిక.. ఈష నాద, శ్వాన । ఈష చ్చ్వాన ములు సిద్ధాన్త కౌముద్యనుసారముగ ప్రయత్నవిభాగ మునిట్లు చూప వచ్చును. । అభ్యన్త రప్రయత్నములు న్పృష్టము ' ఈషత్ స్పృష్టము — సంవృతము వివృతము 56 ప్రయత్నము ✓ బాహ్య,ప్రయత్నములు 6. అఘోషము 7. అల్పప్రాణము - 8. మహాప్రాణము — 1. వివారము 2. సంవాదము 3. శ్వాసము 4. వాదము - 5. ఘోషము 9. ఉదాత్తము 10, అనుదాత్త ము 11. స్వరితము. సిద్ధాన్తి కౌముదీకర్త తెల్పిన యీ విభాగముకడు వై జ్ఞానిక ముగ, విశదముగా నున్నది. స్వీయశాస్త్రప్రశంస అవ: వర్ణోచ్చారణవిధులఁ దెలిపిన యనన్దరమా చార్యుఁడు 'ప్రయోజన మనుద్దిశ్య న మనో2పి ప్రవర్తతే 8 67 యొ Co 3 ఎట్టి ఫలమును లేకుండ నవివేకి కూడ సేకార్యమందును చొరఁబడఁడు.) యను సూక్తి ననుసరించి తన శ్వాస్త్ర ప్రాము ఖ్యమును మాహాత్మ్యమును ప్రస్తావించుచున్నాడు. ఈ మాహాత్మ్య ప్రవచనము ద్వారమున నేతచ్ఛాస్త్రాభ్యాసమున పాఠకులను ప్రవర్తింప చేయుట యాచార్యుని యాశయముగాఁ నోచును. (ఇడి) #Meetharacter?;Xks)రామె తచకతే! దాక్ష్మీపుత్రపాణినిగా, యేనేదం, వ్యాపితం భువి 13 -అర్థ:1 6ఈ శ్లోక ప్రధమపాదము : అ పూర్వల్లో మ మున వ్యాఖ్యాతము, యేన ఏక దాషీపుత్రవాణినినా దాక్షి పుత్రు డగు పాణినిచే; ఇదమ్ ఈ వ్యాకరణశాస్త్రము; భువి భూమియందు; వ్యాపితమ్ _" వ్యాపింపఁ జేయబడినదో; ఏతత్ దీనిని; గోర్దామ - వాక్కులకు నిలయమని (శబ్దములకు నిల యమని); ప్రచక్ష తే- (తజ్ఞులగు విజ్ఞులు) చెప్పుచున్నారు.. 40 A peal (endanుడు (9^danhv•tri) citie ల వేచనము వేదాఙ్గవివేచనము అవ: ఆచార్యుఁడు తన శాస్త్రమును 'వేదాఙ్గము సాఙ్గ వేదాధ్యయన ఫలము నైటిం Sec । లలో నొకటిగాఁ దేల్పుచు । గించుచున్నాఁడు:— శో ఛన్దః పాదౌ తు వేదస్య హస్తా కల్పోఒథ పఠ్య తే జ్యోతిషామయనం చక్షుః నిరుక్తం శ్రోత్రముచ్య తే॥ 41 68 శ్లో! శి ఘాణంతు వేదస్య ముఖం వ్యాకరణం స్మృతమ్ । తస్మాశాబ్ద త్యైవ బ్రహ్మలోకే మహీయ 42 అర్థ వేదస్య వేదమునకు (వేదపురుషునకు); ఛన్దః - (పిఙ్గళకృతమగు) ఛన్దశ్శాస్త్రము; పాదౌ పార హసౌ - బాహుయుగళము ద్వంద్వముగను; అథ - పిమ్మట; గా; కల్పః = కల్పసూత్రము; పఠ్య తే - (చదువ) చెప్పఁబడు చున్నది. జ్యోతిషామయనమ్- (లగధగర్గాదిముని ప్రణీతమగు జ్యోతిశ్శాస్త్రము; చక్షుః - కన్ను గను; నిరుక్తవ్ - (యా స్కాచార్యప్రణీతమగు) నిరుక్తము,.. (నిరుక్తమనగా 'వేద మస్త్రార్థనమ్యక్పరిజ్ఞానార్థము రచింపఁబడిన వైదికపదకోశ ము); శ్రోత్రమ్ - చెవిగను; ఉచ్యతేనని చెప్పబడుచున్నది. శిక్షాతు: - ప్రకృతములగు శిగా గ్రంథములై తే ఘాణమ్.. ముక్కు (ఘ్రాణేద్రియము) గను; (స్మృతమ్ చెప్పఁ బడినది); : ముఖమ్ - ముఖముగా, వ్యాకరణమ్ . (పాణిన్యుపజ్ఞమగు) వ్యాకరణశాస్త్రము; స్మృతమ్ - చెప్పఁ బడినది. తస్మాత్ - ఆకారణమువల్; సాఙ్గమ్ సమేతముగా; అధీత్యైన - అభ్యసించినపుడే (అభ్యసించిన వాఁడు మాత్రమే); బ్రహ్మలోకే - బ్రహ్మలోకమునందు మహీయ తే - పూజింపఁబడుచున్నాఁడు. వ్యా: సాల్గో పాల్గముగా వేదాధ్యయనముఁ చినవాఁడే బ్రహ్మలోక మున పూజార్హుడని చెప్పుటలో ఉష్ణోః 3 గావిం నాయా 59 వజ్ఞముల యధ్యయనావశ్యకత వ్యక్తమగుచున్నది. 'ముఖ మివ మ ముఖ్యమ్' అనగా ముఖమువ లె ప్రధానమగు శర్వాశాస్త్రమును, (వ్యాకరణమును), మఱియు ప్రకృతంబగు స్త్రమును, చివర పేర్కొనుటలో పేర్కొనుటలో నాచార్యుని యవికతనత్వము, నిరాడంబరత, శాస్త్రా నరముల యెడ గౌరవము వ్య క్తమగుచున్నవి. ఇచట చర్చనీయాంశ మొండు గలదు. "యద్యత్సావ యవం త త్తదనిత్యమ్", అనగా నవయవములుగల ప్రతివస్తువు ను నశించునను సామాన్యవ్యాప్తి ననుసరించి వడఙ్గయుక్త మగుటఁ జేసి వేదముగూడ సనిత్యమే యగునని కొందఱు పూర్వపక్షము గావించిరి, Lo కాని యదంత సముచితముగా మ మస్త్ర చూపట్టదు. `పై శ్లోకమున వేదమునకు మూర్తిత్వము కల్పించ బడినవని కొందరి సిద్ధాన్తము. అట్లుగాక మఱికొందరు ద్రష్టలగు పాణిన్యాది. మహర్షులు నిత్యతత్త్వములను దర్శించి రచ్ఛాస్త్రములను వెల్లయించిర నియు, నిత్యతత్త్వవతి త పాదక-ములగుటఁ జేసి యవియును నిత్యము లే " యనియు అయినచో నాపక్షమున ననగా సిద్ధాన్తీ కరించిరి. భూతములగు శాస్త్రాదులకు నిత్యత్వము నంగీకరించిన పక్షమున నుక్తవ్యాప్తి ననుసరించి వాని కఙ్గత్వమెట్లు సాధ్యమగునని మురల పూర్వపడముపస్థితమగును. "ధానికి సమాధానముగా కత్వమిచట నుపలక్షణముగాఁ జెప్పుకొనవలెను. ఈవిషయ ee ములు శాస్త్రీయ ప్రక్రియానుసారము: పూర్వపక్షి సిద్ధాన సరణిలో లఘుమూసాది గ్రంథము లందు చర్చింపఁబడినవి, భవాయ చ ఛందశ్శాస్త్రాదులకు వేదాఙ్గక్వము ననేకులగు శాస్త్ర కారులంగీకరించినట్లు కన్పించుచున్నది. వాచస్పతిమిశ్రులు కూడ శ్లో॥ పశ్భిరక్లెరు పేతాయ వివిధైరవ్యయెరఫి శాశ్వతాయనమస్కుర్మో ' వేదాయ చ తోటిలిగి దుండా వేదమును, సాణముగా నుతించిరి, ఇట్టి సాఙ్గ వేదాధ్యయనము వలన బహ్మలోకము సిద్ధించునని, ము సిద్ధించునని, యాచార్యుఁడు . వచించు చున్నాఁడు. ఇచట స్వశాఖాధ్యయనమును షడబియుతముగా గావింపవ లేనని యాత్రని. హృదయముగాఁ - దోచును, ఏలన సంపూర్ణ వేదాధ్యయనము . మానవునకు శక్యముకాని పని మరియు నదియే యాతని యుదేశ్యమైనచో వివిధ శిద్యఙ్గ గ్రంథములకు వైయర్థ్యము వైయర్థ్యము గూడ వాటిల్లునవ కాశము కలదు కావున నిచట సాక్గా పాణముగా స్వశాఖాధ్యయనమే బ్రాహ్మ ణుని యవిశ్యక ర్తవ్యమని యాచార్యుని హృదయముగా ణ తెలియఁ దగినది. ఊరించి తల్ హస్త స్వర క్రమము అవః వేదాధ్యయనముయొక్కయు, వేదాంగము స్వీయవ్యాకరణములయొక్కయు, మాహాత్మ్య గా అని - 01 ంచిన పిదప ప్రత్యేకముగా సామ యోజనముల --నుపవర్ణింతీరమున స్వరని దేశప్రకారమునుఁ దెలుపుచున్నాడు: 54 ఉదాత్తమాఖ్యాతి వృషోద్గులీనాం : స ప్రదేశినీ మూలనివిష్ట మూర్ధా । ఉపా నమధ్యే స్వరితంద్రుతఞ్చ కనిష్ఠికాయా మనుదా త్తమేవ ॥ ౬ఙ్గుళీనామ్ - వ్రేళ్ళలో; వృషః - శ్రేష్ఠమైన 43 ఆర్థ: దగు నుగుష్ఠయి (బొటన వేలు); ప్రదేశినీమూల నివిష్ట మూ చూపుడువేలి మొదట ఉదా నుంచబడిం యగ్రభాగ ము బదులు అత తస్వరమును; ఆఖ్యాతి - చెప్పు చున్నది; (అటులనే నా యంగుష్టము) ఉపాస్తమధ్యే - అనా మికా మధ్యాఙ్గుళులయందు; నివిష్ట మూర్ధా ఉంచబడిన తి యగ్రముకలదై; స్వతం - స్వరితస్వరమును; ద్రుతజ్ఞ-ద్రుత స్వరమును; ఆఖ్యాతి - చెప్పుచున్నది. కనిష్ఠికాయామ్ చిటికెన వ్రేలియందు; అనుదాత్తమేవ - అనుదాత్త స్వరము నే; ఆఖ్యాతి _ చెప్పుచున్నది. జాత 1096 కలదై; ఉదాతమ్ వ్యా: అనగా నుదాత్తస్వరము నుచ్చరించునప్పుడు బొటనవేలి చివరను చూపుడువేలి మొదటి భాగము పై నను, స్వరితము నుచ్చరించునపుడనామి కా మూల భాగము పైనను, ద్రుతస్వరము నుచ్చరించునెడ మధ్య వేలి మొదటి భాగము పై నను, అను దాత్త స్వరోచ్చారణమునందు కనిష్ఠి కాధిష్ఠితము గను నుంచి యా యాస్వరముల నుచ్చరింపవలెనని భావము, అన: 62 ఈ నిషయమున నే: మరల -- ధ్రువీకరించు .. చున్నాఁడు. శ్లో! ఉదాత్తం ప్రదేశిసీం విద్యాత్- ప్రచయం మధ్యతో ఒఙ్గులిమ్ । 44 నిహతం తు !నిషి క్యాం స్వరితో పక నిష్ఠి కామ్ ఉదా తమ్ ఉదా తస్వరమును; ప్రదేశి అర్థ: నీం - ప్రదేశినికి (అనగా చూపుడు వేలికి సాధ్యమైనదానిని గా; విద్యాత్ - తెలిసికోనవలెను; ప్రచయమ్ - ద్రుతస్వర మురు; మధ్యలో ఒఙ్గుళిమ్ - మధ్యమాఙ్గుళీ సాధ్యముగను; నిహతంతు - అనుదా త్తమునై తే; కనిపి క్యామ్ వేలికి సాధ్యమైనదిగను; స్వరితమ్ - స్వరితస్వరమును; ఉప కనిష్ఠి కామ్ - కనిష్ఠి కాసమీపవర్త్యనామికాసాధ్యముగను; విద్యాత్ - తెలిసికొనవలెను. -చిటికెన వ్యా: పునరుక్తి దృఢీకరణము కొఱకని సమర్థించిన సమర్థింపవచ్చును. లేదా ప్రక్షిప్తమనియైనను భావించ వచ్చును.. ప ద శ య్యా వి భా గము అ: పదోచ్చారణ విషయమున నవవిధములకు శయ్యావకారముల నాచార్యుఁడు వివరించుచున్నాడు; సౌదాహరణముగ 63 అనోదాత్త మాద్యుదా త్త మనుదాత్తం నీచస్వరితమ్ । దాత్తం. స్వరితం ద్యుదాత్తం త్ర్యుదాత్తమితి మధ్యో దా నవపదశయ్యా । 45 అర్థ: 1. అనోదాత్తము 2. ఆద్యుదా త్తము అనుదాత్తము 4. నీచస్వరితము 5. మధ్యోదాత్తము -F. స్వరితము 7.. ద్వ్యుదా త్తము 3. 8. త్ర్యుదా త్తము 0. ఉదా త్తము అని పదశయ్య' తొమ్మిది --విధములని భవము M ! వ్యా: :-- ఈ శ్లోకమునకు ప్రతిపదార్థముకన్న భావమే 'స్పష్టార్థముఁగూర్చును. కమున పదశయ్య నవవిధములని చెప్పుచూ నెనిమిదింటి నే పరిగణించుటచే మిగిలినదానిను దా సామాన్యముగా నెఱుగ వలసియున్నది. ఏలన నుదాహరణ ప్రదర్శనావసరమున 'ప్రేత్యుదాత్తం' అని ఉదాత్తమున కుదాహరణముగాఁ బ్రస్తావిం చెను, ఉదాహరణము' లు పైఁ ముగా "అగ్నిః సోమః ప్రవోవీర్ య్యం ఈ యుదాహరణమున జెప్పఁబడిన నవి చపుచున్నాడు. లకు క్రమ ప్రవోవీర్ య్యం హవిషాం స్వర్బృహస్పతి రిన్ద్రబృహస్పతీ" ఇతి । అల 46 శ్లో॥ అగ్నిరిత్యన్తోదాత్తం సోమ ఇత్యా దాత్రమ్ । రం ప ఇత్యముదాత్త 'వీర్ య్యం, ప్రత్యుదాత్తం ఏ నీచ స్వరితమ్ । హనిషాంమన్యోదాత్తం స్వరితి స్వరితమ్ । బృహస్పతిరితి, ద్యుదాత్త లుక్ట్రాబృహస్పతీ ఇతి త్ర్యు దా తమ్ । 47 దీనికిఁగూడ ప్రతిపదార్థ మవిసరము లేదు, తొమ్మిది వ్యా: ఉదాహరణపాదము నందలి - 64 పదములు యథాక్రమ 7 ముగ నవవిధ శయ్యాప్రకారములఁ దెలియఁ జేయు చున్నవని శ్లోకద్వయము చెప్పుచున్నది. 1) 'అగ్నిః' యనునదనో దాత్త మునకు దాహరణమనియు; 2) 'సోమః' యనున మున దాద్యు దాత్త మునకు దాహరణమనియు; 3) 'ప' యనున దుదాతో దాహరణ మనియు; 4) 'వ' యనుస దనుదాతో దాహరణ మనియు; 5) 'వీర్ య్యమ్' అనునది నీచ స్వరితమునకు దాహార ణమనియు 6) 'హవిషామ్' అనుది మధ్యోదాత్తమునకుదా హరణమనియు; 7) స్వః' యనునది స్వరితమునకు దాహరణ మనియు; 8) 'బృహస్పతి' యనునది ద్యుదాత్తో దాహరణ మనియు; 9) 'ఇన్ద్ర బృహస్పతీ' యనునది తుదాతో హరణమనియు భావము. ఈ యుదాహరణ విన్యాసము గావించుటలో నాచార్యుని ప్రతిభ ఈ విధముగా ఛన్దోబద్ధముగా మముఁ దప్పక యెంతయుఁ బ్రశంసనీయమై యున్నది. 65 హస్త స్వ ర క్రమ ము అవ: వర్ణోచ్చారణ కాలమునందు హస్తప్రక్షేపణ ధులఁ దెలుపుచున్నాఁడు. ఈ విధమైన హస్తవిన్యాసములీ వాటికిని వ్యవహారమునందున్నవి.) శో! అనుదాత్తో హృది జ్ఞేయో మూర్ధ్న్యుదాత్త ఇ ఉదాహృతః । స్వరితః కర్ణ మూలీయః సర్వాస్యే ప్రచయః స్మృతః H 48 అర్థ: హృది హృదయప్రదేశమునందు (చేతి నుంచి); అనుదా త్తః అనుదా త్తః - అనుదాత్తస్వరము (పలుకఁబడవలసి నదిగా); జ్ఞేయః - తెలియదగినది; మూర్థ్నీ - శిరఃప్రదేశమున కరమునుంచి; ఉదా త్తః - ఉదా తస్వరము; ఉదాహృతః (ఉచ్చారణకై) యుదాహరింపఁ బడినది; స్వరితః - స్వరిత కర్ల మూలము (చెవి (చెవి మొదట) స్వరము; కర్ణ మూలీయః - కర్ణ మూ చేతి ణ ణ" నుంచి యుచ్చరింపఁదగినది; సర్వాస్యే - ముఖప్ర దేశ మునం దంతట చేయినుంచి; ప్రచయః - ప్రచయస్వరము;* స్మృతఃThe 'Prachaya' - only the transition between a preceding 'Swarita' and the pause or a following 'Anudatta'. Hymns from Regveda. (Peterson - Appendix III page LXXI.) P.T.O.) 1 66 ప్ర్రచయ ఉచ్చరింపవలసినదిగా చెప్పఁబడినదని భావము. లక్షణము పరాఙ్కు శశిక్షయం విధముగా చెప్పఁబడినది. శ్లో! ఉచాత్తాన్నిహతః స్వారః స్వరితాత్ప్ర్పచయో భవేత్ । ఉదాత్త స్వరితాత్పూర్వో న్యాయ ఆపద్యతే స్వరః । శకున్తస్వర పరిశీలన ము అవ: ఆచార్యుని ప్రకృతిపరిశీలన మెంతయు శ్లాఘ్యమైనది, పశఖలు మనకన్న చక్కగా స్వరోచ్చారణ మును నియతముగా (నియత కాలములో) గావించుననియు, నేతాదృశ స్వరోచ్ఛారణమును వానినుండి గ్రహింపవ లెసెను నుద్దేశముతో వాని నాచార్యుడిట్లని యుదాహరించుచున్నాడు: శ్లో! చావస్తు వద తే మాత్రాం ద్విమాత్రం చైవి. వాయసః । శిఖీ రౌతి త్రిమాత్రం తు నకుల స్వర్థమాత్రకమ్ ॥ 49 Q మా వాయః అర్థ: చాషస్తు పాలపిట్ట; మాత్రామ్ రా త్య్రాపరిమాణములో; వద తే - (కికీయని) యరచును. కాకి; ద్విమాత్రం చైవ . యని) ద్విమాత్రోచ్చారణము గావించును; శీఖీ - నెమలి; ('కా2 కాశి' ఉదాతానుదాత ముల సమాహారమే స్వరితము. ప్రచయమనునది వ్వరిక ప్రభేదము. స్వరితము తరువాత విరామముగాని అనుదాతముగాని ఉన్న 1 1 వుడు ప్రచయము వినిపించును. వాస్తవమున స్వరితప్రచయములకు భేద మిదమిత్థమని చెప్పుట కష్టము. (65వ పేజీ చూడుము) 67 శ్రీమాత్రమ్ - మూఁడుమాత్రల పరిమాణములో; రౌతి కేకారవమాచరించును. నకులస్తు- ముంగిస అయి తే; అర్థ ' మాత్రకమ్ - అల్పమగు నర్థమాత్రాపరిమాణ కాలములో ' నరచును. నకులమునుండియు వ్యా: ఇచ్చట 'వద తే' - యని యాత్మనే పదప్రయో గము ఛాన్దసముగా నెఱుఁగునది. 'వద తే' యనుదుచ్చా రయితకొరకని యర్థమును వివక్షించినట్లగుపడును. గాన నుచ్చారయిత, మాత్రికస్వరమును పాలపిట్టనుండియు, ద్విమా త్రికస్వరమును కాకమునుండియు, త్రైమాత్రిక స్వరమును నెమలినుండియు వర్థమాత్రిక స్వరమును గ్రహింపవలెనను నముగత మగు చున్నది ది. ఈ పద్ధతినాచా ర్యుఁడు దాస్వయముగా ననుసరించెను. "ఊకాలో ఝ స్వదీర్ఘ ప్లుతః" (1-1-27) యని సూత్రీక రించెను. 'ప్రథమాతిక్రమణే కారణా భావాత్' అను న్యాయ ముననుసరించి* "ఆకాలో 2ఝస్వదీర్ఘపుతః'' యని సూత్రీక రింప వలసియుండగా ప్రాతః కాలీనమగు "కొకో (2) కో(8) ..." అను కుక్కుట స్వరానుసారముగా హ్రస్వదీర్ఘపుతస్వర యుక్త ముగా నూకాలమునే వచియించెను. ప్రకృతి నవగతము గావించుకొ కుటయే గదా విజ్ఞానము! (Understanding కావుననే యాతడు వర్ణనమామ్నాయమున మొదటివర్ణము అకారము దానిని విడిచి ఉ కారమున గ్రహించుటలో నొక విశేషమున్నదని భావము. 68 తి నందినది. the universe is science) ఇట్టి వైజ్ఞానిక పరిశీలనము, నైజ్ఞానిక ధృక్పథములతోడి సిద్ధాన్త ములఁ బ్రతిపాదించుటచే పాణినీయ వ్యాకరణము జగద్విఖ్యాతి సంప్రదాయవిరుద్ధాధ్యయనము నిష్ఫలము అవి: వేదాధ్యయనము, శిష్టాచారసంపర్నుఁడును, వాఁడునునగు నాచార్యునికడనే స్వరపరిజ్ఞానముఁ దెలిసిన వేదాధ్యయనము నిష్ఫలమని మింపవలెను. లేనిచో నా సూచించుచున్నాడు : శ్లో॥ కుతీర్థాదాగతం దగ్ధమైపవర్ణం చ భక్షితమ్ । నతస్య పాఠేమో.2 స్త్రీ పాపా హేరిన కిల్బిషాత్ 150. అర్థ: కతీర్థాత్ - ఆచార, సంప్రదాయవిహీనుఁడగు గుళువుకుండి; ఆగతమ్ - వచ్చిన (అభ్యసింపఁబడిన వేదము); దగ్ధమ్ - దహింపబడినదై (రసవిహీనమై); అపవర్ణమ్ - క్లిష్టా జ్ఞానగతికల్గినదై (సాగదీయబడిన లేదా యవస్వరయుక్త మై ·దియు); భక్షితమ్ - భక్షింపబడినదియు (కొన్నిపదములు స్వరములు మ్రింగి వేయబడినదియు) అగు యే వేదా భ్యాసము కలదో, తస్యపాఠే - దానియొక్క పాఠమునందు; పాపా హేరివ … దుష్టస్పర్పమునుం.శివ లే; కిల్బిషాత్ నుండి; మోక్షః - మోక్ష ప్రాప్తి (అధ్యేతకు) నాస్తి - ఉండ లేదా పాపము దని భావము. 69 సంప్రదాయసిద్ధాధ్యయనము సఫలము వేదము శిష్టాచారసంపన్నుఁడగు గురువుకొద్ద నభ్యసింపఁబడినదై నిశ్రేయసాధిగమ హేతువగుచున్నది. శ్లో! సుతీర్థాదాగతం వ్యక్తం స్వామ్నాయ్యం సువ్యవస్థితమ్ । సుర్వరేణ, సువక్షేణ ప్రయుక్తం బ్రహ్మ రాజతే ॥ 51 అర్థ: సుతీర్ణాదితి సద్గురువువలన (శిష్టాచార సంపన్నుఁడైన గురువునుండియని యర్థము.); ఆగతమ్ - వచ్చి నదియు (అనగా నభ్యసింపఁబడినదని భావము}; వ్య క్తమ్ స్పష్టముగ నుచ్చరింపఁబడినదై; స్వామ్నాయ్యమ్ - స్వశాఖ యమై; (సంప్రదాయానుసారమభ్యసింపబడినట్టియు); సువ్యవ స్థితమ్ - సుశీక్షితమై (స్వరోచ్చారణ హ సప్రక్షేపాడి విష యములందని భావము); సుస్వరేణ - ఆయామాత్రా కాలము లనతికమింపక నుచ్చరింపఁబడినయుదాత్తాది స్వరముతో; సువ క్షేణ - త త్తదుచ్చారణస్థానములచే; ఉచ్చరింపఁబడిన ప్రయు క్త్రమ్ బ్రహ్మ - వేదము; రాజతే - శోభించును. వ్యా: శిష్టాచార సంపన్నుఁడగు గురువునొద్ద సంప దాయసిద్ధముగ నభ్యసింపఁబడిన వేదము, సూచ్చారితమగుట పా పి హేతువగుచున్నదని భావము. చే, నిశ్శేయస ప్రాప్తి 70 అవ: స్వరముల దుష్టోచ్చారణము హానికరము. వచ్చారణ విషయమున స్వరమునకు హెచ్చు ప్రాధాన్యమియఁబడింది. సామశబ్దప యోగము వల నేవిధముగా స్వర్గము ప్రాప్తించునో, యదేవిధముగా దుష్టశబ్దప్రయోగము నరకప్ర్రాప్తికి కారణమగుచున్నది, ఇక శబ్దము నపస్వరముతో నుచ్చరించినచో నది ప్రయోక్తకు గాన తన్నివృత్యర్థమై యపశబ్ద హానినిఁగూడ కలిగించును. నాశము ప్రయోగముచే (సనగా నపస్వరోచ్చారణముచే నందిన త్వష్ట (విశ్వకర్మ) యొక్క నాచార్యుఁడిట్లు. వచించుచున్నాఁడు : గాధ నుదాహరించు చు శ్లో! మన్రో హీవః స్వరతో పర్లతో వా మిథ్యాప్రయుక్తో న తమర్థ మాహ । సవాగ్వజో యజమానం హీన స్తి యధేంద్రశత్రుస్వరతో 2పరాధాత్ - I 52 అర్థి: స్వర్గతః - స్వరమువలనగాని; వర్ణతోవా వర్ణములచేగాని; హీనః - రహితమైన; మస్త్రః - మస్త్ర ము, మిధ్యాయుక్తః - దుష్ప్రయు క్తమై; తమర్థమ్ దాని యీప్సితార్థమును, నా 22హ చెప్పదు. సః - ఇట్లు వ్యుతమముగాఁ బ్రయోగింపఁబడిన మస్త్ర(వర్ణ)ము, . నాగ్వ వాగూ ప్రమునందిన విజాయుధమై; యజమా 11 సమ్ - యజమానుని; హిన స్తి - నశింపఁ జేయును. యమున నొక దృష్టాన్తమును వివరించుచున్నాఁడు). యథా ఏవిధముగా; ఇన్ద్రశత్రు - 'ఇన్ద్రశత్రుః' అను శబ్దము; స్వరతః - స్వరమువలనై న; అపరాధాత్. - దోషమువలన యజమానుని సశి-పజేసినదో, యట్లే యపస్వరపయు క్త మగు శబ్దము ప్రయోక్త ను నశింపఁజేయునని భావము.) ( ఈ విష ర (ఈ వ్యా: స్వరహీసముగాఁగాని, వర్ణ హీనముగాఁగాని, యుచ్చరింపఁబడిన మస్త్రము; దాని యర్థమునుఁ దెలుపక పోవుటయే కాక వాగ్వజ్రమై ప్రయోక్తను నశింపఁ జేయునని పలుకుచు నావిధముగా బ్రయోగింపఁబడుటవలన 'ఇస్త్రశత్రు' శబ్దము యజమానునే నశింపఁజేసినదని యా గాధ నాచార్యుఁడు దాహరించెను. దానిసంగ్రహమిది — 19 పూర్వమొకప్పుడు త్రిశిరస్కుడగు విశ్వరూపుఁడను త. కుమారుని చంపిన కారణముగా నింద్రునిపై పగఁ తీర్చుకొను నిమి త్తమిద్రుని జంపువానిం గుమారునిగాఁ బడయుటకై త్వష్ట(విశ్వకర్మ) యొక యాభిచారిక యాగముఁ జేసెను, మ స్త్రమూహింపఁ అందు "ఇంద్రశత్రుర్వర్ధస్వ" యను "ఓ యగ్ని దేవా నిన్ను ద్దేశించి యీ హోమమాచ రింపఁబడుచున్నది, - నీవిందఘాతుకుడవై మమ్ముల వృద్ధి నొందింపుము" అని దాని యర్థము ఇచట తత్పురుషస్వరము (అన్తోదా త్తము) నకుఁబదులు ఋత్విజులు బహుహిస్వరము బడెను. 72 ఇంద్రునియొక్క శాతయిత (ఆద్యుదాత్తము)ను పలికిరి. (చంపువాడు) అను తత్పురుషస్వరమన్తోదా త్త మిచట వివక్షి తము , దానికిఁ జల జానముచే ఇంద్రుడె ననికి శాతయితే యగునో" యను బహువ్రీహ్యర్థపదమగు నాక్యుదాత్తస్వరమును పలికిరి. కావున నా స్వర ప్రభావముచే నింద్రుడే శాతయిత (చంపువాఁడు) అయి వానిఁ సంహరించెను ఈ విధముగా కొద్ది పాటి స్వర భేదము చేనైనను మహానరము సంభవించవచ్చును. కావుననే వేదమున స్వరమున కంతటి ప్ర్రాధాన్య మియఁబడినది. ఇ ఇచట విచారణీయాంశ మొండు కలదు. ఋత్విక యుక్త మగు నపస్వరోచ్చారణము యజమానుని హననములో కారణ మెట్లెనదని సం దేహింపఁ బని లేదు. ఏలన ఋతి ఋత్విక్స్ల యుక్త మగు సాధుశబ్దప్రయోగ ము యజమానున కెట్లు స్వర్లో క ప్రాప్తిలో హేతువగుచున్నదో అట్లే వారిచేఁ బ్రయోగింప బడిన యప(స్వర) శబ్దప్రయోగ మాతని వినాశ హేతువు గూడఁ గావచ్చును. మరియునట్టి ఋత్విజులనియమించుట కూడ నాతనిదోష మే యగురు. ఇంకను నిచటఁగల శత్రుశబ్దము విరోధియను నర్థమున రూఢమైయున్న శత్రుశబ్దముగాఁ దీసికొనరాదు. అట్లు వైరి యను నర్థమును వివక్షించినచో తత్పురుష, బహువ్రీహి స్వర భేదప్ర్రసఙ్గమునకిట తావే లేక పోవలసి వచ్చును. కావుననిచట 73 శత్రుశబ్ద ముసకు " శత్ శాతనే " యను ధాత్వర్థమును వివృక్షింపవలెను. అప్పుడే "ఇన్ద్రస్య (శాతయితా)శత్రుః; ఇన్ద్రః శాతయితా యస్య" అను సమాసములు సరిపోవును. మరియు నీ శ్లోకమున మ స్త్రశబ్దము శబ్దసామాన్య పరముగాఁ బ్రయో గింపఁబడినదని గ్రహింపవలేను. కావుననే ప్రసిద్ధమైనదైనప్పటి కీని నీశ్లోకమును గ్రహించునపుడు భాష్యకారుఁడు 'మన్రో హీనః' యని గ్రహించుటకుఁ బదులుగా 'దుష్టః శబ్దః' యని గ్రహించినాడు. అడైన మరియొక వచ్చును "ఇది మస్త్రమే కానపుడు దానికి హనన సామర్థ్య ఊహాదిశాస్త్రబలముచే నట్టి కలిగినది ? అని —' సందియముదయిఁప మెట్లు సామర్థ్యము మఱల కలుగునని త త్వజులు దానిఁబరిహరించిరి. 맞 దుష్టోచ్చారణమును నిందించుచు నాచార్యుఁడు దానిని వారింప నుద్యమించుచున్నాడు; జో 1 53 ॥ అవక్షరమనాయుష్యం విస్వరం వ్యాధిపీడితం అక్షతా శస్త్రరూపేణ వజ్రం పతతి మస్త కే ॥ అర్థ: అపక్షరమ్ - దుష్టాక్షరము; అనాయుష్యమ్ ఆయుర్నాశకము (అనగా దుష్టవర్ణ ప్రయోగమువలన నాయు ర్నాశము సంభవించునని భావము). విస్వరమ్ - స్వరవిహీన ముగా సభ్యసింపబడిన (వేదము); వ్యాధిపీడితమ్ (చదువరి ని) వ్యాధిపీడితునిగా (నొనరించుని భావము). అక్షతా అకంఠితమగు; శస్త్రరూపేణ - మారణాయుధమువలె; వజ్రం 1 74 ప్రయో (సజ్ ) _ వాగ్రూపమగు వజ్రాయుధమై. మ స కే క్త యొక్క) శిరముపై; పతతి పడుచున్నది. అనగా నసాధుశబ్దము ప్రయోక్తపాలిట పిడుగుపాట (వజ్రాయుధమై), యాతనికి నాశహేతువగునని భావము, విహీనుని స్వ రజ్ఞాన వి హీ ను ని నిం ద A అవ: స్వరముననుసరించి తగు హస్తాదివిన్యాసము లతోఁ గూడిన వేదాధ్యయనమునుఁ బ్రశంసించుచు తద్వ్యతి రేకముగా నొనరింపఁబడిన దానిని నిందించుచున్నాడు: *శ్లో! హ స్తహీనం తు యో2ధీ స్వరవర్ణ వివర్జితమ్ । ఋగ్యజుస్సామభిర్దద్ధో వియోని మధిగచ్ఛతి 54 ణ అర్థ: యస్తు -- యేపాఠకుఁడై తే; హ సహీనమ్ _ ఉదాత్తాదిస్వరని ర్దేశకములగు హస్తవిన్యాసములు లేకుండగను, స్వర్వర్ణ వివర్జితమ్ - స్వరవర్ణ ములఁ బరిత్యజించియు (వేదము సభ్యసించునో); సః - అతిడు; ఋగ్యజుస్సామభిః - వేద స్క్రాయిచే; దగ్ధః - దహింపఁబడినవాడై ; నియోనిం - (శ్వసూ కరాది) నికృష్ట యోనివి శేషములను; అధిగచ్ఛతి - పొందును. స్వ ర జ్ఞానయుతు ని అవ: సమ్యగ్వేదాధ్యయనముఁ నాచార్యుఁడిట్లభినుతించుచున్నాఁడు: శం స గావించినవాని ఈ గుర్తుగల శ్లోకములు ప్రక్షిప్తములు యి ప్ర 75 థి శ్లో: హస్తేన వేదం యోధీతే స్వరవర్ణార్థ సంయమ్ । ఋగ్యజుస్సామభిః పూతో బ్రహ్మలోకే మహీయతే ! 55 ఆర్థ: యః - ఏపాఠకుఁడు; హస్తేన ఉదాత్తాది స్వరపరిచాయకమగు హ స్తవిన్యాసపూర్వకముగా; వేదమ్ వేదమును (వేదత్రయినని భావము); స్వర్వర్ణార్థసం నర సంయ తమ్ వీనితో కలిపి (అనగా వానిని 1 జుస్సామభిః - ఋగ్యజుస్సామాత్మకమగు పూతః (సన్) - పవిత్రుఁడై, బ్రహ్మలోకే నందు; మహీయ తే - పూజింపఁబడుచున్నాఁడు. వ్వరములు, వర్ణములు, అర్ధము వ పదలకుండ); అధీ తే - అభ్యసించునో; సః వాఁడు; ఋగ్య వేదత్తయిచే; సత్యలోకము చున్నది. వ్యా: ఈ శ్లోకద్వయము ప్రతీ ప్తమువలె కనఁబడు ఏలసి పై ఏలని పై శ్లోకమునకిది పూరకము. మరియు నిది విలోమముగ నయాశయమును ప్రబోధించుచున్నది. పూర్వతనశ్లోకమును, తత్పూర్వశ్లోకమగు " మన్రోహీనః ', యను శ్లోకము చేతనే గతార్థమగుచున్నది. అవి: ప్రాచీనగ్రంథకర్తలు తమ గ్రంధములకు, దైవీసంప్రదా పదాయమును, దైవీపరంపరను, ఆపాదించి తద్వారా వాని యుత్కృష్టతనుఁ దెలువుకొనుట పరిపాటియైయున్నది, ఈ సంప్రదాయముననుసరించియే, పరమేశ్వర వర ప్రసాదలబ్ధ * ప్రక్షిప్తము. 76 డు తప గ్రంధసంప్రదాయ మహిమాన్వితుఁడగు నాచార్యుఁడు మును, ఆనుపూర్వికముగా నిట్లుపవర్ణించుచున్నాఁడు శ్లో॥ శంకరః శాంకరీ ప్ర్రాదా ద్దాఖీ పుత్రాయ ధీమ తే । వాఙ్మయేభ్యః సమాహృత్య దైవం వాచమితిస్థితిః అర్థ: శంకరః పరమశివుఁడు; వాఙ్మ యేభ్య: 56 ఏకీకరణముఁగావించి; వేదములనుండి; సమాహృ ● శాంకరీమ్ - స్వసంబంధ మగు; దైవీంవాచమ్ - శిస్వరూ పమగు) దాషీపుత్తాయ దేవవాణీవిద్యను; ధీమతే - బుద్ధికుశలుఁడగు; దాక్షి పుత్రుఁడగు పాణిన్యాచార్యునకు; స్క్రాదాత్ - ఇచ్చెను; ఇతి - అని; స్థితిః - సంప్రదాయము మఙళాచరణము శా తన ม అవ: "స్త్రములు సాధారణముగా సన్మఙ్గళా రబ్ధములై, మఙ్గళా నములుగా ప్రణయింపఁబడుట యనునది మన సంప్రదాయము. ఏతిదను సారమాచాగ్యఁడు గ్రంథ పరిసమాప్తి యందు తనను ద్దేశించి శిష్యగణ మనుదినమా చ రించు గురువందన మిందు పొందుపరచి యున్నాడు. ఇయ్యది శ్లోకత్రయాత్మికమై యిట్లలరారుచున్నది: **! యేనాడ ర సమామ్నాయ మధిగమ్య మహేశ్వరాత్ ! కృర్స్నిం వ్యాకరణం ప్రోక్తం తస్మై పాణినయే నమః ॥ 57 * ప్రక్షిప్తము. 1 *శో! యేన ధౌతాగిరః పుంసాం విమలై శ్శబ్దవారిభిః । తమశ్చాజ్ఞానజం భిన్నం తస్మై పాణినయే నమః 158 అర్థ: యేన - ఏయాచార్యునిచే; విమలైః - పరి * శుభ్రములైన; శబ్దవారిభిః - శబ్దముల నిడుజలములచే; పుంసా మ - పురుషుల యొక్క ; గిరః - వాక్కులు; ధౌతాః ప్రతే శుద్ధములైనవో) శన గావింపఁబడినవో జమ్ 77 7 అజ్ఞానమువలనఁబుట్టిన; తమః మ్ - పోగొట్టఁబడినదో; తస్మై - అట్టి (జగదుపకర్తయగు); పాణిన్యాచార్యునికొరకు; నమః పాణినయే *నో అజ జానాఞన శలాకయా । ఇ అజ్ఞానాంధస్య లోకస్య జ్ఞానార్జన చక్షురున్మీలితం యేన తస్మై పాణినయే నమః ॥ 59 అర్థ: జ్ఞానాజ్ఞానశలాకయా - జ్ఞానమనెడి కాటుక పుల్ల చే; అజ్ఞానాంధస్య - అజ్ఞానముచే గుడ్డిదైన; లోకన్య ప్రపంచముయొక్క; చతుః - కన్ను; యేన ఏయాచార్యు ని చే; ఉన్మీలితమ్ – తెరిపించబడినదో; తస్మై - అట్టి; పాణి జగదుపక ర్తయగు పాణిన్యాచార్యునకు; నమః నమస్కారము. (భావముస్పష్టము .) యే బడయును. ప్రక్షిప్తము. 14 మఱియు; అజ్ఞాన అన్ధకారము; భిన్న 1 నమస్కారము. ఈ విధముగా 'మఙ్గళాదీని మఙ్గళమధ్యాని, మణశాస్త్రాని చ శాస్త్రాణి ప్రథ స్తే" — ఇత్యాది సంప్రదాయముననుసరించి శాస్త్ర ములాదిమధ్యాన్త ములందు మంగళములఁ గలిగి ప్రసిద్ధినిఁ 78 యాచార్యుఁడాత్మస్తుతిః రూపమగు శిష్యకృతమఙ్గళమును గ్రంథా'న్తమున స్వీకరించెను. నీయమై యున్నది. ఇచట నీ యంశము. చర్చ ఆచార్యుఁడీశ్లోకములను శిష్యప్రణీతములుగా ప్రవచింప లేదు. కావుననివి యాతని నై నను. కావచ్చును.. అటైన, విరాగియగు నామహర్షి స్వగ్రంధమున. నాత్మప్రశంస గావించుకొనుట. యనుచితముగా కొందరకుఁ దోచును. దీని కిట్లు సమాధాన ముఁ జెప్పవచ్చును, ఆత్మకృత నమస్కారమును. వేదా సపర ముగా సమర్థింపవచ్చును. వలన జీవాత్మ స్వరూపుఁడగు నాచార్యుఁడు పరబ్రహ్మస్వరూపుఁడగు తన యసఃస్వరూపము నుద్దేశించి తన్మతానుసారముగా నమస్కరించెనని చెప్ప వచ్చును. ఎట్లన జీసభూతుఁడగు పాణిని విషయమున, సీనమ సృతికర్తగను, పాణివిపదలక్ష్యుఁడగు బహ్మస్వరూపవిషయ కర్మగను యస్వయించును, ఈ స్థలముననిర్గుణుఁడును, నిరాకారుఁడునునగు పరబ్రహ్మకు నమస్కా రవిషయత్వ మెట్లు పొసగునని సంశయింపఁ బనిలేదు. బ్రహ్మప దార్థము సోపాధికమై సర్వజ్ఞత్వాది (కేపలాన్వయి) విశిష్టముగా సంగీకరింప బడుటచే నీ సందియమున శవకాశముండదు. కావుననే జీవ, బ్రహ్మపరస్పరైక్య ప్రతిపాదక మగునద్వై సిద్ధాన్తమునఁగూడు నిదే వాదముపై నమస్కా నమస్కారోపపత్తి. మున క సాధింపఁబడినది. 1 ఈ విషయమునః నింతశాస్త్రీయముగా పూర్వపక్షు సిద్ధానములఁ బెంచుకొనుటకంటె పైఁ జెప్పినయట్లు శిష్యకృత మజళశ్లోకముల నాచార్యుఁడు; తన గ్రంథా స్తమున స్వీకరించె నని సమన్వయించుకొనీన సులభ తరముగా నుండును.. ప్రాచీ నాచార్యులీవిధముగా శిష్యకృతములగు స్తుతులను తమ గ్రంథములందు చేర్చి కొను నాచారము కలదు. ఈ యాచార ననుసరించియే. యాచార్య; వాచస్పతిమిశ్రులు, తమ భామతీప బంధమున శ్లో॥శజ్కే సంప్రతి నిర్విశఙ్క, మధునా స్వారాజ్య సౌఖ్యం . హన్ ". ". 798 2 నేనః ప్రాన్ద్రతపఃస్థి తేషు కధమవ్యు ద్వేగ మధ్యేమ్యతో। యద్వాచస్పతమిశ్రనిర్మిత వ్యాఖ్యానమాత్రస్ఫుటత్ వేదాన్తార్థ వివేక వఇశ్చితభవాః-స్వరేవ్యమా నిస్పృహః-IN లను శిష్యకృతి మఙ్గళాచరణమును గ్రహించిరి. ఆచార్యుడు. గూడ నిట్లే శిష్యవాత్సల్యముచే తత్కృతం స్తుతిళ్లోకములఁ గ్రంథ్వాన్తమున స్వీకరించెనని' యూహించుటలో 'విప్రతిపత్తి గోచరింపదు. సహృదయులగు పాఠకమహాశయులు వారివారి 'యభీర చులననుసరించి యేదోయొకరీతిని సమన్వయించు కొందురదగాక! 1 ఫ ల ఐ తి అవ: గ్రంథాంతమున ప్రాచీన సంప్రదాయమునను 80 వివరించుచున్నాడు: సరించి, ఫలశ్రుతినాచార్యుఁడు శ్లో త్రినయనమభిముఖ నిసృతామిమాం య ఇహ పఠేత్ప్రయతశ్చ సదాద్విజః స భవతి ధనధాన్యపశుపుత్రకీ ర్తి మాన్ అతులం చ సుఖమగ్ను తే దినీతి దివీతి । 60 అర్థ యః - ఏ; ద్వీజః - ద్విజుఁడు (బ్రాహ్మణ, జితేన్డ్రియుఁ డ్రై; B క్ర ఓత్రియ, వైశ్యాన్యత ముఁడు); ప్రయుతః త్రి యనమభిముఖనిఃసృతాం వెలువడిన; ఇమామ్ - ఈ శితా చునో; సః - అతఁడు; సదా అతఁడు; సదా - ఎల్లప్పుడును పుత్రకీర్తిమాన్ - ధన, ధాన్య, పశు, పుత్రసంపదలగలిగికీర్తి మృతుఁడై (ఇహలోక మునను); దివి - స్వర్గమున; అతులమ్_ అనుపమమగు; సుఖమ్ - సుఖమును (అనగాబ్రహ్మానందము ను); అశ్ను తే - అనుభవించునని భావము. ఈ శ్లోకమున 'దివీతి దివీతి' యనుద్విగు క్తి గ్రంథాన మును సూచించును ఈ శిక్షా గ్రంథముగూడ శాస్త్రగ్రంథ మే, ప్రతి శాస్త్రగ్రంథమునను విషయాధికా ప్రయోజనము లుపివర్ణింపఁబడును. ఇంత దనుక నీగ్రంథమున విషయమే వివరింపఁబడినది. సద్గశముగా వచ్చారణ విషయమున ఫల ౧ ర్దేశము జరిగినప్పటికిని ఇది శిక్షాశాస్త్రపఠన ప్రయోజన ముగా చెప్పఁబడ లేదు గాన నీ శ్లోకమున నే తచ్ఛాస్త్రమునకు ద్విజునధికారిగ.ను, దీనిని శ్రద్ధాసక్తులతో నభ్యసించిన యాతనికి పా పరమశివుని వదమునుండి . గ్రంథమును పఠేత్ - పఠిం ధనధాన్యపళు ; 81. హికాముష్మిక ము ములగు ను క్తసుములుఁ 'గలుగుననియు నాచార్యుఁడు వివరించినాడు. ఉప సంహారము - శ్లోక సంఖ్య అవ: ఈ విధముగా ఫలప్రాప్త్యధికారి. ని ర్దేశమ.C గావించిగ్రస్థపరిసమా ప్త్యన నరమాచార్యుఁడు గ్రస్థీర్గతశ్లోక సంఖ్యనిట్లు వివరించుచున్నాడు: శ్లో॥ అధ శిక్షామాత్మోదాత్తశ్చ హకారం స్వరాశాం జయ GAG గీత్య 2చోస్సృష్టోదా త్తం చాషస్తు శఙ్కర ఏకాదశ 16 యథా ! ఈ పాణినీయళి గ్రంథము ఏకాదశఖండాత్మకమైనది. ప్రతిఖండమున కై దేశీశ్లోకములు చొప్పున వెరసి ఇం దేబదియై దు శ్లోకములున్నవి. వాని నీ శ్లోక మూలమున నాచార్యుడిట్లు తెలుపుకు చేయుచున్నాఁడు: 1) 'అథశిక్షాం ప్రవక్ష్యామి' అను 1 వశ్లోకము మొదలుకొని యైనుశ్లోకములు ప్రధమండమని భావము. 2) 'ఆత్మాబుధ్యా సమేత్యర్ఖాన్' అను 6 వళ్లోకము మొద లై దుశ్లోకములు కలసి ద్వితీయఖండము. 8) 'ఉదాత్తశ్చానుదాతశ్చ' అను 11న శ్లోకమునుండి యైదుల్లోకములు తృతీయఖండము. 4) 'హకా రంపఞ్చమైర్యుక్త 'మను 16వ శ్లోకమునుండి యైదుశ్లోకములు చతుర్థ ఖండము. 5) ఇట్లే 'స్వరాణా ముమ్మణా జ్చైవ ' అను' Q 82 3 21వశ్లోకము 6) 'యథాసౌరాష్ట్ర కాహర్' ల్లో 26 7) 'గీతి ఘీ 32, 8) 'అచో2స్పృస్టా' ళ్లో 38, 9) 'ఉదా తమ్' శ్లో 48, 10) 'చాష స్తువద తే' శ్లో 49, 11) 'శంకరఃశాంకరీంప్రాహ' శ్లో 66 అనుశ్లోక ములాదిగా నై దేసి శ్లోకములు చొప్పున నే కాదశ ఖండములుఁ దెలియఁదగినవి. కాని యీగ్రంథమున నాఱు శ్లోకములధిక ములుగాఁ జూపట్టుచున్నవి. కాన వీనిలో నేవోయాఱు ప్రక్షిప్త ములుగా నున్నవని చెప్పనొప్పును. ప్రక్షిప్తములని చెప్పుటకవ కాశము న్న వానిని (*) గుర్తులుంచి వ్యాఖ్యానించితిని. వానియుక్తా యు-క్తతలను సహృదయులగుపాఠకులు యోచింతురుగాత ! మఙ్గళం మహత్ . సర్వం శ్రీపర దేవతార్పణమస్తు D ణ : ముద్ర ఆనంద తీర్థ ప్రెస్ : రామచంద్రపురం, boobbcococ-------0-90000000 abode