श्रीः ॥ श्रीनीलकण्ठकृता मातङ्गलीला । प्रथमः पटलः । नृसिंहयादवौ दैत्यसमूहोग्राटवीदवौ । राजमानौ भजे राजराजमङ्गलवासिनौ ॥ १ ॥ मातङ्गवक्त्रं प्रणिपत्य दृष्ट्वा मातङ्गशास्त्रं मुनिपुङ्गवोक्तम् । मातङ्गलीलाच[‍^१]लितान्तरात्मा मातङ्गलीलां रचयामि तावत् ॥ २ ॥ उत्पत्तिः शुभलक्षणान्यशुभलक्ष्मायुर्वयोलक्षणं मानं मूल्यविशेषसत्त्वमदभेदाश्च क्रमाद् दन्तिनाम् । वन्यानां ग्रहणं च रक्षणदिनर्त्वाचारभेदादिकं नागाध्यक्षगुणादिकं च सकलं सङ्क्षेपतो वक्ष्यते ॥ ३ ॥ आसीदङ्गाधिराजः सुरपतिसदृशो विश्रुतो रोमपादो गङ्गातीरे कदाचित् परिजनसहितः सोऽथ चम्पानगर्याम् । आसीनो रत्नपीठे विपिनगजकृतं सर्वसस्यादिनाशं कैश्चिद्विज्ञापितोऽचिन्तयदवनिपतिः किं नु कार्यं मयेति ॥ ४ ॥ कालेऽस्मिन् गौतमो नारदभृगुमृगचर्माग्निवेश्यारिभेदाः काप्यो मातङ्गचार्यादय ऋषिवृषभा दैवतानां नियोगात् । [‍^१] 'चरिता' ख. पाठः चम्पां प्राप्ता नृपेणासनकुसुमजलाद्यैः समाराधितास्ते वन्यान् नागान् ग्रहीतुं प्रददुरथ वरं चादरादङ्गपाय ॥ ५ ॥ राज्ञा तेन गजग्रहाय सचिवा नुन्नाश्चरन्तो वने तेऽपश्यन् पथि सामगायनमृषिं तिष्ठन्तमप्याश्रमे । आराद्वारणयूथमत्र विहरन्तं पालकाप्यं मुनिं श्रीमन्तं गजयूथगं विरहितं तेनापि सन्ध्यासु तत् ॥ ६ ॥ अङ्गेशाय निवेदितं तदखिलं भृत्यैः स गत्वा गजा- नस्मिन्नाश्रमगे मुनावथ गृहीत्वागत्य चम्पां क्षणात् । एतान् गौतमनारदादिमुनिवर्येभ्यो ददौ ते पुनः स्तम्भे तान् सुदृढं नियम्य सुखमत्रोपुस्तथान्ये जनाः ॥ ७ ॥ शुश्रूषाद्यं च कृत्वा मुनिरथ जनकस्याश्रमात् पालकाप्य- स्तं देशं प्राप्य यत्र स्थितमथ गजयूथं तदस्मिन्नदृष्ट्वा । सर्वत्रान्विष्य चम्पां मुनिरथ गतवान् स्नेहतो व्याकुलात्मा नागानां दुःखितानां व्रणशमनचिकित्सादिरक्षां चकार ॥ ८ ॥ तत्रस्था गौतमाद्या ददृशुरथ मुनिं मौनसम्पन्नमेनं श्रीमन्तं हस्तियूथस्थितमपि मुनयस्तत्र पप्रच्छुरेनम् । कस्मात् तेषां व्रणाँल्लिम्पसि गजनिवहे ते दया केन जाते- त्येतैः संपृच्छ्यमानो मुनिभिरपि स किञ्चिन्न च प्रत्युवाच ॥ ९ ॥ तद्वृत्तान्तं मुनीन्द्रैर्गदितमथ निशम्याङ्गराजोऽत्र गत्वा पाद्यार्घ्याद्यैः समाराध्य च मुनिमनु तज्जन्मनामादि सर्वम् । पप्रच्छ श्रोतुकामः क्षितिपतिरमुना तापसेनाथ किञ्चि- न्नोक्तो भूयोऽप्यपृच्छन्मुनिममुमनघं भक्तिनम्रो नरेन्द्रः ॥ १० ॥ अङ्गेशं पालकाप्यो मुनिरथ परितुष्टोऽब्रवीत् कामचारा मातङ्गाः कामरूपा दिवि भुवि च यथेष्टं पुरा सञ्चरन्तः । प्रालेयाद्रेरुदीच्यां दिशि वटविटपी द्वे शते योजनानां विस्तारायामयुक्तो भवति गजवरास्ते तु तस्मिन् निपेतुः ॥ ११ ॥ शाखा तैः परिपाटिताश्रमपदे तत्र स्थितस्तापसो नाम्ना दीर्घतपास्ततः कुपितवान् नागान् शशापाञ्जसा । तस्मात् ते खलु कामचाररहिता नागा बभूवुर्गता मर्त्यानामपि वाहनत्वमथ नो शप्तास्तु दिक्कुञ्जराः ॥ १२ ॥ दिङ्नागाः सह सर्वकुञ्जरकुलैर्गत्वाब्रुवन् पद्मजं देवास्मत्कुलजन्मनां विधिवशाद् भूमिं गतानामथ । रोगाः स्युर्विषमातिभोजनविरुद्धाजीर्णभुक्तादिभिः प्रोक्तस्तैरतिदुःखितैरिति पुनस्तान् प्रोक्तवान् पद्मभूः ॥ १३ ॥ कश्चिन्नातिचिराद् भविष्यति परं मातङ्गबन्धुर्मुनि- स्त्वायुर्वेदपरायणोऽतिनिपुणो व्याधीन् हरिप्यत्यसौ । इत्युक्ता दिगनेकपाश्च विधिना याता यथास्वं दिशं दिङ्मातङ्गकुलोद्भवाश्च पृथिवीं याताः परे शापतः ॥ १४ ॥ धात्रा यक्षनरासुरामग्रुचः संगृह्य वाणीव या सृष्टा सा रुचिरा कदापि विधिना शप्ताथ दुर्गर्वतः । तस्मात् सा[‍^१] वसुकन्यका गुणवती नाम्नाभवद् भार्गवात् सैषाथाश्रममागता वत मतङ्गस्यातिकौतूहलात् ॥ १५ ॥ शक्रेण प्रहिता त्वियं मम तपोविघ्नाय वेनेति सा शप्ता प्राप करेणुतां मुनिरथ ज्ञात्वानघां तां क्षणात् । भद्रे ! हस्तिनि ! सामगायनमुनेः शुक्लप्रपानाद् यदा पुत्रस्ते भविता तदा तव भवेच्छापान्त इत्यब्रवीत् ॥ १६ ॥ यक्षी काचन सामगायनमुनिं स्वप्ने समापैकदा गत्वाथाश्रमतो बहिर्मुनिवरो मूत्रं चकाराञ्जसा । [‍^१] 'वासुकिक' ग. पाठः मूत्रेणेन्द्रियमस्रवत् तदपिबद् गेहं प्रविष्टे मुनौ शीघ्रं गर्भमधत्त सा च करिणी सूते स्म पुत्रं मुखात् ॥ १७ ॥ दत्वा तं मुनये मुदा निजसुतं सन्त्यज्य सा हस्तिनी- भावं चाथ दिवं जगाम सहसा शापाद् विमुक्ता सुखम् । प्रीतोऽसावथ सामगायनमुनिस्तज्जातकर्मादिकं कृत्वाख्यामपि पालकाप्य इति दिव्योक्त्या चकारास्य च ॥ १८ ॥ सोऽक्रीडच्च गजैः करेणुकलभैः साकं नदीनिर्झर- प्रस्थेष्वप्सु च रम्यभूमिषु चरन् पर्णाम्बुभोजी मुनिः । अब्दानत्र तु षट्सहस्रयुगलीसङ्ख्यानमीषामसौ भक्ष्याभक्ष्यसुखासुखेङ्गितहितानिष्टादि सर्वं विदन् ॥ १९ ॥ मामङ्गाधिप ! सामगायनसुतं तं पालकाप्यं मुनिं विद्धीत्यङ्गनृपोऽमुना मुनिवरेणोक्तः परं विस्मितः । सम्पृष्टोऽथ मुनिर्गजार्थममुना राज्ञा पुनस्तं नृपं नागोत्पत्तिशुभादिलक्षणचिकित्साद्यं क्रमादब्रवीत् ॥ २० ॥ धर्मात्मिका सृष्टिरनेकपानां हिताय यज्ञस्य च दैवतानाम् । विशेषतो राजहिताय तस्माद् यत्नेन नागाः खलु रक्षणीयाः ॥ २१ ॥ मार्ताण्डस्य यतोऽण्डतो जनिरभूद् ब्रह्मर्षिभिर्दर्शितं सन्दीप्तं किल तत्कपालयुगलं पाणिद्वयेनादरात् । सप्तागायदजः प्रगृह्य युगपत् सा[^१]मान्यथैरावतो नागोऽभूदथ सप्त वारणवरा जाताः पृथग् गानतः ॥ २२ ॥ जाता दक्षिणहस्तसंस्थितकपालादेवमष्टौ गजा वामस्थाच्च वशाः क्रमेण जनिता जायाश्च तेषामथ । [‍^१] सामगानजन्यत्वादेव गजानां सामजत्वम् । प्रथमः पटलः । पुत्राः सत्त्वबलान्विताश्च बहवः पौत्रादयोऽपि क्रमात् स्वैरं चेरुरशेषलोकवनधुन्यद्रिष्वमी वारणाः ॥ २३ ॥ इन्द्राग्न्यादिदिगीशवाहनतया देवासुरायोधने याता नागवराश्च दुद्रुवुरथो भीता विरिञ्चान्तिके । तद् ज्ञात्वा मदपूरुषोऽथ विधिना सृष्टस्तदावेशिता मत्ता दैत्यचमूं निहत्य ययुरिन्द्राद्यैर्यथास्वं दिशम् ॥ २४ ॥ दुर्वासाः प्रददावमर्त्यपतये दिव्यस्रजं सादरं तामैरावतमर्दितामपदयं दृष्ट्वा मुनिः शप्तवान्। तच्छापेन विनष्टमाप्तुमखिलं चैश्वर्यमुन्मथ्यमा- नेऽब्धावभ्रमुवल्लभोऽजनि ततः क्षीराब्धिजोऽसौ श्रुतः ॥ २५ ॥ जाता भद्रद्विपेन्द्राः कृतयुगसमये लक्षणेनाभियुक्ता- स्त्रेतायां मन्दजात्याः खलु गजपतयो द्वापराख्ये युगे च । नागाश्चैते मृगाख्यास्तदनु कलियुगेऽत्रैव सङ्कीर्णजात्या नागानां जातिभेदाज्जनिरिह कथिता कालयोगानुरूपा ॥ २६ ॥ नातिस्थूलाखिलाङ्गः प्रथमयुगवसन्तोद्भवः पाटलाभो नाहायामी सहिष्णुर्धरणिधरचरः सार्थिकोऽन्वर्थवेदी । धीरस्तेजव्युदग्रो जलधरनिनदः काङ्क्षितो धेनुकाभिः शुरः पिङ्गाक्षिदन्तो भवति च समदोषः शुभो भद्रनामा ॥ २७॥ त्रेतायां शीतकालोद्भव उभयचरो दुर्मना ह्रस्वकर्णो नायामी मन्दगामी हरिरुचिनयनस्तामसः कृष्णशोभः । नागः श्लेष्मप्रधानो नतविपुलरदः स्थूलवृत्ताङ्गशोभी कामी गम्भीरवेदी कथित इति बुधैर्मन्दनामा गजेन्द्रः ॥ २८ ॥ नाहायामप्रहीणः कृशनिखिलतनुर्धूसरच्छायकायो बह्वाश्युत्तानवेदी चपलमतिरतिक्रोधनः सिन्धुचारी । स्थूलाक्षो ह्रस्ववालश्चरमयुगपयोवाहकालप्रजात- श्चण्डः पित्तप्रधानो मृग इति कथितो वारणोऽसौ कनीयान् ॥ प्रत्येकं मन्दजात्यादिप्रोक्तलक्षणसङ्करात् । सङ्कीर्णजात्या मातङ्गाः कलौ ते बहुला युगे ॥ ३० ॥ नागाः सर्वत्र गत्या गज इति विजयाद् गर्जनाच्चैव हस्ती वेधोहस्तप्रसूत्या परनृपतिचमूवारणाद् वारणोऽपि । मातङ्गो वर्त्ममृत्त्वादतिजरयति कुं कुञ्जरः पादतोदात् पद्मी पद्मप्रसक्त्या द्विप इति मुखतो हस्ततोऽपि प्रपानात् ॥ ३१ ॥ शुण्डावालधिदन्तैश्च चतुर्भिश्च पदैरपि । प्रहरन्ति यतस्तस्मादष्टप्रहरणा द्विपाः ॥ ३२ ॥ इमे बिभ्यति सर्वेभ्यः सर्वेभ्योऽभ्यधिकं वपुः । कान्तत्वाच्च तथा प्राहुरिभानेतान् महर्षयः ॥ ३३ ॥ प्रशस्तकरसंयोगात् करिणो दन्तिनस्तथा । सिन्धुराः सिन्धुरमणादेवं निर्वचनक्रमः ॥ ३४ ॥ जिह्वायाः परिवृत्तिरन्तरधिकं दाहोऽनलाद् ब्रह्मणो मुष्काभावरजोम्बुपङ्कविहृती स्वस्थेमसम्मोहनम् । मर्त्यानां वहनं च दीर्घतपसो देवत्वहानिर्भृगो- र्विण्मूत्रेऽभिरतिः स्वके वरुणतोऽन्तस्स्वेदता शापतः ॥ ३५ ॥ स्वांशो दत्तो न देवैर्हविष इति हुताशः कदाचित् तिरोभृत् क्रुद्धोऽन्वेष्टुं प्रणुन्ना दिगधिपकरिणो ब्रह्मणा वह्निमेनम् । गत्वा ते त्वाश्रयाशाश्रममथ महिषीं धर्षयामासुरग्नेः सोऽयं तत्क्रन्दनात् तानशपदलमिमांस्तत्प्रभावान्न दग्धुम् ॥ ३६ ॥ पूर्वं यूयं विधातुर्वचननिशमनात् सर्वमेवं प्रकुर्मः कर्मेयस्याग्रतो द्रागवदत यदतीवोद्धता हन्त तस्मात् । जिह्वाया वोऽस्तु नित्यं परिगतिरपि दाहोऽन्तरित्यग्निशापं प्राप्तानां पद्मजन्मा सदयमथ ददौ पांसुपङ्काम्बुसौख्यम् ॥ ३७॥ गत्वा नागा भृगोराश्रममवनिरुहोत्पाटनं चाग्निहोत्रे विण्मूत्राण्यत्र चक्रुस्तदनु मुनिवरेणात्तरोषेण तूर्णम् । आघ्रायात्मीयमूत्रं शकृदपि च निजं तालुसङ्घर्षणं चा- प्यातन्वन्तो भवन्त्वित्युरुतरतपसा तेन शप्ताः कदाचित् ॥ ३८ ॥ युद्धे दैवासुरे प्राग् रणशिरसि गजस्वेदपीडासहिष्णुं देवौघं प्रेक्ष्य पाशी द्रुतमथ करिणां स्वेदमन्तर्व्यतानीत् । तस्मादन्तः प्रवृत्तान् विजहति करतः स्वेदबिन्दून् करीन्द्रा मुष्काभावस्त्वजोक्त्या द्रुततरगतये स्वैरमायोधनादौ ॥ ३९॥ सर्वेषां मदकृद् वसन्तसमयः प्रोक्तो विशेषादसौ नागानां तु ततो वसन्तजनिता ये ते तु गन्धद्विपाः । तेषां स्वेदपुरीषमूत्रमदतोयाघ्राणनादञ्जसा माद्यन्त्यन्यगजाश्च ते जयकरा गन्धद्विपा भूभुजाम् ॥ ४० ॥ इति मातङ्गलीलायां नागोत्पत्त्यधिकारः प्रथमः पटलः । अथ द्वितीयः पटलः । मस्तकद्वितयं दन्तावासनं वंश एव च । षडेते प्रोन्नता यस्य स गजो राजवाहनः ॥ १ ॥ पुष्करद्वितयं कोशो जिह्वोष्ठगुदतालु च । सप्तैते रक्ततनवो यस्य स द्विरदोत्तमः ॥ २ ॥ विंशत्या नखसङ्ख्ययाञ्चितपदः स्फारोन्नतिः कुम्भयो- रच्छिद्राञ्चलरक्तकर्णयुगलः सुश्लक्ष्णकक्षः करी । सव्याभ्युन्नतमाक्षिकद्युतिरदः सम्पूर्णकुक्षिः क्रम- स्थूलर्ज्वायतचारुवालधिकरः पूगीफलश्यामलः ॥ ३ ॥ स्निग्धश्यामतनुश्च खड्गसदृशच्छायोऽथवा स्वस्तिक- श्रीवत्सारिदराब्जलाञ्छनलसद्बिन्दुप्रकाशारुणः । क्रोडोद्यज्जघनस्थलोऽथ दृढकुक्षिस्रस्तसत्पिण्डिको विस्तीर्णाधिकमांसलोन्नतक[^१]लाभागो नृपार्हो गजः ॥ ४ ॥ बृहदायतवृत्तकन्धराः सजलाम्भोदुनिनादबृंहिताः। कलविङ्कमधुप्रभेक्षणास्त्रिवलिस्कन्धकरा गजाः शुभाः ॥ ५ ॥ सुस्निग्धतारनयनारुणपुष्कराश्च चूतप्रवालरुचिकोमलकोशदण्डाः । रक्तारविन्दरुचिराः कलकण्ठनादा- स्त्वेते गजाः शुभकराः खलु पार्थिवानाम् ॥ ६ ॥ तुङ्गदक्षिणविषाणकोटयो विन्दुचित्रितमहाकराननाः । गूढसन्धिदृढगात्रपश्चिमाः पार्थिवेन्द्र ! तव वाहनोचिताः ॥ ७ ॥ चापोन्नतायतनिगूढसुवंशपृष्ठाः कान्ताघनस्तनसमानसरोमकुम्भाः । विस्तीर्णकर्णहनुनाभिललाटगुह्या- स्ताम्रोष्ठतालुरदनाः करिणो नृपार्हाः ॥ ८ ॥ [‍^१] "स्नायुभिश्च प्रतिच्छन्नान् सन्तताश्च जरायुणा । श्लेष्मणा वेष्टितांश्चापि कलाभागांस्तु तान् विदुः ॥ धात्वाशयान्तरे धातोर्यः क्लेदस्त्वधितिष्ठति । देहोष्मणाभिपकश्च सा कलेल्यभिधीयते" ॥ इति भावप्रकाशः । सिन्दूरसान्द्रसमबिन्दुविचित्रिताङ्गः कुर्मोन्नतैर्द्विनवविंशतिभिर्नखैर्वा । चन्द्रप्रभैश्च सहितो बलसत्त्वधैर्ये- रुद्गारसौरभयुतोऽपि करी नृपार्हः ॥ ९ ॥ भग्नव्यालजलातुरांश्च कलभान् हित्वा प्रतापान्वितः कर्मण्योऽष्टविधप्रहारकुशलः शूरो दृढो वेगवान् । सर्वप्राणिवधे समुद्यतमनाः सद्भिर्युतो लक्षणै- र्यो दन्तावलपुङ्गवः स नृपतेः संग्रामयोग्यो भवेत् ॥ १० ॥ युध्यन्ति केवलं योधा वहन्त्येव हया रथान् । वारणास्तु नरेन्द्रार्हा युध्यन्ति च वहन्ति च ॥ ११ ॥ सारङ्गिसिंहशुकवानरमल्लहंस- कादम्बकैरपि गतिः सदृशी शुभा स्यात् । गन्धर्वकिन्नरसुपर्णकसूकरैश्च शार्दूलराजशरभोरगचक्रवाकैः ॥ १२ ॥ जिह्वामूलसमुद्भवं निगदितं फेनायितं स्याद् रुतं तत् पोतायितमोष्ठतालुजनितं तत् कण्ठजं गर्जितम् । तत् प्रोक्तं हसितं कपोलकरजं सर्वं तदेतच्छुभं क्षुत्तृट्छोकभयोद्भवं निगदितं निन्द्यं भृशं दन्तिनाम् ॥ १३ ॥ गम्भीरसौम्यहृष्टाः स्वस्थाः शृङ्गारिणस्तथा स्निग्धाः । नादाः शुभा नराधिप ! षडेव कथिता गजेन्द्राणाम् ॥ १४ ॥ हस्तेन मृदङ्गरवं कर्णाभ्यां दुन्दुभिस्वनं चैव । दर्दुररवं मुखेन च करोति यः पूजितः स गजराजः ॥ १५ ॥ हंससारसमयूरकोकिलव्याघ्रसिंहवृषसन्निभस्वराः । पूजिताः करभकाकजम्बुकक्रोडवानरसमा न शोभनाः ॥ १६ ॥ गुणग्रामसमग्राश्चेद्धीनाधिकनखा गजाः । दोषानेव प्रकुर्वन्ति विपरीताश्च [‍^१]शोभनम् ॥ १७ ॥ इति मातङ्गलीलायां शुभलक्षणाधिकारो द्वितीयः पटलः । अथ तृतीयः पटलः । हीनाधिक्यनखाङ्गदृश्यवृषणो ह्रस्वाङ्गुलिर्वामनो मण्डूकोदरकुब्जनीलशबलश्यावाभतालुस्तथा । स्थूलश्चातितनुर्जलूकसदृशश्चातुल्यपार्श्वद्वयो रूक्षो निर्मदनीचपुष्करकरः पूज्यो न चायं गजः ॥ १ ॥ राजिग्रन्थियुतातिरूक्षशबलस्थूले विषाणे किला- स्यस्निग्धासमशुभ्रबिन्दुमदतिह्रस्वः सिराभिस्ततः । मेढ्रो यस्य कृशोऽतिवक्रविपुलव्याविद्धसग्रन्थिक- ह्रस्वो वालधिरल्पपेचककलापृष्ठः स निन्द्यो गजः ॥ २ ॥ लक्ष्यमुष्कस्तु मातङ्गो यत्र तिष्ठति पार्थिव !। हन्यते तत्र नृपतिः सुतेन सुहृदाथ[‍^२] वा ॥ ३ ॥ कर्णहीनो दक्षिणतश्चातुर्वर्ण्यविनाशनः । वामतः शिल्पिनो हन्याद् रोगार्तोऽपि भवेन्नृपः ॥ ४ ॥ त्वग्दन्ततालुनखरादिषु पुष्पितो य- स्त्याज्योऽत्र तद्दहनलेखनकर्म यद्वा । तच्छान्तिकर्म सकलं प्रतिसारणं च तच्छेदनं च मतिमान् विधिवत् प्रकुर्यात् ॥ ५ ॥ [‍^१] 'नाः' ग-पाठः । [‍^२] 'सह' ग-पाठः । हृष्टोऽत्यर्थं रजन्यां भ्रमति खलु दिवा प्राक् प्रहृष्टः शकुन्तैः कूजन् वाञ्छन् वियत्युत्पतितुमपि सदा वालदण्डेन वीजन् । गात्रोत्कर्षी च बाढं मुहुरपि न वशे वर्तते यश्च यन्तु - स्तं विद्याद् व्यालहस्तीत्यखिलगुणगणाढ्योऽपि न ग्राह्य एषः ॥ ६॥ पोतान्विता वा करिणी सगर्भा लब्धा भवेद् वाहनकोशनाशः । तपोवने वा स्ववनेऽथ वापि नीत्वार्पयेद् दिग्गजदेवपूजाम् ॥ ७ ॥ इति मातङ्गलीलायाम् अशुभलक्षणाधिकारस्तृतीयः पटलः । अथ चतुर्थः पटलः । स्निग्धदन्तनखरोमचक्षुषो दीर्घकर्णकरवालवंशिनः । प्राक्प्रदेशपरिपूर्णलक्षणास्तुल्यमस्तकतलाश्चिरायुषः ॥ १॥ सप्तरक्ततनवः षडुन्नताः सुप्रभावमनसः सुगन्धयः । नीलनीरदनिभा विराविणो द्वित्ररोमनिलयाश्चिरायुषः ॥ २ ॥ गात्रोत्तमाङ्गनयनाननकर्णकण्ठ- वक्षोविषाणकरसत्त्वरूचोऽपराणि । अङ्गानि चेति सदृशानि वयोदशाभिः क्षेत्राण्यमूनि करिणां दश च द्वयं च ॥ ३ ॥ क्षेत्राणां यावतां पूर्णं लक्षणं यस्य दृश्यते । दशास्तावत्य एवायुस्तस्येत्याह बृहस्पतिः ॥ ४ ॥ त्रीणि पञ्च च सप्ताष्टौ लिङ्गान्येतानि यस्य वै । आयुः स लभते तावद्दीर्घमित्यस्य मे मतिः ॥ ५ ॥ चतुर्थी मृगजात्यस्य मन्दजात्यस्य चाष्टमी । द्वादशी भद्रजात्यस्य परमायुरिहोच्यते ॥ ६ ॥ इति मातङ्गलीलायाम् आयुर्लक्षणाधिकारश्चतुर्थः पटलः । अथ पञ्चमः पटलः । आ द्वादशाब्दाद् वयसा जघन्यो मध्यश्चतुर्विंशतिवत्सरात् प्राक् । आ षष्टिसंवत्सरतः पुरायं मातङ्गवर्यो वयसोत्तमाख्यः ॥ १ ॥ श्लक्ष्णः सुताम्रो मृदुगात्ररोमा निद्रालुरङ्कुरितहस्तलक्ष्यः । अव्यक्तरूपाङ्गयुतः स्तनार्थी बालाह्वयोऽयं प्रथमे तु वर्षे ॥ २ ॥ किञ्चित्सान्द्रनखोऽतिरागरसनोष्ठादिः पयोऽल्पं पिबन् किञ्चिद्वल्लितृणा[‍^१]दि खादितुमना गात्रान्तरे लोहितः । द्राग् धावत्यनिमित्तमेव मुदितः प्रायः सितामीलितो नम्राक्षो नयनप्रमोदकृदयं वर्षद्वये पुच्चुकः ॥ ३ ॥ [‍^१] 'णानि खा' ख. पाठः । स्फुटनखविदुसन्धिश्रोत्रदन्तप्रवेष्ट च्छविरुरसि सबिन्दुः कर्ण[‍^१]पिञ्छूषयोश्च । श्रवसि शिरसि केश्युन्नम्रशीर्षस्तृणादी दृढतररदपङ्क्तिश्चोपसर्पस्तृतीये ॥ ४ ॥ [‍^२]विलागनिष्कोशविलोहितः पयो- द्विट् प्रोहसन्दानघनस्तृणप्रियः । कृष्णान्ततालुः पृथुलश्चतुष्टये मनाक् प्ररोहद्दशनो हि बर्बरः ॥ ५ ॥ काष्ठत्वक्तनुसेवनस्तनुकचः पङ्काम्बुपांसुप्रियः स्वल्पं हृष्यति कोपमेति च सुखं दुःखं यतं बुध्यते । शब्दादीनपि वेत्ति यन्तृवशगो ह्युत्तानवित् प्रोल्लस- द्धाटावग्रहदन्त एष कलभः प्राप्तः समां पञ्चमीम् ॥ ६ ॥ पिञ्छूषकर्णकटसृक्कविलागनेत्र- कूटाग्रकर्णयुगलप्रतिमानदेशे । यः सान्द्रबिन्दुसुभगो वलिहीनवर्ष्मा नैकारिकं तमिह षट्सममामनन्ति ॥ ७ ॥ घननखतलसन्धिप्रोहसन्दानचिक्का- पलिकरनखशीर्षो दन्तखादी सकण्डूः । स्फुटचरणजवावस्कारवान् सप्तवर्षः शिशुरिति कथितोऽसौ स्निग्धदोःपुष्कराग्रः ॥ ८ ॥ [‍^१] 'पिन्छूषा कर्णपाली स्याद्' इति षष्ठे पटले वक्ष्यते । [‍^२] विलागादिपदानामर्थः षष्ठे पटले स्पष्टः । 'मध्येमुखं तु वाहित्थं पिलाटौ तस्य पार्श्वयोः' इति विलागशब्दार्थे पिलाटशब्द एव वैजयन्त्यां पठ्यते । घननखतलसन्धिः क्षिप्ररोहित्रणौघो मृदुमृदुयवसाशी सञ्चलद्दन्तपङ्क्तिः । चपलगतिरजस्रं वर्षघर्षी प्रहर्षी प्रहरणमृदुकोऽसावष्टमे मज्जनाख्यः ॥ ९ ॥ शुक्लेक्षणः प्लवति धेनुममुक्तशुक्लः स्निग्धच्छविः प्रततदन्तचयः पृथूराः । यो रन्ध्रसन्धिषु घनः सुदृढप्रहारी दन्तारुणं नवसमाप्रभवं वदन्ति ॥ १० ॥ सञ्जातशुक्लः प्लवने स्थिराङ्गः प्रहृष्टमेढ्रः स्थिरजातदन्तः । तेजोबलाढ्यो दशमे सुखादी यूथप्रहर्षी च स एव विक्कः ॥ ११ ॥ उत्साही स्फुटगात्रसन्धिसुभगो गर्भप्रदो दुःखभाक् सप्रोहादिवलिर्घनप्रहरणः पीताभदन्तच्छविः । दुर्गस्थानरतः सुवृत्तजघनावस्कारकर्णाञ्चलः पोताख्यः स्मरवेगविक्रमबली यातो द्वितीयां दशाम् ॥ १२ ॥ तत्तन्मानविभक्तकर्णरसनोत्सङ्गादिरुद्यन्मद- घ्राणः सर्वगुणान्वितो दृढरणः सुस्निग्धरोमच्छविः। क्षीबाक्षः प्रियदर्शनोऽक्ष[‍^१]विलसद्वृद्धिः सुधीः कोपनो हन्ता धातुसमः स एव जवनो यातस्तृतीयां दशाम् ॥ १३ ॥ सन्दानादिषु जातसुस्थिरवलिर्गृह्णाति युक्तं मदं निद्राद्विट् प्रतिदन्तिवैरिमनसा भीतोऽनले धूपनात् । गर्जन्नुद्धतगात्ररोमनिचयो युद्धप्रयोगप्रियः कल्याणो ह्ययमेव वारणयुवा प्राप्तचतुर्थीं दशाम् ॥ १४ ॥ [‍^१] 'तिवि' ख. पाठः । सन्दानप्रभृतिप्रदेशविलसद्दानाविलोद्यद्वली- सान्द्रः कर्णकट[‍^१]क्षयेषु सहजामायाति च श्रेष्ठताम् । द्राङ् माद्यत्यनिमित्तमेव मुदितः शूरोऽतिसर्वंसहो यौधो नाम सदा मदाविलकटः प्राप्तो दशां पञ्चमीम् ॥ १५ ॥ ऊर्ध्वं विनिर्भिण्णवलिप्रदेशः किञ्चिद्विहीनेन्द्रियधातुतेजाः । वेष्टोष्ठकर्णादिषु जातरोमा षष्ठीं गतो निस्सृतदन्तमूलः ॥ १६ ॥ अल्पाग्निपित्तो बहुमातरिश्वा स्तब्धाङ्गयुक्तः परुषच्छविश्च । अल्पाङ्गचेष्टोऽतिकफो विवर्णः प्राप्तो दशां सोऽप्यथ सप्तमीं वै ॥ १७ ॥ नित्याश्रुः सततं कटस्रुतकफो दुर्वर्णरूक्षच्छवि- र्भीत्या यूथबहिश्चरः स्मरधिया दन्ताभिवृद्ध्योज्झितः । निर्वीर्यः सततं पिनद्धनयनो न क्षिप्ररोहिव्रणो ह्यष्टम्यां छविरप्यपोहति भृशं सम्भिन्नरोमावलिः ॥ १८ ॥ स्रस्तग्रीवः प्रचलदशनो मन्दसर्वाङ्गचेष्टो दन्तस्रावी मृदुयवसभुग् निर्मदो निस्सपत्नः । रूक्षच्छायो वलितततनुर्यूथपृष्ठानुगामी विश्लिष्टाङ्गः स्वपिति ([‍^२] च तरां ?) यो नवम्यां पुराणः ॥ १९॥ विस्रस्तश्रवणांसवालधिकरः शीर्णाङ्गरोमा चल- द्दन्तो मांसबलक्षयी चलतलः प्रस्रस्तपादोऽल्पभुक् । रूक्षाङ्गः पटली सिराचिततनुः कृच्छ्राच्छकृन्मूत्रमुक् तृष्णालुः कृमिजालभक्षितनखो वृद्धो दशम्याश्रितः ॥ २० ॥ [‍^१] क्षयो गजजानुभागविशेषः । [‍^२] 'नितराम्' इति स्यात् । शेते द्रुमे नाप्सु कफाक्त[‍^१]लण्डः संकोचमेही मृदुखादनश्च । अवाग्विषाणः स्थिरगात्ररोगी दशान्विते वर्षशतेऽपि नागः ॥ २१ ॥ नीचैश्च मन्दं प्रमृशेच्च यायाच्चलत्करोऽधश्चलकर्णवालः । प्रस्तब्धगात्रापरवानजस्रं स द्वादशीं प्राप्य दशां स्वपेच्च ॥ २२ ॥ एवं वर्षशतं विंशमवस्थाय महीपते ! । कृत्वा बहुविधं कर्म स्वर्गं गच्छति वारणः ॥ २३ ॥ इति मातङ्गलीलायां वयोलक्षणाधिकारः पञ्चमः पटलः । अथ षष्ठः पटलः । नेत्रादापेचकं दैर्ध्यं नखादास्कन्धमुच्छ्रयः । परीणाहः प्रमातव्यः कक्ष्यास्थानेषु दन्तिनाम् ॥ १॥ सञ्जातमात्रमृगजात्यगजस्य दैर्ध्यं सार्धैकहस्तमिह चैककरोच्छ्रयः स्यात् । नाहो द्विहस्त इति च प्रतिवर्षमेषां पञ्चाङ्गुलर्धिरुदिता दशवत्सरान्तम् ॥ २ ॥ पञ्चोन्नतिः सप्त मृगस्य दैर्ध्यं नाहप्रमाणं तु वितस्तयोऽष्टौ । एतद्विवृद्धावथ मन्दभद्रौ प्राप्ते तु वर्षे दशमे त्रियुक्ते ॥ ३ ॥ षट्पञ्चचतुरुच्छ्राया अष्टसप्तषडायताः । नवाष्टसप्तनाहाश्च मुख्यमध्याधमा वशाः ॥ ४ ॥ [‍^१] लण्डो विष्ठा । अतिस्थूलाः कृशाश्चैव हीनाङ्गाश्चैव ये गजाः । तेषामङ्गान्यमेयानि प्रत्यङ्गानि च पार्थिव ! ॥ ५ ॥ समसर्वाङ्गदेहस्य वारणस्य महीपते ! । प्रमाणमिष्टं सर्वत्र कल्याणस्य विशेषतः ॥ ६ ॥ शिरसः पिण्डौ कुम्भौ भवतो विदुसंज्ञ एतयोर्मध्यः । तस्याधोऽवग्रह इति वाहित्थं कुम्भयोरधोभागः ॥ ७ ॥ तस्याधः प्रतिमानं तन्मध्यो वायुकुम्भसंज्ञः स्यात् । वाहित्थपार्श्वयुगलं विलागसंज्ञं भवेद् गजानां तु ॥ ८ ॥ पुष्करोपरि गण्डूष ईषिका त्वक्षिकूटकम् । अपाङ्गदेशो निर्याणं कर्णमूलं तु चूलिका ॥ ९ ॥ पिञ्छूषा कर्णपाली स्यात् प्रोहाख्योऽन्तरमंसयोः । हस्तोपरि त्ववस्कारस्तदूर्ध्वं पलिसंज्ञकम् ॥ १० ॥ देहमध्यं तु निगलस्थानं चिक्का तदूर्ध्वतः । सन्दानं जघनादूर्ध्वं कालभागस्त्वधोऽस्य च ॥ ११ ॥ पक्षाधोऽप्यपरौ ज्ञेयौ निष्कोशः पक्षपृष्ठयोः । कुक्षिः पश्चात् तयोस्ताभ्याम् (?)उत्कृष्टाविति संज्ञितौ ॥ १२ ॥ पुच्छमूलसमीपं स्यात् पेचकं तु गलादधः । उरस्यन्तर्मणिं विद्याद् ग्रीवासन्धिसमाश्रितम् ॥ १३ ॥ इति मातङ्गलीलायां माननिर्णयाधिकारः षष्ठः पटलः । अथ सप्तमः पटलः । एतावन्मूल्यमेषामलमिति गदितुं नो समर्था मनुष्याः क्रेतुर्विक्रेतुरेकं यदिह बहुमतं तद्विदुर्मुख्यमूल्यम् । एकस्यासम्मतं मध्यममनभिमतं चोभयोर्निन्द्यमस्मात् तद्ज्ञैः सर्वं विदित्वा बहुभिरवहितैर्मूल्यमूह्यं गजानाम् ॥ १॥ गृह्णीयात् पूर्णमूल्येन तु निखिलगुणैरन्वितं वारणेन्द्रं भग्नैकाक्ष्यङ्घ्रिदन्तं बधिरमपि रुजावन्तमप्यर्धमूल्यात् । छिन्नार्धश्रोत्रवालादिकमपि मतिमांस्तत्र मूल्यत्रिभागाद् दन्तद्वन्द्वप्रहीणादिकभिभवरमप्यङ्घ्रिमूल्येन गृह्यात् ॥ २ ॥ वामदन्तोन्नतं विद्याद[^१]पाकीलं तु मूल्यतः । अष्टांशहीनतो विद्याद्वशा मूल्यत्रिभागतः ॥ ३ ॥ इति मातङ्गलीलायां मूल्यविशेषाधिकारः सप्तमः पटलः । अथाष्टमः पटलः । देवदानवगन्धर्वयक्षराक्षसमानुषान् । पिशाचोरगसत्त्वांश्च लक्षयेत् स्वस्वलक्षणैः ॥ १ ॥ यः कान्तिमान् कुमुदचन्दनसप्तपर्ण- नारङ्गपद्म[^२]चतुरङ्गुलतुल्यगन्धः । फुल्लाननः कळभकौतुकवानजस्रं मान्योऽन्यपुष्टनिनदः स तु देवसत्त्वः ॥ २ ॥ [^१] 'द् द्विपं हीनं' ग-पाठः । [^२] चतुरङ्गुलः शम्याकः । निन्द्योद्यतो युद्धरतोऽतिमात्रं क्षुद्रस्वभावो न मनाग् दयालुः । स सिन्दुवारागुरुमत्स्यगन्धी हन्ता करी दानवसत्त्व एषः ॥ ३ ॥ गन्धर्वमाहुरतिमुक्तकयूथिकाब्ज- पुन्नागनागहरिचन्दनतुल्यगन्धम् । [^१]गानप्रियं शुभगतिं शुभदन्तनेत्र- कुम्भोत्तमाङ्गकरपुष्करमल्पबिन्दुम् ॥ ४ ॥ शुचिरक्षान्तशीलश्च सुभगः प्रियदर्शनः । तेजस्वी हृष्टकर्णश्च यक्षसत्त्वो मतङ्गजः ॥ ५ ॥ यः काकवानरखरोष्ट्रबिलाळमूत्र- विट्पूतिगन्धिरिभहा निशि दारुणश्च । इष्टाम्लमांसरुधिरोऽविनयी कृतग्घ्नः सत्त्वेन राक्षस इति प्रतिकूलकारी ॥ ६ ॥ शून्यप्रियः कुणपलोहसमानगन्धो भ्रान्तो निशासु विचरन् घननिस्वनश्च । पर्वस्वतीव परिकुप्यति यश्च मूढ- स्तं सूरयो गजमुशन्ति पिशाचसत्त्वम् ॥ ७ ॥ यो मत्स्यशैवल[^२]फणिर्जककर्दमानां गन्धैः सुरापिशितयोरपि तुल्यगन्धः । त्रस्तो भवेज्जलदशब्दमपि प्रशृण्वन् क्रुद्धो निशासु जलपांसुरतो भुजङ्गः ॥ ८ ॥ [^१] 'नागप्रि' क.पाठः । [^२] फणिर्जकस्तुलसीभेदः । विप्रः शुचिर्मधुपयःपरमान्नसार्पि- श्चूतप्रसूनसमगन्धसुगन्धिताङ्गः । सामप्रियः सकलनागहितश्च शान्तः स्नानप्रियः शुभमतिर्गदितो मुनीन्द्रैः ॥ ९ ॥ यश्चन्दनाज्यहरितालमनःशिलानां गन्धेन तुल्य इह गुग्गुलुकस्य चापि । सन्नाह्यकर्मकुशलो युधि निर्भयश्च स क्षत्रियो विविधशस्त्रनिपातशूरः ॥ १० ॥ बन्धूकशालितिलकैतकमालतीनां गन्धेन यश्च समलङ्कृततालुजिह्वः । क्लेशक्षमः पिशितभुक् प्रियसान्त्वनश्च क्रुद्धोऽपि तूर्णमुपशाम्यति वैश्यजातिः ॥ ११ ॥ उच्छिष्टहृष्टः सहसैव भीरुः शुक्ताम्लबस्तास्थिकुळीरगन्धः । क्रोधी च भेद्यः कृपणः कृतघ्नः सत्त्वेन शूद्रः स गजाधमश्च ॥ १२ ॥ विश्वासघातकः क्रूरो गमने कुटिलक्रमः । न भुङ्क्ते समदोऽत्यर्थं सर्पसत्त्वः करी मतः ॥ १३ ॥ देवक्षत्रियगन्धर्वविप्रसत्त्वास्तु सात्त्विकाः । राजसौ वैश्यशूद्रौ तु तामसाश्च तथापरे ॥ १४ ॥ नागानां हरिपीतकालधवला वर्णाश्चतुर्धा क्रमाद् रक्तात् पित्तयुताद् [^१]बलाससहिताद्रक्ताच्च पित्तात् कफात् । सञ्जाताः खलु बर्हहेमजलदज्योत्स्नासमास्तेष्वसौ कालस्त्वेक इहावनौ भवति ते शेषास्त्रयः स्वःस्थले ॥ १५ ॥ [^१] बलांसः कफधातुः । छाया पञ्चविधा यथा दिनमणिं कादम्बिनी छादयेद् देहस्थं द्विरदस्य लक्ष्म च तथा सा भूतभेदाद् भवेत् । आद्या नीरधराकृतिर्धरणिजा नैका सुवर्णाग्निजा तिस्रः पूज्यतमा इमारतदितरे रूक्षे परं निन्दिते ॥ १६ ॥ गन्धर्वोरगयक्षसत्त्वकरिणः [^१]सान्नाहिकाः क्षत्रियः सान्नाह्ये तु विशेषतो द्विजसुरा यागादिकर्मादिषु । योज्याः कर्मसु वैश्यजातिरखिलेष्वन्ये च युद्धे वधे भाण्डादेर्वहने च चौरहनने व्याघ्रादिविध्वंसने ॥ १७ ॥ अत्यर्थोत्तानगम्भीरान्वर्थप्रत्यर्थकर्कशैः । सिद्धेनापि च नागानां वेदनं सप्तधा विदुः ॥ १८ ॥ प्राजनाङ्कुशदण्डेभ्यो दूरादुद्विजते हि यः । स्पृष्टो वा व्यथतेऽत्यर्थं स गजोऽत्यर्थवेदनः ॥ १९ ॥ त्वचः संसर्गमात्रेण रोम्णां स्पर्शेन वा पुनः । तीक्ष्णतोत्राङ्कुशन्यासं वेत्ति सोत्तानवेदनः ॥ २० ॥ त्वग्भेदाच्छोणितस्रावादामांसव्यथनादपि । यो न वेत्त्यङ्कुशाघातं स वै गम्भीरवेदनः ॥ २१ ॥ यतयाते वेदयते न बिभेति न मुह्यति । यो गजस्तं विजानीयात् प्राज्ञस्त्वन्वर्थवेदनम् ॥ २२ ॥ प्रत्येति यश्चोद्यमानो गृहीतश्च न गच्छति । प्रतिलोमयते संज्ञां यः स प्रत्यर्थवेदनः ॥ २३ ॥ असङ्कल्पमसंवेदं प्रतिलोमयते च यः । [^१] 'सन्नाहिनां' ग-पाठः । यो दोषं भजतेऽत्यर्थं स स्यात् कर्कशवेदनः ॥ २४ ॥ यः श्लक्ष्णः सर्वभावेषु विशुद्धश्चोत्तमोत्तमः । तं सिद्धवेदनं प्राहुर्मातङ्गं मुनिपुङ्गवाः ॥ २५ ॥ इति मातङ्गलीलायां सत्त्वलक्षणाधिकारोऽष्टमः पटलः ॥ अथ नवमः पटलः । अतिमधुररसानां सेवया पत्रभङ्गैः कबळकुबळशष्पैरन्नपानैर्यथोक्तैः । श्रुतिसुभगवचोभिः पांसुपङ्काम्बुदानै- र्भवति मुदितचेताः कामचारेण नागः ॥ १ ॥ यथा यथा हर्षमुपैति नागस्तथा तथा धातुरुपैति वृद्धिम् । अतः करिण्या सहचार इष्टो ह्यनर्गळं चाम्भसि संविहारः ॥ २ ॥ गण्डूषाद्भिः परिमलभरोद्गारिणा वारिणा यत् फुल्लाम्भोजे सरसि रमते सेवमानो बिसानि । यद्रोचिष्णुः श्रयति यवसं स्वेच्छया संप्रचारो हर्षादस्मात् स्फुरति करिणो धातुसाम्यं नरेन्द्र ! ॥ ३ ॥ हर्षाधिकत्वान्नागानां मदो भवति पार्थिव ! । वियुक्तस्य तु हर्षेण मदो नागस्य हीयते ॥ ४ ॥ अक्षितालुकटश्रोत्रनाभिकोशकरस्तनैः । स्रवेत् तनूरुहैरेवं बहुधैव मदो नृप ! ॥ ५ ॥ प्रहर्षः शीघ्रता गन्धो गतिर्देहस्य गन्धता । क्रोधो वीर्यमभीरुत्वमष्टौ मदगुणाः स्मृताः ॥ ६ ॥ सृष्ट्वा पुरा मदमजोऽथ तदर्धभागं क्षिप्त्वा चराचरजगत्सु गजेषु चार्धम् । निक्षिप्तवानपरमप्यथ तेन मत्ता युध्यन्ति कोपमुपयान्ति च तेऽभिभूताः ॥ ७ ॥ प्राप्नुवन्त्यार्त्तवीं वृद्धिं मददृष्ट्या महीरुहाः । स्मर्यमाणमदेनान्ये प्राणिनोऽपि मुदान्विताः ॥ ८ ॥ राष्ट्रे वा नगरे प्रमाद्यति यदि क्षोणी सुभिक्षा भवेत् पूर्वं दक्षिणतः कटे यदि जयो राज्ञो नियन्तुर्भवेत् । वामे चेत् पृथिवी सुवृष्टिरुचिरा कोशे यदि स्फूर्जते कोशेनापि कटद्वयेन च समं मुञ्चेद्यशस्वी नृपः ॥ ९ ॥ वल्मीकस्थाणुगुल्मक्षुपतरुमथनः स्वेच्छया हृष्टदृष्टि- र्यायाद् यत्रानुलोमस्त्वरितपदगतिर्वक्रमुन्नाम्य चोच्चैः । कक्ष्यासन्नाहकाले जनयति च मुहुः शीकरं बृंहितं वा तत्कालं वा मदाप्तिर्जयकृदथ रदं वेष्टयन् दक्षिणं च ॥ १० ॥ [^१]स्खलितगतिरकस्मात् स्रस्तकण्ठोऽतिदीनः श्वसिति मृदु सुदीर्घं न्यस्तहस्तः पृथिव्याम् । द्रुतमुकुलितदृष्टिः स्वप्नशीलोऽलसाङ्गो भयकृदमितभक्षी नैकशो मूत्रकृच्च ॥ ११ ॥ मधुरुचिनखदन्तप्रेक्षणो नीलमेघच्छवि- ररुणदृगन्तः पद्मकिञ्जल्कबिन्दुः । अपरगजविरोधी पांसुपाथोविहारै- र्भवति च कटपूर्णः सुन्दरो वारणेन्द्रः ॥ १२ ॥ [^१] 'त्वरित' ग-पाठः । धाराळदानजलधौतकपोलभागः संवर्त्तमेघसदृशस्तनिताभिपूर्णः । दूरस्थितानपि निहन्तुमनाः प्रधाव- न्नुक्तो गजाधिपतिरार्द्रकपोलितो यः ॥ १३ ॥ तिर्यक्तिर्यङ् नयनमसकृत् पक्षयोर्वीक्षमाणो बिन्दुं बिन्दुं विसृजति मदं कोशदण्डेन नागः । पश्चाद् गन्तुं व्यवसितमना बृंहते भूरिदानः स्तम्भद्वेषी चतुरगमनो लक्ष्यते योऽनिबन्धात् ॥ १४ ॥ सप्तच्छदाम्भोजसमानगन्धः क्रुद्धः सदा कुङ्कुमवर्णदानः । आचोदितो हस्तिरथाश्वसङ्घान्नासादितो गन्धचरामवस्थाम् ॥ १५ ॥ अभिलषति नगर्यामन्नपानं च चाटून् निशि च तमसि तिष्ठेदप्रगृह्यो नियन्तुः । करितुरगपदातीन् प्राप्य किञ्चिन्न मुञ्चेद् गुणितरुषमुपेतः क्रोध[^१]धीः कुञ्जरेन्द्रः ॥ १६ ॥ अतिक्रान्तावस्थो गजपतिरिदं स्थावरचरं जगत् सर्वं हन्तुं समभिलषति क्रोधकलुषः । न चैकत्र स्थायी परकरटिघण्टां न सहते निजच्छायाद्वेषी भवति सततं धावनपरः ॥ १७ ॥ निवृत्तमदसञ्चयो विगतवेगकोपोद्धृतिः प्रवृत्तमृदुगात्रसञ्चरणकेळिभास्वद्वपुः । विमुक्तगजमत्सरो मदनिवर्त्तने ह्रासने पयोद इव राजते परिविमुक्ततोयागमः ॥ १८ ॥ [^१] 'धनीं' क-ख-पाठः । क्षीयन्ते मदवारणस्य नितरां दानस्रुतेर्धातवो जायन्ते प्रबलानि रोगनिकराण्याश्वेव धातुक्षयात् । अन्याब्देषु मदोद्गमं न [^१]भजते तेषां क्षयात् पूर्वतः शान्तिं तस्य मदस्य धातुपरतो मासत्रयात् कारयेत् ॥ १९ ॥ सहामृताशिग्रुबलाद्विमूर्वाकापित्थसतच्छदचन्दनानाम् । कदम्बगुञ्जामधुकाश्वगन्धाजीवन्तिकाशाल्मलिसूरणानाम् ॥ २० ॥ वृश्चीरसेव्येक्षुरकुक्कुटाण्ड- गुञ्जाश्वगन्धागुरुगोक्षुराणाम् । केरीपयःक्षौद्रयुतो गजानां पिण्डः प्रदेयो मदसम्भवेऽयम् ॥ २१ ॥ कोरण्डमल्लिकानिम्बतिल्वमूलैः ससैन्धवैः । सेङ्गुदैर्मधुना पिण्डो देयो रोषविवर्धनः ॥ २२ ॥ मातुलुङ्गसुवहासहाकणासप्तपर्णविजयेङ्गुदीमधु । दुग्धपिष्टमिदमङ्गलेपितं मत्तवारणवरं वशं नयेत् ॥ २३ ॥ इति मातङ्गलीलायां मदभेदाधिकारो नवमः पटलः । अथ दशमः पटलः । वारीकर्मवशाविलोभनविधिभ्यां चानुगत्या तथै- वापातेन ततोऽवपातत इतीहेभग्रहः पञ्चधा । निन्द्यास्ते तु यथोत्तरं किल गजा नश्यन्ति यस्मात्ततो वर्ज्यावन्त्यभवावुभावपि विशेषादेतयोश्चान्तिमः ॥ १॥ [^१] 'सहते' ग-पाठः । क्रोशप्रायवितानदीर्घमहिता वारी निखातैर्दृढै- र्वृक्षाद्यैः परितो वृतिं च परिखां कृत्वा बहिर्दुस्तराम् । द्वारस्योभयतः प्रकल्पितवृतिद्वन्द्वान्तरस्थां क्रमाद् विस्तीर्णां च बहिर्मुखां वितनुयाद्वीथीं च वेण्वादिभिः ॥ २ ॥ उद्धृत्योपरि सन्निबध्य च कवाटं द्वारि वार्यन्तरे दारुस्तम्भमितस्ततश्च सुदृढं कृत्वा सधारं बहुम् । इक्ष्वाद्यत्र विनिक्षिपेदथ गजान् संवार्य भेर्यादित- स्त्रस्तानत्र निवेश्य चार्गलशिखापाशांश्च भिन्द्याद् द्रुतम् ॥ ३ ॥ कक्ष्याबन्धककुन्तवेणुसृणिपाशाद्यैर्युता हस्तिपा- स्तस्मिन् द्वित्रदिनं प्रतीक्ष्य पुनरभ्येत्याशु वार्यन्तरम् । स्तम्भोपान्तगता गजानपि गृहीत्वोपायवन्तो दृढं सम्बध्यात्र गुणान्वितानथ बहिर्यूथं च विद्रावयेत् ॥ ४ ॥ कक्ष्याभागे च कण्ठे मृदुतरदृढपाशैर्गजं चारु तूर्णं बध्नीयाच्चापराङ्के निगळनमपि तत्पादयोरप्यमीषु । बध्वा पाशानथात्यायतसुदृढतरानग्रतो हस्तिपेन्द्रै- राकृष्याकृष्य मन्दं गमयतु शिथिलीकृत्य पाश्चात्यपाशम् ॥ ५ ॥ स्तम्भात् स्तम्भान्तरं त्वेवं यापयित्वा शनैर्गजान् । शालां प्रवेशयेदन्यैराप्तैर्दन्तिवरैः सह ॥ ६ ॥ आप्ताश्चर्मपटैर्निबद्धजठराः कृत्वा वशाः पञ्चषा- स्तच्चर्मान्तरशायिनो गजभटाः पाशादिभिः संयुताः । आराद्यूथमथाङ्गुलिप्रहरणैः प्रापय्य ताः पञ्चषान् बध्नीयुश्च गजान् जवादिति वशालोभो वशालोभनात् ॥ ७ ॥ वरागुरुक्षीरमहीरुहत्वङ्- मालेयकालेयकसेव्यलोध्रैः । स्नाता सुशीतैः कलशस्थिताद्भि- र्वशा गजानां तु विलोभनी सा ॥ ८ ॥ क्षौद्रोशीरनतैश्च मद्यसहितैर्हस्तीन्द्रमूत्रेण वा लेपोऽयं तु वशावराङ्गनिहितो वश्यो गजानां वरः । तद्वद् [^१]बिल्वककुक्कुटाण्डककरञ्जोद्भूतबीजैस्तथा लेपोऽयं च वशं नयेद्गजवरान् सम्मिश्रितैर्धन्वनैः ॥ ९॥ पथ्यावायसचाष[^२]पत्रनखमञ्जिष्ठासहाशारिबा- गोशृङ्गाल[^३]सितेषुपुङ्खसुवहाक्षोणीकदम्बाम्बुजैः । पुत्रञ्चारिनताजरोमखुरमूत्राद्यैर्मयूरीशिखा- मालेयाञ्जननागपुष्पमधुभिर्वश्याञ्जनं योजयेत् ॥ १० ॥ भेरीतूर्यककाहलादिनिनदैर्विद्राव्य नागान् भृशं भीतानाशु सदा ससैन्यमनुधावन्तो भटा निर्भयाः । यावत् पादपरिश्रमेण कळभाः स्तब्धाः स्युरेतांस्तदा बध्नीयुश्चतुरा जवादनुगताख्योऽयं गजानां ग्रहः ॥ ११ ॥ बह्वग्रास्त्वथ वर्त्तुळीकृतनिबद्धाग्राः पृथग् रज्जवः केरीवल्कशलाकिकादिरचिताः पूगद्रुनाहोन्मिताः । प्रायः षष्टिकरायताः सुनिहिताश्चेतस्ततः पांसुभिः संच्छन्नाः करमात्रनिम्नधरणीगर्तेऽतिविस्तारिते ॥ १२ ॥ निक्षिप्यात्र मृणाळवेणुकदलीपुण्ड्रेक्षुकाण्डादिकं तान् पाशानपि सन्निबध्य सुदृढे वृक्षेऽत्र दक्षा भटाः । [^१] 'तिल्व' ग-पाठः । [^२] 'मूत्र' ग-पाठः । [^३] लसकेति स्यात् । संछन्नाः प्रतिपाल्य भक्षणपरान् बध्नीयुराशु द्विपान् पाशाकर्षणतो निपात्य दृढमित्यापातसंज्ञो ग्रहः ॥ १३ ॥ गर्तं हस्तचतुष्कनिम्नकरयुग्मव्यासदोःपञ्चका- यामं वेणुदलैः कटैश्च पिहितं कृत्वा मृदाच्छाद्य तम् । तस्मिन् भक्ष्यपरि[^१]स्तृते तु कलभाना पातयित्वा भटा बध्नीयुः सुदृढं गजग्रह इति प्रोक्तोऽवपाताह्वयः ॥ १४ ॥ इति मातङ्गलीलायां गजग्रहाधिकारो दशमः पटलः । अथ एकादशः पटलः । वन्यास्तत्र सुखोषिता विधिवशाद् ग्रामावतीर्णा गजा बद्धास्तीक्ष्णकटूग्रवाग्भिरतिशुग्भीमोहबन्धादिभिः । उद्विग्नाश्च मनःशरीरजनितैर्दुःखैरतीवाक्षमाः प्राणान् धारयितुं चिरं नरवशं प्राप्ताः स्वयूथादथ ॥ १ ॥ शैलानां कटकेषु निर्झरजले पद्माकरे सिन्धुषु स्वच्छन्देन करेणुकाभिरटवीमध्येषु विक्रीडितम् । स्मारंस्मारमनेकधा[^२]ग्रनिहितं पुण्ड्रेक्षुकाण्डादिकं नो काङ्क्षत्यतिदुर्मना बहुविधैर्दुःखैरुपेतः करी ॥ २ ॥ पूर्वानुभूतमटवीषु सुखं विचिन्त्य ध्यायन् मुहुः स्तिमितवालधिकर्णताळः । ग्रामव्यथाभिरधिकं कृशतामुपेत्य कैश्चिद्दिनैर्मृतिमुपैति करी नवीनः ॥ ३ ॥ [^१] 'रिष्कृते' ग-पाठः । [^२] 'धास्यनि' ग-पाठः । निष्ठ्यूतनेत्रयुगलश्च गुदे च नाभौ गात्रा[^१]परे श्वयथुमान् भवति द्विपोऽयम् । नाश्नाति नैव रमते न च वेत्ति संज्ञां राज्यच्युतो नृप इवाधिमुपैति कामम् ॥ ४ ॥ अण्डं तैजसमण्डजाश्च करिणो जन्मप्रभृत्यौष्ण्यतः सन्तप्ताः शिशिराम्बुसेचनरजःपङ्कादिभिर्हर्षिताः । तस्मादङ्गप ! तोयमेव करिणां प्राणास्ततः कामत- स्तोयेनोपचरेद् गजान् भवति तद्धातुप्रसादो ह्यतः ॥ ५ ॥ आनीतान् वनतो गजान् हिमजलैः सिञ्चेत् तथा पायये- दाकर्णं त्ववगाहयेदुषसि तद्ग्लान्यादिशान्त्यै जले । एवं चाथ दिनावसानसमये स्वैरं तथाळानयेत् पश्चात् [^२]सेचनलेपनादि शतधौताज्येन कुर्यादपि ॥ ६ ॥ कृतावगाहस्य मतङ्गजस्य शाल्योदनं मुद्गरसाज्यमिश्रम् । पानं च दद्यात् सहशर्करं च पुण्ड्रेक्षुकाण्डानि मनोहराणि ॥ ७ ॥ शय्या तोयावलोकश्चलनमनुगुणं भेषजं धूलिमृष्टिः शालास्तम्भप्रवेशो घृतगुळसहितं भोजनं पूलदानम् । निर्वाणं तोयपानं तिलजपदयुतं भोजनं चापराह्णे भैषज्यं चाथ संवेशनमिति दिनचर्या गजानां क्रमेण ॥ ८ ॥ पद्माद्युत्पलनालकन्दकदलीशालूकशृङ्गाटकान् दूर्वोदुम्बरसल्लकीक्षुनळदन्यग्रोधवेण्वादिकान् । [^१] 'त्रान्तरे' ग-पाठः । [^२] 'क्षालन' ग-पाठः । प्लक्षाश्वत्थकपित्थपल्लवफलान्यार्तिप्रशान्त्यै सदा देयान्यङ्गप ! दन्तिनां तु मधुराण्यन्यान्यभीष्टानि च ॥ ९ ॥ ये पर्यश्रुदृशः कृशाश्च शिशवो भारार्दिताः पित्तळा- स्तन्वङ्गाः सतताध्वकर्माविहता वृद्धा वशानि[^१]स्स्पृहाः । सासृङ्मांसमदक्षयाश्च विवशा ये स्तब्धगात्राः परे तेषां साध्यतमं [^२]हितं घृतमिति ब्रूते कलिङ्गेश्वरः ॥ १० ॥ नागानामिह तण्डुलस्य कुडुबं देयं तृणान्तर्गतं चैकैकं परिवर्धयेच्च कुडुबं यावद्भवेदाढकम् । एवञ्चौदनपिण्डमप्यनुदिनं संवर्धयेत् तद्वदे- वान्यद्भक्षणसाधनं च विहितं सन्दापयेद् युक्तितः ॥ ११ ॥ गोधूमं च यवं गुळाज्यसहितं स्विन्नं सदा दापयेत् तद्वत् केवलतण्डुलेन सहितं गोमूत्रसृष्टं तु वा । प्राग्वत् तत् प्रतिवासरं कुडुबसंवृद्ध्याढकान्तं क्रमे- णैलात्र्यूषणहिङ्गुजीरकयुगाजाजीविलङ्गान्वितम् ॥ १२॥ उषसि यवसतैलं मात्रयार्धाढकं स्यात् प्रवरवयसि मध्ये तच्चतुर्भागहीनम् । अधमवयसि तद्वत् तत्त्रिभागोनमुक्तं बलमदजवकारि व्याधिविध्वंसनं च ॥ १३ ॥ मानं तु मध्यवयसः पलविंशतिः स्याद् व्याध्यौषधं प्रतिदिनं परिकल्प्य मेयम् । प्रस्थद्वयं प्रतिदिनं तु घृतस्य मात्रा तद्वृद्धिहानिकरणं च यथाबलं स्यात् ॥ १४ ॥ [^१] 'निस्सृताः' क-ख-पाठः । [^२] 'परं घृतमिदं' ग-पाठः । कृसरो दधिपिण्याकयुक्तो गुळसमन्वितः । प्रदेयो बृंहणायाथ प्रतिपानं च दन्तिने ॥ १५ ॥ प्रत्यरत्नि यवसस्य च भारं तण्डुलस्य चतुराढकमुक्तम् । स्नेहमष्टकुडुबं लवणस्य स्युः पलानि दश चापि गुळस्य ॥ १६ ॥ [^*]विळङ्गाक्षीबकुल्माषमाषगोधूमसंस्कृ(ताः ? तम्) । मोदकार्थं महीपाल ! पिष्टमाढकमिष्यते ॥ १७ ॥ न भेदमायान्ति नखास्तलं च न क्षीयते नाध्वनि पाददाहः । भवन्ति केशाश्च न चापि दृष्टि- र्निहन्यते सन्ततपादसेकात् ॥ १८ ॥ त्वग्दोषबन्धवध[^१]भिद्व्रणशोषगात्र- स्तम्भादिजित् क्षपितशीतसमीरकोपः । सक्थ्यङ्गमार्दवकरो लघुबृंहणश्च स्निग्धत्वसत्त्वबलसौख्यकृदङ्गसेकः ॥ १९ ॥ अभीक्ष्णं साधु [^२]पश्यन्ति घृताभ्यङ्गेन नित्यशः । अक्षिरोगा न जायन्ते स्थिरा दृष्टिश्च दन्तिनाम् ॥ २० ॥ स्थिरवेष्टौ दृढौ दन्तौ स्निग्धौ व्यधविवर्जितौ । दन्तघातसमर्थौ च दन्ताभ्यङ्गेन नित्यशः ॥ २१ ॥ जयति च बहु भुक्तं शोधनं मूत्रवस्तेः कृमिहृदनिलहारि व्याधिविध्वंसनं च । अरुचिशमनमाशु क्लेदनं वारणानां लवणममृततुल्यं पक्तिधर्मावतारे ॥ २२ ॥ [^१] 'धजव्रण' ग-पाठः । [^२] 'भक्ष्यन्ति' (?) क-ख-पाठः । [^*] विडङ्गमेव डलयोरभेदादेवम् । पूर्वाह्णभक्ते लवणं वर्जयेद्दोषवर्धनम् । अपराह्णे तु लवणं दीपनं दोषनाशनम् ॥ २३ ॥ हितमिह ससितं घृतं पयोभि- र्निहितमनुष्णतरेषु भोजनेषु । कथयति परिपूजितं च दुग्धं करटिषु पानविधौ मुनिः सुशीतम् ॥ २४ ॥ बालातपः शशिकला रुचिरश्च शालि- र्गोधूमधान्यमपि यत् क्रिमिभिर्न दुष्टम् । स्विन्नैरमीभिरुपक्लृप्तमनल्पमांसं भोज्यं गजस्य विनियोज्यमिभागमज्ञैः ॥ २५ ॥ कल्याणानां तु दद्यात् त्रिकटुकरजनीद्वन्द्वकुष्ठाजमोद- प्रत्यक्पुष्पाकरञ्जद्वयलशुनवचास्थापनीरामठानाम् । सिद्धार्थारिष्टबीजज्वलनपटुवरालोहरेणुक्रिमिघ्न- न्यग्रोधीनां च चूर्णं तिलरससहितं शस्तमेतत्प्रबोधे ॥ २६ ॥ एलावचालशुनसैन्धवनागरैश्च सिद्धार्थहिंगुमरिचक्रिमिशत्रुभिश्च । क्लृप्तं तु तैललुळितं कबलं गजाय सुप्तोत्थिताय वितरेत् कफवातशान्त्यै ॥ २७ ॥ प्रातः साज्यगुळं शरत्सु विहितं ग्रीष्मे च शाल्योदनं सायं तल्लवणेन तैलसहितं त्वन्येषु तद्व्यत्ययात् । कुल्माषं गुळयुक्तमोदन[^१]युतं चादापयेद् दन्तिनां तत्तेजोबलवह्निकृद्गुलयुतानन्यान् परागानपि ॥ २८ ॥ [^१] 'नमिदं सदा' ग-पाठः । सञ्जातवीर्यरसगुल्मलताप्रतान- भोजी तुषारशिशिरार्ककरे हिमर्तौ । जम्बालपांसुजलकेलिकुतूहलेन प्रायः कफोपचयमेव गजो बिभर्ति ॥ २९ ॥ या जाङ्गलस्थलभुवो विलसन्ति[^१] देशे तत्सम्भवेन यवसेन शरीरवृत्तिः । पादेषु मूर्धनि गजस्य हितश्च सेक- स्तैलान्वितेन च मषीपटलेन लेपः ॥ ३० ॥ चुचुन्दरीचित्रकवाजिगन्धाकार्पासदन्तीरजनीवराणाम् । मषिप्रलेपस्तिलतैलयुक्तः स्तम्बेरमाणां शिरसि प्रशस्तः ॥३१॥ शाला छन्ना सवह्निस्त्रिकटुपटुयुता वारुणी वा प्रसन्ना मन्दोष्णा सायमन्नं दधिरससहितं कम्बलैरावृतिश्च । इक्षोः सेवा समात्रा कबल[^२]कुवलयोः शीलनं नित्यचारः पाथःक्रीडाविमुक्तिर्यवसपरिहृतिः शैशिरोऽयं विधिः स्यात् ॥ उद्यानेषु सुगन्धिषु प्रतिदिनं वासः सगोधूमकं शाल्यन्नं दधितैलयुक्तमशनं भाराध्वकर्माल्पता । नागानामवगाहनं हिततरं नद्यादिषु स्वेच्छया खाद्यास्तत्र बलाकलायचणका वासन्तिकोऽयं विधिः ॥ ३३ ॥ अध्वाशीलनमम्बुपूरितदृतिस्यन्दक्रिया मस्तके लेपो मूर्धनि सर्पिषा च शतधौताख्येन कालत्रये । शीतांशोः करसङ्गतिश्च सगुळाज्यं सक्तुसंसेवनं स्थानं शीतलमम्बुपङ्कविहृतिः सोऽयं विधिर्ग्रैष्मिकः ॥ ३४ ॥ [^१] 'न्ति तेषां' ग-पाठः । [^२] 'लक' ग-गाठः । कूपोत्थं सलिलं तृणं स्थलभवं पङ्कोज्झितं चास्पदं शालायामपि मक्षिकामशकयोर्नाशाय धूमोद्गमः । वस्त्यास्थापनकर्म जाङ्गलरसस्नेहान्वितं चौदनं यूषो जाठरवह्निवर्द्धनकरश्चायं विधिर्वार्षिकः ॥ ३५ ॥ [^१]आकण्ठं भृशमञ्जरीस्फुटरसः शालिः सुशीतास्पदं देयाः सप्रसवाश्च माषसहिता मुद्गा मकुष्टादयः । गोधूमः सलिलाप्लतिः प्रतिदिनं सायं स एवाशनं स्विन्नक्षीरयुतं तथा घृतरसाढ्यं शारदोऽयं विधिः ॥ ३६॥ सेवा बालातपस्य प्रसभजलचरानूपजो वेशवार- स्तद्ज्ञैः पाथस्यगाधे सकृदपि करिणां शस्यते चावगाहः । स्नेहस्तैलेन कार्यः शिरसि च सततं हैमनोऽयं विधिः स्या- देवं सर्वर्तुचर्या क्रमश इति बुधैर्देर्शिता वारणानाम् ॥ ३७॥ भीरुभिन्ननखोऽनवस्थितमनाः प्रत्यर्थवेदी चलत्- स्थूलाङ्घ्रिः परुषच्छविर्न सहनः स्तब्धाल्परोमोत्सुकः । लक्ष्यस्नायुसिराविरूक्षरदनः शीघ्रो विरूपेक्षणो दुर्मेधा विषमश्च कर्मसु गजो यः स स्मृतो वातिकः ॥ ३८ ॥ चण्डो नि[^२]र्भुण्डिताक्षस्तनुकररदनत्वङ्नखश्रोत्ररोम- ग्रीवागात्रापराङ्घ्रिर्बहुभुगरुणदृग् दुर्बलो बह्वलीकः । छायेच्छुर्द्वेष्टि घर्मं विसृजति न चिराद् दानमुत्तानवेदी हीयेतोच्चैः प्रहीणं श्रयति पुनरिभः पैत्तिको नातिशोभः ॥ ३९ ॥ हर्यक्षः सुमहाङ्गुलीकरशिरःकुम्भादिरीषत्प्रियो [^३]नातिक्रुद्ध्यति मन्दवह्निरभयो गम्भीरवेदी स्थिरः । [^१] 'आकुष्ठम् भृत' ग-पाठः । [^२] 'र्भ' ग-पाठः । [^३] 'नागः कुप्यति' ख-पाठः । अक्षोभ्यः सुहरो विलीनतरलो वीणादिगीतप्रियः पीनस्निग्धरदोऽतिमन्दगमनः कामी गजः श्लैष्मिकः[^१] ॥ ४० ॥ मध्वक्षिदन्तः समसुस्थिता[^२]ङ्गः शूरोऽकृशो भूरिमदः समाग्निः । अन्वर्थवेदी च सुचापवंशः समः प्रकृत्या भवति द्विपोऽयम् ॥ ४१ ॥ विकृतिं दोषदूष्याणां लक्षणानां फलाफलम् । तत्त्वतो नैव जानन्ति मुनयः किन्नु मानवाः ॥ ४२ ॥ नागानां वनवास एव विहितस्तस्याप्यलाभादसा- त्म्याकामाशनपानतश्च विषमाजीर्णादिभिर्भोजनैः । दुःस्थानेष्वटनादिभिश्च शयनाद् दोषाः समीरादिकाः कुप्यन्त्याशु शरीरमानसभवान् रोगांश्च कुर्वन्ति च ॥ ४३ ॥ मूत्रक्षरणतो नित्यं कोशो मत्तस्य पच्यते । गैरिकस्य पलेनास्य सदा साज्येन सेचनम् ॥ १४ ॥ आचूषणं चाक्षिनिमीलनं च घ्राणं तथा भूद्रुमखानिलानाम् । आलस्यमास्यान्तरशोषणं च कर्णाग्रयोः स्पन्दनमप्य[^३]रागः ॥ ४५ ॥ मुहुर्मुहुश्चैव विजृम्भणं च ध्यानं च पांसोः परिमर्षणं च । मूत्रारुणत्वं नयनारुणत्वं तृष्णाभिभूतस्य गजस्य चिह्नम् ॥ ४६ ॥ [^१] 'ष्मलः' ग-पाठः । [^२] 'राङ्गः' ग-पाठः । [^३] 'प्यरोगम्' ग-पाठः । व्रणाः सर्वे जलेनैव प्रायो रोहन्ति दन्तिनाम् । नश्यन्ति क्षुत्पिपासाद्याः पद्मयोनेरनुग्रहात् ॥ ४७ ॥ प्रायशः कृमिजा रोगा भवन्त्यङ्गप ! दन्तिनाम् । तस्मात् कृमिहराण्येव नित्यं देयानि दन्तिनाम् ॥ ४८ ॥ हिङ्ग्वष्टकं चूर्णराजं सप्तविंशतिगुग्गुलुम् । इत्यादीनि च चूर्णाणि दद्यात् तैलघृतानि च ॥ ४९ ॥ पाकलाख्यज्वरं मर्त्त्यज्वरोक्तैरेव लक्षणैः । लक्षयेन्मतिमांस्तस्मात् तदेव च चिकित्सितम् ॥ ५० ॥ ये ये भेदा मानुषेभ्यो गजानां ते ते प्रोक्ता दोषदूष्यादिकेषु । तस्मात् तज्ज्ञैर्व्याधिभेदं विदित्वा मर्त्यानामेवात्र कार्या चिकित्सा ॥ ५१ ॥ इति मातङ्गलीलायां गजरक्षणदिनर्तुचर्याधिकार एकादशः पटलः । अथ द्वादशः पटलः । नागाध्यक्षोऽस्तु धीमान् नरपतिसदृशो धार्मिकः स्वामिभक्तः शुद्धः सत्यप्रतिज्ञो व्यसनविरहितः संयताक्षो विनीतः । उत्साही दृष्टकर्मा प्रियवचनरतः सद्गुरोरात्तशास्त्रो दक्षो धीरः शरण्यो गदहरणचणो निर्भयः सर्ववेत्ता ॥ १ ॥ शिक्षाप्रक्रमदक्षमङ्कुशगदासञ्चारणप्रक्रिया- भेदज्ञं बलदेशकालनिपुणं दानक्रियादक्षिणम् । आरोहेष्ववरोहणेषु कुशलं शान्तं वयोमर्मणां ज्ञातारं मुनयो वदन्ति नृपतेराधोरणं दन्तिनाम् ॥ २ ॥ रेखावानपि युक्तिमांश्च बलवान् यन्ता त्रिधेत्यग्रिमो नागस्यैव तु वर्ततेऽनुगुणमत्रात्मेभयोर्मध्यमः । पाश्चात्यो निजबुद्धिशक्तिविभवेनैवेति ते हस्तिपाः कल्प्याश्चोत्तममध्यमाधमतया वर्ज्योऽत्र तेष्वन्तिमः ॥ ३ ॥ आरोहेष्ववरोहणेषु करिणां स्कन्धासनेष्वासनैः पाश्चात्येऽपि च चोदनासु वचसा पादाङ्कुशाभ्यामपि । वीथीमण्डलयानधावनविधौ व्यावर्तने धारणे प्रत्यर्थिद्विपयोधनेऽपि कुशलो यन्ता द्विषां दुर्जयः ॥ ४ ॥ वशे कुर्वन् व्यालानकलितमदानाशु मदयन् वितन्वन् मातङ्गान् जवनरहितानात्तरभसान् । निरीहानाहन्तुं विदधदधिकं घातनिपुणान् गजारोहे दक्षः क्षितिपतिजनानामभिमतः ॥ ५ ॥ मातङ्गास्त्रिविधास्त्रयः प्रणिधयस्तिस्रो गतिप्रक्रिया- स्त्रीणि प्रस्फुटमासनानि पुरतः पञ्चैव पश्चादपि । षड्भेदाङ्कुशचारणा गतिगता भेदाः पुनः पञ्चधा स्यादारोहणमष्टधा दशविधः प्रोक्तोऽवतारक्रमः ॥ ६ ॥ भद्रमन्दमृगभेदतस्त्रिधा जातिरत्र करिणां पुरोदिता । वक्ष्यते प्रणिधिपूर्वकं गतिप्रक्रियादिरधुना यथाक्रमम् ॥ ७ ॥ वाक्पादाङ्कुशचोदना प्रणिधिरित्युक्ता यतश्चाह तं त्रेधा तत्र तु वाक्प्रचोदनविधिस्तेषां तु यश्चा[^१]न्तिमः । [^१] 'आदिमः' इति स्यात् । तं विद्यादुपलालनं हि भयकोपादेरसिद्ध्यै तथा स्यात् प्रज्ञापनमन्यदत्र तु तृतीयं विद्धि सन्तर्जनम् ॥ ८ ॥ कर्मोपक्रमिकैश्च संस्कृतपदैः संशिक्षयेत् प्राकृतै- स्तत्तद्देशजभाषया च कलभं ज्ञातुं च कर्माणि तु । हुङ्कारद्वयमासितुं ग्रहणकर्मण्याशु तं गृह्ण गृ- ह्णेत्येवं प्रवदेदुपर्युपरि चैवं तत्करोत्क्षेपणे ॥ ९ ॥ तिष्ठ तिष्ठेति च स्थातुमेह्येह्यागमने तथा । गच्छ गच्छेति गमने बोधयेदेवमादिभिः ॥ १० ॥ पादौ ग्रैवेयके प्रोत्य च दृढनिहिताङ्गुष्ठपार्ष्णिप्रहारै- रूरुभ्यां गाढमाबध्य च सुदृढमतिः स्थाणुवत् संस्थितः सन् । हस्तेनादाय यन्ता सृणिमथ सुदृढं दक्षिणेनान्यहस्ते- नैवं तोत्रं च वेत्रादिकमवहितधीः प्रेरयेच्चारु नागम् ॥ ११ ॥ अङ्गुष्ठाभ्यां पुरः प्रेरितुमथ सुदृढं पीडयेदुन्नतास्यं कर्तुं तावुन्नतौ तावपि वदनमधो नेतुमप्यानतौ च । वामाङ्गुष्ठेन विध्येत् करिणमथ नयन् दक्षिणं पार्श्वमन्ये - नान्यं चाकर्षणार्थं गजमथ मतिमान् पार्ष्णियुग्मेन गाढम् ॥ गतयस्तु त्रिधा मन्दशीघ्रधावनभेदतः । प्राक्पश्चाद्वृत्ततिर्यग्व्यावर्त्तनैः [^१]पञ्चधा तथा ॥ १३ ॥ वंशकन्धरयोर्मध्यं ककुदं स्यात् तदग्रतः । क्रमात् त्रीण्यासनानि स्युर्मुख्यमध्याधमानि हि ॥ १४ ॥ एकः प्रसारितः पादस्तदन्यो नतजानुकः । पाश्चात्यमासनं ज्ञेयमेकं जानुगतं बुधैः ॥ १५ ॥ [^१] अस्य पञ्चविधत्वस्योद्देशक्रममुपेक्ष्यासनात् प्राङ् निरूपणं धर्मिप्रसङ्गानुरोधादिति भाति । वंशस्योभयतः प्रसारितपदं जानुद्वयाकुञ्चितं विद्यादानतजानुकासनमिदं तत्तूत्कटेनोत्कटम् । एकं तत्कटजानुकं तदपरं नम्रं हि कूर्मासनं विद्यात् संहतनम्रजानुयुगलं मण्डूकसज्ञं हि तत् ॥ १६ ॥ नागैरुद्धतकायसत्त्वविभवैस्तीक्ष्णप्रतापैर्जगद् व्यापन्नं नितरां समीक्ष्य कृपया स्कन्दार्थनाद्ब्रह्मणा । सृष्टः कश्चन पूरुषः स तु रुषा रक्तान्तदृग् [^१]दंष्ट्रया भात्युद्यन्मुकुटः कुशाङ्कितकरस्तेनाङ्कुशाख्योऽह्ययम् ॥ १७ ॥ वज्रार्धचन्द्रनखकैतककण्टकाभा- श्चत्वार एव सृणयो विहिता मुनीन्द्रैः । आविश्य तासु पुरुषः स्थितवानयं हि मत्तातिदुष्टगजसंयमनाय नित्यम् ॥ १८ ॥ विताने च विदुर्ग्रीवानिर्याणे मस्तकेऽपि च । अवग्रहे च जानीयात् षड्विधाङ्कुशचारणा ॥ १९ ॥ अत्र प्राग्गमने पुरो मुखमृजस्तोदो विधेयोऽनया पश्चान्नेतुमिहावकर्षणमथोर्ध्वं नेतुमुत्कर्षणम् । नेतुं चेभमधोऽवपीडनममुं सव्यं तु सव्येतरे भागे तोद इती[^२]तरापि च यथायोगं सृणेश्चारणा ॥ २० ॥ ईषत्स्पर्शनपीडनातिहननान्युत्क्षिप्य संपीडनं चोत्क्षिप्य प्रतिकर्षणं च पुनरुत्क्षिप्याधिकं भ्रामणम् । तत्रार्धाङ्गुल[^३]मात्रमग्नमुदितं पूर्वं क्रमात् पीडना- द्यर्धार्धाङ्गुलवर्धितं त्विति सृणेस्तोदक्रमो दर्शितः ॥ २१ ॥ [^१] 'ष्ट्रवान्' क-पाठः । [^२] 'रितोऽपि' ग-पाठः । [^३] 'मानम' ख-पाठः । 'त्रमानमु' ग-पाठः । माधूकपुष्पमधुकालवचाश्वगन्धा- बिल्वं पलाण्डुमरिचं च समं सुपिष्ट्वा[^*] । गोमूत्रकेण परिलेपितमङ्कुशाग्रे यस्तेन चोदित इभः स वशं प्रयाति ॥ २२ ॥ कोशातकीक्षा[^१]रकटुत्रया[^२]लसिद्धार्थका[^१]रुष्करचूर्णमेतत् । तिक्ताह्वसिन्धूत्थविलङ्गयुक्तं सृणिप्रलिप्तं गजवश्यमाहुः ॥ २३ ॥ शतपदीकृकलासशिरःशिलातुरगपित्तमृगाङ्गरुहैः कृतम् । भुजगकञ्चुकवृश्चिकसंयुतैः सृणिषु लेपमनेकपदर्पहृत् ॥ २४ ॥ पार्श्वयोरुभयोश्चैव निष्कोशद्वितयेऽपि च । पुच्छमूले गदाघातमिति पञ्चविधं विदुः ॥ २५ ॥ कर्णद्व्यङ्घ्रिचतुष्कास्यैः संप्लुत्या चैवमष्टधा । गजारोहोऽनुधावद्भिः पृष्ठतः सा तु संप्लुतिः ॥ २६ ॥ पुच्छपादचतुष्कास्यपार्श्वकर्णद्वयैर्गजात् । अवरोहणमित्येवं दशधा कीर्त्तितं बुधैः ॥ २७ ॥ इत्येवं पालकाप्यो मुनिरिभचरितं व्याकरोद्रोमपादा- यानन्दान्दोलितात्मा नृपतिरथ मुनिं पूजयन्नर्घ्यपाद्यैः । अध्यासामास पृथ्वीं चिरतरमभिरक्षोद्यतोऽलं दयावा- नस्तप्रत्यर्थिपृथ्वीपतिरखिलजगद्रक्षणे जागरूकः ॥ २८ ॥ रोमेति नाम पद्मस्य विख्यातं पूर्वसूरिभिः । तेनैवाङ्कितपादत्वाद् रोमपाद इति स्मृतः ॥ २९ ॥ [^१] 'क्षीर' ग-पाठः । [^२] 'याश्व' ग-पाठः । [^३] 'कारस्क' ग-पाठः । [^*] 'सुपिष्य' इति स्यात् । पालनाद् गजयूथस्य काप्यो गोत्रेण[^१] चेत्यतः । पालकाप्यस्त्वसावेवं दिव्योक्त्याभूत् तदाह्वयः ॥ ३० ॥ मुनीन्द्रोदितमातङ्गशास्त्रागाधार्णवान्मया । अल्पा मातङ्गलीलेति [^२]लब्धेयं शोध्यतां बुधैः ॥ इति नीलकण्ठकृतायां मातङ्गलीलायाम् आधोरणगुणाद्यधिकारो द्वादशः पटलः । मातङ्गलीला समाप्ता ।