Acquaintance with nāma names) and rūpa (characters ) is very important for identification of plants. Though their importance was recognised by ancient seers nāmarūpajñāna has developed recently as a part of Dravyagunavijñāna in which the subject of identification of plants is studied in all aspects e.g. ancient and medieval approach to characterize the plants by way of names and synonyms, pharmacognosy proper and discussion on drugs which are still unknown or used differently in different regions of the country.

Nāmarūpajñāna has been prescribed as a subject under the postgraduate course in Dravyaguna and is also a portion in undergraduate course in the subject. The present book is the premier publication on the subject and would serve as a guide for students, teachers and research scientists. नामरूपज्ञानम्

प्रियव्रतशर्मा

सत्यप्रिय प्रकाशन वाराणसी NA नामरूपज्ञानम् M

( नामनिरुत्त्यौषधिप्रकृतिनिरूपणम् )

A study on 150 plants ।

SATYA

०००

प्रियव्रतशर्मणा विरचितम्

the PTFE 74

0309

सत्य

प्रियं

श्रीमह

बाराणजी

सत्यप्रिय प्रकाशन SHAN

वाराणसी © सत्यप्रिय प्रकाशन सर्वाधिकार सुरक्षित

प्रथम करण २०००

मूल्य : रु० २५०/प्रकाशक

सत्यप्रिय प्रकाशन, ३९, गुरुधाम कॉलोनी, वाराणसी-२२१०१० ( भारत )

मुद्रक : महावीर प्रेस, भेलूपुर, वाराणसी NĀMARŪPAJÑĀNAM

19291 alion

A

( Characterization of medicinal plants based on etymological derivation of names and synonyms )

[ A study on 150 plants ]

0005 nodibe tari

देवतेमारती

विश्वनामध्ये याकरीत

408s: 80119

Priya Vrat Sharma

perftra:

THE yd berailduq

nsriestanq synqayis2

ynoloo meriburues Otorss-lesne16V (AIOMI)

vd botning

SATYAPRIYA PRAKASHAN

VARANASI MO Satyapriya Prakashan All rights reserved

stion lan

I etmalg 021 no (bul A

First edition 2000

Price: 250/smarc Jew-yht

Published by Satyapriya prakashan 39, Gurudham colony Varanasi-221010 (INDIA)

Printed by.

MAHBANA Mahavir Press AYTAC

Bhelupur, Varanasi इति

सेयं देवतेमास्तिस्रो देवता अनेनैव जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरोत् । —छान्दोग्य उपनिषद् ६.३.३

ओषधीर्नामरूपाभ्या जानते ह्यजपा वने । अविपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः ॥ योगविन्नामरूपज्ञस्तासां

तत्त्वविदुच्यते ।

- चरकसंहिता, सूत्र० १.१२०-२२

पाहारा

आसन् पव F THE FRIE TIPPET पुरोवाक्

नामरूपज्ञानं नाम द्रव्यगुणशास्त्रस्य नवोद्घाटितमङ्गं येनौषधीनां नामरूपे ज्ञायेते । चरकसंहितायां प्रागेव नामरूपज्ञानस्य महत्त्वं प्रतिपादितम्, यथा— 'योगविन्नामरूपज्ञस्तासां तत्त्वविदुच्यते' इति, 'औषधं ह्यनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः' इति च । एतेनौषधिविज्ञानस्य मुख्यं विभागद्वयं कृतम्–१. नामरूपज्ञानम् ( परिचयविज्ञानम् ), २. गुणकर्मज्ञानपुरःसरं प्रयोगज्ञानञ्चेति । पूर्वं द्रव्याणां परिचयो नामरूपज्ञानेन, ततस्तेषां गुणकर्मज्ञानमन्ततश्च प्रयोगज्ञानमित्येष क्रमः । द्रव्यज्ञानस्य प्रारम्भो नामरूपज्ञानाद् भवति, परिणतिश्च तत्प्रयोगे यतः प्रयोगावधिको ह्यायुर्वेदः स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणमातुरस्य विकारप्रशमनञ्चेति प्रयोजनद्वयसिद्धयर्थं वरीवर्त्ति ।

'नामरूपज्ञानम्' इति पदं त्रिधा व्युत्पाद्यते१. नाम च रूपञ्च, ते ज्ञायेतेऽनेनेति ।

२. नामभी रूपं ज्ञायतेऽनेनेति । अत्राभिधानं नाम रूपञ्चाभिधेयं, तयोर्वाच्यवाचकसंबन्धो लक्ष्यलक्षणसंबन्धो वा, यथोक्तं राजनिघण्टौ– 'आचक्ष्महे लक्षणलक्ष्यधारकं नामोच्चयं सर्वरुजापहारकम्' इति ।

३. नामरूपयोः सामञ्जस्यं ज्ञायतेऽनेनेति । ग्रन्थेऽस्मिन् द्वितीयां व्युत्पत्तिमाधृत्य नाम्नां पर्यायसहितानां निरुक्त्त्यौषधीनां स्वरूपं निरूपितम् । इह नामशब्देन मुख्यनाम पर्यायाश्च गृहीताः, रूपं तावत् स्वरूपमाकृतिः प्रकृतिश्च गुणधर्मात्मिका ।

प्राक्काले ओषधिवनस्पतयः सन्निकर्षादतीव परिचिता आसन्, अतस्तेषां विवरणं नापेक्षितमासीत्, तद्विहाय पर्यायमुखेन संक्षेपत एव · सङ्केतो विहितः । तैः पर्यायैः द्रव्याणामाकृतेः प्रकृतेश्च ज्ञानं भवति । तेष्वेव सार्थकान् संकलय्य सार्धशतौषधिवनस्पतीनां स्वरूपचित्रणमत्र प्रस्तुतम् । एतेनौषधिपरिचायकानां विशिष्टव्यञ्जनानां ज्ञानेन साकं शास्त्रकृतां शैलीविशेषस्याप्याभासो लप्स्यते । अभिनवोऽयं समारम्भो मनीषिणां मनांस्यपि मोदयिष्यति ।

एष उपक्रमो दिङ्गिर्देशमात्रः, अग्रे नूतनं नामरूपज्ञानात्मकमङ्गमिदं द्रव्यगुणशास्त्रस्य कालक्रमात् समुपबृंहितो भवितेत्याशासे ।

गुरुधाम, वाराणसी कृष्णजन्माष्टमी वि०सं० २०५६

प्रियव्रतशर्मा Introduction

In ancient and medieval times, there was no system of morphological description of plants as done nowadays. This object, however, was fulfilled by coining names and synonyms which indicated the salient features of plants. The main reason of not going into details in this regard has been the close contact with plants growing in the surroundings thus not necessitating other means of identification. In those days, plants were like family members participating with the people mutually on occasions of joy and grief. Sensitiveness and emotional attachment can be imagined by plant's longing (dohada) for a particular substance of gesture of woman for blossoming.

Nāma (name) and rūpa (form) are linked with each other like word and its meaning in order to distinguish objects. In recent times, 'Nāmarūpajñāna' has been designated as a distinct branch of Dravyaguṇavijñāna[^1]. The word 'nāmarūpajñāna' may be interpreted in three ways1. That by which names and forms (of substances) are known. (नामरूपे ज्ञायतेऽनेनेति)

[^1]. See P.V. Sharma: Dravyguṇavijñāna, Vol. I. 2. That which imparts knowledge of the forms of substances on the basis of names. ( नामभी रूपं ज्ञायतेऽनेनेति )

3. That which deals with proper correlation of names and forms so that the entity can be identified correctly. (नामरूपयोः सामञ्जस्यं ज्ञायतेऽनेनेति )

In the present book, the second one has been followed which deals with characterization of medicinal plants on the basis of etymological derivation of names and synonyms.

'Nāma'[^1] denotes basonyms (mukhya nāma) as well as synonyms (paryāyas ). 'Rūpa' is specific character (svarūpa or prakṛti) which includes morphology (ākṛti) as well as properties and actions (guṇadharma ). Study of nāma and rūpa together of medicinal plants constitute the branch known as pharmacognosy which deals with cognition (identification) of medicinal plants.

[^1]. Nirukta defines 'nāma' as that which predominates in sattva (सत्वप्रधानानि नामानि ). Durga interprets 'sattva' as 'existence of gender and number. He further quotes from Bṛhaddevatā (1.42) as follows'शब्देनोच्चारितेनेह येन द्रव्यं प्रतीयते । तदक्षरविधौ युक्तं नामेत्याहुर्मनीषिणः ॥'

('Nāma' is defined by the learned as the word which on being pronounced suggests some entity and is also used in alphabets. )

--Durga on Nirukta 1.1. The third one deals with discussion on plants and drugs used by the same name differently in different regions. Correlation of name and form is very important as without this one can not identify the plant even if seeing it (अनामविन् मोहमुपैति वैद्यो न वेत्ति पश्यन्नपि भेषजानि-ध० ) ।

Names and synonyms are assigned to plants on the following seven bases according to Rājanighaṅṭu as follows[^1]—

1. Rūḍhi ( traditional usage ) 2. Prabhāva ( effect ) 3. Deśyokti ( habitat ) 4. Lāñchana ( morphological characters ) 5. Upamā ( simile ) 6. Vīrya ( potency ) 7. Itarāhvaya ( names prevalent in other regions or due to other factors )[^2]

Dhanvantari nighaṇṭu says-names, one or many. are assigned to plants according to habitat, form, colour, potency, taste, effect etc.[^3]

The use of synonyms can be traced back to Vedic Nighaṇṭu which mentions a number of syno

१. नामानि क्वचिदिह रूढितः प्रभावाद् देश्योक्त्या क्वचिदिह लाञ्छनोपमाभ्याम् । वीर्येण क्वचिदितराह्वयादिदेशाद् द्रव्याणामिह सप्तधोदितानि ॥ २See P.V. Sharma : Dravyguṇavijñāna, Vol. I, pp. 19-21. 3. एकं तु नाम प्रथितं बहूनामेकस्य नामानि तथा बहूनि । द्रव्यस्य जात्याकृतिवर्णवीर्यरसप्रभावादिगुणैर्भवन्ति ॥ ध० nyms for a single item. on the other hand, there are instances where a single synonym is applied to different entities. They are called naighaṇṭuka and aikapadika respectively.

Ancients were keen observers of Nature and coined exact synonyms to designate specific characters of plants. For instance, the name 'karbudāra' for kāñcanāra coined by Caraka suggests the variegated character of one of the petals (कर्बुरं चित्रितं दलमस्य) on which the Latin name Bauhinia variegata is based.

As synonyms were the only tools for describing the plants the process was continuous and new synonyms were coined from time to time. This is evident from going through different texts in historical perspective. Some instances are given here. For harītaki, abhayā and pathyā are used as synonyms by Caraka while cetakī and prāṇadā are seen only in Aṣṭāṅgahṛdaya not in other two great saṃhitās which proves their later development. Similarly. 'kāśmīrajanmā' for kuṅkuma is used in Aṣṭāṅgahṛdaya first which indicates the cultivation of saffron in Kashmir by that time.

The process continued further in medieval period and apart from addition of new drugs and plants new synonyms were coined to indicate the particular characters observed during that period. The synonym 'goharitakī' for bilva found in Kaiyadevanighāṇtu indicates its prevalent use in veterinary practice. Many synonyms indicate the original source of plants while some are reminiscent of the place of their trade or commercial transaction. Kāśmīraka, kairāta, drāviḍī, malayaja and mādrī indicate the place of origin of kuṅkuma, kirātatikta, elā, candana and ativișā respectively, Bāhlīka, in ancient times, was an important centre of world trade being situated at the crossroads of all the trade routes. Both hiṅgu and kuṅkuma are denoted by 'bāhlīka'. The synonyms 'paṇya' and 'klītakikā' indicate that the products designated by them were articles of trade and were displayed in markets. Plant products were also exported to other countries by land or sea routes. The synonyms like dharmapattana and kollaka (marica ), koraṅgī (ela), kakkola[^1]etc. indicate the places of commercial transaction by sea-route.

Thus synonyms served the purpose well for which they were coined e.g. indicating specific characters of plants which helped their proper identification. Caraka used the synonyms strictly for a single item which did not denote any other entity leading to confusion. But in course of time, by the medieval period, a large number of synonyms accumulated which denoted more than one plant and thus lost accuracy. For example, samaṅgā and mañjiṣṭhā are enumerated separately in different mahākaṣāyas in Carakasaṃhita ( samaṅgā in 5,31 while mañjiṣṭhā in

[^1]. 'Kakkola' or 'Takkola' is a place in Cambodia. The name 'śrīkākulam' seems to be derived from 'kakkola'. 8,16,39). Suśruta also reads them together separately. (see U. 40.69). but later on nighaṇṭus confused the issue by making them synonymous. Similar is the case of 'amṛtā' which originally denoted guḍūcī but gradually was extended to harītakī and āmalakī also by Dhanvantarinighaṇṭu and Rajanighaṇṭu respectively. 'Amṛtādvaya' of suśrutasaṃhitā is interpreted as guḍūci and harītaki by Ḍalhaṇa. Similar is the case of 'vijayā' which initially meant harītakī but later on bhaṅgā and many other plants. In such cases, the correct identity-could be decided only by the context and the physician's wisdom. Thus irrational coining of inaccurate synonyms confused the issue of identification rather than solving it which further resulted in creating a group of so-called controversial plants.

In this situation, two-pronged strategy has to be adopted-1. In modern times, when plant is described in detail botanically, dependance on synonyms is almost over. Thus in order to restore accuracy and to establish global uniformity only the basonyms should be used parallel to the Latin names scraping all synonyms which became superfluous as they are not required for identification of plants now.

2. One has to be selective and cautious and choose only those synonyms which are meaningful and significant for identification. In the present book, the second strategy has been adopted and an effort has been made to reconstruct the images of plants designed long ago on the basis of etymological derivation of names and synonyms. This would illustrate how keenly sages and authors observed the plants and left hints for future generation to identify them correctly in terms of names, forms, properties and actions. This presentation is based on study of one hundred and fifty medicinal plant covered by twenty nighaṇṭus and other texts. In this way, other plants may also be studied.

Erudite scholars of Vyākaraṇa may find, on strict sctrutiny, some discrepancy here and there but I may clarify that my emphasis has been more on extracting relevant ideas hidden in words rather than undergoing technical process of verbal refinement. Thus I have been nearer to Nirukta (system of etymological derivations) than Vyākaraṇa (grammar) which emphasises on process of refinement of words. In fact, their proper integration is needed as Vyākaraṇa itself is not complete unless supported by Nirukta[^1].

Word is pregnant with numerous ideas and it is upto the analyst how much meaning he derives

[^1]. तस्मात् स्वतन्त्रमेवेदं विद्यास्थानमर्थनिर्वचनम्, व्याकरणं तु लक्षणप्रधानमिति विशेषः ।........ .....तस्मादपरिसमाप्तमेव व्याकरणं यावन्निरुक्तं नाधिगतमिति ।

-दुर्गवृत्ति, निरुक्त १.१५. therefrom. Bhartṛhari is right in saying that śabda (word) is eternal and immutable Brahman from Whom the creation is evolved in form of ideas (artha ).[^1]

Nāmarūpajñāna is prescribed as a subject under. postgraduate course of Dravyaguṇa by Central Council of Indian Medicine. This book is presented as a premier publication on the subject which has been designed to serve as a guide for this. In fact, it covers one of the three aspects of the subject, the other two being pharmacognosy proper and discussion on drugs.[^2] This would also be helpful to undergraduate students who have to study this topic under the curriculum of Dravyaguṇa. Besides, it would serve as a guide to teachers, research workers and all those involved in study of medicinal plants.

I am thankful to Dr. Ravi Vrat Sharma of Satyapriya Prakashan for accepting this as their inaugural publication. I hope, the prakashan would bring out many more standard books in future.

Gurudham, Varanasi Gandhi-Jayanti, 1999

P.V.Sharma

[^1]. अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः ॥ -वाक्यपदीयम्

[^2]. For this see my Dravyaguṇavijñāna, Vol. V. प्रकाशकीय वक्तव्य

सम्प्रति विश्वविद्यालयों के पाठ्यक्रम में पुस्तकों की बाढ़ सी आ गयी है किन्तु अभी भी मानक ग्रन्थों के प्रकाशन की अपेक्षा पूरी नहीं हुई हैं । भारतीय ज्ञान-विज्ञान एवं समाजशास्त्र के क्षेत्रों में उच्च कोटि के प्रामाणिक एवं मौलिक ग्रन्थों को प्रकाशित करने के उद्देश्य से सत्यप्रिय प्रकाशन की स्थापना की गयी है। इसके मूल में परमपूज्य बड़े बाबू जी ( स्व० पं० सत्यव्रत शर्मा ) एवं पिताजी ( आचार्य प्रियव्रत शर्मा ) का आर्शीवाद निहित है जिसके सम्बल से ही सत्यप्रिय प्रकाशन अपने लक्ष्य के चरमोत्कर्ष को प्राप्त कर सकेगा ।

आयुर्वेद एक प्राचीनतम जीवन-विज्ञान है जिसे महर्षियों ने अपने अलौकिक ज्ञान से संहिताओं के द्वारा समृद्ध किया है। परवर्त्ती काल में भी अनेक ग्रन्थों की रचना हुई । आधुनिक काल में इस प्राचीन विज्ञान के रहस्यों को उपयुक्त भाषा में अभिव्यक्त करना आवश्यक है जिससे यह सर्वसुलभ हो सके और इसका भी संकेत मिल सके कि उन निष्कर्षों तक पहुँचने के लिए प्राचीन आचार्यों ने क्या पद्धति अपनायी थी ।

प्रस्तुत ग्रन्थ 'नामरूपज्ञानम्' इसी दिशा में नवीनतम और सर्वप्रथम मौलिक रचना है। आधुनिक काल में वनस्पतियों के परिचय का विज्ञान अत्यन्त समृद्ध है किन्तु आयुर्वेद के आचार्यों ने इस समस्या का समाधान कैसे किया था और विभिन्न नामों और पर्यायों की रचना करके वनस्पतियों का स्वरूप कैसे प्रस्तुत किया था इसकी जानकारी इससे मिलेगी । आशा है, यह ग्रन्थ आयुर्वेद एवं वनस्पतिशास्त्र के अध्यापकों, विद्यार्थियों एवं शोधछात्रों के लिए उपयोगी एवं मार्गदर्शक सिद्ध होगा । सत्यप्रिय प्रकाशन के उद्घाटन के लिए पूज्य पिताजी ने अपनी यह अमूल्य कृति मुझे प्रदान की इसके लिए मैं सादर आभारी हूँ। महावीर प्रेस को भी धन्यवाद देता हूँ जिन्होंने इस ग्रन्थ को अल्प समय में एवं सुरुचिपूर्ण ढंग से मुद्रित किया ।

सत्यप्रिय प्रकाशन ३९, गुरुधाम कॉलोनी, वाराणसी-२२१०१०

(डॉ० ) रविव्रत शर्मा संक्षेप संकेत १.अ० अष्टाङ्गनिघण्टुः ( वाहटकृत: ) २. अ०को० अमरकोषः ३. अ०म० अभिधानमञ्जरी ( भिषगार्यकृता ) ४. अ०हृ० अष्टाङ्गहृदयम् ५. कै० कैयदेवनिघण्टुः ६. च० चरकसंहिता ७. जै०उ० जैमिनीय उपनिषद् ८. ड० डल्हण: (सुश्रुतसंहिताया व्याख्याकारः ) ९. द्र० द्रव्यगुणविज्ञान ( प्रियव्रतशर्माकृत ), भाग २ १०. ध० धन्वन्तरिनिघण्टुः ११. नि० निघण्टुशेष: ( हेमचन्द्राचार्यकृतः ) १२. प० पर्यायरत्नमाला ( माधवकृता ) १३. प्रि० प्रियनिघण्टुः ( प्रियव्रतशर्मकृत: ) १४. भा० भावप्रकाशनिघण्टुः १५. म०नि० मदनादिनिघण्टुः ( चन्द्रनन्दनकृतः ) १६. म०पा० मदनपालनिघण्टुः १७. रा० राजनिघण्टुः १८. श० शब्दचन्द्रिका १९. सि० सिद्धसारनिघण्टुः ( रविगुप्तकृतः ) २०. सु० सुश्रुतसंहिता २१. सो० सोढलनिघण्टुः विषय-सूची पृष्ठ १.अक्षोटः          १ २. अगस्त्यः       २ ३. अगुरु          ४ ४. अग्निमन्थः    ५ ५. अङ्कोटः       ६ ६. अजमोदा     ८ ७. अतसी        ९ ८. अतिबला     १० ९. अतिविषा     ११ १०. अपमार्ग:    १२ ११. अम्लिका    १३ १२. अरलुः       १४ १३. अर्क:         १५ १४. अर्जुनः        १६ १५. अशोकः      १७ १६. अश्वगन्धा     १८ १७. अश्वत्थः       २० १८. असनः        २१ १९. अस्थिसंहारी  २३ २०. आमलकी  २३ २१. आम्रः       २५ २२. आरग्वधः  २७ २३. इक्षुः      २८ २४. इङ्गुदः   ३०

पृष्ठ

२५. इन्द्रवारुणी      ३१. २६. उदुम्बरः         ३२ २७. एरण्ड:           ३४ २८. एला               ३५ २९. कटुका           ३६ ३०. कण्टकारी       ३८ ३१. कदली            ३९ ३२. कपिकच्छू:       ४१ ३३. कपित्थः           ४२ ३४. कमलम्          ४४ ३५. कम्पिल्लः        ४५ ३६. करञ्जः             ४७ ३७. करमर्दः           ४८ ३८. करवीरः           ४९ ३९. करीर:              ४९ ४०. कर्चूर:               ५१ ४१. कर्पूरः               ५२ ४२. कलिहारी           ५३ ४३. काकोदुम्बरिका   ५४ ४४. कार्पासी             ५५ ४५. कालाजाजी         ५६ ४६. काशः                ५७ ४७. किरातः              ५८ ४८. कुङ्कुमम्          ५९ ४९.

कुटज:

५०. कुशः ५१. कुसुम्भः

५२. कूष्माण्डम् ५३. कृष्णजीरकः ५४. केतकः ५५. कोकिलाक्षः

५६. कोशाम्रः

५७. खदिर:

५८. खर्जूरी

५९. गम्भारी

६०. गुग्गुलुः ६१. गुञ्जा ६२. गुडूची ६३. गोक्षुरः ६४. चक्रमर्दः

६५. चन्दनम् ६६. चाङ्गेरी ६७. चित्रक:

६८. चुक्रिका

६९. जम्बू:

७०. जाती ७१. जीरक: ७२. जीवन्ती

७३. ज्योतिष्मती

७४. तण्डुलीयः ७५. ताल:

७६. तिनिश:

७७. तुम्बुरुः

६०

६२

६२

Most wise wgg m,,

६३

६४

६५

६६

६७

६८

७०

७१

७२

७३

७५

७७

७८

८०

° F F S X Is , v s

८१

८२

८३

८४

८५

८६

८७

८८

८९

९०

९२

९३

- XV

७८. तुलसी

७९. त्रिवृत्

९४

९५

९७

९८

१००.

१०१

१०२

१०४

१०५

१०६

१०८

१०९

१११

११२

११३

११४

११५

११६

११८

११९

१२१

१२२

१२३

१२५

१२६

१२९

१३०

१०५. पुनर्नवा

१३१

१०६. पृश्निपर्णी with १३३

८०. त्वक् ८१. दन्ती

८२. दाडिमः

८३. दारुहरिद्रा

८४. दूर्वा

८५. देवदाली

८६. द्राक्षा

८७. धत्तूरः

८८. धन्वनः

८९. धन्वयासः

९०. धवः

धातकी

९१.

९२. धान्यकम्

९३. नागकेशरः

९४. नारिकेलः

९५. निम्बः

९६. निर्गुण्डी

९७. नीलिनी

९८. पतङ्गम्

९९. पद्मकम्

१००. पलाश:

१०१. पाटला

१०२. पाठा १०३. पिप्पली

१०४. पीलः १०७. प्रियाल:

१०८. बकुल:

१०९. बला

११०. बाकुची

१११. बिभीतकः

११२. बिम्बी

११३. बिल्वः

११४. भल्लातकः

११५. मञ्जिष्ठा

११६. मदनः

११७. मधूक:

११८. मरिचम्

११९. मांसी

१२०. मुण्डी

१२१. मुष्ककः

१२२. मुस्तकम्

१२३. मेथिका

१२४. रसोन:

१२५. राजिका

१२६. रोहीतक:

१२७. लज्जालुः

१२८. वंश:

- XVI

१३४

१३६

१३७

१३८

१३९

१४१

१४२

१४४

१४६

१४७

१४९

१५१

१५३

१५४

१५५

१५७

१५८

१५९

१६०

१६२

१६३

१६५

१२९. वचा

१३०. वटः

१३१. वासकः

१३२. विकङ्कतः

१३३. विङङ्गः

१३४. विदारी

१३५. शटी

१३६. शतपुष्पा

१३७. शतावरी

१३८. शल्लकी

१३९. शाक:

१४०. शालपर्णी

१४१. शाल्मली

१४२. शिग्रुः

१४३. शुण्ठी

१४४. श्योनाकः

१४५. श्लेष्मातकः

१४६. सप्तपर्ण:

१४७. सारिवा

१४८. स्नुही

१४९. हरिद्रा

१५०. हरीतकी

परिशिष्टम्

१६६

१६८

१६९

१७१

१७२

१७३

१७५

१७६

१७७

१७९

१८०

१८१

१८२

१८३

१८५

१८७

१८८

१९०

१९१

१९३

१९५

१९६

२०० नामरूपज्ञानम्

प्रणम्य मातापितरौ गुरून् भक्त्याऽभिवन्द्य च ।
नामरूपपरिज्ञानं द्रव्याणां क्रियते नवम् ॥

१. <entry>अक्षोट:</entry> Akṣota

१. अक्षोट: (भा० ) – अक्षस्येवोटाः पर्णान्यस्य; अक्ष्णोति व्याप्नोति गिरिप्रदेशं संघाते च, 'अक्षू व्याप्तौ संघाते च' ।

२. कर्परालः (अ०) – कर्परवत् फलावरणत्वात्; कर्परं कपालमलति भूषयतीति मस्तिष्कः, तद्वन्मज्जाऽस्य । 'कन्दरालः ' (रा०नि०) इति पाठे-कन्दराबहुले गिरिप्रदेशे जातः ।

३. कीरेष्ट: (अ० ) – स्वादुमज्जत्वात् ।

४. गुडाश्रयः (अ०) - गुडवत् स्वादुराश्रयो मज्जभागोऽस्य । गुडाशय: ( रा०नि० ) इति पाठे स एवार्थः । निघण्टुशेषः 'गुहाश्रयः' इति पठति-गुहायामाश्रयोऽस्येति ।

५. पर्वतीयः (अ० ) – पर्वते भवः ।

६. पर्वतपीलुः (अ० को०) – पर्वते जातः पीलुसदृशफलः ।

७. पृथुच्छदः (अ०) - पृथवो महान्तश्छदाः पर्णान्यस्य । 'बृहच्छदः' ( रा०नि० ) इति पाठे स एवार्थः ।

८. फलस्नेहः (अ०) –फले स्नेहोऽस्य ।

९. वृत्तफल: (कै०) – वृत्ताकारं फलमस्य ।

१०. स्वादुमज्जा (अ०) – मधुरः फलमज्जाऽस्य ।

The tree ( Juglans regia Linn. ) grows commonly in mountainous region (parvatīya ). It has broad leaves (prthucchada) like those of bibīhtaka ( akṣoṭa ); fruits round ( vrttaphala ) with sweet marrow (svādumajjā) and brain-like ( karparāla ) oily kernel (phalasneha ), scalpy covering ( karparāla ) and much sought after by parrots (kīreṣṭa ).

Specific characters

1. Habitat—mountainous region, 2. Leaves —broad, like those of bibīhtaka. 3. Fruits—round, with sweet and brain-like oily kernel. 4. Action —on doctrine of signature, it is regarded as strengthening of brain.

२. <entry>अगस्त्यः</entry>Agastya

१. अगस्त्यः (भा०) -न गच्छति रात्रौ नक्तान्धत्वादित्यगः, अगत्वं स्त्यायति स्तभ्नोतीत्यगस्त्यः ।

अगस्तिरिति पक्षे-अगमस्यतीति ।

ऋषिरिति पक्षे-अगं विन्ध्यं स्त्यायति स्तभ्नोतीति ।

२. कुम्भयोनिः (कै०) – कुम्भजः, अगस्त्यः ।

३. दीर्घफलक: (रा०) दीर्घानि फलान्यस्य ।

४. मुनिद्रुमः (भा०) - अगस्त्यनामकत्वात् ।

५. मुनिपुष्पः (भा०) – अगस्त्योदयकाले पुष्पितत्वात् ।

६. रक्तपुष्पः (प०) - रक्तं पुष्पमस्य ।

७. वक्रपुष्पः (रा०) –वक्रं पुष्पमस्य । ८. वङ्गसेनः (भा० ) – वङ्गदेशे बाहुल्येन जायमानः । निघण्टुशेषः 'बहुसेन:' पठति, बहुफलत्वात् ।

९. व्रणारिः (रा०)—व्रणनाशकः ।

१०. शीघ्रपुष्पः (रा० ) – शीघ्रं पुष्प्यति ।

The plant (Sesbania grandiflora (Linn.) Pers.) is known as Agastya or Agasti because it blossems at the time when the star Agastya appears in sky (in autumn season) and also eliminates toxins. It bears flowers fastly (śīghrapuṣpa ) which are curved (vakrapuṣpa); in one of the varieties they are red (raktapuṣpa). Fruits are long (dīrghaphalaka ). It is useful in wounds (vraṇāri ). It flowers rapidly (śīghrapuṣpa).

Priyanighantu adds two synonyms-śiṃśapāpatraka (having leaves like those of śiṃśapă) and ardhendupuṣpaka (having flowers of semi-lunar shape).

Specific characters

1. Flowers-curved, characteristic of papillionatae, opening in autumn. 2. Fruits-long. 3. Actions-antitoxic and wound-healing. ३.<entry>अगुरु</entry> Aguru

१. अगुरु (भा०) –न गुरु यस्मात्तदगुरु ( काष्ठम् ); गुरुत्त्वेऽपि धूमरूपेणोत्पततीति प्रकृत्या न गुरु अगुरु ( लघु ), कर्मणाऽपि लघु । 'अगरुः' इति पाठे 'अगे पर्वते रोहति' इति, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ,-'अगे रोहति सोऽगरुः' इति ।

२. अनार्यकम् (भा०) - अनार्ये किरातदेशे जायमानः ।

३. कृमिजम् (भा०) कृमिभिर्जातम् ।

३ (क) कृमिजग्धम्-कृमिभिर्भक्षितं सज्जायते ।

४. जोङ्गकः (अ०) –जोङ्कके गिरौ भवः ।

५. धूपवासम् (सो०) --धूपो वासनार्थमस्य; धूपे वासः सुगन्धोऽस्येति वा ।

६. प्रवरम् (भा०) - प्रकर्षेण व्रियते इति, श्रेष्ठमित्यर्थः ।

७. योगजम् (भा०) -योगात् क्रिमिसंयोगाज्जातम् ।

८. राजार्हम् (भा०) – राजानर्महति ।

९. लघु (सो०) - अगुरुत्वात् ।

१०. लोहम् (भा०) – लोहवत् कृष्णं गुरु च; यदुक्तं प्रियनिघण्टौ'कृमिजं कृमिभिर्जातमगे रोहति सोऽ गरुः । किरातदेशजोऽनार्यो लोहं कृष्णगुरुत्वतः ॥' इति । 'लोहनामा' (भा०) इत्यस्यापि स एवार्थः ।

११. वंशिकम् (भा०)–वमति उद्गिरति सुगन्धम्, 'टुवम उद्गिरणे; ' अथवा उश्यते इष्यते जनैः, 'वश कान्तौ'; अथवा वंश इव बहुविस्तारत्वात् ।

१२. वर्णप्रसादनम् (सो०)-वर्णं प्रसादयति विकारानपाकृत्येति । १३. विश्वधूपकम् (ध०) – विश्वं धूपयतीति; कैयदेवः 'विश्वरूपकम्' इति पठति— 'विश्वं रूपयतीति' ।

१४. शीतशमनः (अ०) – उष्णत्वाच्छीतं शमयति; चरकेऽपि शीतप्रशमने ऽगुर्वादिगणे पठ्यते ।

१५. शृङ्गजम् (प०) – पर्वत शृङ्गे जायमानम् ।

१६. सुगन्धि (सो०) – शोभनो गन्धोऽस्य ।

Aguru ( Aquilaria agallocha Roxb.) grows in hilly regions ( śrṅgaja ) of anāryadeśa ( anāryakamNorth-East ). The aromatic (sugandhi ) part which is heavy and black like iron (loha) is formed by infestation (yogaja ) of a type of fungus ( kṛmija, kṛmijagdha ) which is a valuable ( rājārha ) incense and perfume (dhūpavāsa), also used as cosmetic ( varṇaprasādana ) and cold-allaying substance ( śītaśamana ).

Specific characters

1. Habitat—hilly regions of North-East. 2. Wood—black, aromatic. 3. Uses —cold-allaying; used as incense, perfume and cosmetic.

४. <entry>अग्निमन्थः</entry> Agnimantha

१. अग्निमन्थः (भा०) - अग्निं मथ्नाति, दीपनत्वात् ।

२. अग्निमथन: (भा०) – अग्निर्मथ्यतेऽनेनारणिरूपेण ।

३. अरणिकः (ध०) - अरणिरूपेण प्रयुज्यमानः ।

४. केतुः (घ०) — पताकेव पुष्पमञ्जरी । ५. गणिकारिका (भा०) –गणे समूहे भवा प्रसरन्ती च । ६. जया (भा०) – जयति रोगान् । ७. जयन्ती (भा० ) - रोगान् जयन्ती । ८. तर्कारी (भा०) – लौकिकी संज्ञा । ९. नादेयी (भा०) – नद्यां भवा । १०. वैजयन्तिका (भा०)–पताकेव ।

Agnimantha ( Premna mucronata Roxb. ) grows on river sides (nădeyī) and is of gregarious nature ( gaṇikarikā ). It has inflorescence projecting like banner ( ketu, vaijayantī ). Its sticks were used to produce fire by rubbing together (agnimathana, araṇī) in sacrifices.It conquers many diseases ( jayā, jayantī ) and stimulates digestive fire (agnimantha ).

Specific characters

1. Habitat—on river sides. 2. Inflorescence-Projecting like banner. 3. Action — stimulates digestive fire.

५.<entry> अङ्कोट:</entry> Aṅkoṭa

१. अङ्कोट: (भा०) –अङ्के गात्रे कोट: कैटिल्यमस्य । अङ्क्यते लक्ष्यते कीलकैरिति वल्लभगणिः निघण्टुशेषे ।

२. अङ्कोल: (ल्ल:) (भा०)–अङ्क्यते लक्ष्यते कीलकैरिति ।

३. कोटरी (रा०) –गात्रे कोटरवान् ।

४. गन्धपुष्पः (ध०) - सुगन्धीनि पुष्पाण्यस्य । ५. गुप्तस्नेहः (रा० ) – बीजे स्नेहस्य रक्षितत्वात् ।

६. गूढमल्लिका (रा०) – मल्लिकावत्पुष्पत्वात् । कैयदेवः 'रूढमल्लिका' इति, तथापि स एवार्थः ।

७. ताम्रफलः (ध० ) – ताम्रवर्णानि फलान्यस्य ।

८. दीर्घकीलः (भा०) - दीर्घाणि कीलानि कीलवत् कण्टकान्यस्य ।

९. निकोचकः (ध०) – गात्रे कौटिल्यात्, 'कुञ्च कौटिल्याल्पीभावयोः' ।

१०. पीतसार: (ध०) – पीतवर्णः सारो ऽस्य ।

११. मदन: (रा०) – मदनवत् कण्टकित्वात् ।

१२. रेची (ध०)– रेचकत्वात् ।

१३. लम्बकर्ण: (रा०) – लम्बकर्णवत् पत्राण्यस्य ।

Aṅkoṭa ( Alangium salvifolium ( Linn. f. ) Wang. ) is characterised by curved branches (aṅkoṭa, nikocaka ), cavities ( koṭarī ) and long spines (dīrghakīla). It has yellowish heart-wood (pītasāra ), long ear-shaped leaves ( lambakarṇa ); white, fragrant flowers like those of jasmine (gūḍhamallikā, gandhapuṣpa), coppery fruits ( tāmraphala ) and oily seeds ( guptasneha ). It exerts purgative action ( recī ).

Specific characters

1. Branches-curved and armed with long spines. 2. Heart-wood-yellowish. 3. Leaves —ear-shaped, long. 4. Flowers — white, fragrant, jasmine-like. 5. Fruits-coppery, with oily seeds. 6. Acts as purgative. ६.<entry>अजमोदा</entry> Ajamodā

१. अजमोदा (भा०) - अजं मोदयति, तेन भक्ष्यमाणत्वात्; अजस्य मोदो गन्धोऽस्त्यस्या इति वा ।

२. उग्रगन्धिका (रा०) –उग्रः गन्धोऽस्या इति ।

३. कारवी (भा०)–केन जलेन रौति करवः मयूरः, तस्येयं कारवी ।

४. कृमिनाशिनी (कै०) – कृमीन् नाशयतीति ।

५. खराश्वा (भा०) – खरैश्यते इति । 'खराह्वा' इति च पाठः, खरगन्धित्वात्तन्नामधेया ।

६. गन्धदला (रा०) – गन्धयुतानि दलान्यस्य ।

७. दीप्यकः (भा०) - अग्निदीपनी ।

८. मायूरः (भा० ) – मीनाति हिनस्ति रोगमग्निमान्द्यं वा 'मीञ् हिंसायाम्' ।

९. लोचमस्तका (भा०) –लोचो दर्शनीयो भासमानो च मस्तकोऽस्य 'लोच दर्शने', 'लोचॄ भासने' वा । अथवा,लुच्यते मस्तको ऽस्य ।

१०. शिखिमोदा (रा०) - मयूरं मोदयति, तेनाद्यमानत्वात् ।

११. हस्तिमयूरिका (ध०) – हस्तिनां रोगहरी ।

Ajamodā (Trachyspermum roxburghianum (DC. ) Craib. ) has intense smell (ugragandhikā ) like that of goat ( ajamodā ) and ass ( kharāhvā ); besides fruits, leaves also are aromatic (gandhadalā). Fruits are on the top which is collected ( locamastakā ). It stimulates digestive fire ( dīpyaka ) and is useful in many disorders (māyūra) including worms (kṛmināśinī) and diseases of elephants ( hastimayūrika ).

Specific characters

1. Plant—aromatic, smells like goat and ass. 2. Actions— digestive, anthelmintic and useful in diseases of elephants.

७. <entry>अतसी</entry> Atasī

१. अतसी (भा०) - अतति सततं गमयति, वातव्याधिप्रतिषेधेन ।

२. उमा (भा० ) – शक्तिशालिनी ।

३. क्षुमा (भा०) – क्षौतीति क्षुः नासा, तया मीयते पुष्पंमस्याः ।

४. तैलफला (ध० ) – बीजं तैलवत् ।

५. नीलपुष्पी (भा०) - नीलानि पुष्पाणि सन्त्यस्याः ।

६. वल्कला (ध०) – सूत्रमयः काण्डः ।

Atasī (Linum usitatissimum Linn.) has blue flowers ( nīlapuspī ) shaped like nose ( kṣumā ) and oily seeds (tailaphala). The stem 'has fibres (valkalā) which are the source of linen ( kṣauma ). It is also a potent remedy (umā ) for vātika disorders (atasī ).

Specific characters

1. Stem-fibrous, fibres used for making linen. 2. Flowers — blue, nose-shaped. 3. Seeds - oily. 4. Action — alleviates vātika diseases. ८. <entry>अतिबला</entry>Atibalā

१. अतिबला (भा०) - अतिशयितं बलमस्याः, अथवा बलामतिक्रान्ता, बलापेक्षया प्रकृष्टबलवर्धनीत्यर्थः ।

२. ऋष्यप्रोक्ता (भा० ) – ऋष्यैः मृगैः स्तुता, वने जायमानत्वात् । 'ऋष्यगन्धा' इति क्वचित् पाठः ।

३. कङ्कतिका (भा०) – कङ्कतिकाकारदन्तुरफला ।

४. पीतपुष्पिका (भा०) – पीतानि पुष्पाण्यस्याः ।

५. पेटारिका (प्रि०)– पेटारीसदृशफला । वंगदेशे प्रसिद्धं नाम ।

६. वर्षपुष्पिका (नि०) – वर्षाकाले पुष्पितत्वात् ।

७. वाट्यपुष्पी (ध०)-वाट्या बला, तद्वत् पुष्पम् ।

८. वृष्या (ध०)–वाजीकरणे प्रयुक्ता ।

९. वृष्यगन्धिका (रा०) – वृष्या शुक्रवर्धनी, गन्धिका वेगजननी, वृष्या चासौ गन्धिका च ।

१०. सहा (कै०) –सहो बलं, तद्वर्धयतीति ।

Atibalā ( Abutilon indicum (Linn. ) SW.) grows wildly (ṛṣyaproktā ) and has yellow flowers (pītapuspikā) blossoming in rainy season (varṣapuṣpikā); fruits resembling comb (kaṇkatikā) and basket. ( peṭārika ). It is an effective aphrodisiac drug (vṛṣyā, vṛṣyagamdhikā) which also promotes physical strength (atibalā, sahā ).

Specific characters

1. Flowers —yellow, blooming in rainy season. 2. Fruits — shaped like comb and basket. 3. Action - promotes strength and sexual potency. ९. <entry>अतिविषा</entry>Ativiṣā

१. अतिविषा (भा० ) – विषमतिक्रान्ता ।

२. अतिसारघ्नी (ध०) – अतिसारं नाशयति ।

३. काश्मीरा (प०) – कश्मीरे भवा ।

४. घुणवल्लभा (भा० ) – आशु घुणैः संसृज्यते ।

५. पित्तवल्लभा (ध०) – पित्तरोगे फलप्रदा ।

६. भङ्गुरा (भा०) – भज्यते इति शीलमस्याः ।

७. माद्री (अ० ) – मद्रदेशे भवा ।

८. विश्वा (भा० ) – विशति शरीरमाशु, 'विश प्रवेशने' ।

९. विषा (भा०) – वेवेष्टि व्याप्नोति शरीरं, 'विष्ऌ व्याप्तौ', अथवा विषं हन्ति, 'विष विप्रयोगे'; विषजातीयत्वाद्वा ।

१०. शिशुभैषज्यम् (सो०) – बालरोगेषु लाभप्रदा ।

११. शुक्लकन्दा (भा० ) – शुक्लवर्णः कन्दो ऽस्याः ।

१२. शृङ्गी (भा०) – शृङ्गाकारकन्दत्वात्, अथवा शृणाति रोगानिति, 'शृ हिंसायाम्' ।

१३. शोफापहा (सो० ) – शोफनाशिनी ।

Ativisā ( Aconitum heterophyllum Wall. ) grows in places of high attitude like Kashmir ( Kāśmīrā) and Madra ( Mādri ). Its tuber, the part used, is white (śuklakandā ), horn like ( śṛṅgī ), fragile ( bhaṅgurā ) and easily infestable by insects (ghuṇavallabhā). Though it belongs to the genus of poisonous plants ( aconites ) it is non-poisonous (ativiṣā ) and assimilated quickly ( viśvā, viṣā ). It is a popular remedy of the diseases of children (śiśubhāiśajya ) like diarrhoea ( atisāraghnī), disorders of pitta ( pittavallabhā ) and oedema (śophahā ).

Specific Characters

1. Habitat—high attitude. 2. Tuber-white, horn-like, fragile. 3. Uses — a popular remedy for diseases of children.

१०. <entry>अपामार्गः</entry>Apāmārga

१. अपामार्गः (भा० ) – अपाकृत्य दोषान् शरीरं मार्जयति शोधयतीति, यथोक्तं शौनकीयाथर्ववेदे-'अपामार्ग त्वया वयं सर्वं तदपमृज्महे' इति ( शौ० ४/१७/७ )

२. अधःशल्यः (भा०) - कण्टकिपुष्पाणामधोमुखत्वात् ।

३. आघाट: (कै०) – आ समन्ताद् घाट: संघातो ऽस्य, 'घट संघाते' ।

४. क्षवकः (रा०) – क्षवथुकरः, अपामार्गतण्डुलानां शिरोविरेचकत्वात् ।

५. क्षारमध्यः (कै०) –क्षारो मध्ये गात्रेऽस्य, ओषधेः क्षारप्रधानत्वात् ।

६. खरमञ्जरी (भा०) – कण्टकित्वात् खरस्पर्शा पुष्पमञ्जरी ।

७. दुर्ग्रहा (भा०) – कण्टकित्वाद् ग्रहीतुं कष्टा ।

८. प्रत्यक्पुष्पा (च०) - प्रत्यञ्चि अधोमुखानि पुष्पाण्यस्य ।

९. मयूरकः (भा०) -मयूर इव विषघ्नः; अथवा मीनाति हिनस्ति रोगान्, 'मीञ् हिंसायाम् । १०. मार्गः (कै०) – मजियति मार्गान् स्रोतांसीति ।

११. शिखरी (भा० ) – शिखरे पुष्पमञ्जरीत्वात् ।

Apāmārga (Achyranthes aspera Linn.) grows in abundance (āghāṭā) and has flowers at the top (śikharī). deflexed (pratyakpuṣpā) with spinous bracteoles and pointed perianth (adhaḥśalya, kharamañjarī) which make it difficult to handle (durgraha). Leaves have close appressed hairs beneath (markaṭī), The plant is pedominantly alkaline (kṣāramadhya ). It induces sneezing (kṣavaka), cleanses channels (mārga, apāmārga) particularly head and eliminates poison and other disorders (mayūraka).

Specific characters

1. Leaves- with close appressed hairs beneath. 2. Flowers-deflexed, with spinous bracteoles and pointed perianth. 3. The plant is a good source of alkali. 4. Actions-cleanses channels and eliminates poison; fruits errhine.

११. <entry>अम्लिका</entry> Amlikā

१. अम्लिका (भा०) - अम्लो रसोऽस्त्यस्याः ।

२. चिञ्चा (भा०) – चीयन्ते फलान्यस्याः, 'चिञ् चयने' ।

३. तिन्तिडी (भा०) – तिम्यत्यतिशयेनार्द्रीभवति मुखं यया, 'तिम आर्द्रीभावे' । Amlikā (Tamarindus indica Linn.) is a sour fruit (amlikā) collected from the plant (ciñcā). It increases sativary secretion (tintiḍī ).

Specific characters

1. Taste sour. 2. Action-sailagogue.

१२. <entry>अरलुः</entry>Aralu

१. अरलुः (अ०) — इयर्ति गच्छति रोगनाशाय, 'ऋक् गतौ' ।

२. कट्वङ्गः (अ०) – कटून्यस्वादून्यङ्गान्यस्य ।

३. तिक्तकः (अ०) - तिक्तरसः ।

४. दीर्घवृन्तः (अ०) – निम्बसदृशानि पत्राणि परं बृहत्तराणि ।

Aralu (Ailanthus excelsa Roxb.) is a plant resembling nimba tree but having big leaves ( mahānimba) with long petioles (dīrghavṛnta ). It has bitter and unpleasant taste (tiktaka, kaṭvaṅga ) and is a good remedy (aralu ) for diarrhoea and dysentery).

Mostly medieval nighantus have confused to distinguish between aralu and śyonāka. All the above synonyms are from Aṣṭaṅganighaṇṭu which has described these two separately.

Specific characters

1. Plant-resembling nimba tree but having bigger leaves with long petioles. 2.Taste —bitter. 3. Use—a good remedy ( for diarrhoea and val dysentery )

१३.<entry> अर्कः</entry> Arka

१. अर्कः (भा०)–अर्च्यत इत्यर्कः, प्रशस्तत्वात्; अर्कवदुष्णतीक्ष्णत्वात्, बालार्कवर्णपुष्पत्वाच्च ।

२. अर्कपर्ण: (भा०) - अर्कवत्तीक्ष्णनि पर्णान्यस्य ।

३. आस्फोट: (भा०) — आ समन्तात् स्फुटति फलमस्य ।

४. क्षीरपर्णः (ध०) – क्षीरं पर्णेऽस्य ।

५. क्षीरकाण्डकः ( रा ० ) – क्षीरं काण्डेऽस्य ।

६. खर्जूघ्नः (रा०) – खजूँ कण्डूं हन्तीति ।

७. गणरूपः (अ०को०)–गणे समूहे रूप्यते शोभते इति ।

८. तूलफलः (रा० ) - तूलसहितं फलमस्य ।

९. प्रतापः (रा०) – दाहजनकत्वात् ।

१०. बालार्कः –बालार्कवर्णानि पुष्पाण्यस्य ।

११. रक्तपुष्पः (भा० ) – रक्तं पुष्पमस्य ।

१२. रूपिका (प०) – रूपयति रूपं शोभनं करोति इति, शोभमानो वा ।

१३. विकीरण: (भा०) — विकीर्यन्ते सतूलबीजान्यस्य ।

१४. शुकफलः (रा० ) – शुकसदृशानि फलान्यस्य ।

१५. सदापुष्पः (रा०) – सदा पुष्पाणि सन्ति यस्मिन् ।

Arka (Calotropis procera (Ait.) R.Br.) is a well known plant (rūpikā) of gregarious nature. (gaṇarūpaka ) with flowers all the year round ( sadāpuṣpa ) of the colour of the rising sun ( arka, bālārka, raktapuṣpa ). It has profuse latex in leaves and stem ( kṣiraparṇa, kṣīrakāṇḍaka ) with hot and irritant properties ( arkaparṇa, pratāpana ). Its parrot-like fruits (śukaphala) have seeds with coma which is scattered (vikīraṇa) when they burst (āsphota). It is an efficacious remedy for itching and other skin diseases (kharjūghna ) and makes the complexion normal ( rūpikā ).

Specific characters

1. Plant-gregarious, with profuse latex. 2. Flowers—reddish violet, all the year round. 3. Fruits — seeds with coma. 4. Action—efficacious drug for itching and other skin diseases.

१४. <entry>अर्जुन:</entry> Arjuna

१. अर्जुन: (भा०) –अर्जयति प्रापयति हृद्यताम् ।

२. इन्द्रद्रुः (भा०) –परमशक्तिसंपन्नो वृक्षः, 'इदि परमैश्वर्यै' ।

३. ककुभः (भा०) - ककुभो दिशः सन्त्यस्य, बहुविस्तृतत्वात् । अथवा – श्वेतत्वक्; अथवा – कं जलं स्कुभ्नाति रुणद्धि, कषायत्वादब्धातुशोषकत्वात् ।

४. देवसाल: (नि०)–देवशक्तिसंपन्नो वृक्षः शालो वा ।

५. धवलः (भा०) – श्वेतत्वक् ।

६. नदीसर्ज: (भा०) - नदीतीरजः सर्जसदृशः । ७. मधुगन्धिप्रसूनकः (कै०) – मधुगन्धिपुष्पत्वात् ।

८. वीरवृक्ष: (भा०) – प्रकृष्टवीर्यत्वात्, 'वीर विक्रान्तौ' ।

९. श्वसनेश्वर: (श०) –श्वासनाशकः ।

१०. श्वेतवाहः (कै०) – श्वेतत्वक् ।

११. सर्पण: (नि०) – प्रसरणशीलः।

१२. हृद्रोगवैरी (श०) – हृद्रोगे विशिष्टलाभकरः ।

Arjuna ( Terminalia arjuna W. & A. ) is a tree like sarja which grows in vicinity of water streams ( nadīsarja ) and has spreading branches ( kakubha, sarpaṇa ). It has white outer bark ( dhavala, śvetavāha) and flowers with honey-like aroma ( madhugandhiprasūnaka). It is a potent drug ( indradru, vīravṛkṣa ) useful in cardiac disorders ( arjuna, hṛdrogavairī) and dyspnoea (śvasaneśvara )

Specific characters

1. Habitat—tree like sarja growing in vicinity of water streams. 2. Outer bark-white (reddish within ). 3. Action—potent drug for cardiac disorders and dyspnoea.

१५.<entry>अशोकः</entry>Aśoka

१. अशोकः (भा०) –न शोकोऽस्मात्, शोकनाशन इत्यर्थः । २. कंकेलिः (भा०) – कं सुखं केलति जनयति, आह्लादकरः । ३. गन्धपुष्पः (भा०) – सुगन्धिपुष्पत्वात् । ४. ताम्रपल्लव: (भा०) – ताम्रवर्णाः पल्लवा अस्य ।

५. पिण्डपुष्पः (भा० ) – पिण्डाकाराः सघनाः पुष्पगुच्छा अस्य ।

६. मधुपुष्पः (रा०) - मधौ वसन्ते पुष्प्यति ।

७. स्त्रीप्रियः (नि०)—स्त्रीणां प्रियः, स्त्रीरोगेषु हितत्वात् ।

८. हेमपुष्पः (भा०) –स्वर्णाभानि पुष्पाण्यस्य ।

Aśoka ( Saraca asoka Roxb. De Wilde ) has coppery young leaves (tāmrāpallava) and bears pleasant ( Kaṅkeli ), fragrant ( gandhapuṣpa ), and golden yellow flowers (hemapuṣpa ) in dense clusters ( piṇḍapuṣpa ) in spring (madupuṣpa ). It allays grief of women (aśoka) and liked by them (strīpriya ) as it is useful in gynaecological disorders.

Specific characters

1. Young leaves—coppery. 2. Flowers —golden yellow, fragrant, blooming in spring. 3. Useful in gynaecological disorders.

१६. <entry>अश्वगन्धा</entry> Aśvagandhā

१. अश्वगन्धा (भा०) - अश्वस्येव गन्धो ऽस्याः, अथवा ऽश्वस्येव गन्ध उत्साहः (कामवेगः) यस्याः सेवेनन सा ।

२. अश्वकन्दः (नि०) - अश्वस्य गन्धयुक्तः, अश्वस्येव कामशक्तिप्रदः कन्दः मूलमस्याः ।

३. अश्वावरोहक: (सो०) - अश्वमवरोहयति अधःकरोति पुंस्त्वशक्तौ इति । ४. कञ्चका (ध०) – कञ्चते बघ्नाति शुक्रं दीप्तिकरञ्च, 'कचि दीप्तिबन्धनयोः' ।

५. कामरूपिणी (रा०) – कामस्येव रूपं भवत्यस्याः ।

६. गन्धपत्री (रा०) – पत्राणामप्यश्वगन्धित्वात् ।

७. पुत्रदा (नि०) – पुत्रं ददाति शुक्रवर्धकत्वात् ।

८. बलदा (भा०) --बलं ददाति, बलवर्धनीत्यर्थः ।

९. मारुतघ्नी (सो०) – मारुतं वातविकारं हन्ति ।

१०. वराहकर्णी (भा०) – वराहकर्णवत् पत्राण्यस्याः ।

११. वृषा (कै०) – वृषवत् शुक्रवर्धनी वाजीकरी च ।

१२. हयाह्वया (भा० ) – अश्वनाम्ना प्रख्याता ।

Aśvagandhā ( Withania somnifera Linn. Dunal ) is a herb with leaves resembling pig's ears ( varāhakarṇī ) and having smell like that of horse ( gandhapatrī ). Root, the part used, also emits horse's smell (aśvakanda), promotes sexual potency like that of horse ( aśvagandhā, aśvāvarohikā, vṛṣā ), provides male progeny (putradā) and retains semen(kañcukā). It also promotes complexion ( kāmarūpiṇī ), strength( baladā ) and is useful in vātika disorders (mārutaghnī). Because of providing horse's potency, it is known by the title of horse (hayāhvayā ).

Specific characters

1. Plant-emits horse's smell 2. Leaves — resemble pig's ears. 3. Action-promotes sexual potency, complexion and strength; useful in vātika disorders. १७. <entry>अश्वत्थः</entry> Aśvattha

१. अश्वत्थः (भा०) - अश्वादुत्थितो जातः; अश्वरूपेणाग्निस्तिष्ठत्यस्मिन् वा[‌^१]; अथवा - अश्व इव तिष्ठत्यस्मात्, वाजीकरत्वात् ।

२. क्षीरद्रुमः (ध०) – क्षीरसहितो वृक्षः, पञ्चक्षीरिवृक्षेषु पठितः ।

३. गजाशन: (भा०) - गजैरश्यते भक्ष्यत इति ।

४. गुह्यपत्रः (ध०) - गुह्याकारं भगाकारं पत्रमस्य ।

५. चलपत्रः (भा०) – चलानि पत्राण्यस्य ।

६. चैत्यद्रुमः (ध०) – धर्मस्थलेषु रोपितः ।

७. पिप्पलः (भा०) – सूक्ष्मफलः ।

८. प्लीहारिः (श०) – प्लीहवृद्धिनाशकः ।

९. बोधिवृक्षः (ध०) – गौतमस्य बोधप्रदः ।

१०. याज्ञिकः (रा०) – यज्ञेषु प्रयुज्यमानः ।

११. वन्यवृक्षः (ध०)-वने स्वतो जातो वृक्षः ।

१२. सिरापत्रः (श०) – प्रव्यक्तसिरायुक्तानि पत्राण्यस्य ।

१३. स्वादुबीजकः (कै०) – स्वादूनि मधुराणि बीजान्यस्य ।

Aśvattha ( Ficus religiosa Linn. ) has mythological origin from 'aśva (horse) and is used as aphrodisiac ( aśvattha ) and in splenomegaly ( plīhāri ). It is one of the milky trees (kṣīradruma) growing wild ( vanya vṛkṣa ), having leaves with prominent nerves ( ṣirāpatra ) and eaten by elephants (gajāśana),

[^१] देखें - प्रियव्रत शर्माः द्रव्यगुणविज्ञान, चतुर्थ भाग, पृ० २१ । Gautama attained enlightenment under this tree (bodhivṛkṣa) and it is regarded as religious tree ( caityadruma ) and used in sacrifices(yājñika ). It has vulva-shaped ( guhyapatra ) and constantly shaking (calapatra) leaves and small sweet fruits( pippala, svādubijaka ).

Specific characters

1. Plant—wild, milky tree regarded as holy one. 2. Leaves—broadly ovate, very long caudate with ( three ) promiment nerves. 3. Fruits — small and sweet.

१८. <entry>असन:</entry> Asana

१. असनः (भा०) - अस्यति क्षिपति प्रमेहादीन् रोगान्; अस्यन्ते विकीर्यन्ते फलानि च सपक्षत्वात् ।

२. कार्श्य: (कै०) – कृशत्वजनकः ।

३. तिष्य: [^१] (कै०) – तिष्ये पौषमासे पुष्प्यति ।

४. नीलनिर्यासः ( म०नि०) – नीलो निर्यासोऽस्य ।

५. पीतशालकः (भा०) – पीतसारः शालसदृशः ।

६. पीतसार: (भा०) - पीतवर्णः सारोऽस्य ।

७. पीवरः (नि०) – स्थूलकाण्डत्वात् ।

८. प्रियकः (भा० ) – प्रियत्वमापादयति ।

[^१]'तिष्यः पुष्प:' should be read correctly as 'तिष्यपुष्पः' । ९. बन्धूकपुष्पः (भा०) - बन्धूकस्येव पुष्पाण्यस्य ।

१०. बीजक: (भा०)–फले बीजस्यैव प्राधान्यात् ।

११. महासर्ज: (ध०) – महान् वृक्षः सर्जाकारः ।

१२. शौरि: (कै०) – शूरे शूरसेनप्रदेशे भवः, अथवा शौरिः बलरामः, तस्याम्बरमिव नीलः निर्यासोऽस्य ।

१३. सर्जकः (भा०) - विसृजति निर्यासम् ।

१४. सुगन्धिः (कै०) – पुष्पाणां सुगन्धित्वात् ।

Asana ( Pterocarpus marsupium Roxb. ) is a big tree resembling śāla and sarja (pitaśāla, mahāsārja ) with thick stem (pīvara ) found in western U.P. (śauri ) etc. having yellowish heart-wood ( Pītasāra ). It exudes blue gum (nīlaniryāsa ). The plant bears fragrant (sugandhi ) flowers like those of bandhūka (bandhūkāpuṣpa ) in late winter ( tiṣya ). It removes obesity (kārśya) and makes the physique charming (priyaka ).

Specific characters

1. Big tree like śāla and sarja. 2. Stem – exudes blue gum. 3. Heart-wood-yellow. 4. Flowers-fragrant, appearing in late winter. 5. Fruits-winged. 6. Action-removes obesity (and diabetes). १९. <entry>अस्थिसंहारी</entry> Asthisaṃhāri

१. अस्थिसंहारी (भा० ) – अस्थि भग्नं संहारयति योजयतीति ।

२. अस्थिशृंखला (भा०) – लता अस्थनां शृंखलेव प्रतिभाति ।

३. अस्थिसंयोजकः (प्रि०) – भग्नमस्थि संयोजयतीति ।

४. ग्रन्थिमान् (भा०)–काण्डे ग्रन्थियुक्तः ।

५. चतु:सिरः (श०) – चतस्रः सिराः काण्डेऽस्य ।

६. वज्रवल्लरी (कै०) – वज्रमस्थि, तस्य लतेव ।

७. वज्राङ्गी (भा०) – वज्रमस्थि, तदिवाङ्गमस्य ।

Asthisamhārī ( Cissus quadrangularis Linn. ) is a weak plant (vajravallarī) looking like chain of bones (asthiśṛṅkhalā, vajrāṅgī ) and having quadrangular ( catuḥsira ) and nodular ( granthimān ) stem.It promotes union in fractured bone (asthisaṃhārī, asthisaṃyojaka ).

Specific characters 1. Plant — weak, looking like chain of bones. 2. Stem —quadrangular, nodular. 3. Action – promotes union in fractured bone.

२०.<entry> आमलकी</entry> Āmalaki

१. आमलकी (भा० ) - आमलते धारयति शरीरम्, 'मल धारणे'; अथवा अमला एव आमलकी, दोषशमनत्वात्; अथवा अम्लत्वैवशेष्यात्, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ'धात्री देहविधारणादमलताधानाद् रसे चाम्लताभावादामलकी नृणां हिततमा नित्यं भवेत् सर्वथा' इति । २. अमला (जै०उ०) –न मलं तिष्ठत्यनया ।

३. अमृतफलम् (भा०) – अमृतवद् रसायनं फलमस्याः ।

४. अमृता (भा०) – अमृतवद् गुणकारिणी, रसायनत्वात्; न म्रियन्ते जना अकाले यस्याः सेवनेनेत्यर्थः ।

५. कोरङ्गका (अ०) –कोरङ्गदेशे भवा ।

६. कोलम् (कै०) – कोलपरिमाणं फलमस्य ।

७. जातीफलरसम् (भा०) - जाती प्रशस्तः फलरसोऽस्य ।

८. तिष्यफला (भा०) – तिष्ये पौषमासे फलं जायतेऽस्याः; तिष्यं माङ्गल्यं फलमस्या इति रामाश्रमी ।

९. धात्री (भा०) – धात्रीव देहस्य धारणपोषणकरी; स्तन्यमिव फलरसो पीयतेऽस्याः, 'धेट् पाने' ।

१०. वयःस्था (ध०) – वयस्तरुणं स्थापयतीति, वयःस्थापनीत्यर्थः ।

११. वयस्या (भा०) - वयसे आयुषे हिता, आयुष्येत्यर्थः ।

१२. वृत्तफला (रा०) – वृत्तं फलमस्याः ।

१३. वृष्या (भा०) – शुक्रवर्धनी ।

१४. शिवम् (भा०)– कल्याणकारि ।

१५. शीतफलम् (सो०) – शीतवीर्यं फलम् ।

१६. षडूसा (सो०) —षड् रसाः सन्त्यस्याम् ।

Āmalaki ( Emblica officinalis Gaertn. ) is a well known plant the fruit of which is used. It is purifying ( amalā ), raśayana ( amṛtā, amṛtaphala ), maintains youthfulness ( vayaḥsthā ), sustains and promotes dhātus (dhātrī), prolongs life ( vayasyā ) and virility ( vṛṣyā ) and is benefecial in all ways (śivam).The fruit is round (vṛttaphalā), weighing one kola ( 5 gm. ) each ( kolam ), has six rasas ( ṣaḍrasā ) and śītavīrya (śitaphala). Fruit juice is useful ( jātiphalarasa ).

Specific characters 1. Fruit-round, weighing about 5 gm., has six rasas and śīta vīrya. 2. Action—a well known rasāyana drug.

२१. <entry>आम्र:</entry>Āmra

१. आम्रः (ध०) – अम्यते इष्यते आम्रः, 'अम गलादौ'; अथवा– आमं राति ददाति जनयतीत्यर्थः; आमयति रुजत्यामावस्थायाम् ।

२. अतिसौरभः (कै०) – अतिशयसुगन्धि पुष्पमस्य ।

३. अम्लफलः (रा०) – आमावस्थायामम्लं फलमस्य, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ'कषायकट्वम्लरसस्तु बाल्ये, वराम्लतां लाति युवत्वकाले जरार्दितः स्वादुरसं दधानः फलाधिराजः सहकार एषः ॥' इति ।

४. चूतः (ध०)–च्योतति रसम्, 'च्युतिट् क्षरणे; 'च्यवन्ते पक्वानि फलान्यस्य' इति च ।

५. चैत्रवृक्षः (कै०) — चैत्रमासे पुष्पितो वृक्षः ।

६. पिण्डीफलः (कै०) – पिण्डाकारं फलमस्य ।

७. मदिरासख: (ध०) – मदजनकत्वात् । ८. मधुः (ध०) – मधुमासे पुष्पितत्वात् । 'मधुदूतः' इति भावप्रकाशे ।

९. मधुफलः (ध०) – मधूनि मधुराणि फलानि पक्वान्यस्य ।

१०. मन्मथ: (कै०) – कामोद्दीपनत्वात् ।

११. माकन्दः (कै०)—मा न कन्दते वैक्लव्यं भजते ऽस्मात्, 'कदुङ् वैक्लव्ये' ।

१२. रसाल: (ध०) – रसेनालति शोभते 'अल भूषणादौ' ।

१३. वसन्तपादपः (नि०) –वसन्ते पुष्पितो वृक्षः ।

१४. शौण्डिकप्रियः (कै०) – मदकरत्वाच्छौण्डिकानां प्रियः ।

१५. श्यामतैलकः (कै०) – श्यामवर्णं तैलमस्य ।

१६. सहकारः (मा०) — सुगन्धिफलत्वात् । 'सह कारयति स्त्रीपुंसौ सहकारः' इति वल्लभगणिः ।

Āmra ( Mangifera indica Linn ) bears flowers and fruits in spring ( caitrāvṛkṣa, madhu, vasantapādapa). Flowers have pleasant intoxicating aroma ( atisaurabha ) which arouses sex desire ( manmatha ) and is used in preparation of wine (madirāsakha, śauṇḍikapriya ). Fruits are massive (piṇḍīphala ), sour when unripe (amlaphala) but sweet when ripe ( madhuphala ) and full of juice (rasāla ) and once it ripes it falls down (cūta ). Ripe fruits are exceedingly fragrant. If taken in excessive quantity, they produce āma and in unripe stage other disorders. It is liked by all ( āmra ) and never causes distress (mākanda ) if used properly. Oil extracted from seeds is blackish (śyāmatailaka). Specific characters

1. Flowers—appear in spring, have pleasant intoxicating aroma. 2. Fruits—massive, sour when unripe and sweet when ripe, full of juice. 3. Oil—blackish.

२२. <entry>आरग्वधः</entry> Āragvadha

१. आरग्वधः (भा०)— आ समन्ताद् रुजां वधोऽत्र ।

२. आमहा (सो०) – आमं हन्ति ।

३. आरेवतः (भा०) - आरेवयति निःसारयति मलम्, 'रेवृ गतौ' ।

४. आरोग्यशिम्बी (कै०) – आरोग्यप्रदः शिम्बः फलमस्य ।

५. कर्णाभरणः (रा०) - कर्णयोराभरणरूपेण प्रयुज्यते ।

६. कुष्ठसूदनः (रा० ) – कुष्ठं सूदयतीति ।

७. कृतमाल: (भा०) - कृता धारिता माला पुष्पाणामनेन ।

८. चतुरङ्गुलः (भा०) – चतस्रोऽङ्गुलयः प्रमाणमस्य पर्वणः, चतुरङ्गुलमितानि फलमज्जपर्वाणीत्यर्थः

९. ज्वरान्तकः (सो० ) – ज्वरनाशकः ।

१०. दीर्घफलः (भा०) – दीर्घं फलं यष्टिवदस्य ।

११. प्रग्रहः (कै०)–प्रकर्षेण गृह्यते जनैः ।

१२. राजवृक्षः (भा०) - वृक्षाणां राजा, सुमनः शेखरत्वात्; रोगराजं वृश्चति छिनत्ति वा, 'ओव्रश्चू छेदने' ।

१३. व्याधिघातः (कै०) – व्याधीन् हन्ति ।

१४. शम्पाक: (भा०) – शं कल्याणकारी पाको ऽस्य ।

१५. स्वर्णाङ्गः (भा०) – स्वर्णवर्णान्यङ्गानि पुष्पाण्यस्य । Āragvadha (Cassia fistula Linn.) bears beautiful (pragraha), golden yellow flowers (svarṇānga) adorned by the garland (kṛtamāla) of which looks like king of trees (rājavṛkṣa). Flowers are used as ear ornaments (karṇābharaṇa ). It has long stick-like fruit (dīrghaphala) inside which the marrow is demarcated at every four fingers distance (caturaṅgula). As a drug, it provides well-being (ārogyaśimbī, śampāka) by alleviating many diseases (āragvadha, vyādhighāta ) particularly āma (āmahā), fever (jvarāntaka) and kusṭha (kusṭha-sūdana). It is a mild and safe purgative (ārevata).

Specific characters

1. Flowers-beautiful, golden yellow. 2. Fruits-stick-like, long, with marrow inside. 3. Action- provides well-being by alleviating many disorders particularly āma, fever and kuṣṭha. It is a mild and safe purgative.

२३. <entry>इक्षुः</entry> Ikṣu

१. इक्षुः (भा०) — इष्यते इति ।

२. असिपत्र: (भा०) - असिरिव तीक्ष्णधारं पत्रमस्य ।

३. गण्डकी (नि०) - गण्डाः पर्वाणि सन्त्यस्मिन् ।

४. गुडदारु (कै०)–गुडमूलः दार्विव । ५. गुडमूलः (भा०) – गुडस्य मूलं योनिः ।

६. तूलः (कै०) – तूलवत् पुष्पाण्यस्य ।

७. दीर्घच्छदः (भा०) — दीर्घाश्वदा अस्य ।

८. भूरिरसः (कै०) – प्रचुररसः ।

९. मधुतृण: (भा०) – मधुरस्तृणजातीयः ।

१०. मृत्युपुष्पः (कै०) – अन्तसूचकानि पुष्पाण्यस्य ।

११. रसाल: (नि०) – रसेनालति शोभते ।

Ikṣu ( Saccharum officinarum Linn. ), a stick-tlike (hhhhhhyhhn) sweet plant of the grass family ( madhutṛṇa ), has nodes in stem ( gaṇḍakī ), long leaves ( dīrghacchada ) with sword-like sharp edges ( asipatra ) and flossy flowers ( tūla ) indicating the end of the plant ( mṛtyupuṣpa ). The plant is full of sweet juice ( bhūrirasa, rasāla ) which is the source of jaggery ( guḍamūla ).

Specific characters

1. Plant —stick-like, sweet, of the grass family. (Gramineae) 2. Stem- nodular. 3. Leaves-long, with sharp edges. 4. Flowers—flossy. 5. Plant—full of sweet juice which is the source of jaggery. २४. <entry>इङ्गुद:<entry> Iṅguda

१. इङ्गुदः (भा०) -- इङ्गनं गतिं ददाति, वातनाशकत्वात्, 'इगि गतौ' । २. अङ्गारवृक्षः (भा०) -- तीक्ष्णत्वात्, इन्धने प्रयुज्यमानत्वाच्च । ३. अनिलान्तकः (रा०) -- अनिलं वातमन्तयति नाशयति । ४. क्रोष्टुफलः (रा०) -- शृगालानां भक्ष्यं फलं, वन्यत्वात् । ५. तापसद्रुमः (भा०) -- तापसैः विविधकार्येषु प्रयुक्तः, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ–'इङ्गुदीबीजजं तैलमाश्रमेषु प्रयुज्यते । दीपार्थं शिरसोऽभ्यङ्ग क्षतेऽतस्तापसस्तरुः ॥' इति । ६. तिक्तमज्जा (नि०) -- तिक्तः फलमज्जाऽस्य । ७. तीक्ष्णकण्टः (रा०) -- तीक्ष्णकण्टका अस्मिन् । ८. तैलफलः (रा० ) -- तैलयुक्तं फलमस्य । ९. पूतिगन्धः (रा०) -- पूतिरप्रियो गन्धोऽस्य । फलमज्जा तैलञ्च पूतिगन्धत्वं भजेते । १०. भल्लकः (कै०) -- भल्ल इव तीक्ष्णकण्टकः ।

Iṅguda or Iṅgudī ( Balanites aegyptiaca ( Linn. ) Delile ) grows wild ( kroṣṭuphala ) and is known as hermits' tree (tāpasadruma ) as it is used by them in many ways. The tree has sharp spines ( tīkṣṇakaṇṭa, bhallaka, aṅgāravṛkṣa ) and bears fruits with bitter pulp (tiktamajjā) having disagreeable smell (pūtigandha ). Seeds yield oil which is useful in vātika disorders (anilāntaka) and difficulty in movements ( iṅguda ). Specific characters 1. Plant —grows wild, popular in hermitages, armed with spines. 2. Fruits — with bitter pulp having disagreeable smell. 3. Seeds—oily. 4. Uses —oil useful in vātika disorders and difficulty in movements.[^1]

२५.<entry> इन्द्रवारुणी</entry>Indravāruṇi

१. इन्द्रवारुणी (भा० )– इन्द्रा शक्तिसंपन्ना वारुणी जलरेचनी । २. इन्द्रवल्लरी (रा०) – महती वल्लरी लता । ३. गवाक्षी ( भा० ) - गां भूमिमक्ष्णोति व्याप्नोति, विस्तृतत्वात्; गोरक्षिवत् फलानि चास्याः । ४. गवादनी (भा०) – गोभिरद्यत इति । ५. चित्रा (भा०) — चित्रं चित्रितं फलमस्याः । ६. पीतपुष्पी (रा०) —पीतं पुष्पमस्याः । ७. मरुसंभवा (कै० ) – मरुप्रदेशे जाता । ८. मृगैर्वारुः (कै०) –मृगाणामेर्वारुः कर्कटी, तैर्भक्ष्यमाणत्वात् । ९. वारुणी (रा०) — जलरेचनी । १०. विषघ्नी (सो० ) – विषं हन्ति ।

[^1] Kālidāsa has mentioned its wound-healing property ( Abhijñānaśakuntalam. 4.14.). Indravāruṇī ( Citrullus colocynthis Schrad. ) is a large creeper or climber (indravallarī ) mostly found in desert area (marusambhavā). It has yellow flowers (pītapuṣpī ) and fruits resembling cow's eye-ball (gavākṣī ) and variegated ( citrā ) eaten by cows and wild animals (gavādanī, mṛgairvāru ). It is a potent hydrogogue purgative (indravāruṇi. vāruṇi ) and anti-poisonous ( viṣaghnī).

Specific characters 1. Large creeper or climber mostly found in desert area. 2. Flowers—yellow. 3. Fruits — variegated, shaped like eye-ball. 4. Action — a hydrogogue purgative and anti-poisonous.

२६. <entry>उदुम्बरः</entry> Udumbara

१. उदुम्बर: (भा०) – उदुम्बलः[^१] उरुबलः प्रकृष्टबलकर इत्यर्थः । २. क्षीरवृक्षः (ध०) – क्षीरवान् वृक्षः । ३. जन्तुफल: (भा० ) – फलाभ्यन्तरे जन्तवो भवन्ति । ४. पुष्पशून्यः (रा०) - पुष्पं शून्यं नेत्रागोचरमस्य, यथोक्तं चरके 'फलैर्वनस्पतिः' इति । ५. यज्ञाङ्गः (भा०) – यज्ञियवृक्षत्वात् ।

[^१]. देखें सायण-भाष्य, ऋग्वेद १०.१४.१२. और भी-'ऊर्ग वा उदुम्बर:'-मैत्रायणी-संहिता १.११.८ ६. शीतवल्कलः (ध० ) – शीतं शीतस्पर्शं शीतवीर्यञ्च वल्कलं त्वगस्य । ७. सचक्षुः (कै०) – चक्षुषा फलशीर्षभागे छिद्रेण सहितः । ८. सदाफलः (कै०) – सदा फलति । ९. हेमदुग्धः (कै० ) – हेमवर्णं स्वर्णाभं दुग्धमस्य ।

Udumbara ( Ficus glomerata Roxb. ) is one of the milky trees (kṣīravṛkṣa) having golden latex (hemadugdha ) used in sacrifices ( yajñāṅga ) with bark as śita ( śītavalkala ). It has no apparent flowers (puṣpaśūnya) and bears fruits all around the year (sadāphala ). Fruits have eye in the receptacle ( sacakṣu ) through which insects enter inside (for pollination ) and thus become full of them ( jantuphala ). The ripe fruits are eaten which promote strength ( udumbara ).

Specific characters

1. Plant—one of the five milky trees with golden latex; regarded as a sacrificial tree. 2. Bark—cold (in touch as well as vīrya ) 3. Flowers — not apparent 4. Fruits – present all the year round, with an eye in the receptacle through which insects enter within. 5. Action-Ripe fruits promote strength. २७.<entry> एरण्ड:</entry> Eraṇḍa

१. एरण्डः (भा०)—आ समन्तादीरयति क्षिपति अपसारयति वायुमिति एरम्, एरमण्डं बीजमस्य; 'ईर क्षेपे' । २. आमण्डः (भा०) —आ समन्तान्मण्डयति भूषयति पुष्पैरिति । ३. उत्तानपत्रकः (कै०) – उत्तानं पत्रमस्य । ४. गन्धर्वहस्त: (भा०) – गन्धर्वस्य हस्त इव पत्रमस्य । ५. चित्रबीज: (सो०) – चित्रितं बीजमस्य । ६. दीर्घदण्डः (भा०) — दीर्घं दण्डं पत्रवृन्तमस्य । ७. पञ्चाङ्गुलः (भा०)– पञ्चाङ्गुलिवद् विभक्तं पत्रमस्य । ८. वर्धमानः (भा०) – आशु वर्धते । ९. वातारि: (रा०) – वातविकाराणामरिः शत्रुर्नाशक इत्यर्थः । १०. व्यडम्बकः (भा०) — विडम्बयति नटमङ्गभङ्गैर्वायुवेगेन संचालितः । ११. व्याघ्रपुच्छ: (भा०) – व्याघ्रस्य पुच्छ इव पुष्पदण्डोऽस्य । १२. शूलशत्रुः (श० ) – शूलनाशकः । १३. स्नेहप्रदः (सो०) – स्नेहं तैलं ददातीति । १४. हस्तिपर्णकः (नि०) – बृहत् पत्रमस्य ।

Eraṇḍa ( Ricinus communis Linn. ) is a fastly growing plant ( vardhamāna ) with large ( hastiparṇaka ), palmately lobed (gandharvahasta; pañcāngula ) leaves with long petioles ( dīrghadaṇḍa ) facing upwards (uttānapatraka). It is embellished with flowers (āmanda ) arranged in beautiful racemes like tiger's tail ( vyāghrapuccha ) and seems as if dancing ( vyaḍambaka ) moved by wind. Seeds are mottled ( citrabīja ) and yield oil ( snehaprada ). It is a good remedy for vātika disorders and pain ( vātāri, eraṇḍa, śūlaśatru ).

Specific characters

1. Plant—growing fastly. 2. Leaves—large, palmately lobed with long petiole. 3. Flowers —arranged in beautiful racemes. 4. Seeds-mottled, oily. taads pilie 5. Action —a good remedy for vātika disorders and pain.

२८. <entry>एला</entry> Elā

१. एला (भा०) – एलयति प्रेरयति स्फूर्ति जनयतीत्यर्थः । २. उपकुञ्चिका (भा०) - उपकुञ्चति, 'कुञ्च कौटिल्याल्पीभावयोः' । ३. कोरङ्गी (भा०) – कोरङ्गदेशे व्यवह्रता । ४. तुत्था (भा०) - तोदं स्थापयति शमयति, 'तुद व्यथने' । ५. त्रिपुटा (अ०को०) – त्रयः पुटा अस्य । ६. त्रुटि: (भा०) – त्रुट्यत इति, सूक्ष्मेत्यर्थः । ७. द्राविडी (भा०) – द्रविडदेशे जाता । ८. निष्कुटि: (नि०) – निष्क्रान्ता कुटेः कोशात्, बीजानां कोशावृतत्वात् । ९. बहुला (ध०) –बहूनि बीजान्यस्मिन् । १०. बहुलगन्धा (रा०) – बहुलो गन्धोऽस्याम् । Elā ( Elettaria cardamomum Maton. ) grows in South India ( drāvidī, koraṅgī )[^1]. Fruit is contracted and small ( upakuñcikā, truṭi ) and has three surfaces ( tripuṭā ). The seeds, part used, are taken out of the outer covering (niṣkuṭi) which are numerous ( bahulā) and exceedingly aromatic ( bahulagandhā ). It is stimulant (elā) and relieves abdominal pain ( tutthā ).

Specific characters 1. Habitat—South India. 2. Fruit-contracted, small and with three surfaces. 3. Seeds — numerous, highly aromatic. 4. Action — stimulant, relieves abdominal pain.

२९. <entry>कटुका</entry> Kaṭukā

१. कटुका (भा० ) -कटति वर्षति पित्तस्त्रावं वर्धयतीति, 'वृषु सेचने' । २. अरिष्टा (ध०) –न रिष्टमशुभमस्याः । ३. अशोकरोहिणी (ध०) - अशोका शोकनाशिनी, रोहिणी च । ४. आमघ्नी (ध०) - आमं हन्तीति । ५. कटम्भरा (भा०) -कटं वर्षित्वं बिभर्ति ।

[^1] 'Koringa', a port in Masulipatnam district. ६. कटुरोहिणी (भा०) – कटुश्चासौ रोहिणी च । ७. कट्वी (भा०) — अस्वादुः । ८. काण्डरुहा (भा०) –काण्डेन रोहति । ९. कृष्णभेदा (भा०)– कृष्णः भेदश्छेदोऽस्याः, कृष्णं मलं भिनत्ति वा। १०. चक्राङ्गी (भा०) –चक्राकारः काण्डच्छेदः । ११. तिक्ता (भा०) – तिक्तरसा । १२. मत्स्यपित्ता (भा०) – स्वादे कर्मणि च मत्स्यपित्तवत् । १३. मत्स्यशकला (भा०) – मत्स्यस्य शकलमिव शकलमस्याः । १४. रोहिणी (भा० ) – रोहयति पुनर्जीवयति शरीरं यकृद्बलदानेन रक्तशोधनेन चेति; रोहः लोहितं, तन्मूलाय यकृते हितकारिणी च । १५. शकुलादनी (भा०) — शकुलो मत्स्य इवाद्यते स्वाद्यते ।

Kaṭukā ( Picrorrhiza kurrooa Royle ex Benth. ) grows by stem cutting ( kāñdaruhā ). The part used, rhizome, has fishy scales (matsyaśakalā), is circular on section ( cakrāṅgi ), blackish on breaking ( kṛṣṇbhedā ), unpalatable ( kaṭvi) and bitter in taste ( tiktā ) like fish bile ( matsyapittā, śakulādanī ). It is choleretic in action ( kaṭukā, kaṭambharā ), regenerative ( rohiṇi, kaṭurohiṇi, aśokarohiṇi ), purgative (kṛṣṇabhedā) and dispels a number of disorders by strengthening liver and purifying blood. It removes āma (āmaghnī) and safeguards against diseases ( ariṣtā ). Specific characters

1. Rhizome – has fishy scales, is circular and blackish on section, bitter and fishy in taste. 2.Actions — choleretic, regenerative, purgative and blood-purifying; strengthens liver, removes āma and safeguards against diseases.

३०.<entry> कण्टकारी</entry> Kaṇṭakārī

१. कण्टकारी (ध०) – कण्टकानियर्ति, "ऋ गतौ" । २. कण्टकिनी (भा०) – कण्टकाः सन्त्यस्याः । ३. कासघ्नी (सो०) – कासं हन्तीति । ४. कुली (कै०) –कुले समूहे भवा । ५. क्षुद्रफला (रा०) – क्षुद्राणि फलान्यस्याः । ६. क्षुद्रा (ध०) – क्षुधं राति ददाति, अग्निदीपनीत्यर्थः; क्षुद्रा स्वल्पा वा बृहत्यपेक्षया । ७. चित्रफला (रा०) – चित्राणि फलान्यस्याः । ८. दुःस्पर्शा (ध०) – दुःखप्रदा स्पर्शे, कण्टकित्वात् । ९. द्रावणी (अ०) – श्लेष्माणं द्रावयति । १०. धावनी (ध०) – धावति प्रसरतीति । ११. निदिग्धिका (ध०) -निदिह्यते वर्धते, 'दिह उपचये'; देहमुपचयमुपलेपञ्च निवारयति वा । १२. राष्ट्रिका (अ०को०) – सर्वत्रोपलभ्यत्वात् । १३. व्याघ्री (ध०)-व्याजिघ्रतीति, नासादिरोगे प्रशस्ता, व्याघ्रीवत् स्वरदा च । Kaṇṭakārī ( Solanum surattense Burm. f. ) is a common plant available everywhere ( rāṣṭrikā), straggling ( dhāvanī ), thorny ( kaṇṭakāri, kaṇṭakinī ), difficult to touch ( duḥsparśa.), in clusters ( kulī ), with small and variegated fruits ( kṣudraphalā, citraphalā ) and growing fastly ( nidigdhikā). It liquifies kapha, alleviates cough ( kāsaghnī ), obesity, mucous coating (nidigdhikā ), diseases of nose etc. and promotes voice ( vyāghrī ). Thus 'kantakārī' is actually ( 'kaṇṭhakāī ) ( wholesome for throat ) and as such included in kaṇṭhya group by Caraka.

Specific characters

1. Plant-common, straggling and thorny. 2. Fruits — small, variegated. 3. Actions — useful in cough, obesity, disorders of nose, voice etc.

३१.<entry> कदली</entry> Kadalī

१. कदली (भा० ) –कं जलं, तद्युतानि दलान्यस्याः; केन वायुना दल्यते विशीर्यते वा, 'दल विशरणे', कन्दते कन्द्यते वा, 'कदि आह्वाने रोदने च', रोदनमत्र जलस्रावः; प्रियनिघण्टौ यथा— 'के जले दलयत्यस्मात् कदलीति प्रकीर्तिता' इति । २. अंशुमत्फला (भा०) – अंशवः कोणाः, तद्वन्ति फलान्यस्याः । ३. काष्ठीला (नि०) - ईषदष्ठीलमस्याः; काष्ठवत् फलमस्या वा । तर ४. गुच्छफला (रा०) – गुच्छे फलान्यस्याः । ५. दीर्घपत्रा (ध०)–दीर्घाणि पत्राण्यस्याः । ६. निःसारा (ध०) – साररहिता; काण्डाभासः केवलं पत्रवृन्तैरेव निर्मितः । ७. पलाशिका (ध० ) – पत्रमयी । ८. बृहत्पुष्पा (कै०) - बृहदाकाराणि पुष्पाण्यस्याः ९. मृत्युपुष्पा (कै०) – मृत्युसूचकानि पुष्पाण्यस्याः । १०. मोचा (भा०) – मुञ्चति जलम् । ११. रम्भा (भा०) – रमन्ते ऽस्याम्; आरभन्ते माङ्गलिककार्याणि यया; रम्भा अप्सरोविशेषा, जलबहुलप्रदेशे जायमानत्वाद् वा रम्भा । १२. वारणबुसा (भा०) – वारणैः हस्तिभिर्भक्ष्यमाणत्वात् । १३. सकृत्फला (रा० ) – एकदैव फलति । १४. स्वादुफला (ध०) – स्वादूनि फलान्यस्याः । १५. हस्तिविषाणिका (कै०) – बृहत् शृङ्गवत् फलान्यस्याः ।

Kadalī ( Musa paradisiaca Linn. ) is a plant with profuse water content (kadalī) which is exuded from leaf petioles ( mocā ). It grows mostly in damp regions ( rambhā ). Pseudo-stem has no heart-wood (niḥsārā) but is formed only from combined leaf petioles. The plant is full of leaves (palāśikā ) which are long (dīrghapatrā) and get mutilated by wind ( kadalī ). Inflorescence is large ( bṛhatpuṣpī ) indicating the end of the plant (mṛtyupuṣpā). Fruiting takes place only once (sakṛtphalā ). Fruits are hornshaped, large in size (hastiviṣāṇikā ), angular ( aṃśumatphalā ), in bunches ( gucchaphalā ), sweet (svāduphalā ) and wood-like with little seeds ( kāṣthīlā) It is used as fodder for elephants ( vāraṇabusā ).

Specific characters

1. Habitat-damp regions. 2. Plant—with profuse water content. 3. Pseudo-stem-formed by combined leaf petioles. 4. Leaves —long, large. 5. Inflorescence-large, indicating end of the plant. 6. Fruits —large, angular, in bunches, sweet and with little seeds. They appear only once.

३२. <entry>कपिकच्छू:</entry> Kapikacchū

१. कपिकच्छू: (ध०)– कपीनां कच्छूहेतुत्वात् । २. अजडा (प०) – जाड्यं क्लैब्यं निवारयतीति । ३. अध्यण्डा (भा०) – अण्डवत् प्रकृष्टबीजा । ४. आत्मगुप्ता (ध०) -आत्मना स्वत एव रक्षिता रोमभिः । ५. कण्डुरा (भा०) – कण्डूं राति ददाति । ६. कपिरोमफला (रा०) – कपिरोमावद् रोमाणि फलेष्वस्याः । ७. दुरभिग्रहा ( ध०) - रोमशत्वाद् ग्रहीतुं दुःशका । ८. प्रावृषायणी (भा०) - प्रावृषि जातत्वात् । ९. मर्कटी (ध०) –मर्कटवद् रोमशा, मर्कटवत् कामवर्धनी च । १०. लाङ्गूली (ध०) –मर्कटलाङ्गूलाकृतिः रोमशा च शिम्बी । ११. वनशूकरी (सो०) - वने जाता शूकरवद् रोमशा च । १२. वृषभी (प०) – वृष्यत्वात् । १३. वृष्यबीजा (अ०) – वृष्याणि बीजान्यस्याः । १४. शूकशिम्बी (रा० ) - शूकयुक्ता शिम्बी अस्याः ।

Kapikacchū ( Mucuna prurita Hook. ) is a climber growing in rainy season (prāvṛṣāyaṇī) wildly ( vanaśūkarī). Legumes are covered with stiff hairs ( śūkaśimbī ) like those of monkey ( kapiromaphalā, markatī) and are shaped like monkey's tail ( lāngūlī ). The plant is protected naturally by hairs (ātmaguptā) as they produce intense itching (kaṇḍurā) and as such is difficult to handle ( durabhigrahā ). Seeds resemble testicles ( adhyaṇḍā) and are potent aphrodisiac ( ajaḍā, vṛsabhī, vṛṣyabījā markaṭī ).

Specific characters

1. A climber growing in rainy season. 2. Legumes — shaped like monkey's tail, with stiff hairs causing intense itching. 3. Seeds—the useful part, resemble testicles. 4. Action — a potent aphrodisiac.

३३. <entry>कपित्थः</entry> Kapittha

१. कपित्थ: (भा०) – कपयस्तिष्ठन्त्यत्र फलाशया । २. अक्षिसस्यः (कै०) - अक्षियुक्तं सस्यं फलमस्य । ३. कठिनफल: (रा०) –कठिनं फलमस्य । ४. कपिप्रियः (भा०) - कपीनां प्रियः । ५. कषायाम्लफलः (कै०) – कषायाम्लरसं फलमस्य । ६. गन्धफलः (ध०) – गन्धवन्ति फलान्यस्य । ७. ग्रन्थिफलः (रा० ) – ग्रन्थिलः फलमज्जाऽस्य । ८. ग्राहिफलः (कै०) - ग्राहि पुरीषसंग्रहणीयं फलमस्य । ९. चिरपाकी (कै०) – चिरेण पच्यते । १०. दधित्थः (भा०) – दधिवत् फलमज्जा तिष्ठत्यस्मिन् । ११. दधिफल: (भा०) – दधिसदृशमज्जयुक्तं फलमस्य । १२. दन्तशठ: (भा० ) – दन्तानां शठ इव, अम्लत्वेनापकारित्वात् । १३. पुष्पफलः (भा० ) – पुष्पवत् सुरभिः फलमज्जाऽस्य । १४. मन्मथः (अ०को०) –मनो मथ्नाति, वाजीकरत्वात् । १५. लिङ्गवर्धनः (श० ) – लिङ्गं शिश्नं वर्धयतीति । १६. सुरभिच्छदः (अ०) – सुरभयश्द्ददा पत्राण्यस्य । 'गन्धपत्रः' इति निधण्टुशेषे ।

Kapittha (Feronia limonia (Linn.) Swingle) is a tree attacked by monkeys for its fruits (kapittha, kapipriya ). Leaves are aromatic (surabhicchada ) (and as such are components of pañcapallavā-five aromatic leaves ). Fruit has hard rind ( kaṭhinaphala ) with an eye ( akṣisasya ) taking a long time for ripening ( cirapākī ). Fruit-pulp is aromatic ( gandhaphala, puṣpaphala ), knotty (granthiphala ), curd-like in appearance ( dadhittha, dadhiphala ) and astringent-sour in taste ( kaṣayāmlaphala ); due to sour-. ness it produces tingling in teeth ( dantaśaṭha ). It is useful in checking diarrhoea (grāhiphala ). Kapittha also acts as aphrodisiac (manmatha, liṅgavardhana).

Specific characters

1. Leaves—aromatic. 2. Fruit—with hard rind, an eye; fruit-pulpknotty, aromatic, curd-like and astringent-sour in taste. 3. Actions—useful in diarrhoea and as aphrodisiac.

३४.<entry> कमलम्</entry> Kamala

१. कमलम् (भा०) – कं जलमलति भूषयति, 'अल भूषायाम्'; अथवा कस्य जलस्य मलं विकारः, जले जातत्वात्; काम्यते श्रिया इति वल्लभगणिः । २. अम्भोरुहम् (भा०) - अभ्मसि जले रोहति जायते इति । ३. कुशेशयम् (भा०) – कुशे जले शेते इति । ४. तामरसम् (भा०) –तम्यते कांक्ष्यते रसोऽस्य, 'तमु काङ्क्षायाम्' । ५. नलिनम् (भा०) – नलति गन्धयति, 'णल गन्धे' । ६. पङ्केरुहम् (भा०)–पङ्के रोहति प्रादुर्भवति, 'रुह प्रादुर्भावे' । ७. पद्मम् (भा०)-पद्यते गम्यते प्राप्यते जनैः मान्यते च । ८. पुष्करम् (भा०) – पुष्णाति, 'पुष पुष्टौ'; बीजानां विशेषतः पुष्टिकरत्वात् । ९. बिसप्रसूनम् (भा०) -बिसात् काण्डात् प्रसूनमुद्भूतम् । १०. राजीवम् (भा०) - राजते इति; केसरस्य राज्यस्यास्ति वा । ११. शतपत्रम् (भा०) — शतं पत्राणि दलान्यस्य । १२. सहस्त्रपत्रम् (भा०) – सहस्रं पत्राणि दलान्यस्य । १३. सारसम् (भा०) – सरसि भवम् ।

Kamala ( Nelumbo nucifera Gaertn. ) is an aquatic plant (kamala, ambhoruha, kuśeśaya, sārasa) the root of which is embedded in mud (paṅkeruha). Flower is beautiful ( padma ), fragrant ( nalina ), having numerous stamens (rājīva) and petals (śatapatra, sahasrapatra ) and profuse nectar (tāmarasa ) growing from the rhizome ( bisaprasūna ). It is also nutrient ( puṣkara ) particularly the seeds.

Specific characters

1. Habitat—aquatic. 2. Flowers — beautiful, fragrant with numerous petals and stamens. 3. Action — nutrient, particularly seeds.

३५.<entry> कम्पिल्लः </entry>Kampilla

१. कम्पिल्लः (ल्यः) (भा०) –काम्पिल्यप्रदेशे बहुश उपलभ्यत्वात् । २. कर्कश: (भा०) – खरस्पर्शः, रोमशत्वात् । ३. चन्द्रः (भा०) - चन्दति आह्लादयति विकारहर्तृत्वात्, 'चदि आह्लादने' । ४. पटोदक: (नि०) – पटरञ्जनार्थंमुदकमस्य । ५. रक्तचूर्णकः (अ०) - रक्तवर्णं चूर्णं फलोपरिस्थितमस्य । ६. रक्तशमनः (कै०) – रक्तविकारं शमयति । ७. रक्ताङ्गः(भा० ) – रक्तवर्णमङ्गं फलमस्य, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ– 'रक्तं रजो बहु फलं त्रिदलं वृणोति' इति । ८. रञ्जनकः (अ०) – रञ्जयति वस्त्रादीनि, अथवा रञ्जकपित्तं वर्धयति, कृमिघ्नत्वात् । ९. रेचन: (भा०) – रेचयति मलं कृमिसहितं निस्सारयति । १०. रोचनकः (कै०) – रोचयति रुचिमुत्पादयति, क्रिमिरोगहर्तृत्वात् । ११. व्रणशोधनः (कै०) – व्रणं शोधयति, कृमिघ्नत्वात् ।

Kampilla (Mallotus philippinensis Muell-Arg.) is a tree found mostly in the region of kampilla ( kampilla, kāmpilya ) the fruit of which is covered with hairs in form of rough (karkaśa) red powder ( raktāṅga, raktacūrṇaka ). This powder is used commonly for dyeing (rañjanaka, paṭodaka ). As drug, it is anthelmintic, purgative (recana ), appetiser ( rocanaka ), blood-punifier. (raktaśamana ) and wound-cleanser (vraṇa-śodhana ). Due to alleviating a number of disorders, it produces feeling of wellbeing (candra ).

Specific characters

1. Habitat-mostly in kampilla region ( western U.P.). 2. Fruit—covered with hairs in form of rough, red powder (which is the useful part.) 3. Actions— anthelmintic, purgative, appetiser, blood-purifier and wound-cleanser. ३६. <entry>करञ्जः </entry>Karañja

१. करञ्जः (भा० ) – कं जलं रञ्जयति, नीलाभत्वात्; यथा प्रियनिघण्टौ—'नीलत्विषा रञ्जयति प्रवाहं त्वपां नदीनां विकचः करञ्जः' इति । २. उदकीर्यः (अ०) - उदके कीर्यन्ते पुष्पाण्यस्य । ३. करजः (भा०) - नखः, तदाकृतिपुष्पत्वात् । ४. गुच्छपुष्पकः (कै०) – गुच्छे पुष्पाण्यस्य । ५. घृतपर्णकः (नि०) - घृतवत् स्निग्धानि पर्णान्यस्य । ६. घृतपूर्णः (भा०) -घृतवत् स्नेहेन पूर्णानि बीजान्यस्य । ७. नक्तमालः (भा०)-नक्तं रात्रौ आ समन्तात् अलति भूषयति यथा प्रियनिघण्टौ– 'नक्तं सुनीलैर्मृदुपुष्पभारैः संशोभते प्राक् पतितैः प्रभाते' इति । ८. पूतिपत्रकः (सो०) - पूतीनि दुगन्धीनि पत्राण्यस्य । ९. लाजपुष्पकः (अ०) - लाजाकृतीनि पुष्पाण्यस्य । १०. श्लीपदारि: (नि०) –श्लीपदहर्तृत्वात् । १९. स्निग्धपत्रः (कै०) – स्निग्धानि पत्राण्यस्य ।

Karañja (Pongamia pinnata Pierre) is a tree when growing on the banks of stream impart bluish colour to water (karañja) with flowers scattered therein (udakīrya) which are shaped like nail ( karaja ) or parched paddy ( lājapuṣpaka ) in bunches (gucchapuṣpaka) and blooming in night (naktamāla). Leaves are glossy ( snigdhapatra, ghṛtaparṇaka ) and foetid (pūtipatraka). Seeds yield oil like ghee (ghrtapūrṇa ). It is an effective drug for filaria ( ślīpadāri ). Specific characters

1. Leaves-glossy, foetid. 2. Flowers — bluish. shaped like nails or parched paddy, blooming in night. 3. Action — an effective drug for filaria.

३७. <entry>करमर्दः</entry>Karamarda

१. करमर्दः (भा०) –करं मर्दयति पीडयति कण्टकैः; करेण मृद्यते फलं वाऽस्य । २. आविग्नः (रा०) – आ विजते बिभेत्यस्मात् कण्टकित्वात् 'ओविजीr भयचलनयोः' । ३. कृष्णपाकफलः (भा०) –कृष्णवर्णं पाके फलमस्य । ४. सुषेण: (भा०) – शोभना सेना कण्टकानामस्य । ५. स्थूलपर्कट: (नि०) - स्थूलं पर्कटस्येव फलमस्य ।

Karamarda ( Carissa carandus Linn. ) is densely thorny plant ( karamarda, āvigna, suseṇa ) which bears sizeable fruit resembling those of parkaṭa (sthūlāparkaṭa ) and turning black on ripening ( kṛṣṇapākaphala ).

Specific characters

1. Plant — armed with spines. 2. Fruits—resembling those of parkata and turning black on ripening. ३८. करवीर: Karavīra

१. करवीर: (भा०) –करे कर्मणि वीरः वीर्यवान्, तीक्ष्णवीर्यसंपन्नः । २. अब्जबीजभृत् (कै०) – अब्जस्य कमलस्येव बीजानि बिभर्ति । ३. अश्वमारकः (भा०) – अश्वं शक्तिमन्तमपि मारयति, उग्रविषत्वात् । ४. अश्वमोहकः (ध०) – अश्वं मोहयति चित्तविकारं जनयति । ५. कणवीरः (नि०) –कणे सूक्ष्मलेशेऽपि वीरः कार्मुकः, अल्पमात्रयाऽपि कर्मसमर्थ: ६. चण्डातः (अ०को०) – उग्रवीर्यत्वात् । ७. प्रतिहासः (सो०) – हासस्य प्रतिकूलं भवति, मारकत्वेन रोदकत्वात् । ८. शतप्रासः (कै०) – शतं प्रासवत् कुन्तवत् पत्राण्यस्य ।

Karavīra ( Nerium indicum Mill. ) is a plant with lanceolate leaves (śataprāsa) and seeds resembling those of lotus (abjabījabhṛt ). In is a highly potent drug ( karavīra, kaṇavīra, caṇdāta, pratihāsa ) with toxic effect ( aśvamohaka, aśvamāraka)

Specific characters

1. Leaves — lanceolate. 2. Seeds--like those of lotus. 3. Action — a highly potent drug with toxic effect.

३९.<entry> करीरः</entry> Karīra

१. करीर: (भा० ) – किरति विक्षिपति वायुं, 'कृ विक्षेपे'; ईरयति प्रेरयति च, 'ईर प्रेरणे' । करिणमीरयति वा । २. अपत्र: (भा०) – ईषत्पत्र: पत्ररहितश्च । ३. कटुतिक्तकः (कै०) – पत्राणां मूलस्य च कटुतिक्तत्वात् । ४. क्रकरः (भा०)–क्रकर इव, तीक्ष्णकण्टकत्वात् । ५. गूढपत्र: (ध०) —सूक्ष्मपत्रः । ६. ग्रन्थिल: (भा०) – शाखानां ग्रन्थिमत्त्वात् । ७. चक्रकः (ध०) – फलानां वर्तुलत्वात् । ८. तीक्ष्णकण्टकः (ध०) – तीक्ष्णाः कण्टका अस्य । ९. तीक्ष्णसार: (ध०) - तीक्ष्णः सारः मूलं त्वक् चास्य । १०. मरुभूरुहः (भा०) – मरुस्थले जायमानत्वात् । ११. मृदुफल: (ध०) - मृदूनि फलान्यस्य । १२. शाकपुष्प: (ध० ) – शाके प्रयुज्यमानानि पुष्पाण्यस्य ।

Karīra ( Capparis decidua Edgew. ) is a plant of arid zone (marubhūruha ) having small leaves on new shoots the old branches staying leafless (apatra, gūḍhapātra ). Leaves and root are pungent and bitter ( kaṭutiktaka, tīkṣṇasāra ). Branches are nodular (granthila) with sharp spines (krakara, tīkśṇakaṇṭaka). Round and soft fruits ( mṛduphala ) and also flowers are used as vegetable ( śākapuṣpa ). It is stimulant and pacifies vāta (karīra)

Specific characters

1. Habitat—arid zone. 2. Branches-nodular and armed with sharp spines. 3. Leaves — new shoots have small leaves while old branches are leafless. 4. Fruits—round, soft. 5. Flowers and fruits are used as vegetable. 6. Actions—stimulant,pacifies vata.

४०. <entry>कर्जूर:</entry> Kacūra

१. कर्जूरः (भा०) – किरति विक्षिपति चूरं दाहम्, 'चूरी दाहे'; कर्जं शूलं दूरीकरोति वा 'कर्ज व्यथने' । २. काल्पिक: (भा०) — भेषजकल्पेषु बहुशः प्रयुज्यमानः । 'कल्पकः' इति कैयदेवः; 'काल्यः' इति निघण्टुशेषे; 'कल्यकारी काल्यः' इति क्षीरस्वामी । नटै: मुखमण्डनार्थं प्रयुक्तत्वाच्च काल्पिकः । ३. गन्धमूलः (कै०) – गन्धवन्ति मूलान्यस्य । ४. द्राविड: (भा० ) – द्रविडदेशे बाहुल्येन जातः । ५. वेधमुख्यः (भा०) – वेधे रसकर्मणि मुख्यः । ६. सुरभिकन्दक: (प्रि०) – सुरभिः कन्दोऽस्य । ७. हरिद्राभदलः (प्रि०) - हरिद्रासदृशानि पत्राण्यस्य ।

Karcūra ( Curcuma zedoaria Rosc. ) is a plant having numerous aromatic rhizomatous tubers (gandhamūla, surabhikandaka) and leaves like those of haridrā (haridrābhadala) It grows commonly in south India ( drāviḍa ). It is used in make up for actors and, as drug, in many formulations ( kālpika ) particularly in mercurial processings (vedhamukhya). It is uṣṇavīrya and efficacious in abdominal ailments ( karcūra ). Specific characters

1. Plant — has numerous aromatic rhizomatous tubers, grows commonly in South India. 2. Leaves —like those of haridra. 3. Properties —usnavirya and useful in abdominal ailments.

४१.<entry> कर्पूरः</entry>Karpūra

१. कर्पूर: (भा०) – किरति विक्षिपति सौरभ्यं पूरयति च प्राणाप्यायनत्वात् । २. घनसार: (भा०) – घनः सान्द्रः सारो नियसिः; घनो मेघ इव सारोऽस्य । ३. चन्द्रसंज्ञ: (भा०) --शैत्याच्छुभ्रत्वादाह्लादकत्वाच्च, 'चदि आह्लादने' । ४. शिशिरः (सो०) – शीतः स्पर्शे वीर्ये च । ५. शीतलरजः (सो०) – शीतलः चूर्णाकारः । ६. सिताभ्रः (नि०) – श्वेतमेघ इव रूपे प्रभावे च । कैयदेवः 'शीताभ्रः' इति पठति । ७. स्फटिकः (सो०) – स्फटिकाकारः । ८. हिमनामा (भा०) – शैत्यात् श्वैत्याच्च । ९. हिमबालुकः (भा० ) – कणाकारः शीतश्च ।

Karpūra ( Cinnamomum camphora Nees & Eberm.) is a plant the exudation of which is also known by the same name ( 'karpūra' ) ( camphor ). It is solid (ghanasāra) either in powder form ( śītalarajah, himabāluka ) or in blocks (sphatika ). white resembling white clouds (sitābhra) and ice (himanāmā). It is cooling (śiśira), pleasant (candra) and aromatic ( karpūra ),

Specific characters

1. Exudation of plant is the useful part. 2. It is white, either in powder form or blocks, aromatic. 3. Action — cooling, pleasant.

४२.<entry> कलिहारी</entry>Kalihāri

१. कलिहारी (भा०) – कलिं कष्टदं शल्यं हरति । २. अग्निशिखा (भा० ) – अग्नेः शिखेव पुष्पाग्रभागोऽस्याः । ३. अग्निजिह्वा (सो०) - अग्ने: जिह्वेव पुष्पाकृतिः । ४. गर्भनुत् (भा०)–गर्भपातनत्वात् । ५. यूकारि: (सो०) – यूकानां नाशिनी । ६. लाङ्गली (भा०) —हलाकारकन्दत्वात् । ७. विशल्या (भा०) — विगतं भवति शल्यमनया । ८. व्रणहारी (सो०) – व्रणं नाशयति, शोधनत्वात् । ९. हलिनी (भा०) – हलाकारकन्दत्वात् ।

Kalihārī (Gloriosa superba Linn.) is a plant bearing beautiful flowers like fire's flame or tongue at the tip ( agniśikhā, agnijihvā ). The plough-shaped rhizome ( lāngalī, halinī ) is used as drug. It is abortifacient (garbhanut), useful in surgical emergencies ( kalihārī, viśalyā ) and wound-healing ( vraṇahārī ). It also destroys lice ( yūkāri ).

Specific characters

1. Flower—beautiful, like fire's flame or tongue. 2. The part used, rhizome, is plough-shaped. 3. Actions — Abortifacient, used in surgical emergencies, for wound-healing and destroying lice.

४३.<entry> काकोदुम्बरिका</entry> Kākodumbarikā

१. काकोदुम्बरिका (भा०) – काकानां ह्रस्वोदुम्बरः, वने जातत्वात्; मनुष्याणाञ्चाभक्ष्यत्वात् । २. कठिना (रा०) – फलानां काठिन्यात्, अत एव काष्ठोदुम्बरिका । ३. कुष्ठघ्नी (रा०) – कुष्ठं हन्तीति । ४. खरपत्री (रा०) - खराणि कर्कशानि पत्राण्यस्याः । ५. चित्रभेषजा (ध०) - चित्रं श्वित्रं, तस्य भेषजभूता। ६. जघनेफला (भा०) - जघने स्कन्धे फलतीति । ७. फलभारिका (कै०) – फलस्य भारो बाहुल्यमस्याम् । ८. फल्गुः (भा०) - सारहीना अभक्ष्येत्यर्थः । फलति निष्पादयति श्वित्रं नाशयति, 'फल निष्पत्तौ' । ९. मलयू: (भा०) –मलं यौति पृथक् करोति । 'मलपूः' इति पाठे 'मलान् पुनाति' इति, 'पूञ् पवने' । १०. राजिफल्गुः (ध०) — राजीमान् फल्गुः । ११. श्वित्रभैषज्यम् (कै०) – श्वित्रस्य नाशकः ।

Kākodumbarikā (Ficus hispida Linn.) is a small tree growing wild and fruits eaten by crows ( kākodumbarikā ). Leaves are scabrous ( kharapatrī ) fruits hard, appearing in abundance (phalabhārika ) on trunk ( jaghanephalā ) with fine streaks ( rājiphaḷgu ). It is a potent drug for vitiligo ( citrabhaiṣajya, śvitrabhaiṣajya, kuṣṭhaghnī ). The fruits are not edible ( phalgu )

Specific charcters

1. plant — small tree growing wild. 2. Leaves — scabrous. 3. Fruits – hard, appearing on trunk in abundance. 4. Action —a potent drug for vitiligo.

४४.<entry> कार्पासी</entry>kārpāsī

१. कार्पासी (भा०) – कल्पयत्यासमाच्छादनम् । २. आच्छादनफला (अ०) – आच्छादनं वस्त्रं फलादस्याः । ३. गुणसू: (रा०) – गुणान् तन्तून् सूते । ४. तुण्डिकेरी (नि०) - तुण्डवदाध्मातं फलमस्याः । ५. पटदः (कै०) –पटं वस्त्रं ददाति । ६. बदरी (नि०) – बदरसदृशफलत्वात् । ७. मरूद्भवा (रा०) – शुष्कप्रदेशे जाता । ८. वाट्या (अ०) – सूत्रे वेष्ट्यमाना। ९. समुद्रान्ता (भा० ) - समुद्रादन्तो दूरे प्रसरोऽस्या:; अथवा – समुद्रस्यान्तेऽ न्तिके प्रदेशे भवा ।

Kārpāsi( Gossypium herbaceum Linn. ) grows in dry area (marūdbhavā). Fruit is bloated, round (tuṇḍikerī) like badara fruit (badarī) and is the source of cotton thread and cloth (kārpāsī, acchādanaphalā, guṇasū, paṭadā, vāṭyā ). It is also exported (samudrāntā).

Specific characters

1. Habitat—dry area, near sea-coast. 2. Fruit—bloated, round, the source of cotton.

४५.<entry> कालाजाजी</entry> Kālājāji

१. कालाजाजी (भा०) – काला कृष्णवर्णा आजाजी अग्निदीपनी जीरकवत् । २. उपकुञ्चिका (भा०) – कुटिलाकारत्वात्, 'कुञ्च कौटिल्याल्पीभावयोः' । ३. कालिका (भा० ) – कृष्णवर्णा । ४. जारणी (रा०) - जरणमग्निं दीपयति । ५. पृथ्वीका (भा०) – स्थूलकणत्वात्, प्रख्यातोपयोगित्वाच्च, 'प्रथ प्रख्याने' । ६. योनिशूलघ्नी (अ०) -योनेः शूलं हन्तीति । ७. सुगन्धा (नि०) – शोभनो गन्धोऽस्यः । ८. सुषवी (भा०) – सुष्ठु अग्निं प्रेरयति मलञ्च । ९. स्थूलजीरकः (ध०)–बृहत्कणत्वात्, जीरकवच्च । Kālājājī (Nigella sativa Linn.) has seeds-black (kālājājī, kālikā), rugged (upakuñcikā), prominent like cumin (pṛthvikā, sthūlajiraka ) and aromatic( sugandhā ). It stimulates digestive fire and is carminative ( jāraṇi, suṣavī).

Specific characters

1. Seed — black, rugged, aromatic. 2. Actions— digestive and carminative.

४६.<entry> काशः</entry> Kāśa

१. काश: (भा०) – काशते दीप्यते शुभ्रपुष्पैः, 'काशृ दीप्तौ' ! २. इक्षुकुसुमः (ध०) – इक्षोरिव कुसुममस्य । ३. इक्षुगन्धा (भा०) – इक्षोरिव गन्धोऽस्याः । ४. काण्डेक्षुः (ध०)–काण्ड इक्षोरिवास्य । ५. दर्भपत्रः (रा०) –दर्भस्येव पत्राण्यस्य । ६. लेखनी (रा० ) – लिख्यते काण्डेनास्याः । ७. शारदः (रा०) – शरदि पुष्प्यति । ८. श्वेतचामरकः (ध०) – श्वेतं चामरमिव पुष्पमस्य ।

Kāśa ( Saccharum spontaneum Linn. ) has stem with aroma of sugarcane ( ikṣugandhā, kāṇḍekṣu ) and used as material for pen (lekhanī). It bears flowers like those of sugarcane ( ikṣukusuma ), white, looking like cowrie (śvetacāmaraka ) blooming in autumn ( śārada ). The plant has leaves similar to those of darbha (darbhapatra) and is conspicuous with its brilliant flowers ( kāśa )

Specific characters

1. Stem—with aroma of sugarcane. 2. Leaves — like those of darbha. 3. Flowers — like those of sugarcane appearing in autumn.

४७.<entry> किरातः</entry> Kirāta

१. किरात: (भा०) – किरातदेशे भवः, किरति रोगानिति च । २. अनार्यतिक्तः (भा०)– अनार्यक्षेत्रे किरातदेशे भवस्तिक्तरसः । ३. काण्डतिक्तः (भा०)–काण्डस्तिक्तोऽस्य । ४. किराततिक्तः (भा०) – किरातदेशे भवस्तिक्तरसः । ५. कैरात: (भा०) – किरातदेशे भवः । ६. भूनिम्ब: (भा०) – ह्रस्वक्षुपः, निम्बवत्तिक्तश्च । ७. रामसेनकः (भा०) — रामस्य सेना किराताः, तस्या अयम्, तद्देशे भव इत्यर्थः । ८. हैमः (ध०) – हिमवत्प्रदेशे भवः ।

Kirāta ( Swertia chirata Buch-Ham. ) is a small bitter herb (bhūnimba) growing on high altitude of Himalayas ( haima ) particularly in kirāta ( northeast ) region ( kirāta, anāryatikta, kirātatikta, kairāta, rāmasenaka). Bitterness is present in whole plant including stem (kāṇḍatikta ). Specific characters

1. Habitat—high attitude in Himalayas, particularly north-east. 2. Whole plant is bitter.

४८.<entry> कुङ्कुमम् </entry>Kuṅkuma

१. कुङ्कमम् (भा०) – शब्दैः स्तूयते, 'कुङ् शब्दे' । २. अग्निशिखम् (भा०) - अग्नेः शिखेव केशरोऽस्य । ३. काश्मीरम् (भा०) – कश्मीरे भवम् । ४. कुसुमोद्भवम् (सो०) – कुसुमादुद्भवोऽस्य । ५. कुसुम्भम् (नि०) – कुसुम्भवर्णम् । ६. घुसृणम् (भा०) – घुष्यते लिप्यते इति । ७. तीव्रम् (सो०) – तीक्ष्णगन्धि । ८. धीरम् (भा०) – धीयते शरीरे । ९. पिशुनम् (भा०) – सूच्यते गन्धेन । १०. पीतकम् (भा०) – पीतवर्णं जनयति । ११. बाह्रीकम् (भा०) – बाह्रीकदेशे उपलभ्यमानम् । १२. रक्तम् (भा०) – रक्तवर्णम् । १३. वरम् (भा०) — व्रियते काम्यते इति । १४. वर्ण्यम् (नि०) – वर्णाय हितम् । १५. संकोचम् (भा०)—संकुच्यते लिप्यतेऽङ्गेष्विति ।

Kuṅkuma ( saffron ) is obtained from the flowers (kusumodbhava ) of the plant ( Crocus sativus Linn. ) which grows in kashmir ( kāśmira ) and is available in Bahlīka ( Bāhlīka ). It is like fire-flame ( agniśikha ) and safflower. ( kusumbha ) red-yellow in colour ( rakta, pītaka ). It emits intense odour ( tīvra, Piśuna ) and is a popular cosmetic substance ( ghusṛṇa, vara, varṇya, saṅkoca ).

Specific characters

1.Habitat—Kashmir and Bāhlīka. 2. The useful part is obtained from flowers. 3. It is red-yellow and intensely aromatic.

४९. <entry>कुटज:</entry> Kuṭaja

१. कुटजः– कुटे वने प्रावृषि च जायते इति; यथा प्रियनिघण्टौ'कुटज: कुटजातत्वात् कुटोऽरण्येऽथ प्रावृषि' इति । कूटे गिरिशृङ्गे जायते इति रामाश्रमी । २. इन्द्रवृक्षः (सो०)– कालिङ्गे महेन्द्रपर्वतक्षेत्रे बहुशो जायमानत्वात् । अष्टाङ्गनिघण्टुस्तु 'शक्रवृक्ष' इति पठति । ३. कालिङ्गः (भा०) – कलिङ्गदेशे भवः । ४. गिरिमल्लिका (भा०) – गिरिषु मल्लिकावच्छुभ्रपुष्पधारकः । गिरिशब्दः स्थलमल्लिकाव्यवच्छेदार्थः । ५. चक्रशाखी (भा०) - चक्रे समूहे जायमानः शाखी वृक्षः । ६. पाण्डुरद्रुमः (भा०) - पाण्डुत्वग् वृक्षः । ७. प्रावृषेण्यः (रा०) – प्रावृषि पुष्पोद्गमात् । ८. मल्लिकापुष्पः (भा०) –मल्लिकाया इव शुभ्रपुष्पाण्यस्य । ९. महागन्धः (रा०) - सगन्धपुष्पयुक्तः । १०. यवफल: (सो०) – यवाकारबीजसहितं फलमस्य । बीजानि हि 'इन्द्रयव' इति नाम्ना प्रसिद्धानि, अत एव भावप्रकाशः 'इन्द्रयवफल' इति पठति । ११. वत्सकः (भा०) – वत्सदेशे जायमानः । १२. वरतिक्तः (सो०) – तिक्तेषु श्रेष्ठः । १३. वृक्षकः (अ० ) – ह्रस्ववृक्षः । १४. शक्रः (रा० ) – शक्नोति रोगानपनेतुमिति, वीर्यसंपन्न इत्यर्थः । १५. संग्राही (रा० ) – पुरीषं संगृह्णातीति ।

Kuṭaja (Holarrhena antidysenterica Linn. Wall. ) is a small tree ( vṛkṣaka ) growing wild ( kuṭaja ) and gregariously (cakraśākhī) in hilly regions of Kaliṅga and Vatsa ( kāliṅga, indravṛkṣa, vatsaka ) with pale bark (pāṇḍuradruma). It bears fragrant (mahāgandha ) jasmine-like flowers ( mallikāpuṣpa, girimallikā ) in early rainy season (prāvṛṣeṇya ). Fruits have barley-shaped seeds (yavaphala ). It is a potent ( śakra ) bitter drug ( varatikta ) efficacious in diarrhoea and dysentery (sāṅgrāhī ).

Specific characters

1. Habitat—hilly areas of Kalinga, Vatsa etc. 2. Plant — a small tree. 3. Bark—pale. 4. Flowers — white, fragrant, appearing in early rainy season. 5. Fruits — having barley-shaped seeds. 6.Action —a potent bitter drug for diarrhoea and dysentery. ५०. <entry>कुशः</entry>Kuśa

१. कुश: (भा०) – कौ पृथिव्यां गभीरं शेते इति; यथोक्तं प्रियनिघण्टौ— 'गाढं शेते भूमौ कुश इति नाम्ना पवित्रकः कथितः' इति । २. क्षुरच्छदः (कै०) – क्षुर इव तीक्ष्णाग्रः छदः पत्रमस्य । ३. बर्हिः (भा०) –बृंहति वर्धते इति, 'बृहि वृद्धौ' । ४. यज्ञभूषण: (भा०) – यज्ञं भूषयतीति, यज्ञे तस्य प्राचुर्येणोपयोगात् । ५. सूच्यग्रः (भा०) –सूचीव तीक्ष्णोऽग्रभागोऽस्य ।

Kuśa (Desmostachya bipinnata Stapf.) has sharp pointed leaves ( kṣuracchada, sūcyagra ) while its root goes deep into the ground (kuśa). It grows fastly (barhis) and is used mostly in religions rites (yajñabhūṣaṇa )

Specific characters

1. Leaves — sharp pointed. 2. Root-goes deep. ( this useful part as drug is included in tṛṇapañcamūla (five grassy roots ).

५१. <entry>कुसुम्भम् </entry>Kusumbha

१. कुसुम्भम् (भा०) - कुस्यति संभ्लेषयति, 'कुस संश्लेषणे' । २. कमलोत्तरम् (अ०को०) - कमलादुत्तरं प्रधानम् । ३. महारजनम् (अ०को०) – रज्यतेऽनेनेति रजनम्, मर्हच्च तद् रजनं महारजनम् । ४. लट्वा (कै०)–लट्वाकारपुष्पत्वात्, लट्वावत् गतिशीलत्वाद् वा । ५. वस्त्ररञ्जकम् (भा० ) – वस्त्रं रञ्जयतीति । ६. वह्निशिखम् (भा० ) – वह्नेरिव शिखाऽस्य ।

Kusumbha (Carthamus tinctorius Linn.) has saffron-coloured flowers ( vahniśikha, kamalottara ) used commonly for dyeing clothes (mahārajana, vastrarañjaka ).

Specific characters 1. Flowers—saffron-coloured, used for dyeing.

५२. <entry>कूष्माण्डम् </entry> Kūṣmāṇḍa

१. कूष्माण्डम् (भा०) – कु नास्ति ऊष्मा अण्डेषु बीजेष्वस्य । २. कुम्भफला (ध०) – कुम्भवत् फलमस्य । ३. पीतपुष्पम् (भा०) – पीतं पुष्पमस्य । ४. पुष्पफलम् (भा०) – पुष्पसहितं फलमस्य । ५. बृहत्फलम् (भा०) – फलस्य बृहदाकारत्वात् । ६. वल्लीफलोत्तमम् (प्रि०) – वल्लीफलेषु श्रेष्ठम्, यथोक्तं राजनिघण्टौ– 'कूष्माण्डं प्रवरं वदन्ति भिषजो वल्लीफलानां पुनः' इति । ७. सोमसृष्टा (ध०) – सोमेन सृष्टा जलभूयिष्ठेत्यर्थः । ८. स्थिरफला (कै० ) – स्थिरं दृढं फलमस्याः । Kūṣmāṇḍa ( Benincasa hispida (Thunb.) Cogn. ) is regarded as the best among cucurbitaceous fruits ( vallīphalottama ). It bears yellow flowers ( pītapuṣpa ) and fruits big ( bṛhatphala ), hard ( sthiraphalā), pitcher-like ( kumbhaphalā ) and watery ( somasṛṣtā ) carrying remnants of flowers (puṣpaphala ). It is śītavīrya and there is no heat even in seeds ( kūṣmāṇḍa ).

Specific characters

1. Plant—a climber. 2. Flowers –yellow. 3. Fruits – big, hard, pitcher-like and watery carrying remnants of flower. 4. Property — śīta.

५३. <entry>कृष्णाजीरक:</entry> Kṛṣṇjiraka

१. कृष्णजीर: (भा०) - कृष्णवर्णो जीरकवत् । २. उद्गारशोधन: (भा०) – उद्गारं शोधयति निर्हरतीति । ३. कालिः (ध०)–कृष्णवर्णः । ४. काश्मीरजीरका (ध०) – कश्मीरदेशे भवा जीरका । ५. जरणा (ध०) – जीर्यते ऽनेनान्नमिति । ६. बहुगन्धा (रा०) – प्रभूतगन्धत्वात् । ७. रुच्या (रा०) – रुचिवर्धनी । ८. सुगन्धिः (भा०) – शोभनो गन्धोऽस्य । Kṛṣṇajīraka ( Carum carvi Linn. ) grows on high altitude particularly in the region of Kashmir (kāśmirajīrakā ) Fruits are highly aromatic ( bahugandhā. sugandhi ) and black in colour ( kāli, kṛṣṇajīra ). It is digestive ( jaraṇā ), improves relish ( rucyā ) and expels eructations ( udgāraśodhaṇa ).

Specific characters 1. Habitat-high altitude. 2. Fruits- black, highly aromatic. 3. Action — digestive, relishing and expels eructations.

५४. <entry>केतक:</entry> Ketaka

१. केतक: (भा०) -केतयति निवासयति गन्धमिति । २. क्रकचच्छदः (भा०) –क्रकचः करपत्रमिव छदाः पत्राण्यस्य । ३. जम्बूक: (भा०) - जम्यतेऽद्यते फलमस्य; जम्बुकप्रियो वा । ४. तृणशून्यम् (कै०) – तृणजातीयं शून्यं परिवृद्धं फलमस्य । ५. रजःपुष्पः (नि०) – रजोवृतानि पुष्पाण्यस्य । ६. सुगन्धः (कै०) – शोभनो गन्धोऽस्य । ७. सूचिकापुष्पः (भा०) – सूचीवत् तीक्ष्णाग्राणि पुष्पाण्यस्य ।

Ketaka ( Pandanus odoratissimus Roxb. ) is characterized by saw-like leaves (krakacacchada) and fragrant (sugandha, ketaka ), Pin-pointed ( sūcikā puṣpa ) flowers covered with pollen grains (rajaḥpuṣpa ). The fruits are big ( tṛnaśūṇya ), edible and liked by jackals ( jambūka ).

Specific characters 1. Leaves—saw-like. 2. Flowers—pin-pointed, fragrant and covered with pollen grains. 3. Fruits — big, edible.

५५.<entry> कोकिलाक्षः</entry>Kokilākṣa

१. कोकिलाक्ष: (भा०) –कोकिलस्याक्षीव अक्षाणि बीजान्यस्य । २. अध्यण्डः (अ०) – शुक्रवर्धकत्वात् । ३. इक्षुगन्धा (रा० ) – इक्षोरिव गन्धोऽस्य । ४. इक्षुरकः (अ०) — इक्षोर्गन्धं रातीति । ५. कण्टगुच्छ: (सो०) – कण्टकाः गुच्छेऽस्य । ६. काण्डेक्षुः (भा०) – काण्डेनेक्षुसदृशः पर्ववान् । ७. क्षुरः (भा०) –कण्टकित्वाद्वेधनशीलः । ८. तालमखान्नम् (प्रि०) – तालजं पल्वलजं मखान्नम् । ९. तिलकण्टकः (भा०) - तिलस्येव क्षुपः परं कण्टकितः । १०. पिच्छिला (रा०) – बीजानां पिच्छिलत्वात् । ११. प्लीहशत्रुः (श०) – प्लीहोदरनाशकः । १२. शृंखलिका (रा०) – काण्डस्य पर्ववत्त्वात् । १३. सुखरः (सो०) – अतिशयपरुषत्वात् ।

Kokilākṣa ( Astercantha longifolia Nees. ) is a plant growing in watery ditches (tālamakhānna ), having stem with nodes like that of sugarcane (kāṇḍekṣu, śṛṅkhalikā) and also smelling like that (ikṣugandhā, ikṣuraka ). It looks like sesamum plant but thorny (tilakaṇṭaka) the spines being sharp (kṣura) and arranged in a circle on nodes (kaṇṭaguccha). The entire plant is very rough (sukhara). Seeds are red (kokilākṣa) and sticky (picchila) and used as aphrodisiac (adhyaṇḍa). The (ash of) plant is useful in splenomegaly (plihaśatra ) ( and also in gall stones).

Specific characters

1. Habitat--watery ditches. 2. Plant--rough, appearing like that of sesamum but thorny; spines on nodes. 3. Stem--with nodes and smell like those of sugarcane. 4. Seeds--red, sticky. 5. Uses--seeds used as aphrodisiac; (the ash of) the plant in splenomegaly and (also in gall stones).

५६.<entry> कोशाम्रः</entry>Kośāmra

१. कोशाम्र: (भा० ) – बीजकोशयुत आम्रः । २. कृमिवृक्षः (भा०) – कृमिसंपृक्तो वृक्षः, लाक्षाकृमयोऽत्र तिष्ठन्तीत्यर्थः । ३. क्षुद्राम्रः (भा०) – क्षुद्रः स्वल्पाकार आम्रः, फलस्य ह्रस्वत्वात् । ४. घनस्कन्धः (ध०) — घनो दृढः स्कन्धोऽस्य ५. रक्ताम्रः (रा०) – रक्ताभफलत्वात् । ६. लाक्षावृक्षः (ध०)– लाक्षायुतो वृक्षः, कृमयोऽत्र लाक्षां निर्मान्ति । ७. वनाम्रः (रा०) – वने जात आम्रसदृशः । ८. सुकोशकः (भा०) – शोभनो बीजकोशोऽस्य ।

Kośāmra ( Schleichera trijuga willd. ) is a big tree (ghanaskandha ) growing wild ( vanāmra ). It bears fruits like mango but small (kṣudrāmra ) and reddish (raktāmra) having sapy aril on seeds (kośāmra, sukoṣaka ). It is an important host plant for lac insects ( kṛmivṛkṣa, lākṣāvṛkṣa ).

Specific characters

1. Plant- big tree, growing wild. 2. Fruits — like those of mango but small and reddish. 3. Seeds — with sapy aril. 4. Use—important host plant for lac insects.

५७. <entry>खदिर:</entry> Khadira

१. खदिर: (भा०) खदति स्थिरं तिष्ठति हिनस्ति च रोगानिति: 'खद स्थैर्ये हिंसायां च' । २. कण्टकी (भा०) – कण्टकाः सन्त्यस्य । ३. कुष्ठघ्नः (अ०) – कुष्ठं हन्तीति । ४. गलरोगनुत् (सो०) - गलरोगनाशकः । ५. गायत्री ( भा० ) - गायन्तं त्रायते, यज्ञे प्रयोज्यत्वात्, गलरोगे हितत्वाच्च । ६. जिह्यशल्यः (सो०) – जिह्मा: वक्राः शल्याः कण्टका अस्य । ७. दन्तधावनः (भा०) – दन्तधावने प्रयुक्तत्वात् । ८. बहुशल्यः (भा० ) – बहवः शल्याः कण्टका अस्य । ९. बालपत्र: (भा०) – ह्रस्वपत्रत्वात् । १०. मेदोघ्नः (सो० ) – मेदोहरः । ११. यज्ञियः (भा०) – यज्ञे प्रयुज्यमानः । १२. रक्तसार: (भा० ) – रक्तवर्णः सारोऽस्य । १३. सारद्रुमः (रा०) – सारवान् वृक्षः ।

Khadira ( Acacia catechu Willd. ) is a wild thorny tree ( kaṇṭaki, bahuśalya ), the spines being curved (jihmaśalya ). Wood is regarded as holy and used in sacrifices ( gāyatrī, yajñiya ). It has firm and red heart-wood (sāradruma, raktasāra ) and small leaves ( bālapatra ). Twigs are used as tooth-brush ( dantadhāvana ). Khadira is a specific drug for leprosy ( kuṣṭhaghna ) and is also efficacious in obesity (medoghna) and disorders of throat (galaroganut).

Specific characters

1. Tree—wild, armed with curved spines. 2. Used in sacrifices. 3. Heart-wood--firm, red. 4. Leaves — small. 5. Action — specific drug for leprosy; also useful in obesity and throat disorders. ५८. <entry>खर्जूरी</entry> Kharūjri

१. खर्जूरी (भा०)–खर्जू: व्यथा कण्डूर्वा, 'खर्ज व्यथने', खर्जूं राति ददातीति, स्कन्धस्य परुषत्वात् । २. खरस्कन्धा (अ०) — खरः परुषः स्कन्धोऽस्याः । ३. दुरारोहा (भा०) – स्कन्धस्य खरत्वात् कृच्छेणारुह्यते । ४. दृढकण्टका (कै०)–पत्राणां कण्टकित्वात् । ५. निःश्रेणी (ध०) – समूहान्निष्कान्ता, उच्चत्वात् । ६. पिण्डी (नि०)–पिण्डाकारफलत्वात् । ७. स्कन्धफला (भा०) – स्कन्धे फलतीति । ८. स्वादुफला (कै०)–स्वादूनि फलान्यस्याः । ९. स्वादुमस्तका (भा०) - स्वादु मस्तकं शीर्षभागोऽस्याः ।

Kharjūrī ( Phoenix sylvestris Roxb. ) is a tall tree ( niḥśreṇī ) having rugged stem (kharjuri, kharaṣkandhā ) difficult to climb upon (durārohā ). The top portion is sweet (svādumastakā) and leaves spiny (dṛḍhakaṇṭakā). Fruits are sweet (svāduphalā), solid (piṇḍī) appearing on trunk (skandhaphalā ).

Specific characters

1. Tree—tall, with rugged stem with top portion sweet. 2.Leaves-spiny. 3. Fruit — solid, sweet, appearing on trunk. ५९.<entry> गम्भारी</entry>Gambhārī

१. गम्भारी ( भा० )– गं गतिं बिभर्तीति । २. कट्फला (रा०) – कट्फलस्येव फलमस्याः । ३. काश्मरी (भा०) – काशते प्रकाशते इति । ४. काश्मीरी (सो०) - कश्मीरादिप्रदेशेषु जायमानत्वात् । ५. कृष्णवृन्ता ( भो०) – कृष्णं वृन्तमस्याः । ६. पीतरोहिणी (भा०) – त्वचः पीतत्वात् । ७. भद्रपर्णी (भा० ) – भद्राणि पर्णान्यस्याः । ८. महाकुम्भी (नि०) – कुम्भीसदृशी बृहदाकारा । ९. महाकुसुमका ( भा० ) – महान्ति कुसुमान्यस्याः । १०. वातहृत् (सो०)–वातनाशिनी । ११. श्रीपर्णी (भा० ) - श्रीमन्ति पर्णान्यस्याः । १२. सर्वतोभद्रा (अ०) – सर्वतः कल्याणकारिणी । १३. सुफला (रा०) – शोभनं फलमस्याः । १४. स्थूलत्वचा (रा०) – स्थूलवल्कला । १५. हीरा (भा०) – हिनोति वर्धते वर्धयति च शरीरं रसायनत्वात्, 'हि गतौ वृद्धौ च' ।

Gambhārī ( Gmelina arborea Linn. ) is a beautiful tree ( kāśmarī ) like kumbhī ( manākumbhī ) growing fastly (gambhari, hīrā ) found in kashmir etc. ( kāśmirī ) and useful in many ways ( sarvatobhadrā ). Bark is thick (sthūlatvacā ) and yellowish (pītarohiṇi ). Leaves are beautiful (Śṛiparṇi, bhadraparṇī ) with blackish petiole ( kṛṣṇavṛntā ). Inflorescence is long ( mahākusumakā); fruits are wholesome ( suphalā ) and used as rasāyana ( hīrā ). It is a good remedy for vātika disorders.( vātahṛt )

Specific characters

1. A beautiful tree growing fastly. 2. Bark—thick, yellowish. 3. Leaves — with blackish petiole. 4. Inflorescence-long. 5. Uses—fruits wholesome and rasāyana; ( bark) a good remedy for vātika disorders.

६०.<entry> गुग्गुलुः</entry> Guggulu

१. गुग्गुलुः (भा०) – गुजो व्याधेर्गुडति रक्षतीति । २. उलूखलः (कै०)–उलूखलसदृशकोटरान्निर्गतः । ३. कणनिर्यासः (सो०) – कणरूपो निर्यासोऽस्य । ४. कालनिर्यासः (ध०)-कालः कृष्णाभो निर्यासोऽस्य । ५. कुम्भोलूखलकम् (भा०)– कुम्भसदृशादुलूखलसदृशाद्वा कोशान्निर्गत: । ६. कौशिकः (भा० ) – कोशे भवः । ७. दुर्ग: (सो०) – दुर्गमस्थाने जातत्वात् । ८. देवधूपः (भा०) – देवपूजायां धूपे प्रयुक्तः । ९. पलङ्कष: (भा०) - पलं मांसं कषति हिनस्ति, स्थौल्यहृदित्यर्थः । १०. पुरः (भा०) –निर्यासेषु श्रेष्ठः, 'पुर अग्रगमने' । ११. मरुदेश्यः (रा०) – मरुस्थले जायमानः; सोढलोऽपि 'मरूद्भूत' इति पठति । १२. महिषाक्षः (भा०) – महिषनेत्रवत् रक्ताभकृष्णवर्णः । १३. रक्षोहा (रा०) – रक्षांसि हन्तीति, तदर्थं धूपने प्रयुक्तः ।

Guggulu (Commiphora mukul ( Hook ex stocks) Engle. ) is a plant growing in arid zone (marudeśya. durga ). It exudes a gum-resin coming out of cavities ( kauśika, ulūkhala, kumbholūkhala ) in form of particles (kaṇaṅiryāsa) reddish black in colour ( mahiṣākṣa, kālaniryāsa ). It removes a number of ailments ( guggulu ) particularly obesity ( palaṅkaṣa ) and is antiseptic (rakṣohā ) as fumigation. It is also used as incense in god's worship ( devadhūpa ).

Specific characters 1. Habitat—arid zone. 2. Exudation, gum-resin, is the useful part. It is in form of reddish black particles. 3. Useful in many ailments particularly obesity, low also used as antiseptic fumigation and incense.

६१.<entry> गुञ्जा </entry> Guñjā

१. गुञ्जा (भा०) – गुञ्जति शब्दं करोति फलमस्य, 'गुजि अव्यक्ते शब्दे' । २. अङ्गारवल्लरी (अ०) – पुष्पिता सती वह्निलतेव प्रतिभाति । ३. काकचिञ्चा (अ०) – काकानां चिञ्चेव शिम्बी अस्याः । ४. काकणन्ती (भा०) – काकानां कृते नदति व्यक्तं शब्दं करोति, 'णद अव्यक्ते शब्दे' । ५. कृष्णला (भा०) –कृष्णाक्षियुतं फलमस्याः । ६. चक्रशल्या (सो०) – चक्रारोहिणी सती वर्धते, 'शल गतौ' । ७. दुर्मोहा (सो०) —अतिमात्रया मोहजनिका । ८. बहुफला (सो०) – बहूनि फलान्यस्याः । ९. बहुवीर्या (सो०)–प्रकृष्टं वीर्यमस्याः । १०. रक्तिका (भा०) – रक्तवर्णं बीजमस्याः । ११. वनवासिनी (सो०) –वने जाता । १२. शिखण्डी (सो०) – शेखरवत् पुष्पमञ्जरीर्दधाति । १३. शीतपाकी (कै०) – शीतकाले फलं पक्वं भवति ।

Guñjā (Abrus precatorius Linn.) is a wild plant ( vanavāsinī ) looking fiery (angārvallarī ) and cresty (śikhaṇḍi) when flowering and climbing in circular way ( cakraśalyā ). Numerous legumes (bahuphalā) resemble tamarind fruit making rattling sound when ripe ( kākaciñcā, kākaṇantī, guñja ) in winter ( śitapākī ). The seeds are red (raktikā ) with a black eye ( kṛṣṇalā ) and make a potent drug and poison (bahuvīryā) causing loss of consciousness in high doses ( durmohā ).

Specific characters 1. Plant — found wild, climbing in circular way. 2. Looks fiery and cresty when flowering 3.Legumes--tamarind-like, rattling when ripe in winter. 4. Seeds—red with a black eye. 5. Action —a potent drug and poison.

६२.<entry> गुडूची</entry> Guḍūcī

१. गुडूची (भा०)–गुडति रक्षति रोगेभ्य इति; 'गुड रक्षणे' । २. अमृतवल्लरी (भा० ) – न म्रियते लताऽस्याः । ३. अमृता (भा०) – न म्रियते इति; अमृतवद् गुणकारिणी च । ४. काण्डोद्भवा (अ०) – काण्डादुद्भवोऽस्याः । ५. कुण्डली (भा० ) – कुण्डलाकारेण वर्धते । ६. चक्रलक्षणिका (भा०)–काण्डच्छेदे चक्रेण लक्ष्यते इति । ७. चन्द्रहासा (भा०)– चन्द्राकाराणि शुभ्रबीजान्यस्याः । ८. छिन्नरुहा (भा०) – छिन्ना सती पुनः रोहति; छिन्नमङ्गं पुनः रोहयति सन्दधाति वा रसायनत्वात् । ९. जीवन्ती (भा०) - जीवयतीति, रसायनत्वात् । १०. ज्वरनाशिनी (सो०) –ज्वरे हितत्वात् । ११. तन्त्रिका (भा०) — रज्ज्वाकारा, विस्तृता च; 'तनु विस्तारे' । १२. धारा (भा०) - धारयति शरीरमिति । १३. मण्डली (भा०)–मण्डलाकारेण वर्धमाना । १४. मधुपर्णी (भा०) – मधुवद्रसयुक्तानि पर्णान्यस्याः । १५. रसायनी (भा०) – रसायनफलदात्री । १६. वत्सादनी (भा०) – वत्सैरद्यते इति । १७. वयःस्था (सो०) – वय: स्थापयतीति । १८. वयस्या (भा०)-वयसे आयुषे हिता, आयुष्येत्यर्थः । १९. विशल्या (भा०) - विगतं शल्यमस्याः । २०. विषघ्नी (नि०) — विषं हन्तीति । २१. सोमा (भा०) सोमप्रधाना ।

Guduci (Tinospora cordifolia (Willd.) Miers ex Hook. f. & Thoms.) is a rope-like ( tantrikā ) perennial climber (amṛta, amṛtavallarī) ascending on the host in a circular way ( kuṇḍalī, maṇḍalī). It is generated from stem (kāṇḍodbhavā) and when cut, it regenerates (chinnaruhā). In transverse section of the stem, a circular structure is seen (cakralakṣanikā). Leaves have viscid juice like honey. (madhuparṇī) and are eaten by calves ( vatsādanī). The seeds are semilunar (candrahāsā) which is the basis of the name 'moon-seed'.

Guḍūcī is a potent drug efficacious in fever (jvaranāśinī) and well known rasāyana (jivantī, dhārā, rasāyanī, vayaḥsthā, vayasyā). It promotes strength and vitality (somā), counteracts poisons (viṣaghnī) and protects from disorders (guḍūci. vaśalyā).

Specific characters

1. Plant--a rope-like perennial climber. When cut, regenerates from stem. 2. Stem--on transverse section a circular structure is seen. 3. Leaves--with viscid juice. 4. Seeds--semi-lunar in shape. 5. Action--a reputed rasāyana and potent drug for fever and poisons. ६३.<entry> गोक्षुरः</entry>Goksura

१. गोक्षुर: (भा० ) – गवां कृते क्षुर इव; कण्टकैः पादवेधनात् । २. इक्षुगन्धिकः (भा०) — इक्षोरिव गन्धोऽस्य । ३. कण्टफल: (ध०) – कण्टकितं फलमस्य । ४. क्षुरकः (भा० ) – क्षुर इव, तीक्ष्णकण्टकत्वात् । ५. गोकण्टकः (भा०) – गवां कण्टकः । ६. चणद्रुमः (रा०) – चणपत्रः क्षुपः । ७. त्रिकण्टकः (अ०) – त्रयः कण्टकाः फलेऽस्य । ८. पलंकषा (भा०) - पलं मांसं कषति हिनस्ति, कण्टकित्वात् । ९. भक्षकण्ट: (भा० ) – कण्टकित्वेऽपि भक्ष्यः । १०. भूक्षुरः (नि०) – भुवि क्षुर इव । ११. वनशृङ्गाट: (भा० ) – वने जातः शृङ्गाटकाकारः । १२. श्वदंष्ट्रा (भा० ) – शुनो दंष्ट्रेव, तीक्ष्णकण्टकत्वात् । १३. षडङ्गः (ध०) – षडङ्गानि कण्टकसहितान्यस्य । १४. स्थलशृङ्गाटकः (सो०) –स्थले जातः शृङ्गाटकाकारः । १५. स्वादुकण्टक: (भा०) – भक्ष्यकण्टकत्वात् ।

Gokṣura ( Tribulus terrestris Linn. ) is a herb spreading on ground and growing wildly with aroma of sugarcane (ikṣugandhika) and fruits resembling water-chestnut ( sthalaśṛṅgāṭaka, vanaśṛṅgāṭaka ). Fruits are armed with spines which injure the feet of grazing cattle ( gokṣura, kṣuraka, kaṇṭaphala, gokaṇṭaka, trikaṇṭaka, bhakṣakaṇṭa, bhūkṣura, śvadaṇṣtrā, svādukaṇṭaka, palaṅkaṣā ). It possesses the sixth part, spines, apart from usual five parts so it is known as 'ṣaḍaṅga' ( having six parts ). The plant has leaves like those of bengal gram plant. (caṇadruma ).

Specific characters 1. Plant—growing wild, with aroma of sugar cane. 2. Leaves—similar to those of bengal gram plant. 3. Fruits—resembling water chest-nut but armed with spines.

६४.<entry>चक्रमर्दः</entry>Cakramarda

१. चक्रमर्दः (भा०) - चक्रं दद्रं मृद्नातीति; चक्रं त्वग्रोगसमूहं मृद्नाति वा । २. एडगज: (भा०) -एडशब्देन गज्यते कथ्यते इति, 'गज मदे शब्दे च' । ३. कुष्ठहा (सो०)–कुष्ठं त्वग्विकारं हन्तीति । ४. खर्जूघ्नः (रा०) – खर्जूं कण्डूं हन्तीति । ५. चक्री (भा०) –चक्रे समूहे जायमानः, चक्राह्वयो वा । ६. दद्रुघ्नः (भा०) – दद्रुं हन्तीति । ७. दृढबीज: (रा०) –दृढानि बीजान्यस्य । ८. पद्माट: (भा०) – पद्ममिवाटति गच्छतीति, सूर्योदये विकासित्वात् । ९. पामघाती (सो०) – पामानं हन्तीति । १०. प्रपुन्नाड: (ट: ) (भा० ) – प्रकर्षेण पुमांसं पुंस्त्वं नाडयति ह्रासयतीति, 'नड भ्रंशे' । ११. मेषलोचन: (भा०) – मेषस्य नेत्रमिव पत्रमस्य । १२. मेषाक्षिकुसुमः (ध०) – मेषनेत्राकाराणि पुष्पाण्यस्य । १३. मेषाह्वयः (रा० ) – मेषशब्देन प्रचलितः । १४. व्यावर्तकः (ध०) – सूर्यास्तकाले पत्राणि व्यावर्तयति ।

Cakramarda (Cassia tora Linn.) is a herb known by the word 'meṣa' (meṣāhvaya, eḍagaja) as its leaves and flowers resemble sheep's eye ( meṣalocana, meṣākṣikusuma ). It grows gregariously ( cakrī ), blossoms at sunrise ( padmaṭa ) and leaves contract at sun-set ( vyāvartaka ). Seeds are hard ( dṛḍhabīja ) and useful in treatment of skin diseases particularly ring worm and itching ( cakramarda kuṣṭhahā, khar jūghna, pāmaghātī, dadrughna ). It has adverse effect on virility ( prapunnaṭa ).

Specific characters

1. Plant—of gregarious nature. 2. Leaves and flowers-shaped like sheep's eye. 3. Seeds — hard, useful in skin diseases particularly ring worm and itching. ६५.<entry> चन्दनम्  </entry> Candana

१. चन्दनम् (भा०)– चन्दति आह्लादयतीति, 'चदि आह्लादे' । २. गन्धराजम् (रा०) – गन्धद्रव्याणां राजा श्रेष्ठम् । ३. गन्धसार: (भा० ) – गन्धः सारेऽस्य । ४. चन्द्रद्युतिः (भा०) – चन्द्रज्योस्नावदाह्लादकम् । ५. तिलपर्णकम् (ध०) – तिलस्येव पर्णान्यस्य । ६. भद्रश्री: (भा०) — भद्रा श्रीः शोभाऽस्य । ७. मलयजः (भा०) – मलयप्रदेशे जातः । ८. शिशिरम् (कै०) – शीतं स्पर्शे वीर्ये च । ९. श्रीखण्डम् (भा०) – श्रिया युतानि खण्डान्यस्य । १०. सर्पावासम् (रा०) – सर्पाः निवसन्त्यत्र ।

Candana ( Santalum album Linn ) is a tree growing in Malaya region (part of the western ghats) (malayaja) and is the foremost among aromatic substances (gandharāja ). Aroma is situated in heartwood ( gandhasāra ) and the pieces are beautiful and pleasing ( candana, candradyuti, bhadraśrī, srikhaṇḍa). It is cold in touch as well as systemic effect (śiśira). Leaves are similar to those of sesamum plant ( tilaparṇaka ) and the tree is frequented by serpents ( sarpāvāsa )

Specific characters 1. Habitat - Malaya region ( part of the western ghats ) 2. Heart-wood—aromatic. 3. Leaves—similar to those of sesamum plant. 4. Property—śīta ( cold ) in touch and effect.

६६. <entry>चाङ्गेरी </entry> Cāṅgerī

१. चाङ्गेरी (भा०) –चाङ्गं रसपाटवमीरयतीति । २. अम्लपत्रिका (भा० ) – अम्लानि पत्राण्यस्याः । ३. अम्ललोणिका (भा०) – अम्ला च लोणिकावद्दला च । ४. क्षुद्राम्लिका (ध०) – ह्रस्वाऽम्लिकासदृशी । ५. दन्तशठा (भा०) – दन्तान् शठति क्लिश्नाति, 'शठ हिंसाक्लेशकैतवे' । ६. सुनिषण्णच्छदा (कै०) – सुनिषण्णकवच्छदाः पत्राण्यस्याः ।

Cāṅgerī ( Oxalis corniculata Linn. ) is a herb having sour leaves resembling those of loṇikā (amlaloṇikā ) and suniṣaṇṇaka ( suniṣaṇṇacchadā ) in shape and amlikā in taste ( kṣudrāmlikā ). It stimulates gustatory organ (cāṅgerī) and causes tingling in teeth ( dantaśaṭhā)

Specific characters

1. Leaves-sour, shaped like lonikā and suniṣaṇṇaka 2. Action-stimulates taste sensation and salivary secretion and causes tingling in teeth. ६७.<entry> चित्रकः </entry>Citraka

१. चित्रकः (भा० ) – चित्रकः चित्रव्याघ्रः 'चीता', इति लोके प्रसिद्धः, तद्वद् भेदकः, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ–'चित्रव्याघ्रनिभो भिनत्ति बहुशो गुल्मानतश्चित्रकः' इति । २. अग्निकः (सो०) - अग्नितुल्यः उष्णः स्पर्शे वीर्ये च । दाहकृत् स्फोटकृच्च । ३. अनलनामा (भा०) - अग्निसंज्ञकः, तत्तुल्यो दीपनस्तीक्ष्णश्च । ४. ऊषण: (भा०) –कटुः रसे पाके च । ५. जरण: (नि०) – जरयति अन्नमिति । ६. दारुणः (कै०) – विदारकः, 'दृ विदारणै', तीक्ष्णश्च । ७. दीपकः (सो०) – अग्निदीपनः । ८. द्वीपी (सो०) – व्याघ्रः, तद्वद् भेदकः । ९. पाठीन: (सो०) – सहस्रदंष्ट्रो मत्स्यः, तद्वद् विदारकः । १०. व्यालः (भा०) – हिंस्रजन्तुः, तद्वद् भेदकः ।

Citraka ( Plumbago zeylanica Linn. ) is a plant known by its fiery hot nature (agnika, analanāmā ) and pungency (ūṣaṇa ). Due to uṣṇavīrya it stimulates digestive fire ( dīpaka ) and digests food. (Jaraṇa) and due to tikṣṇa property it is bhedana and as such tears accumulated lumps ( dāruṇa ) like leopard etc. ( citraka, dvīpī, pāṭhīna, vyāla ). 'agni' denotes its digestive property while 'citraka' signifies the tearing action. Specific characters 1. Properties —pungent, hot, sharp. 2.Action — stimulates digestive fire, breaks accumulated lump.

६८.<entry> चुक्रिका</entry>Cukrikā

१. चुक्रिका (भा० ) – चुक्कयति व्यथयति दन्तानम्लत्वादिति, 'चुक्क व्यथने' । २. अम्लवास्तूकम् (रा०) – अम्लं वास्तूकसदृशम् । ३. पत्राम्ला (भा०) – पत्रमम्लमस्याः । ४. रोचनी (भा० ) – रोचयत्यन्नमिति, रुचिवर्धनीत्यर्थः । ५. शतवेधनी (भा० ) – शतं विध्यतीति, 'व्यध ताडने' ।

Cukrikā (Rumex vesicarious Linn.) is a plant having intense sour leaves (patrāmlā, cukrikā ) similar to those of vāstūka in shape (amlāvāstūka ). Due to intense sourness it dissolves many articles ( śatavedhanī ). It improves taste. ( rocanī ).

Specific characters

1. Leaves—intensely sour, shaped like those of vāstūka. 2. Improves taste. ६९.<entry> जम्बू: </entry> Jambū

१. जम्बू: (भा०) – जम्यतेऽद्यते फलमस्याः । २. नीलफला (रा०) – नीलानि फलान्यस्याः । ३. नीलाञ्जनच्छदा (कै०)–नीलाभाश्छदाः पत्राण्यस्याः । ४. फलेन्द्रः (भा०) – फलानामिन्द्रः राजा । ५. महाफला (भा०) - महान्ति बृहदाकाराणि फलान्यस्याः । ६. महारसः (रा०) – प्रभूतरसयुक्तः । ७. महास्कन्धा (ध०) –महान् स्कन्धोऽस्याः । ८. मेघमोदिनी (रा०) – मेघैर्मोदते इति; वर्षाकाले फलोद्गमात् । ९. सुरभिपत्रा (भा०) – सुगन्धिपत्रा ।

Jambū( Syzigium cumini ( Linn. ) Skeels. ) is a tree with big trunk ( mahāskandhā ) and bluish (nīlāñjanacchadā ) aromatic leaves (surbhipatrā ). It bears fruits in rainy season (meghamodinī ) which are blue (nīlaphalā ), large ( mahāphalā ), profusely sapy (mahārasa ) and edible (jambū ). They are regarded as one of the best fruits ( phalendra ).

Specific characters

1. Tree--with big trunk. 2. Leaves —bluish, aromatic. 3. Fruits — blue, sapy, appearing in rainy season. ७०. <entry>जाती</entry> Jātī

१. जाती (भा० ) – जातं प्रशस्तं पुष्पमस्या; जन्यते सुत्वगनया, व्रणरोपणत्वात्, 'जनी प्रादुर्भावे' । २. चेतिका (भा०) – चेतयति चित्तमुद्बोधयति हृद्यगन्धत्वात्, 'चिती संज्ञाने' । ३. तैलभाविनी (ध०) - तैलं भावयति वासयतीति । ४. मालती (भा०) — मां लक्ष्मीं लतति, श्रीवर्धकत्वात् । ५. रात्रिपुष्पी (कै०) – रात्रौ विकसन्ति पुष्पाण्यस्याः । ६. लता (नि०) – लतारूपा । ७. सुमना (भा०) – शोभनं मनो जायतेऽनया । ८. हृद्यगन्धा (भा० ) - हृद्यो मनोहरो गन्धोऽस्याः ।

Jātī (Jasminum officinale Linn. forma grandiflorum ( Linn. ) Kobuski. ) is a climber ( latā ) which bears fragrant flowers ( cetikā, mālati, sumanā, hṛdyagandhā ) blossoming in night ( rātripuṣpī ). They are used for scenting oils ( tailabhavinī ). It is an efficacious wound-healing drug (jātī).

Specific characters

1. Plant — a climber. 2. Flowers — fragrant, blooming in night. 3. Action – Effective drug for wound-healing. ७१.<entry> जीरकः</entry> Jīraka

१. जीरकः (भा०) – जिनाति भुक्तं परिणमयति, 'ज्या वयोहानौ' । २. अजाजी (भा०) – अजं जठराग्निमजति प्रेरयतीति, 'अज गतिक्षेपणयोः' । ३. औत्तरापथम् (कै०) - उत्तरापथे भवम् । ४. जरण: (भा०)–जरयति भुक्तमिति, 'जॄष् वयोहानौ' । ५. दीपकः (रा०) – दीपयत्यग्निमिति । ६. दीर्घकम् (ध०) – दीर्घाकारत्वात् । ७. पीताभम् (ध०)–पीता आभाऽस्य । ८. मेध्यम् (कै०) – मेधायै हितम्, पवित्रं वा । ९. रुच्यम् (ध०) – रुचिकरम् ।

Jīraka (Cuminum cyminum Linn.) is cultivated abundantly in the northern region ( auttarā-patha ). It has long ( dīrghaka) yellowish (pitābha ) fruits which stimulate appetite ( ajājī, dīpaka ), are digestive ( jīraka, jaraṇa ), improves taste and is wholesome for mind (medhya ).

Specific characters

1. Plant—cultivated in Northern region. 2. Fruit — long, yellowish. 3. Actions — The useful part, fruit, stimulates digestive fire, improves taste and wholesome for mind. ७२.<entry> जीवन्ती </entry>Jivanti

१. जीवन्ती (भा०) - जीवयति प्राणान् धारयतीति, 'जीव प्राणधारणे' । २. गरहृत् (सो०) – गरं विषं हरतीति । ३. जीवनी (भा० ) – जीव्यतेऽनया । ४. जीवनीया (भा० ) – जीवनाय हिता, अत एवास्याः सर्वत्र जीवनीयगणे पाठः । ५. जीववर्धनी (सो०) – जीवं प्राणशक्तिं वर्धयतीति । ६. पयस्विनी (भा०) – दुग्धवद्रसयुक्ता, सौम्यैत्यर्थः । ७. पुत्रभद्रा (सो०) – पुत्रोत्पत्त्यै कल्याणकारिणी। ८. प्राणदा (सो०) – प्राणशक्तिं ददातीति । ९. बलवर्धनी (सो०) – बलं वर्धयतीति । १०. शाकश्रेष्ठा (भा०) - शाकेषु श्रेष्ठा, यथोक्तं चरके–'जीवन्तीशाकं शाकानाम्' इति । ११. शृंगाटी (रा०) – शृंगाकृतिफलयुक्ता, 'शृंगरीटिका' अपि क्वचित् पठ्यते ।

Jivantī ( Leptadenia reticulata W. & A. ) has viscid juice (payasvinī) and horn-like fruits (śṛṇgāṭī) which are regarded as the best among vegetables ( sakaśreṣṭhā ). It promotes vitality ( jīvantī, jīvanī, jīvavardhanī, prāṇadā ), strength ( balavardhanī ) and virility (putrabhadrā) and is anti-poisonous (garahṛt).

Specific characters

1. Fruits—horn-like, used as vegetable. 2. Actions — It promotes vitality and virility and is anti-poisonous. ७३.<entry> ज्योतिष्मती </entry> Jyotiṣmatī

१. ज्योतिष्मती (भा० ) – ज्योतिषा शुभ्रबिन्दुभिर्युक्तं काण्डमस्याः ज्योतिर्मेधा, तत्प्रदत्वाच्च; ज्योतिरग्निः, तद्वती उष्णवीर्या च । २. अग्निभा (नि०) - अग्निवद् भा दीप्तिरस्याः, पुष्पितायां सत्याम् । ३. कङ्गुणिका (अ०) – कङ्गुसदृशबीजा । ४. काकाण्डी (सो०) – काकाण्डवत्फला । ५. ज्योतिष्का (भा० ) – द्योतमाना । ६. दुर्जरा (रा०) – दुष्पाच्या, गुरुत्वात्; रसायनत्वेन जरायाः प्रतिषेधकत्वाद् वा । ७. दुर्मदा (सो०) – ईषन्मदान्विता । ८. पण्या (भा०) –पणे साधुः पण्या, आपणे व्यवहृतत्वात् । ९. पारावतपदी (भा०) – पारावतस्येव पदं मूलमस्याः । १०. पीततैला (अ०) -पीतवर्णं तैलमस्याः । ११. मेध्या (रा०) – मेधायै हिता । १२. लता (भा०) – वल्लीरूपा । १३. लवणा (ध०) – लुनाति छिनत्ति रोगानिति । १४. वेगा (अ०) – आशुकारिणी, उद्वेगजनिका वा । १५. सुवर्णलतिका (ध०) – पीतपुष्पान्विता लता । १६. सूक्ष्मफला (कै०) – ह्रस्वफला । १७. स्फुटत्वचा (कै०)–स्फुटा द्योतमाना त्वगस्याः ।

Jyotiṣmatī ( Celastrus panniculatus Willd ) is a climber (latā) having stem with shining dots ( jyotiṣmatī, jyotiṣkā ) and yellow flower ( suvarṇalatikā, agnibhā ). Fruits are small ( sūkṣmaphalā ) resembling crow's eggs ( kākāṇḍī) and seeds like millet grains (kaṅguṇikā) which are article of trade ( paṇyā ) and yield yellow oil ( pītatailā ). They are difficult to digest (durjarā) and cause narcosis ( durmadā ) in excessive dose. They are quickly acting ( vegā ), promote intellect ( medhyā ) and alleviate many disorders ( lavaṇā ). It also prevents senility ( durjarā ) and as such is used as rasāyana. It is uṣṇavirya ( jyotiṣmatī ).

Specific characters

1. Plant—climber. 2. Stem—with shining dots. 3. Flowers—yellow. 4. Fruits—small, egg-shaped. 5. Seeds—like millet grains which yield yellow oil. 6. Properties and actions — uṣṇavīrya, quickly acting, promote mental faculty and  is useful as rasayana.

७४. <entry>तण्डुलीयः </entry> Tandulīya

१. तण्डुलीयः (भा० ) - तण्डुलाय हितः, भक्ते शाकवत् प्रयुक्त; तण्डुलवद्बीजयुक्तो वा । २. अल्पमारिष: (भा०) – मारिषो ह्रस्वः । ३. ग्रन्थिलः (रा० ) – काण्डो ग्रन्थिमान् । ४. तण्डुलीबीजः (भा० ) – तण्डुलवद् बीजान्यस्य ५. पथ्यशाकः (रा०) – पथ्यो हितकरः शाकेषु । ६. मेघनादः (भा०) –मेघगर्जने सति वर्षर्तौ वर्धमानः । ७. विषहारी (नि०) - विषं हर्तुं शीलमस्य ।

Taṇḍulīya (Amaranthus spinosus Linn.) is a herb flourishing in rainy season (meghanāda ) with nodular stem (granthila) and seeds like rice grains ( taṇḍulībija ). It is a smaller type of māriṣa ( alpamā riṣa ) and is used as wholesome vegetable (pathyaśāka ). It is anti-poisonous ( viṣahāri ).

Specific characters

1. Plant—a herb flourishing in rainy season. 2. Stem —nodular. 3. Seeds — like rice grains. 4. Uses —used as vegetable and is anti-poisonous.

७५. <entry>तालः</entry> Tāla

१. तालः (भा०) —तालयति प्रतिष्ठते दृढमूलैरिति; 'तल प्रतिष्ठायाम्'; अथवा, तले सन्त्यन्ये वृक्षा अस्य, अत्युच्चत्वात् । २. आसवद्रुः (रा० ) - आसवः मद्यं, तज्जनको द्रुमः । ३. गुच्छपत्रः (रा०) -गुच्छे पत्राण्यस्य । ४. तृणराजः (भा०) - तृणजातौ राजेव, उच्चत्वात् । ५. त्रिबीजकः (अ०) - त्रीणि बीजान्यस्य । ६. दीर्घदण्डः (कै०) — दीर्घः पत्रवृन्तोऽस्य । ७. दीर्घपत्रः (रा०) – दीर्घाणि पत्राण्यस्य । ८. दीर्घस्कन्धः (ध०) – दीर्घः स्कन्धोऽस्य । ९. दुरारुहः (ध०) —कृच्छादारुह्यते इति । १०. दृढच्छदः (रा० ) – दृढाश्छदाः पत्राण्यस्य । ११. ध्वजद्रुमः (ध०) – ध्वजसदृशो वृक्षः, शीर्षभागे सपत्रत्वात् । १२. मधुरसः (रा० ) – मधुः मधुरो रसोऽस्य; अथवा मधु मद्यं, तज्जनको रसोऽस्य । १३. महाफलः (कै०) – महान्ति फलान्यस्य । १४. महोन्नतः (भा० ) — अत्युच्चः । १५. लेख्यपत्रः (भा०) — लेख्यानि पत्राण्यस्य; पुरा तालपत्रेषु ग्रन्थाः लिख्यन्ते स्म ।

Tāla (Borassus flabellifer Linn.) is a tall (mahonnata ) tree having long trunk ( dīrghaskandha ), large and firm leaves ( dīrghapatra, dṛḍhacchada ) with long petiole (dīrghadaṇḍa) appearing in a cluster (gucchapatra) at the top looking like banner (dhvajadruma )  king among its co-members in the family ( tṛṇarāja ). The plant is fixed in the ground with firm roots (tāla) and is difficult to climb upon ( duraruha ). It bears large fruits ( mahāphala ) with three seeds (tribijaka ). Intoxicating beverage is prepared of the juice exuded from the plant (madhurasa, āsavadru ). The leaves were used for writing manuscripts ( lekhyapatra ). Specific characters

1. Plant—tall tree with big trunk. 2. Roots-firm. 3. Leaves — large, firm, with long petiole, appearing in a cluster at the top. 4. Fruits—large, with three seeds. 5. Uses — intoxicating beverage is prepared of the juice exuded from the plant. Leaves were used for writing upon.

७६.<entry> तिनिश: </entry>Tiniśa

१. तिनिश: (भा०) – तनोति रथादीनिति । २. अश्मगर्भः (कै०) - अश्मेव दृढः सारो गर्भेऽस्य । ३. दीर्घवृक्षः (नि०) –दीर्घश्चासौ वृक्षश्च । ४. नेमिः (भा०) –नीयतेऽनेन रथ इति नेमिः चक्रान्ते भूस्पर्शिभागः, स निर्मीयतेऽनेन । ५. रथद्रुः (भा०) – रथनिर्माणे साधनभूतो वृक्षः । ६. सर्वसारः (कै०) – सर्वेषु वृक्षेषु सारभूतः, दृढत्वात् । ७. स्यन्दनः (भा०) – स्यन्दनो रथः, तन्निर्माणसाधनो वृक्षः ।

Tiniśa ( Ougenia oojeinensis ( Roxb. ) Hochr. ) is a big tree ( dīrghavṛkṣa ) having stony heart-wood (aśmagarbha, sarvasāra ) which is used for making different parts of chariot, cart etc. ( tiniśa, rathadru, syandana ) particularly the circumference of wheel. Specific characters

1. Plant-a-big tree. 2. Heart-wood--stony, used for making parts of chariot, cart etc.

७७.<entry> तुम्बुरुः</entry>Tumburu

१. तुम्बुरु: (भा०) —तुम्बति अर्दयति पीडयति तीक्ष्णत्वादिति, 'तुबि अर्दने' । २. अग्निकः (नि०) - अग्निरिव, तीक्ष्णेष्णत्वात् । ३. गन्धालुः (सो०)—प्रभूतगन्धयुक्तः । ४. तीक्ष्णपत्रः (अ० ) – तीक्ष्णानि पत्राण्यस्य । ५. तीक्ष्णफलः (सो०) – तीक्ष्णानि फलान्यस्य । ६. तीक्ष्णवल्कः (अ०) – तीक्ष्णं वल्कलमस्य । ७. वनजः (भा०) – वने जातः । ८. सानुजः (सो०) – पर्वतशिखरे जायमानः । ९. सौर: (भा०) – सूर्यरश्मिवदुष्णस्तीक्ष्णश्च । १०. सौरभ : (भा०) – सुगन्धिः । ११. स्फुटफलः (सो०) – स्फुटनशीलं फलमस्य ।

Tumburu ( Zanthoxylum alatum Roxb. ) is a wild plant ( vanya ) growing in hilly areas (sānuja ). Leaves, bark and fruits are acrid ( tīkṣnapatra, tīkṣnaphala, tīkṣnavalka, tumburu ) and aromatic ( saurabha, gandhālu ). Fruits are dehiscent (sphuṭaphala). It is intensely hot and irritant (agnika, saura) Specific characters

1. Habitat—hilly areas. 2. Bark, leaves and fruits — acrid, aromatic. 3.Properties—intensely hot and irritant.

७८.<entry> तुलसी</entry> Tulasī

१. तुलसी (भा०) –तोलयति प्रतिष्ठते इति, ओषधिषु प्रतिष्ठितेत्यर्थः; 'तुल प्रतिष्ठायाम्' । २. अपेतराक्षसी (भा०) - अपेताः निवारिता राक्षसा अनया; भूतघ्नीत्यर्थः । ३. कायस्था (अ०) – कायं स्थापयति नानारोगनिवारणेनेति । ४. ग्राम्या (भा०) –ग्रामे ग्रामे भवा । ५. चक्रपर्णी (कै०) – अत्र 'चक्रपुष्पी' इति पाठो युक्तः । चक्रे स्थितानि पुष्पाण्यस्याः । ६. देवदुन्दुभिः (भा०)–देवानां दुन्दुभिः, तदाकारपुष्पमञ्जरीत्वात् । ७. पूतपत्री (रा०) – पूतानि पवित्राणि पत्राण्यस्याः । ८. बहुमञ्जरी (भा०) –बह्व्यो मञ्जर्योऽस्याः । ९. शूलघ्नी (भा०) – शूलं हन्तीति । १०. सुरभी (ध०)–सुगन्धिः । ११. सुरसा (भा०) – शोभनो रसोऽस्याः, शोभनत्वं बहूपयोगित्वं रोगहन्तृत्वञ्च । १२. सुलभा (भा०) – सर्वत्रोपलभ्यमाना । १३. स्वादुगन्धिच्छदा (अ०) –स्वादुगन्धयश्छदाः पत्राण्यस्याः । Tulasi (Ocimum sanctum Linn. ) is a common herb grown in villages (grāmyā) and found easily everywhere (sulabhā). Leaves are regarded as sacred (tulasī, pūtapatrī). They have sweet aroma (svādugandhicchadā) and useful juice (surasā). Entire plant is aromatic (surabhi) and repels evil organisms (apetarākṣasī). Flowers are set densely. in a circle (cakrapuṣpī) and have numerous spikes (bahumañjārī) like trumpet (devadundubhi). Tulasī maintains body (kāyasthā) by alleviating disorders and is efficacious in colic (śulaghnī ).

Specific characters

1. Common herb grown in villages. 2. Leaves-sacred, with sweet aroma and useful juice. 3. Flowers-set densely in a circle, in trumpetlike spikes. 4. Entire plant is aromatic. 5. Uses-it repels evil organisms, maintains health and alleviates disorders.

७९. <entry>त्रिवृत् </entry>Trivrt

१. त्रिवृत्-त्रिवृता (भा०) – त्रीन् कोणान् सपक्षान् वृणोति इति त्रिवृत्; त्रिभिः कोणैर्वृतेति त्रिवृता, त्रिकोणकाण्डेत्यर्थः । २. कुटरणा (कै०) – कुट: कुम्भ इत्यनेन रण्यते शब्द्यते इति, कुम्भाह्व इत्यर्थः, 'रण शब्दे'; कुटः कौटिल्यं सकोणत्वाद्वाऽस्मिन्; अथवा कुटः कोटरं, तस्मिन् पुष्पमस्याः । ३. कुम्भा (कै०) – कुम्भ: कोष्ठः, तच्छुद्धिकरत्वात् कुम्भाह्वा । ४. कोटरवाहिनी (अ०) – कोटरे पुष्पं वहतीति, अन्त:कोटरपुष्पीत्यर्थः । ५. त्रिपुटा (भा०) – त्रयः पुटाः त्रिकोणत्वादस्याः । ६. त्रिभण्डी (भा०) – त्रिभिः कोणैः भण्ड्यते लक्ष्यते इति, 'भडि परिभाषणे'; त्रीन् दोषान् भण्डयति तत्कल्याणं करोतीति, 'भडि कल्याणे' । ७. त्र्यस्त्रा (ध०) – त्रयोऽस्राः कोणा अस्य । ८. निशोथ: (भा०) -निवारयति शोथं, रेचनत्वात् । ९. रेचनी (भा०) – रेचयतीति; क्वचित् 'रोचनी' इत्यपि पाठः, तत्र मलशोधनात् रुचिकरीत्यर्थः । १०. सरणा (अ०) –मलं सरति निर्गच्छत्यनया, रेचनीत्यर्थः । ११. सरला (भा०)–सारयति मलं लाति च सौमनस्यमिति; सुखविरेचनी वा । १२. सर्वानुभूतिः (भा०) – सर्वैरनुभूयतेऽस्याः प्रभाव इति । प्रियनिघण्टौ परिचयोऽस्या यथा'मूलं रक्तनिभं त्रिपक्षसहितं काण्डं सितं रोमशं वल्ली वेल्लति सुप्रभूतप्रसरा त्वारुह्य कञ्चिद् द्रुमम् । अन्तःकोटरपुष्पकं सितदलं वृत्तं फलं क्षुद्रकं श्रेष्ठा सर्वविरेचनेषु सुखदा वैद्यैर्मता सा त्रिवृत् ॥' इति ।

Trivṛt (Operculina turpethum (Linn.) Silva Manso) is a climber with triangular and three-winged stem ( trivṛt, trivrtā, tripuṭā, tribhaṇḍī, tryasrā ). It bears funnel-shaped flowers typical of the family Convolvulaceae ( koṭaravāhinī, kuṭaraṇā ). It is a reputed purgative drug, safe and effective, ( kumbhā, recanī, saraṇi, saralā, sarvānubhūti ) useful in oedema ( niśotha ).

Specific characters

1. Plant—climber. 2. Stem – tringular and three-winged. 3. Flowers — funnel-shaped. 4.Action —a safe purgative drug useful in oedema.

८०.<entry> त्वक्</entry> Tvak

१. त्वक्-त्वचम् (भा० ) – प्रशस्ता त्वक्, त्वचति संवृणोति वृक्षमिति, 'त्वच संवरणे' । २. उत्कटम् (भा०) — तीक्ष्णगन्धि । ३. गुडत्वक् (कै०) – गुड इव माधुर्ययुक्ता त्वक् । ४. चर्मनामा (अ०) – चर्मसदृशपत्रत्वात् । ५. चोचम् (भा०) – प्रशस्ता त्वक् । ७ बहुगन्धम् (रा०) – प्रभूतगन्धत्वात् । ८. भृङ्गम् (भा०) – बिभर्ति सौरभ्यम् । ९. मुखशोधनम् (रा०) – मुखं शोधयतीति, मुखशोधने प्रयुक्तम् । १०. लाटपर्णम् (ध०) - लाटदेशे भवं पर्णबहुलम् । ११. वनप्रियम् (ध०) – वने प्रायशो जातम् । १२. वराङ्गम् (भा०)–श्रेष्ठमङ्गं वृक्षस्य । १३. सैंहलम् (ध०) – सिंहलदेशे जातम् । १४. स्वर्णभूमिकम् (कै०)–स्वर्णभूमिदेशे जातम् ।

Tvak is bark of the plant (Cinnamomum tamala Nees & Eberm.) growing wild (vanapriya) mostly in Lāṭa [^1] ( lātaparṇa ), Siṃhala (saiṃhalī) and svarnabhūmi (svarṇabhumika ) countries having leathery leaves ( tvakpatra, carmanāmā ). Bark is sweet-pungent ( guḍatvak ) and highly aromatic ( utkaṭa, bahugandha, bhṛṅga ) and mouth-refreshing (mukhaśodhana ).

Specific characters

1. Habitat – Lāṭa ( eastern Bengal ), Srilanka, S.E. Asia. 2. Leaves—Leathery. 3. Bark—Sweet-pungent, highly aromatic.

८१. <entry>दन्ती </entry> Dantī

१. दन्ती (भा०) –दन्तिदन्तसमं गजदन्तसदृशं मूलमस्याः । २. उदुम्बरपर्णी (भा०) - उदुम्बरस्येवोर्ध्वस्थितानि पर्णान्यस्याः । ३. उपचित्रा (नि०) - उपगतानि चित्राणि बीजान्यस्याः ।

[^1.] 'Lāṭa-deśa' is identified as eastern Bengal with capital as koṭivarṣa ( see Moti Chandra: Trade and Trade Routes in Ancient India, New Delhi, 1997. P. 77 ) ४. एरण्डपत्रिका (रा० ) – अधःस्थितानि पत्राण्येरण्डस्येवास्याः । ५. एरण्डफला (भा० ) – एरण्डस्येव फलान्यस्याः । ६. घुणप्रिया (भा० ) – घुणानां प्रिया, तत्संपृक्तत्वात् । ७. चित्रा (अ०) चित्रितानि बीजान्यस्याः । ८. निकुम्भः (भा० ) – कुम्भः कोष्ठः, तं नितरां विशोधयतीति । ९. मधुपुष्पा (रा०) – मधुयुतानि पुष्पाण्यस्याः । १०. विशल्या (भा० ) – विगतं शल्यभूतं मलमनया । ११. विशोधनी (रा०) – मलं विशोधयतीति, रेचनीत्यर्थः । १२. शम्बर: (अ०) - शं कल्याणं वृणोतीति ।

Dantī ( Baliospermum montanum Muell-Arg. ) is a plant with upper leaves like those of udumbara (udumbaraparṇī) and lower ones similar to those of eranda (eraṇḍapatrikā). Roots are like those of elephant's tusk ( daṇtī); flowers full of nectar (madhupuṣpā) and fruits resemble those of castor (eraṅḍa-, phalā ) with mottled seeds ( citrā, upacitrā ). Roots are likely to be infested by fungus ( ghuṇapriyā ). The root, used as drug, is purgative ( nikumbha, viśalyā, viśodhanī ) and is over-all wholesome (śambara ).

Specific characters

1. Leaves —upper leaves like those of udumbara while lower ones similar to those of eraṇḍa. 2. Flowers—full of nectar. 3. Fruits - resemble those of castor, with mottled seeds. 4. Root—like elephant's tusk. 5. Action —purgative.

८२. <entry>दाडिमः</entry>Dāḍima

१. दाडिमः (भा० ) - दाल्यते विदार्यते रसावाप्त्यर्थमिति, 'दल विदारणे' । २. करकः (भा०) – कृणोति हिनस्ति रोगानिति, 'कृञ् हिंसायाम्'; किरति विक्षिपति बीजानि वा, 'कृ विक्षेपे' । ३. कुट्टिम: (ध०) – कुट्टते द्दिद्यते इति, 'कुट्ट छेदने' । ४. दन्तबीज: (भा०) – दन्तसदृशानि बीजान्यस्य । ५. पथ्यकारी (सो०) – हितकरः । ६. फलषाडव: (धं०) –फलरूपः षाडवः मधुराम्लकल्पः । ७. मणिबीजः (सो०) –मणिः स्फटिकः माणिक्यं वा, तद्वद् बीजान्यस्य । ८. रक्तबीज: (ध०) – रक्तवर्णानि बीजान्यस्य । ९. रसालकः (सो०) –रसपूर्णः । १०. लोहितपुष्पक: (भा०) – लोहितं रक्तवर्णं पुष्पमस्य । ११. वल्कफलः (रा०) – वल्कलावृतं फलमस्य । १२. वृत्तफलः (रा०) – वृत्तं फलमस्य । १३. शुकेष्टम् (अ०) –शुकानां प्रियम् । १४. स्वाद्वम्लम् (ध०)–मधुरमम्लञ्च रसे ।

Dāḍima ( Punica granatum Linn ) is a plant with red flowers ( lohitapuṣpaka ). Fruits are round (vṛttaphala) covered with leathery rind (valkaphala). Fruit is cut open ( dāḍima, kuṭṭima ) and the seeds are scattered ( karaka ) which are red ( raktabīja ), shaped like teeth (dantabīja) or quartz or ruby ( maṅibīja ), full of juice ( rasālaka ) and sweet-sour in-taste. ( phalasāḍava, svādvamla ) favourite of parrots ( śukeṣṭa ). It is useful for health (pathyakārī ).

Specific characters

1. Flowers—red. 2. Fruits—round, with leathery rind. 3. Seeds —red or brilliant white, shaped like teeth, sweet-sour in taste and full of juice.

८३.<entry> दारुहरिद्रा </entry> Dāruharidrā

१. दारुहरिद्रा (भा०) – दारुप्रधाना हरिद्रावर्णा । २. कटंकटेरी (भा०) – पत्राणां कण्टकित्वात् । ३. कण्टकिनी (नि०) – पत्रे कण्टकयुक्ता । ४. कुसुम्भला (सो०) – कुसुम्भवद् वर्णं लातीति । ५. कृमिहरा (सो०) – कृमीन् हरतीति । ६. दार्वी (भा० ) – दारुप्रधानौषधिः ।. ७. पचम्पचा (भा०) - पाकानन्तरं पचति धातुपाकं करोति यकृतीति । ८. पर्जन्या (भा०) - मेघागमे फलागमात् । ९. पीतदारु (भा०) —पीतं दार्वस्य । १०. पीतद्रुः (भा०) – पीतश्चासौ द्रुमश्च पीतकाण्डत्वात्, पीतपुष्पत्वाच्च । ११. विशोधनी (सो०) – शरीरं विशोधयतीति ।

Dāruharidrā ( Berberis aristata DC. ) is a plant having yellow wood and flowers (dāruharidrā, pītadru, pītadāru ) making yellow dye like kusumbha (kusumbhalā). The important part of the plant is wood ( dārvī ) which is used as drug. The plant has spines on margins of leaves ( kaṇṭakinī, kataṅkaṭerī ). Fruits appear in rainy season (parjanyā ). It is purifier ( viśodhanī) anthelmintic (kṛmihara ) and improves liver functions ( pacampacā ).

Specific characters

1. Plant — with yellow wood. 2. Leaves—spiny on margins. 3. Fruits — appear in rainy season. 4. Action – purifier, anthelmintic, improves liver functions.

८४.<entry> दूर्वा </entry> Dūrvā

१. दूर्वा (भा०) - दूरीकरोति सन्तापं वारयति च रोगान् प्रदरादीनिति; यथोक्तं प्रियंनिघण्टौ'दूरीकरोति संतापं तथा वारयति व्यथाम् । दूर्वेति नामधेया स्याद् यथा नाम तथा गुणः ॥' इति; अथवा – दुर्वति हिनस्ति रोगान्, हिंस्यते वा पदाघातैः पशुभिश्चेति, 'दुर्वी हिंसायाम्' । २. अनन्ता (भा०) – न अन्तोऽस्याः, बहुप्रसरेत्यर्थः । ३. अमरी (नि०) — न म्रियते इति । ४. गोलोमी (भा०) –गोलोमवत् पत्राण्यस्याः । ५. प्रतानिका (नि०) – प्रकर्षेण तनोति विस्तारयतीति बहुविस्तृतेत्यर्थः । ६. रुहा (भा०) — छिन्नाऽपि पुनः रोहतीति; व्रणरोपणी च । ७. शतपर्विका (भा०) – शतं बहूनि पर्वाण्यस्याः । ८. शतवीर्या (भा०) – शतं बहूनि वीर्याण्यस्याः । 'सहस्रवीर्या' ऽपि इममेवार्थं व्यनक्ति । अनेककर्मकरणेऽस्याः सामर्थ्यमित्यर्थः ।

Dūrvā ( Cynodon dactylon Pers. ) is a perennial plant ( amarī ) spread over the ground grazed by animals and used in various disorders ( dūrvā ). It has extensive growth (anantā, pratānikā ) and linear leaves like cow's hairs ( golomī ). It has many nodes (śataparvikā) with roots piercing the ground and regenerates after cutting ( ruhā ). It is efficacious in a number of ailments ( śatavīryā sahasravīryā ).

Specific characters

1. Plant — perennial, growing extensively. 2. Leaves — linear. 3. Stem — with numerous nodes, root emerging therefrom. 4. Regenerates after cutting. 5.Efficacious in a number of ailments. ८५.<entry> देवदाली</entry>Devadālī

१. देवदाली (भा०) – देवानिन्द्रियाणि दालयति क्षोभयतीति । २. आखुविषहा (ध०) – मूषिकविषं हन्तीति । ३. कण्टफला (रा०) – कण्टकितं फलमस्याः । ४. कर्कोटी (भा०) - कर्कोटीसदृशी लता । ५. कोशफला (रा०) – कोशयुक्तं फलमस्याः । ६. गरागरी (भा०) – गरं विषमागिरतीति । ७. जालिनी (कै०) – फलाम्यन्तरे जालमस्यास्तीति । ८. जीमूत: (भा०) – मेघ इव द्रवनिःसारकः । ९. देवताड: (भा०) –देवानिन्द्रियाणि ताडयति हिनस्तीति । १०. वृत्तकोष: (भा०)-वृत्तं कोषयुक्तं फलमस्य । ११. वेणी (भा०)–वेणति शोधयतीति, 'वेण् गतिज्ञानादिषु' ।

Devādālī ( Luffa echinata Roxb. ) is a climber similar to that of karkoṭī (karkoṭī) with roundish fruits (vṛttakoṣa) covered with spines (kaṇṭaphalā) and having net-like structure inside ( kośaphalā. jālinī ). It is irritant to sensory organs ( devadālī, devatāḍa ), stimulates watery discharge ( jīmūta ) and is used as purifying measure ( veṇī ). It is anti-poisonous (garāgarī) and is efficacious particularly in rat-poison ( ākhuviṣahā ).

Specific characters

1. Plant--climber. 2. Fruits —roundish, covered with spines and having net-like structure inside. 3. Action - irritant, used as purifying and antipoisonous drug. ८६.<entry> द्राक्षा </entry>Drākṣā

१. द्राक्षा (भा०)–द्राङ्क्ष्यते काङ्क्ष्यते इति, 'द्राक्षि काङ्क्षायाम्' । २. उत्तरापथा (अ० ) – उत्तरापथे जाता । ३. गुच्छफला (रा०) –गुच्छे फलान्यस्याः । ४. गोस्तनी (भा० ) – गोः स्तन इवाकृतौ । ५. फलोत्तमा (कै०) – फलेषूत्तमा श्रेष्ठा, अत एव चरकः फलवर्गे प्रथमं पठति । ६. बृंहणी (कै०) – धातुवर्धनी । ७. मधुरसा (भा०) - मध्विव मधुरो रसोऽस्याः । ८. मृद्वीका (भा०) - मृद्नाति शरीरम्, शरीरे मार्दव लातीत्यर्थः मृद्यते वा । ९. यक्ष्मघ्नी (श०) – राजयक्ष्माणं हन्तीति । १०. रसाला (ध०)--रसपूर्णा । ११. श्रमापहा (सो०) – श्रमहरी; चरकोऽपि श्रमहरमहाकषाये द्राक्षां प्रथमं पठति । १२. स्वादुफला (भा०) – स्वादूनि फलान्यस्याः । १३. हारहूरा (भा० ) - हारहूरः मद्यं, तदर्थमुपयुक्ता ।

Drākṣa ( Vitis vinifera Linn. ) mostly grows in high altitude of Northern region (uttarāpathā). The fruits appear in bunches ( gucchaphalā ) and are regarded as the best ones ( phalottamā ). They are shaped like cow's teat (gostanī), soft (mṛdvīkā), sweet ( madhurasā, svāduphalā ) and full of juice ( rasālā ). They are liked by all ( drākṣā ) and are used for preparing wine (hārahūrā). It promotes body (bṛṃhaṇī) and allays fatigue ( śramāpahā) and consumption ( yakṣmaghnī )

Specific characters

1. Habitat—high altitude in Northern region. 2. Fruits – regarded as the best ones, shaped like cow's teat, soft, sweet and full of juice used for preparing wine. 3. Actions— promotes body-weight, allays fatigue and consumption.

८७. <entry>धत्तूर: </entry> Dhattūra

१. धत्तूर: (भा०) –धयति शोषयति धातूनिति, 'धेट् पाने' । २. उन्मत्तः (भा०) – उन्मत्तयति । ३. कण्टफलः (रा०) – कण्टकितं फलमस्य । ४. कनकाह्वयः (भा०) - पीतवर्णबीजत्वात् । ५. खर्जूघ्नः (रा०) –खर्जू कण्डूं हन्तीति । ६. घण्टापुष्पः (नि०) -घण्टाकृति पुष्पमस्य । ७. तलफलः (नि०) - तले अधोलम्बितानि फलान्यस्य । ८. त्रिपुष्पः (अ०) – त्रीणि पुष्पानि संभूय जायन्तेऽस्य । ९. धुत्तुरः (नि०) – धुनोति शरीरं मनश्चेति । १०. धूर्त: (भा०) –धूर्वति हिनस्ति धातूनिति, 'धुर्वी हिंसायाम्'; धूर्तैः सेव्यमानः प्रयोज्यश्च । ११. मदन: (भा० ) – मदयतीति । १२. महामोही (भा० ) – महान्तं मोहं जनयतीति । १३. मातुलः (भा० ) – मादयतीति । १४. व्यालहा (कै०) – व्यालं हिंस्रपशुं हन्तीति । १५. शिवप्रियः (भा०) – भगवतः शिवस्य प्रियः ।

Dhattūra (Datura metel Linn.) is a herb with funnel-shaped flowers (ghaṇṭāpuṣpa ) appearing three together (tripuṣpa) favourite of Lord Śiva (śivapriya ). Fruits are spinous (kaṇṭaphala) hanging down (talaphala) and having golden seeds (kanakāhvaya) which are highly narcotic (unmatta, madana, mahāmohī, mātula) and deplete dhātus (dhattūra, dhuttūra, dhūrta). they are fatal to some animals (vyālahā). On external application, it removes itching (kharjūghna).

Specific characters

1. Flowers--funnel-shaped, appearing three together. 2. Fruits --spinous, hanging down. 3. Seeds-- of golden colour. 4. Action-seeds highly narcotic, deplete dhātus and fatal to some animals; on external application removes itching. ८८. <entry>धन्वनः<entry> Dhanvana

१. धन्वनः(भा०) - धनुरुपयोगिवृक्षः, धन्वा जांगलो देशः, तज्जातो वा । २. गोत्रवृक्षः (भा०) –गां भूमिं त्रायते इति गोत्रः, गोत्रश्चासौ वृक्षश्चेति; पार्वत्यवृक्षो वा । ३. तेजन: (भा०) – तेजयति शरे गतिं लातीति । ४. धनुर्वृक्षः (भा०) –धनुषो निर्माणार्थं प्रयुक्तो वृक्षः, दृढत्वान्नाम्यत्वाच्च शाखानाम् । ५. धन्वङ्गः (भा०) –धन्वं धनुः, तद् गच्छत्यङ्गत्वेनेति । ६. धर्मणः (प०)– ध्रियते शरीरमिति, 'धृङ्' अवस्थाने; अथवा हिनस्ति शत्रून्, 'धृङ् अवध्वंसने' । ७. पिच्छिलत्वक् (प०)– पिच्छिला त्वगस्येति। राजनिघण्टुः 'पिच्छिलः' इति पठति । ८. महाबलः (रा०) – बलवान् वृक्षः । ९. रक्तकुसुमः (रा०) – रक्ताभं कुसुममस्य । १०. रुजाहरः (कै०)–रुजां हरतीति; अन्यत्र 'रुजासहः' इति पाठः तत्र 'रुजां सहतीति, दृढत्वात् । ११. सारवृक्षः (कै०)–सारवान् दृढो द्रुमः । १२. स्वादुफल: (नि०) – स्वादूनि फलान्यस्य ।

Dhanvana ( Grewia tiliaefolia Vahl. ) is a big tree found in forests ( dhanvana ) branches of which, because of firmness and elasticity, are used for making bow ( dhanurvṛkṣa, dhavaṅga ). The tree itself is very firm and strong (mahābala, sāravṛkṣa, dharmaṇa ). It has reddish (violet ) flowers (raktakusuma ), delicious fruits ( svāduphala ) and slimy bark (picchilatvak).The tree protects the earth (gotravṛkṣa). It alleviates many disorders (rujāhara). Aṣtāṅganighaṇṭu describes parūṣaka as 'dhanvanacchada' ( having leaves like those of dhanvana ). It clearly indicates that the leaves of dhanvana are similar to those of parūşaka.

Specific characters

1. Big tree in forests with firm and elastic branches. 2. Leaves — like those of parūṣaka. 3. Heart-wood--firm and strong. 4.Flowers—reddish ( violet ). 5. Fruits—delicious. 6. Bark—simliar. 7. Action—alleviates many disorders.

८९. <entry> धन्वयास:<entry>Dhanvayāsa

१. धन्वयासः (भा०) – धन्वनि मरुप्रदेशे जातो यवाससदृशः । २. अग्रहा (भा०) – ग्रहीतुमशक्या, कण्टकित्वात् । ३. अनन्ता (भा०) –न अन्तोऽस्याः, विस्तृतत्वात् । ४. कच्छुरा (भा० ) - कच्छ्रं कण्डूं जनयति, फलानां रोमशत्वात् । ५. कषाया (भा०) – स्वादे कषायप्राया । ६. कुनाशक: (भा०) – कुं भूमिं नाशयतीति । ७. गान्धारी (भा०) – गन्धारदेशे बाहुल्येनोपलब्धा । ८. ताम्रमूली (ध०) – ताम्रवर्णं मूलमस्य । ९. दीर्घमूलः (कै०) – दीर्घं दूरगामि मूलमस्य । १०. दुरालभा (भा०) – दुःखेन लभ्यते दूरवर्तित्वात्, कण्टकित्वाच्च । ११. निकण्टकः (कै०) – नितरां कण्टकैर्युक्तः । १२. बालपत्रा (कै०)–ह्रस्वानि पत्राण्यस्त्याः । १३. मरूद्भवः (कै०) –मरुप्रदेशे जातः । १४. रोदिनी (भा०) – रोदयति, कण्टकित्वात् । १५. समुद्रान्ता (भा०) – समुद्रोऽन्तोऽस्याः, समुद्रं यावत् विस्तृत त्वात् ।

Dhanvayāsa (Fagonia cretica Linn.) is a thorny plant ( agrahā, rodinī, nikaṇtaka ) growing in arid zone (marūdbhava, dhanvayāsa ) particularly in Gandhāra ( gāndhārī ). It is of spreading nature and runs upto the seacoast (anantā, samudrāntā ). Leaves are small ( bālapatra ). Root is of coppery colour ( tāmramūlī ), goes deep ( dirghamūlā, durālabhā ) and is astringent in taste ( kaṣāyā ). Fruits are hairy and cause itching on touch ( kacchurā ).

Specific characters

1. Habitat—arid zone. 2. Plant — armed with spines and of spreading nature. 3. Leaves — small. 4. Root — of coppery colour, goes deep, astringent in taste. 5. Fruits – hairy, cause itching. ९०.<entry> धवः<entry>Dhava

१. धवः (भा० ) – धुनोति कम्पते पत्रैः प्रवातेन, 'धुञ् कम्पने'; धवलो वा । २. कषायमधुरः (कै०) – कषायमधुरो रसे । ३. गौर: (भा० ) – गौरवर्णा त्वगस्य । ४. दृढतरु: (अ०) — दृढकाष्ठो वृक्षः । ५. धुरन्धर (भा० ) - धुरं शकटाक्षं धरतीति । ६. नन्दितरु: (भा०) – नन्दी वृषभः, तद्वच्छ्वेतस्तरुः । ७. भरोद्वह: (कै०)–भरं भारमुद्वहतीति, दार्ढ्यात् । ८. मरूद्भवः (अ० ) – मरुदेशे जातः । ९. शकटाक्षः (अ०) — शकटस्याक्षो निर्मीयतेऽनेन । १०. स्थिर: (भा० ) – दृढः ।

Dhava ( Anogeissus latifolia Wall. ) is a big tree growing in dry regions ( marūdbhava, dhava ) with pale white bark (dhava, gaura, nanditaru) astringentsweet in taste. It is a firm tree ( dṛḍhataru, sthiṛa ) able to bear heavy load (bharoḍvaha) and as such timber is used to make axis of carts and chariots ( dhurandhara, śakatākṣa ).

Specific Characters

1. Habitat-dry regions. 2. Bark—pale-white, astringent in taste. 3. Heart-wood--firm. 4. Used to make axis of carts. ९१. <entry>धातकी<entry>Dhātaki

१. धातकी (भा०) – दधाति तकितानि हसितानि रम्याणि पुष्पाणीति, 'तक हसने'; अथवा-दधाति रक्षति शरीरमातङ्कैरिति, 'तकि कृच्छ्रजीवने' । २. गुच्छपुष्पा (रा०) –गुच्छे पुष्पाण्यस्याः । ३. धातुपुष्पी (भा०) – धातुः गैरिकं, तद्वर्णानि पुष्पाण्यस्याः । ४. पार्वतीया (ध०) – पार्वत्यप्रदेशे जाता । ५. बहुपुष्पिका (रा०) – बहूनि पुष्पाण्यस्याः । ६. मदहेतुः (अ०)–मदेऽमिषवे हेतुः निमित्तम् । ७. मद्यवासिनी (ध०) - मद्यं वासयितु शीलमस्याः । ८. वह्निपुष्पा (ध०) – वह्निज्वालेव रक्तवर्णानि पुष्पाण्यस्याः । ९. सीधुपुष्पी (कै०) – सीधौ मद्ये प्रयुक्तानि पुष्पाण्यस्याः । १०. सुभिक्षा (नि०) –बाहुल्येनोपलम्यमाना ।

Dhātakī ( Woodfordia fruticosa Kurz. ) grows abundantly ( suhbhikṣā ) in hills ( pārvatīyā ). It bears flowers profusely (bahupuṣpikā) in bunches (gucchapuṣpā) and of fire-red colour ( dhātupuṣpi, vahnipuṣpā ) ( and as such it is known as fire-flame bush ). The flowers are used in fermentation of alcoholic beverages ( madahetu, madyavāsinī, sidhupuṣpī ) and also used as drug in many disorders ( dhātakī ).

Specific characters

1. Habitat-Hilly region. 2. Flowers-firey red, in bunches. 3. Uses — Flowers, the useful part, are used in fermentation of beverages and also as drug in many disorders.

९२.<entry> धान्यकम् <entry>Dhānyaka

१. धान्यकम् (भा०) – धान्याकारफलत्वात् । २. अल्लका (ध०) - इदं क्षेत्रीयनाम प्रतीयते । हृदयदीपके मदननिघण्टौ चास्य निर्देशः । ३. कुनटी (भा० ) – कौ भूमौ नटति नृत्यतीव हरितौषधिः । ४. कुस्तुम्बुरुः (भा०) — कुत्सितं तुम्बुरु तुम्बुर्वाकारं फलं, कुत्सितत्वं तत्तैक्ष्ण्याभावात् । ५. छत्रधान्यम् (ध०) – छत्राकारपुष्पव्यूहयुक्तं धान्यम् । ६. छत्रा (भा०) – छत्राकारपुष्पव्यूहत्वात् । ७. धान्यबीजः (रा०)–धान्यवद् बीजमस्य । ८. धेनुका (भा०) – धीयते इति, 'धेट् पाने' । ९. वितुन्नकम् (भा० ) – विगतं तुन्नमस्मात्, व्याधिनाशकत्वात् । 'वितुदति मन्दाग्निम्' इति क्षीरस्वामी । १०. वेषणाग्र्या (कै०) – वेषणेषु भोज्यसंस्कारकद्रव्येषु श्रेष्ठा । ११. शाकयोग्यः (रा० ) – शाके प्रयुक्तः । १२. सुगन्धिः (रा० ) – शोभनो गन्धोऽस्य । १३. सूक्ष्मपत्रः (रा० ) - ह्रस्वानि पत्राण्यस्य । १४. हृद्यगन्धा (कै०) – हृद्यो गन्धोऽस्याः । Dhānyaka (Coriandrum sativum Linn.) is an aromatic plant ( sugandhi, hṛdyagandhā ) with small leaves ( sūkṣmapatra ), umbrella-shaped inflorescence ( chatrā, chatradhānya ) and fruits similar to those of tumburu ( which is also called as 'nepālī dhaniyā' ) having seeds like cereals ( dhānyabīja ). The plant is commonly used in vegetable (sākayogya ) and as an important item among spices ( veṣaṇāgryā ). It is also used as drug (dhenukā, vitunnaka ).

Specific characters

1. Plant—aromatic. 2. Leaves —small. 3. Inflorescence--umbrella-shaped. 4. Fruits — similar to those of tumburu with seeds like cereals. 5. Uses—as spices and drug.

९३. <entry>नागकेशरः<entry>Nāgakeśara

१. नागकेशरः (भा०) – नागानां हस्तिनां प्रियः केशरोऽस्य । २. काञ्चनाह्वयः (भा०) –स्वर्णनामधेयः, पीतकेशरत्वात् । ३. कुम्भफल: (नि०) – कुम्भाकारं फलमस्य । ४. केशरः (भा०)–प्रशस्ताः केशराः सन्त्यस्य । ५. चाम्पेयः (भा०) –चाम्पेयपुष्पसदृशकेशरः । ६. द्विपः (प०) – हस्तिनां प्रियः । ७. नागः (भा०) –नागाह्वः केशरः । ८. नागपुष्पः (भा०) -नागवत् सर्पफणाकाराणि पुष्पदलान्यस्य; यथोक्तं प्रियनिघण्टौ– 'नागपुष्पः स्मृतो नागफणपुष्पदलो मतः' इति । ९. नागाह्वम् (अ०)–सर्पाह्वम् । १०. हेमपुष्पम् (अ०) – स्वर्णवर्णाः पुष्पकेशरा अस्य ।

Nagakeśaera (Mesua ferrea Linn.) is a plant characterised by flowers with hooded petals (nāgapuṣpa, nāga ) and golden yellow stamens ( kāñcanāhvaya, cāmpeya, hemapuṣpa ) which are prominent and useful part (keśara) liked by elephants too ( nāgakeśara, dvipa ). The fruits are pitcher-shaped (kumbhaphala ).

Specific characters 1. Flowers — with hooded petals and golden yellow stamens. 2.Fruits—pitcher-shaped.

९४. <entry>नारिकेलः<entry>Nārikela

१. नारिकेलः (भा० ) – क्वचित् 'नालिकेर' इति । २. कूर्चशीर्षक: (भा०) – कूर्चः शीर्षभागेऽस्य । ३. तुङ्गः (भा० ) – अत्युच्चः । ४. तृणराज: (भा० ) - तृणानां राजेव राजते इति । ५. त्र्यक्षफलः (कै०) - त्र्यक्षमक्षित्रयसहितं फलमस्य । ६. दाक्षिणात्यकः (ध०) – दाक्षिणात्यप्रदेशेषु प्रायो जातत्वात् । ७. दृढफल: (भा० ) - दृढ़ फलमस्य । ८. महाफलः (कै०) – महत् बृहदाकारं फलमस्य । ९. रसफलः (ध०) – रसपूर्ण फलमस्य । १०. लाङ्गली (भा०) – कूर्चवान् शिरसि । ११. सदाफल: (भा०) – सदैव फलस्य विद्यमानत्वात् । १२. स्कन्धफल: (भा०) – स्कन्धदेशे फलानि संलग्नान्यस्य ।

Nārikela (Cocos nucifera Linn.) is a tall (tuṅga) tree regarded as king of the tṛṇa group of plants ( tṛṇarāja ). It grows mostly in South ( dākṣiṇātyaka ).

Fruits appear on trunk (skandhaphala ) and are seen all the year round as they mature in a year's time (sadāphala). They are big (mahāpuṣpa), hard (dṛḍhaphala), full of water (rasaphala ). have brushlike structure at the top ( kūrcaśīrṣaka, lāṅgalī ) and three eyes ( tryakṣa ).

Specific characters

1. Habitat-mostly South. 2. Fruits — appear on trunk, seen all the year round, are big, hard and full of water having brush-like structure at the top and three eyes.

९५.<entry> निम्बः<entry> Nimba

१. निम्ब: (भा०)--निम्बति सिञ्चति स्वास्थ्यमिति, 'णिवि सेचने'; स्वस्थवृत्तिकरमिति यावत् । २. अरिष्टः (भा०) –न रिष्टमशुभमस्मात्, सर्वरोगनाशक इत्यर्थः । ३. काकफल: (रा०) –काकैर्भक्ष्यं फलमस्य । ४. कृमिघ्नः (कै०) –कृमीन् हन्तीति । ५. छर्दनः (कै०) — छर्दयतीति, वामक इत्यर्थः । 'छर्दिघ्नः' इति पाठ: पर्यायरत्नमालायाम्, पित्तश्लेष्मजछर्द्यामुपयोगित्वात् । ६. नियमनः (ध० ) – नियच्छति शमयति रोगानिति । ७. नेता (ध०) –नयति प्रापयत्यारोग्यमिति; ओषधीनामग्रणीर्वा ॥ ८. पारिभद्रः (भा० ) – परितः भद्रः कल्याणकरः । धन्वन्तरिः 'सर्वतोभद्रः' इत्यपि पठति । ९. पिचुमर्दः(भा० ) – पिचुं कुष्ठं मर्दयति नाशयतीति; अथवा– पिचुकस्य फलविशेषस्य माधुर्यं मर्दयतीति, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ– 'निम्ब: स्यात् पिचुमर्दश्च पिचुमाधुर्यमर्दनात्' इति । 'पिचुमन्दः' इत्यस्यापि स एवार्थ: । १०. पूयारिः (श०) –पूयनाशकः । ११. मालकः (अ० को० ) – मलते शरीरं दोषानपाकृत्येति; 'मल धारणे' । 'शुकमालकः' इति निघण्टुशेषे, शुकस्य मालाऽत्रेति । १२. वरत्वचः (प०) - वरा श्रेष्ठा त्वगस्येति । १३. शुकप्रियः (ध०) – शुकानां प्रियः । १४. सुतितक्तकः (ध०) – अतितिक्तः, तिक्तद्रव्येष्वग्रगण्यः । 'वरतिक्तः' इति राजनिघण्टौ । १५. हिङ्गुनिर्यासः (भा०) – हिङ्गु इव निर्यासोऽस्य ।

Nimba ( Azadirachta indica A. Juss. ) is a popular tree the bark of which is generally preferred as drug ( varatvaca ). Parrots gather on the tree (śukapriya ) and fruits are eaten by crows ( kākaphala ). It is one of the best bitter drugs (sutiktaka, netā) useful for health in many ways ( niyamana. nimba. pāribhadra, mālaka) and eradicates a number of diseases (ariṣṭa ) particularly helminthiasis (krmighna). skin diseases (picumarda) and pus formation (pūyāri). It induces vomiting (chardana) and is also used as anti-emetic ( chardighna ). The plant exudes a gum like hiṅgu ( hinguniryāsa ).

Specific characters

1. One of the best bitter drugs. 2. Fruits — eaten by crows ( and seeds used as drug ). 3. Plant--exudes a gum like hingu. 4. Actions — eradicates a number of diseases particularly worms, skin diseases and septic conditions.

९६.<entry> निर्गुण्डी <entry>Nirguṇḍī

१. निर्गुण्डी (भा०) – निष्कास्य व्याधीन् गुण्डयति शरीरं रक्षतीति, 'गुडि रक्षणे' । २. इन्द्रसुरसा (अ०को०) – शोभनो रसोऽस्याः सुरसा, इन्द्रस्य सुरसा इन्द्रसुरसा; तुलसीव्यवच्छेदार्थमिन्द्रपदम् । अथवा, इन्द्रशब्दः सामर्थ्यवाचकः । पर्यायरत्नमालायां 'इन्द्रसुरसः' इति । ३. इन्द्राणी (प०)-- परमशक्तिसंपन्ना, 'इदि परमैश्वर्ये' । ४. भूतकेशी (कै०) - भूतानि केशा इव द्देद्यान्यस्याः, भूतघ्नीत्यर्थः । वाग्भटोऽपि सुरसादिगणे निर्गुण्ड्यर्थं भूतकेशीति पठति । ५. शीतसहः (कै०) — शीतं सहते, उष्णत्वात् । ६. सिन्दुवारः (भा०)– सिन्दुं प्रस्रवणं वारयतीति; 'स्यन्दू प्रस्रवणे' । ७. सुगन्धिका (सि० ) – शोभनो गन्धोऽस्याः । ८. सुवहा (भा०) – सुष्ठु वहति गन्धमिति; मलान् सम्यग् वहति शोधयतीति वा ।

Nirguṇḍī ( Vitex negundo Linn. ) is a plant resistant to cold ( śitasaha ) and aromatic ( sugandhikā, suvahā ). Like that of tulasi-the leaf juice is an efficacious drug ( indrasurasā, indraṇī ) in a number of ailments ( nirguṇḍi ). It purifies body ( suvahā ), checks accumulation of fluid ( sriduvāra ) and eliminates evil organisms ( bhūtakeśi ).

Specific characters

1. Plant—aromatic. 2. Leaf--juice is useful like that of tulasi. 3. Action—purifies body, checks accumulation of fluid and eliminates evil organisms.

९७. <entry>नीलिनी<entry> Nīlinī

१. नीलिनी (भा० ) – नीलवर्णमस्त्यस्याः, नीलमुत्पाद्यतेऽस्या इति च । २. कालकेशी (ध०) – कालाः कृष्णाः भवन्ति केशा अनया । ३. काला (ध०) – स्वयं कृष्णवर्णा । ४. क्लीतकिका (अ०को०) – क्रीतकं क्रयो विक्रयश्चास्त्यस्याः । वाणिज्ये व्यवह्रतत्वात्। ५. गन्धपुष्पफला (सो०) – गन्धवन्ति पुष्पाणि फलानि चास्याः । ६. ग्रामीणा (ध०) – ग्रामे भवा । ७. तुत्था (ध०) —तुत्थवन्नीलवर्णा । ८. नीलपत्री (रा०) – नीलवर्णानि पत्राण्यस्याः । ९. नीली (भा०) –नीलवर्णौषधिः, 'नीलादोषधौ' इति वार्तिकः । १०. रञ्जनी (ध०) – रञ्जयतीति; रञ्जने प्रयुक्ता । ११. विशोधनी (ध०) – विशोधयति रेचयतीति; रेचनीत्यर्थः । १२. वृन्तिका (सो०)–पुष्पवृन्तस्य दैर्ध्यात् । १३. श्रीफली (ध०) –श्रीमत् फलमस्याः ।

Nīlinī ( Indigofera tinctoria Linn. ) is a herb with blue leaves ( nīlī, nīlapatrī, tutthā, kālā ) from which indigo is obtained ( nīlinī ). It is a commercial product ( klītakikā ) and used as dye ( rañjanī ). The plant is cultivated in villages (grāmīṇā ) and has aromatic flowers and fruits (gandhapuṣpaphalā, śrīphalī ) with long peduncle ( vṛntikā ). It is used as hair-dye (kālakeśī) and is also useful as purgative drug ( viśodhanī ).

Specific characters

1. Plant-cultivated in villages. 2. Leaves —blue, the source of indigo. 3. Flowers and fruits –- aromatic. 4. Uses—as hair dye and purgative drug.

९८.<entry> पतङ्गम्<entry> Pataṅga

१. पतङ्गम् (भा०) – पतति वर्धते इति, 'पत्ऌ गतौ'; अथवा पतङ्ग उदयास्तकालीन: सूर्यः स इव पीतलोहितः सारोऽस्य । २. कुचन्दनम् (भा०) – कुत्सितं चन्दनं, चन्दनाभास इति । ३. पट्टरञ्जकम् (भा० ) – पट्टं वस्त्रं रञ्जयतीति । ४. पत्राङ्गम् (ध०) – पत्रमङ्गमस्य, प्रभूतपत्रमिति । ५. पत्राढ्यम् (रा० ) – पत्रबहुलम् । ६. रक्तसारम् (भा० ) – रक्तः सारोऽस्य । ७. रञ्जनम् (भा०) – रक्तः सारोऽस्य । ८. सुरङ्गम् (भा०) – शोभनो रङ्गोऽस्य ।

Pataṅga (Caesalpinia sappan Linn.) is a tree characterized by its heart-wood looking like sandal ( kucandana ) and yielding a red dye (raktasāra, suraṅga) which is used for dyeing cloth ( paṭṭarañjāka, rañjana ). The plant grows well ( pataṅga) and is covered with rich foliage ( patrānga, patrāḍhya ). The heart-wood is the part used.

Specific characters

1. Heart-wood— like sandal, yields a red dye. 2. Leaves — in abundance. ९९. <entry>पद्मकम् <entry>Padmaka

१. पद्मकम् (भा०) - पद्ममिव वर्णे गन्धे च । २. केदारजम् (रा०) – केदारक्षेत्रे जातम् । ३. चारु: (कै०) – सुन्दरो वृक्षः । ४. पद्मकाष्ठम् (रा०) – पद्ममिव वर्णे गन्धे च काष्ठमस्य। ५. पद्मगन्धि (भा०) – पद्मस्येव गन्धोऽस्य । ६. पद्मवर्णम् (सो०) – पद्मस्येव वर्णमस्य । ७. पद्माह्वयम् (भा०) – पद्मसादृश्यात् पद्मनामकम् । ८. पाटलापुष्पवर्णकः (ध०) – पाटलापुष्पसदृशं काष्ठम् । ९. पीतरक्तः (ध०)-पीतश्चासौ रक्तश्च वर्णे । १०. मरूद्भवः (ध०) - मरौ शुष्के पार्वत्यप्रदेशे जातः । ११. शीतवीर्यः (ध० ) – शीतं वीर्यमस्य । १२. शैवालम् (सो०) – शैवालमिव शीतलम् । १३. सुरभिः (नि०) – सुगन्धिः । १४. हिमपद्मकम् (सो०) – हिमालयप्रदेशे जातं पद्मसदृशम् । १५. हेमपद्मम् (अ०) – स्वर्णिमपुष्पत्वात् ।

Padmaka ( Prunus cerasoides D. Don. ) is a beautiful (cāru) tree growing in Himalayan region (himapadmaka, kedāraja ) and on dry mountains ( marūdbhava ). Wood, the part used, is fragrant ( surabhi) having aroma of lotus flowers (padmaka, padmakāṣṭha, padmagandhi ); in colour it is yellowred (pītarakta) resembling flowers of lotus and pāṭala (padmavarṇaka, pāṭalāpuṣpavarṇaka ). Flowers are of golden colour ( hemapadmaka ). It is śītavirya ( śītavīrya ) like śaivāla ( śaivāla ).

Specific characters

1. Habitat—Himalayan region, dry mountains. 2. Wood—yellow-red, fragrant, with aroma of lotus. 3. Flowers—golden yellow. 4. Property — śitavirya.

१००.<entry>पलाश:<entry> Palāśa

१. पलाश: (भा०) - प्रशस्तानि पलाशान्यस्य । २. किंशुक: (भा०) – 'किं शुकोऽयम्' ? इति भ्रान्तिजनकः, शुकतुण्डसदृशपुष्पत्वात् । ३. कृमिघ्नः(सो०) - कृमीन् हन्ति, पलाशबीजस्य कृमिरोगे प्रयोगात् । ४. क्षारश्रेष्ठः (भा०) – क्षारवृक्षेषु श्रेष्ठः । ५. खरपर्ण: (नि०) – परुषं पर्णमस्य । ६. त्रिपत्रः (सो०) —त्रीणि पत्रकाण्यस्य पर्णे । ७. पर्ण: (भा०) – प्रशस्तानि पर्णान्यस्य । ८. पूतद्रुः (ध०) – पूतः पवित्रो द्रुमः । ९. बीजस्नेहः (सो०) – बीजं स्नेहयुक्तमस्य । १०. ब्रह्मवृक्षः (भा० ) – ब्रह्मणो वृक्षः, वैदिकसंस्कारेषु प्रयोज्यत्वात् । ११. याज्ञिकः (भा० ) – यज्ञे प्रयुज्यमानः । १२. रक्तपुष्पकः (भा०) – रक्तानि पुष्पाण्यस्य । १३. वक्रपुष्पकः (सो०) –वक्रं पुष्पमस्य । १४. वातहर: (भा० ) – वातस्य हरः शामकः । 'वातरोध': इति अष्टाङ्गनिघण्टौ, 'वातपोथः' इति सोढले पाठः । १५. वानप्रस्थ: (प०) –वने प्रस्थो वासोऽस्य । १६. समिद्वर: (भा०) – यज्ञेषु प्रयुक्तानां समिधां श्रेष्ठः ।

Palāśa (Butea monosperma (Lam.) Kuntz ) is a sacred tree (pūtadṛu) used in religious rites and sacrifices (yājñika, brahmavṛkṣa, samidvara). It grows wildly (vānaprastha), has characteristic leaves (palāśa, parṇa) with three rough leaflets (kharaparṇa, tripatra). Flowers are red (raktapuṣpaka ) and curved (vakrapuṣpaka ) typical of papilionatae resembling parrot's beak (kiṃśuka). Seeds are oily (bījasneha ) and make a potent anthelmintic drug (kṛmighna). It also pacifies vata (vātahara). The plant is one of the best among the sources of alkali (kṣāraśreṣṭha ).

Specific characters

1. Plant-grows wild. 2. Leaves-rough, trifoliate. 3. Flowers-red, curved. 4. Seeds-oily, 5. Actions and uses--It pacifies vata and is one of the best sources of alkali; seeds anthelmintic. १०१. <entry>पाटला<entry> Pāṭalā

१. पाटला (भा० ) – पाति टलनात् वैक्लव्यात्, 'टल वैक्लव्ये'; अथवा – पाटयति दौर्गन्ध्यं लाति च सौगन्ध्यम्' इति । २. अमोघा (भा० ) –न मोघा निष्फला, बहुफलत्वात्, कार्मुकत्वाच्च । ३. अम्बुवासिनी (अ०) - अम्बु जलं वासयति सौगन्ध्यात्, पाटलापुष्पस्य जलाधिवासने प्रयुक्तत्वात्, यथोक्तं वृद्धवाग्भटेन जलशोधनप्रसङ्गे– 'पाटलाकरवीरादिकुसुमैर्गन्धनाशनम्' इति; सुश्रुतेऽपि – 'नागचम्पकोत्पलपाटलापुष्पप्रभृतिभिश्चाधिवासनम्' इति । ४. अलिवल्लभा (भा०) – भ्रमराणां प्रिया, मधुमयत्वात् । ५. काचस्थाली (भा०) – काचा कृष्णा स्थाली वृन्तमस्याः । ६. कुबेराक्षी (भा० ) – कुबेरस्याक्षिसदृशं बीजमस्याः । ७. कुम्भीपुष्पी (कै०)धन्वन्तरिः– कुम्भवत् कुम्भ्या इव वा पुष्पमस्याः । धन्वन्तरि:'कुम्भिका' इति पठति । ८. कृष्णवृन्तकुसुमा (कै०) – कृष्णवृन्तानि कुसुमान्यस्याः; 'कृष्णवृन्ता' इति भावप्रकाशः । ९. खरच्छदः (प्रि०) – खराः परुषाश्छदाः पर्णान्यस्य । १ १०. ताम्रपुष्पी (भा०) – ताम्रवर्णं पुष्पमस्याः । ११. फलेरुहा (भा०) — बीजाद् रोहतीति । १२. मधुदूती (भा० ) – मधोः वसन्तस्य दूती सूचिका, वसन्ते पुष्पितत्वात् । अन्यत्र 'कामदूतिका' इति; तथापि स एवार्थः, वसन्तः कामस्य सखेति प्रसिद्धः । १३. स्थिरगन्धा (रा० ) – स्थिरो गन्धोऽस्याः । Pāṭala ( Stereospermum suaveolens DC. ) is a big tree emerged from seeds ( phaleruhā ) and blossoming in spring ( madhudūtī, alivallabhā ). Flowers are copper-coloured ( tāmrapuṣpī ) resembling pitcher or kumbhī flowers ( kumbhīpuṣpī ) with black peduncle ( kācasthālī, kṛṣṇavṛntakusumā ) and fragrant with stable aroma ( sthiragandhā) used for scenting water(ambuvāsinī, pāṭalā). Seeds are shaped like eye ball (kuberākṣi). It is an unfailing drug (amoghā).

Specific characters

1. Flowers—coppery, resembling kumbhī flowers, with black peduncle and stable aroma. 2. Seeds — shaped like eye ball. 3. Uses —flowers used for scenting water; an effective remedy for many diseases.

१०२. <entry>पाठा<entry> Pāthā

१. पाठा (भा०)–पाठयति वाचं व्यक्तां करोतीति, 'पठ व्यक्तायां वाचि'; पठ्यते स्तूयते वा गुणकारित्वात् । २. अम्बष्ठा (भा०) - अम्बेव मातेव तिष्ठति सन्धानीयत्वात्; अम्बु जलं स्थापयतीति वा, अब्धातुस्थापनत्वात् । ३. अविद्धकर्णिका (कै०) –न विद्धः कर्णो पत्राधारोऽस्याः । ४. एकाष्ठीला (भा०) -एकमष्ठीलं बीजं फलेऽस्याः । ५. एकैषिका (सु०)–एकमैषिकं बीजमस्यः । ६. कुचेलिका (अ०) – कुत्सितं रोगं चेलयति निवारयतीति; 'चेऌ गतौ'; कौ भूमौ चेलति प्रसरति वा । ७. त्रिसिरा (अ०) – तिस्रोऽधिका वा सिराः पत्रेऽस्याः । ८. दीपनी (रा० ) – अग्निं दीपयतीति । ९. पापचेलिका (भा० ) – पापं रोग चेलयति निवारयतीति । १०. प्राचीना (भा० ) – प्राचि प्राग्देशे भवाः प्राचीनौषधिर्वा । ११. बोधकी (अ०) - अग्निं स्वरञ्च बोधयति वर्धयतीति १२. महौजसी (सो० ) – प्रकृष्टवीर्या । १३. मालवी (अ०) — मालवदेशे बाहुल्येन जाता । १४. रक्तघ्नी (सो०) – रक्तं रक्तातीसारं रक्तविकारं वा हन्तीति । १५. रसा (कै०) – तिक्तरसयुक्ता । १६. रुचिष्या (सो० ) – रुचिवर्धनी । १७. वरतिक्तिका (भा० ) – वरा श्रेष्ठा तिक्तौषधिः । १८. वारुणी (सो०) - अब्धातुस्थापनात् । १९. विषहन्त्री (सो०) – विषघ्नी । २०. वीरा (अ०) – वीर्ययुक्ता । २१. वृकी (सो०)–वृकीव रोगान् नाशयति । 2015 २२. वृत्तपर्णिका (अ०) – वृत्तं पर्णमस्याः । २३. श्रेयसी (सो०) - अतिशयकल्याणकारिणी । २४. स्थापनी (अ०) - अब्धातुं स्थापयतीति, सन्धानीयत्वात् ।

Pātha ( Cissampelos pareira Linn. ) is a plant. growing mostly in Eastern parts (prācīnā) and Malwa (mālavi ). It spreads on ground or is a climber (kucelikā) having round (vṛttaparnikā) and peltate leaves (aviddhakarṇikā) with three or more prominent nerves (trisirā). Fruit has single stony seed (ekāṣṭhīlā, ekaiṣikā). Patha is one of the best bitters (varatiktikā) and is a potent drug (mahaujasī, vīrā) alleviating diseases (pāpacelikā, vṛkī) and provides alround well being of the people (śreyasi, ambaṣṭha) and as such respected everywhere (pāṭhā). It stimulates digestive fire (dīpanī, bodhakī ). stabilises body fluids (vāruṇī, sthāpanī), checks diarrhoea and dysentery (sthāpanī), purifies blood (raktaghnī), improves relish (ruciṣyā), destroys poison (viṣahantrī) and strengthens voice (pāṭhā, bodhaki).

Specific characters

1. Habitat--mostly Eastern part, Malwa. 2. Leaves--round, peltate, with three prominent nerves. 3. Fruits-- with single, stony seed. 4. Actions-- one of the best bitters, efficacious in digestive disturbances, diarrhoea and dysentery, blood disorders, poison and weakness of voice. १०३.<entry> पिप्पली<entry> Pippalī

१. पिप्पली (भा० ) – पिपर्ति पालयति पुरुषं पूरयति च क्षीणान् धातूनिति 'पॄ पालनपूरणयोः' । २. उपकुल्या (भा०) – कुल्यामुप समीपे गता जायमाना। ३. ऊषणा (भा०) — ऊषति रसनां व्यथयति कटुत्वात्, 'ऊष रुजायाम्' । ४. कणा (भा०) – कणाकारफलत्वात् । ५. कृष्णा (भा०) –कृष्णफला, पक्वे सति फलानि रक्तानि, तदनु शुष्कानि कृष्णानि भवन्ति । निघण्टुशेषः 'कृष्णतण्डुला' इति पठति । अथवा-कृषति दोषानिति 'कृष विलेखने' । ६. कोला (भा०) – कोलप्रमाणं फलमस्याः, कटुत्वाच्च । ७. चपला (भा०) –चपति शमयति रोगान्, लाति चारोग्यमिति; 'चप सान्त्वने'; प्रसरणशीलत्वाच्च । ८. तीक्ष्णतण्डुला (भा०) – तीक्ष्णास्तण्डुला बीजान्यस्याः; क्वचित् 'तिक्ततण्डुला' इति पाठः । ९. मागधी (भा०) – मगधेषु भवा । १०. वैदेही (भा० ) – विदेहेषु भवा । ११. शौण्डी (भा०) – शुण्डा मद्यपानगृहम्, तत्र हिता; मद्याभिषवे मद्यपाने चोपदंशरूपेण प्रयोज्यत्वात्; शुण्डाकारफलत्वाच्च ।

Pippalī (Piper longum Linn.) is a weak plant growing mostly in damp regions of Magadha and Videha (māgadhī, vaidehī ) particularly alongside water-streams (upakulyā). Fruits small berries (kaṇā) adhered in solid fleshy spike like elephant's trunk ( śauṇḍi ), black when dried ( kṛṣṇā ) and pungent ( ūṣaṇā, kolā, tīkṣṇataṇḍulā). It is useful in many disorders and also as rasāyana (pippalī, capalā ). It is also used in distilleries and bars ( sauṇḍī).

Specific characters

1.Habitat-damp regions of Magadha and Videha[^1]. 2. Fruits — small berries in fleshy spikes, black when dried, pungent. 3. Uses — useful in many diseases and also as rasāyana; also used in distilleries and bars.

१०४.<entry> पीलु:<entry> Pīlu

१. पीलु: (भा०) —पीलति विरेचयतीति, 'पील प्रतिष्टम्भे ( स्तम्भो मलावरोधः तस्य प्रतिकूलं विरेचनम् ) । २. करभवल्लभः (ध०)– शुष्कप्रदेशजातत्वादुष्ट्राणां प्रियः, तेऽस्य पत्रं खादन्ति । ३. गुडफल: (भा०)-गुड इव मधुरं फलमस्य । ४. गुल्मारि: (नि०) – विरेचनत्वाद् गुल्मनाशकः । ५. तीक्ष्णतरुः (कै०) – तीक्ष्णं तीक्ष्णगन्धि फलं, तद्वांस्तरुः ।

[^1]. Capital of Magadha was Rājagṛha while that of Videha was Mithilā ( now Janakpur in Nepal Territory ). ६. विरेचनफलः (ध०) - विरेचनं फलमस्य, अत एव विरेचनोपगमहाकषायेऽस्य पाठः । ७. शाखी (कै०) – प्रभूतशाखायुक्तः । ८. शीतसहः (कै०) – शीतं सहते इति । ९. स्रंसी (भा०) – स्रंसयति पातयति पुरीषमिति ।

Pīlu ( Salvadora persica Linn. ) is a plant of dry region with profuse branching (sākhi). Leaves are eaten by camels (karabhavallabha ). Fruits are sweet (guḍaphala) and emit irritant smell by rubbing (tīkṣṇataru). The plant is resistant to cold (sītasaha). Fruits are used as purgative (pīlu, virecanaphala, sraṅsī ) and efficacious in gulma ( gulmāri ).

Specific characters

1. Habitat—dry region. 2. Plant— with profuse branching and leaves. 3. Fruits — sweet, with irritant smell. 4. Uses — as purgative and efficacious in gulma.

१०५. <entry>पुनर्नवा<entry> Punarnavā

१. पुनर्नवा (भा०) – वर्षर्तौ पुनर्नवा भवति, शरीरञ्च पुनर्नवं करोतीति; यथोक्तं मदीये प्रियनिघण्टौ– 'ग्रीष्मे सुशुष्का भवति, प्रवर्षे पुनर्नवत्वं समुपैति नूनम् । पुनर्नवं या कुरुते शरीरं पुनर्नवा सा कथिता भिषग्भिः ॥' इति । २. कठिल्लक: (ध०) – कण्ठां शोकमिलति क्षिपतीति; 'कठि शोके' 'इल स्वप्नक्षेपणयोः' । ३. प्रावृषायणी (प०) – प्रावृट्काले पुनर्भवतीति । ४. मण्डलपत्रिका (रा०) –मण्डलं वृत्ताकारं पत्रमस्याः । ५. रक्तकाण्डा (रा०) – रक्तं काण्डमस्याः । ६. रक्तपुष्पिका (रा०) – रक्तं पुष्पमस्याः । ७. वर्षकेतुः (अ०) – वर्षं वर्षर्तुं केतयति सूचयतीति, 'केत श्रावणे निमन्त्रणे'; अथवा,  वर्षर्तौ केतुः ध्वज इव प्रोन्नतः । ८. वर्षाभूः (भा०)--वर्षायां वर्षर्तौ पुनर्भवतीति । ९. विशाखः (ध०) - विस्तृताः शाखा अस्य । १०. विषघ्नी (रा० ) -विषं हन्तीति । ११. शिवाटिका (भा०) –शिवाय कल्याणायाटति प्रसरतीति । १२. शोथघ्नी (भा० ) – शोथं हन्तीति । १३. श्वेतमूलः (कै०) – श्वेतं मूलमस्य । १४. सद्योविशोषी (कै०) –सद्यः शोथं शोषयतीति । १५. सारिणी (सो०) – मूत्रं सारयति रेचयतीति; अथवा प्रसरतीति ।

Punarnavā (Boerhaavia diffusa Linn.) is a spreading herb with round leaves ( maṇḍalapatrikā ), reddish stem ( raktakāṇḍā ), red flowers (raktapuṣpikā ) and white root (śvetamūla ). It is perennial regenerating in rainy season (varṣābhū, prāvṛṣāyaṇi, varṣaketu, punarnavā ) with extensive branches ( viśākha ). It is a useful drug ( kaṭhillaka, śivāṭikā ) particularly for oedema ( śothaghnī, sadyoviśoṣī ) because of its diuretic action (sāriṇi ). It also eliminates toxins and is anti-poisonous ( viṣaghnī ). Specific characters

1. Plant —perennial herb regenerating in rainy season with extensive branches. 2. Stem—reddish. 3. Leaves—round 4. Flowers—red. 5. Root—white. 6. Action—removes oedema and is anti-poisonous.

१०६. <entry>पृश्निपर्णी<entry> Pṛśniparṇī

१. पृश्निपर्णी (भा० ) – पृश्नि चित्रितं पर्णमस्याः, अथवा, पृश्निः ह्रस्वा, 'पृश्निरल्पतनौ' इत्यमरः, विशिष्टपर्णा च । २. अंघ्रिपर्णिका (भा० ) – मूलमारभ्य पर्णान्यस्याः। ३. अंघ्रिबला (ध० ) – अंघ्रिः मूलं बल्यमस्याः, अथवा – मूलं स्थिरमस्याः । ४. कलशी (भा० ) –कलं शुक्रं, 'कलं शुक्रे त्रिष्वजीर्णे' इति मेदिनी, शवति वर्धयतीति, 'शव गतौ' । ५. क्राष्टुकपुच्छिका ( म०नि० ) – शृगालस्य पुच्छमिव पुष्पमञ्जर्यस्याः । ६. गुहा (भा०) – मूलस्य गभीरत्वात् । ७. चित्रपर्णी (भा० ) – चित्रितं पर्णमस्याः । ८. तन्वी (प०) - कृशा । ९. धावनी (भा० ) – धावयति शरीरं निर्दोषं करोतीति; अथवा धावति प्रसरतीति । १०. पृथक्पर्णी (भा०) – पृथगसंश्लिष्टानि पर्णान्यस्याः । ११. लांगूली (अ०)–लांगूलमिव पुष्पमञ्जर्यस्याः । १२. सिंहपुच्छी (भा०) — सिंहस्य पुच्छमिव पुष्पमञ्जर्यस्याः ।

Pṛśniparṇī ( Uraria picta Desv. ) is a small herb ( tanvī, pṛśniparṇī ) with striped and distinct leaves ( citraparṇī, pṛthakparṇī ). Roots are deep ( guhā ) and strong ( aṅghribalā ). Inflorescence in dense terminal cylindrical racemes resembling tail of jackal or tiger ( kroṣṭukapucchikā, siṃhapucchī ). It promotes semen ( kalaśī ) and strength (aṅghribalā ) and pacifies doṣas ( dhāvanī).

Specific characters

1. Leaves — striped and distinct. 2. Inflorescence-in dense terminal cylindrical racemes like tail of jackal or tiger. 3. Actions—promotes semen and strength and pacifies dosas.

१०७. <entry>प्रियाल:<entry> Priyāla

१. प्रियालः (भा०) – प्रीणाति तर्पयति लाति च सन्तुष्टिमिति । 'पियालः' अपि कथ्यते यथा पर्यायरत्नमालायां'पियालश्च प्रियालकः' इति । २. खरस्कन्धः (भा०) -खरः परुषः स्कन्धः काण्डोऽस्य । ३. चार: (भा०) –चर्यते भक्ष्यते इति, 'चर गतिभक्षणयोः' । 'चारुः' इति पाठे 'रम्यः' । ४. तापसेष्ट: (भा० ) – वने जातत्वात्तपस्विनां प्रियः । ५. त्वक्कः (कै०) – त्वग्बहुलः । ६. द्राक्षाफलः (कै०) — द्राक्षाया इव फलमस्य । ७. धनुः (भा०) — धन्वदेशे शुष्कप्रदेशे जातः । ८. पट: (भा०) – पटः वस्त्रमिव वल्कलांशोऽस्य । ९. बहलवल्कल: (भा०) – बहलं स्थूलं वल्कलमस्य I १०. मधुराम्लफलः (प० ) – मधुराम्लं फलमस्य । ११. सन्नकद्रुः (भा० ) - सीदति विशीर्यते त्वगस्येति सन्नकः षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु'; सन्नकश्चासौ द्रुः द्रुमश्चेति । १२. स्नेहबीज: (ध०) – स्नेहयुक्तं बीजमस्य ।

Priyāla ( Buchanania latifolia Roxb. ) is a tree growing wildly ( tāpaṣṭa ) in dry regions (dhanuḥ) having rugged stem ( kharaskandha ), thick bark ( tvakka, bahalavalkala ) with oblong distinct pieces ( paṭa, sannakadru ). Fruits are sweet-sour (madhurāmlaphala ), resembling grapes ( drākṣāphala ) which are edible ( cāra ) and satiating ( priyāla ) with oily seeds ( snehabīja )

Specific characters

1. Habitat-growing wild in dry regions. 2. Stem —rugged, having thick bark with distinct oblong pieces. 3. Fruits-sweet-sour, edible. 4.Seeds – oily. १०८.<entry> बकुल:<entry> Bakula

१. बकुल: (भा०)–वङ्कते वर्धते इति, 'वङ्किर्गत्यर्थः' । २. कृष्णत्वक् (कै०) –कृष्णाभा त्वगस्य । ३. केसर: (कै०) – सिंहकेसरवत् केशराः सन्त्यस्य । ४. गूढपुष्पः (ध०)– गूढगन्धं पुष्पमस्य । ५. चिरपुष्पः (रा०) - चिरं तिष्ठन्ति पुष्पाण्यस्य ६. द्राक्षाफल: (नि०) — द्राक्षाया इव फलमस्य । ७. मद्यगन्धः (ध९) – मद्यस्येव गन्धोऽस्य । ८. मद्यदोहदः (कै०) – मद्यं दोहदमस्य । ९. मधुगन्धः (भा०) — मधु मद्यं, तस्येव गन्धोऽस्य । १०. शारदिक: (रा०) - शरत्पर्यन्तं पुष्पाण्यस्य । ११. सिंहकेसरकः (भा०) – सिंहकेसरवत् केशराः सन्त्यस्य । १२. सुरभिः (रा० ) – सुगन्धिपुष्पः । १३. स्थिरकुसुमः (रा० ) – स्थिरगन्धं कुसुममस्य ।

Bakula (Mimusops elengi Linn.) is a tree with blackish bark ( kṛṣṇatvak ) having desire of sprinkling with mouthfuls of wine from a woman at the budding time (madyadohada ). Flowers are fragrant ( surabhi ) with aroma of wine (madyagandha, madhugandha), staying for long (cirapuṣpa ) till autumn (śāradika) while retaining fragrance for a long time ( sthirakusuma, gūḍhapuṣpa ). Stamens resemble lion's mane (siṃhakesaraka,, kesara ) and fruits are like grapes ( drāṣkāphala ). Specific characters

1. Stem—with blackish bark. 2. Flowers—fragrant, with alcoholic aroma retained for long, stamens like lion's mane. 3.Fruits —like grapes.

१०९.<entry>बला<entry> Balā

१. बला (भा०) – बलति बलयति वा, 'बल प्राणने', प्राणशक्तिं बलं वर्धयतीत्यर्थः; स्वयमपि दृढत्वाच्च । २. ओदनाह्वया (ध०) – पक्वबीजानामोदनसादृश्यादोदनसंज्ञा । ३. खरयष्टिका (ध०) - खरा परुषा यष्टिकावत् । ४. पीतपुष्पी (अ०) – पीतं पुष्पमस्याः । ५. बलाढ्या (ध०) - प्रभूतबलयुक्ता । ६. भद्रौदनी (अ०नि०) – भद्रमोदनं बीजमस्याः । ७. वाट्या (भा०) – वाट्यते वेष्ट्यते सूत्रैरिति । ८. वाट्यालका (भा० ) – वाटीं क्षेत्रमलति भूषयतीति । ९. विनया (प०) – विशेषेण नयति बलमिति । १०. शीतपाकी (ध०) – शीतकाले पच्यते इति ।

Balā (Sida cordifolia Linn.) is a herb growing in fields (vāṭyālakā) and having hairy and rough stem ( kharayaṣṭikā ) with strong fibres (vāṭyā) which gives it tenacity and strength ( balāḍhyā ) Flowers are yellow (pītapuṣpī) and fruits ripen in winter (śitapākī) the seeds of which are like cereals ( bhadraudanī, odanāhvayā ). The plant is used as strength-promoting ( balā, vinayā ).

Specific characters

1. Stem – hairy and fibrous. 2. Flowers—yellow. 3. Fruits – ripen in winter with seeds like cereals. 4. Action — strength-promoting.

११०.<entry> बाकुची<entry> Bākucī

१. बाकुची (भा०) – वाग्भिः कुच्यते शब्धते स्तूयते प्रशस्तगुणत्वात्, 'कुचि शब्दे' । २. अवलगुजा (भा०) - अवल्गु अशोभनमङ्गं वल्गु शोभनं जनयतीति । ३. कालमेषी (भा०) – कालं मिषति स्पर्धते, 'मिष स्पर्धायाम्'; कृष्णफलेत्यर्थः । ४. कुष्ठघ्नी (भा०) – कुष्ठं हन्तीति । ५. कृष्णफला (भा०) –कृष्णं फलमस्याः । ६. पूतिफला ( भा० ) – पूति दुर्गन्धि फलमस्याः । धन्वन्तरिः 'दुर्गन्धा' इत्यपि पठति । ७. मलयू: (अ०) –मलं श्वित्रं यौति पृथक् करोतीति । ८. शशिलेखा (भा०) – चन्द्रस्येव रेखाऽस्याम् । ९. श्वित्रघ्नी (प्रि० ) – श्वित्रं हन्तीति । १०. सुपर्णिका (भा०) – शोभनानि पर्णान्यस्याः; सुपर्णो गरुडस्तद्वद्विषघ्नी वा । ११. सोमराजी (भा० ) – सोमस्य चन्द्रस्येव रेखाऽस्याम् ।

Bākucī ( Psoralea corylifolia Linn. ) has goodlooking leaves (suparṇikā ) and black fruits ( kṛṣṇa phalā, kālameṣī ) with foul smell (pūtiphalā ). Seeds have white streak inside ( śaśilekhā, somarājī ). It is a reputed drug (bākucī ) for skin diseases particularly vitiligo (avalgujā, kuṣṭhaghnī, malayū, śvitraghnī ). It is also anti-poisonous (suparṇikā ).

Specific characters

1. Fruits—black, foetid. 2. Seeds —with white streaks within. 3. Action — specific drug for vitiligo, also antipoisonous.

१११. <entry>बिभीतकः<entry>Bibhītaka

१. बिभीतकः (भा०) - बिभ्यति रोगा अस्मादितिः 'विभीतकः' इति पाठे, विगतं भीतं रोगभयमस्मादिति । २. अक्षः (भा०) – अक्षति व्याप्नोति शरीरं स्ववीर्येणेति; अथवाअक्षमिन्द्रियं, तद्धितत्वादक्षः; अथवा — अक्षः द्यूतपाशकः, तदर्थं प्रयुज्यत इति; श्रूयते, पुरा बिभीतकस्य फलानि बीजानि वा द्यूतपाशकत्वेन व्यवह्रियन्ते स्म; अथवा — अक्षः कर्षः तत्परिमाणफलत्वादक्षः । ३. कर्षफलः (भा०) - कर्षप्रमाणं फलमस्य । ४. कलिद्रुमः (भा०)–कलेर्वृक्षः, द्यूते प्रयुक्तत्वात्; द्यूते कलिर्वसतीति प्रसिद्धिः । ५. कासघ्नः (रा० ) – कासं हन्तीति । ६. तुषः (अ०को०)–तुष्यत्यनेनेति । ७. तैलफलः (रा०) – तैलयुक्तं फलं बीजमस्य । ८. बहुवीर्यः (सो०) – प्रभूतशक्तिमान् । ९. बहेडक: (सो०) –'बहेड़ा' इति नाम्ना प्रसिद्धः । १०. बिभेदक: (नि०) - विशेषेण भिनत्ति रोगानिति । ११. भूतवासः (भा०) — भूताः वसन्त्यत्र, कलिद्रुमत्वेन भूतानां रक्षः पिशाचादीनामावासः । १२. वासन्तः (ध०) –वसन्ते पुष्पितत्वात् । १३. विन्ध्यजातः (अ०) – विन्ध्यप्रदेशे बाहुल्येन जातः । १४. संवर्तकः (ध०) -संवृणोति रक्षति रोगेभ्य इति ।

Bibhītaka (Terminalia bellirica Roxb.) commonly know as 'baheḍā' ( baheḍaka ) grows mostly in Vindhya region ( vindhyajāta) flowering in spring ( vāsanta ). Fruits are one karṣa ( 10gm. ) in weight (karṣaphala ) and, in ancient times, were used as dice (akṣa) and as such were regarded as abode of kali (kalidruma) and bhūtas (bhūtāvāsa). Seedkernel is oily ( tailaphala ). Bibhītaka has broad actions ( bahuvīrya ) and maintains health by alleviating disorders ( bibhītaka, bibhedaka, tuṣa, saṃvartaka ) particularly cough ( kāsaghna ). Specific characters

1. Habitat—mostly Vindhya region. 2. Flowers — appear in spring. 3.Fruits —each weighing about one karṣa (10gm) with oily seeds. 4.Actions— broad, useful in cough.

११२.<entry>बिम्बी<entry>Bimbī

१. बिम्बी (भा० ) –- उदयकालीनसूर्यबिम्बवद् रक्तं फलमस्याः । 'बिम्बिका' अपि पठ्यते । २. ओष्ठोपमफला (भा०) – ओष्ठोपमं लोहितं फलमस्याः । ३. गोल्हा (कै०) –-लौकिकी संज्ञा । ४. छर्दिनी (सो०)-- छर्दयतीति, तिक्तरसाया वामकत्वात् । ५. तुण्डिकेरी (भा०) -–तुण्डः प्रवृद्धनाभिः, तद्वत् फलमस्याः; अथवा तुन्दवदाध्मातं फलमस्या: । 'तुण्डी' (भा०) इत्यस्यापि स एवार्थः । ६. रक्तफला (भा० ) –- रक्तं फलमस्याः । ७. विद्रुमफला (कै०) -– विद्रुमवद् रक्तं फलमस्याः ।

Bimbī ( Coccinia indica W.& A. ) is characterized by its cylindrical ( tuṇḍikerī, tuṇḍī ) and red, when ripe, fruits ( bimbī, oṣṭhopamaphalā, raktaphalā, vidrumaphalā). Juice of the leaves of the bitter variety is emetic ( chardinī ). Specific characters

1. Fruit--cylindrical, red when ripe. 2. Action -–juice of the leaves of the bitter variety is emetic ( also used in diabetes ).

११३. <entry>बिल्वः<entry> Bilva

१. बिल्व: (भा०) ---बिलं पुरीषभेदं वाति गमयतीति संग्राहित्वात्; 'बिल भेदने', 'वा गतिगन्धनयोः'; रोगान् भिनत्तीति वा । २. कण्टकी (भा०)-–कण्टकाः सन्त्यस्मिन् । ३. कर्कट: (कै०)–-कठिनत्वग्फलः । ४. कुचमः (श०) –-कुचेन स्तनेन मीयते उपमीयते इति, तदाकारत्वात् । ५. गन्धगर्भः (भा०)-– गन्धः गर्भे फलाभ्यन्तरेऽस्य । ६. गन्धपत्रः (रा०)---गन्धवन्ति पत्राण्यस्य । ७. गोहरीतकी (प०)--गवां पशूनां हरीतकी कोष्ठदोषहरणी । ८. ग्रन्थिलः (कै०) –-ग्रन्थिमान् काण्डे । ९. त्रिपत्र: (रा०) — त्रीणि पत्रकाण्यस्य । १०. पूतिमारुतः (ध०) –- पूतिः दुर्गन्धिः मारुतोऽपानवायुः निःसरत्यनेन । ११. महाकपित्थः (कै०) –- बृहत् कपित्थसदृशः । १२. महाफल: (ध०) –- बृहत् फलमस्य । १३. मालूरः (भा०) --- मलमेव मालं, तद्दूरीकरोतीति, दोषहरण इत्यर्थः । १४. वातसारः (ध०) – वातमपानं सारयतीति । १५. शलादुः (भा० ) –शलाटुः आमं फलं प्रयुज्यमानमस्य, अथवा — आमं फलं सदा दृश्यतेऽस्य । १६. शाण्डिल्यः (भा० ) – शाण्डं रोगं लुनातीति, 'शडि रुजायाम्', 'लूञ् छेदने' । १७. शिवेष्ट: (रा०) – भगवतः शिवस्येष्टः प्रियः । १८. शैलूष: (भा०) – शैलेऽपि वसतीति, अथवा – नट इवामोद प्रदः । १९. श्रीगन्धफलः (कै०) – श्रीनामकस्य श्रीवासस्य गन्धः फलेऽस्य; श्रिया युतः शोभनो गन्धः फलेऽस्येति वा । २०. श्रीफलः (भा०) – श्रीवासगन्धयुक्तं फलमस्य; अथवा, श्रीमत् सुन्दरं फलमस्य । २१. सदाफल: (भा०) — सदा फलानां विद्यमानत्वात् । २२. हृद्यगन्धः (च०) - हृद्यो मनोहरो गन्धोऽस्य ।

Bilva ( Aegle marmelos Corr. ) is a thorny ( kaṇṭakī ) tree growing even in hilly areas (śailūṣa). Branches are nodular (granthila) and leaves are trifoliate (tripatra) and aromatic (gandhapatra ) offered to Lord Śiva (śiveṣṭa ). Fruits are globose (kucama), large (mahāphala) like kapittha (mahākapittha ), aromatic ( hṛdyagandha ), with hard rind ( karkaṭa) and pulp with resinous odour ( gandhagarbha, śrīphala, śrīgandhaphala ). Fruits ripen in a year and as such they are seen always hanging on the tree ( śalāṭu, sadāphala ). It is wholesome ( śāṇḍilya ), carminative (pūtiimāruta, vātasāra) and useful in bowel ailments (mālūra ) particularly dysentery ( bilva ). It is also useful in veterinary practice for abdominal complaints (goharītakī).

Specific characters

1. Plant—thorny tree. 2. Leaves—trifoliate, aromatic[^1]. 3. Fruits—globose, large, aromatic, with hard rind and pulp with resinous odour, seen all the year round. 4. Uses —in bowel ailments particularly dysentery, also employed in veterinary practice.

११४.<entry> भल्लातकः <entry>Bhallātaka

१. भल्लातकः (ध०) -- भल्ल इवातति, तैक्ष्ण्यात्, 'अत सातत्यगमने' । २. अग्निकः (भा०) -- अग्निवत् दहनस्तापनश्च॑ । ३. अग्निमुखी (भा०) -- अग्निवद्रक्तपीतं मुखं शीर्षभागोऽस्य । ४. अरुष्करः (भा०) -- अरुणं करोतीति । अमुमेवार्थमभिप्रेत्य कैयदेवः 'स्फोटहेतुः' 'व्रणकृत्' इति च पर्यायौ पठति । ५. कृमिघ्नः (रा०) -– कृमीन् हन्तीति । ६. तैलबीज: (रा० )-- तैलं बीजेऽस्य । ७. धनुर्बीज: (रा०) -– धनुरिव बीजमस्य ।

[^1. ]They are included in pañcapallava. ८. भल्ली (भा०) — भल्ल इव तीक्ष्णो रसोऽस्य । ९. भूतनाशन: (प०) - भूतानि नाशयतीति । १०. भेदन: (सो०) – भिनत्त्यर्बुदादीनिति । ११. रञ्जकः (सो०) – रञ्जयति त्वगादीनिति । १२. वातारि: (रा० ) – वातनाशनः । १३. वीरवृक्षः (भा० ) – वीर्यवान् वृक्षः । १४. शोफकृत् (भा०) – शोफं करोति स्पर्शादिति ।

Bhallātaka (Semecarpus anacardium Linn.) is a tree with irritant sap of the bark (bhallī). Fruits are obliquely ovoid (dhanurbīja), seated in fleshy orange cup (agnimukhī) and with oily nuts (tailabīja), the juice of the fruit produces blisters and swelling on touch (aruṣkara, śophakṛt). It is a highly potent (vīravṛksa) and sharp (bhallātaka) drug which kills worms and organisms (kṛmighna, bhūtanāśana) and is useful in tumours (bhedana ), vātika disorders (vātāri) and as blackening agent (rañjaka).

Specific characters

1. Plant--- a tree with irritant bark sap. 2. Fruits--- obliquely ovoid, seated in fleshy orange cup and with oily nuts; juice of the fruit causes blisters on contact. 3. Actions---highly potent drug for worms, evil organisms, useful in tumours, vātika disorders and as blackening agent. ११५.<entry> मञ्जिष्ठा <entry>mañjiṣṭhā

१. मञ्जिष्ठा (भा०) – मञ्जौ शोभने वर्णे शरीरं स्थापयतीति, रक्तशोधकत्वात्; अथवा— मञ्जुत्वे सर्वातिशायिनी तिष्ठतीति । २. अरुणा (भा० ) – रक्ताभकाण्डा । ३. कालमेषिका (भा०) –कालं मिषति स्पर्धते, 'मिष स्पर्धायाम्'; शुष्के सति मूलं कृष्णवर्णं भवति । ४. काला (भा०) –कृष्णवर्णा, शुष्कमूलिनी सती । ५. गण्डीरी (भा०)—गण्डान् ग्रन्थीनीरयति गन्तुं प्रेरयतीति, ग्रन्थिविनाशिकेत्यर्थः । ६. चित्रपर्णी (प०र०) – चित्रानि चक्राकारे स्थितानि पर्णान्यस्याः । ७. जिङ्गी (भा०) – जिङ्गति गच्छति प्रसरतीति, 'जिगि गतौ' । ८. ज्वरहन्त्री (रा०) –ज्वरं हन्तीति । ९. ताम्रमूला (कै०) –ताम्रवर्णं मूलमस्याः, अर्धशुष्के सति मूलं ताम्रवर्णं भवति । १०. भण्डी (भा०) – भण्डति प्रसरति, 'भडि गतौ' । ११. योजनवल्ली (भा०) – योजनं यावत् प्रसृता वल्ल्यस्याः । १२. रक्तयष्टिका (भा०) – रक्तं काण्डमस्याः । १३. रक्ताङ्गी (भा०) – रक्तमङ्गं काण्डं मूलञ्चास्याः । १४. रसायनी (भा०) –रसादीनां धातूनामाप्यायनी, दोषहर्तृत्वात् । १५. वस्त्ररञ्जनी (भा०) – वस्त्रं रञ्जयतीति, वस्त्ररञ्जने प्रयुक्तेत्यर्थः । १६. विकसा (भा०) — विकसति प्रसरति, 'कष गतौ', अथवारोगान् हिनस्ति, 'कष हिंसायाम्' । १७. समङ्गा (भा० ) – समन्ततोऽङ्गति प्रसरति, 'अगि गतौ', अथवा – सम्यञ्चि अङ्गान्यस्याः, अङ्गानि करोतीति वा ।

Mañjiṣṭhā (Rubia cordifolia Linn.) is a climber spreading extensively (yojanavallī, vikasā, samaṅgā, jiṅgi). Its stem is reddish (aruṇā) and leaves arranged in a circle (citraparṇī or cakraparṇī?). Root is red (raktāṇgi) in fresh state, coppery when half-dried (tāmramulā) and black when dried completely (kālā, kālameṣikā). The root is a reputed drug for purifying blood and restoring the normal complexion (mañjiṣṭhā, rasāyanī, samaṇgā) and alleviating glandular enlargements (gaṅḍīri) and fever (jvarahantrī). It is also used for dyeing cloth (vastrarañjani).

Specific characters

1. Plant--a climber spreading extensively. 2. Stem--reddish. 3. Leaves--arranged in a circle. 4. Root--red in fresh state, coppery when half dried and black when dried completely. 5. Actions--purifies blood, alleviates glandular enlargements and fever.

११६. <entry>मदनः<entry>Madana

१. मदन: (भा० ) – मदयति रोमहर्षं ग्लानिञ्च जनयतीति, 'मदी हर्षग्लेपनयोः' । २. कफवर्धन: (नि०) –कफं वर्धते छिनत्तीति, 'वर्ध छेदने' । ३. करहाट: (भा०) – करं हाटयति व्यथयति, कण्टकित्वात् । ४. गालः (अ०) — गालयति स्रावयति कफमिति, 'गल स्रवणे' । 'गालव' इत्यस्यापि स एवार्थः । ५. गोलफलः (रा०) –गोलाकारफलत्वात् । ६. घण्टालः (रा०) – घण्टावत् फलमस्य । ७. धाराफल: (रा० ) – धारवत् फलमस्य । ८. पिण्डीतकः (भा० ) – पिण्डाकारं फलं बीजञ्चास्य । 'पिण्डी' इत्यस्यापि स एवार्थः । ९. फलः (ध०) – प्रशस्तफलत्वात्, फलस्यैवौषधे प्रयोगः । १०. बस्तिरोधनः (रो०) – बस्तिमन्तः स्थापयतीति, बस्तिकर्मणि प्रयुक्तत्वात् । ११. मत्स्यान्तकफलः (नि०) – मत्स्यमन्तयति फलमस्य, मत्स्यमारक इत्यर्थः । १२. मरुवकः (कै०)– शुष्कप्रदेशे प्रायो जातत्वात् । १३. राठ: (भा०) –रठ्यते स्तूयते इति; 'रठ परिभाषणे' । १४. वामनः (सो०)–वामयतीति, वमने प्रयुक्तत्वात् । १५. विषनाशन: (नि०) – विषं नाशयतीति । १६. विषपुष्पक: (भा०) – विषाक्तं पुष्पमस्य । १७. शल्यकः (भा०) - शलति आशु गच्छति स्वकर्म कुरुते इति, कण्टकित्वाच्च, 'शल गतौ' । १८. श्वसनः (कै०) – वातभूयिष्ठप्रदेशे जातः, अथवा – श्वासं निर्दुष्टं करोतीति, कफच्छेदनात् ।

Madana ( Randia spinosa Poir. ) is a thorny tree (śalyaka, karahāṭa ) growing in dry region (maruvaka, śvasana). Flowers are toxic (viṣapuṣpaka ). Fruits are round (golaphala, piṇḍitaka ) hanging like bell (ghaṇṭāla) and with streaks on outer surface (dhārāphala) within which seeds are arranged in mass (piṇḍītaka). Fruit is the useful part (phala) which is applied in many disorders (rāṭha ) particularly as emetic (vamana); during the process it produces horripilation and malaise (madana) and eliminates kapha (gāla, gālava, kaphavardhana ), thus alleviating respiratory disorders (śvasana). It is also anti-poisonous (viṣanāśana ). Fruit. enters into formulations of enema (bastirodhana ) and is also used as fish-poison (matsyāntakaphala)

Specific characters

1. Plant--thorny tree growing in dry region. 2. Flowers--toxic. 3. Fruits --round, with seeds arranged therein. 4. Actions ---the best emetic drug, useful in respiratory disorders and poisoning; also used in enema and as fish-poison.

११७. <entry>मधूकः <entry>Madhūka

१. मधूकः (भा०) – मधुनोच्यति, 'उच समवाये' । २. कोषपुष्पः (नि०)– कोषयुतं पुष्पमस्य । ३. गुडपुष्प: (भा०) - गुड इव मधुरं पुष्पमस्य । ४. गोलफलः (नि०) – वृत्ताकारं फलमस्य । 1 ५. डोलाफलः (कै०) – दोलायमानं फलमस्य । ६. तीक्ष्णसारः (कै०) तीक्ष्णः सारः बीजमज्जाऽस्य,तीक्ष्णत्वाच्छिरोविरेचने प्रयोज्यः । ७. मधुकोष्ठः (कै०) – मधु कोष्ठेऽस्य । ८. मधुद्रुमः (अ०) – मधुपुष्पस्य द्रुमः । ९. मधुष्ठीलः (भा०) – मधुवद्रसं ष्ठीवति निरस्यति, 'ष्ठिवु निरसने', अथवा - मधुवद्रसः ष्ठीले गर्भेऽस्य । १०. मधुस्त्रवः (भा० ) – मधुवद् रसं स्रवतीति । ११. माधवः (ध०) – माधवः वसन्तः, तस्मिन् पुष्पितत्वात् । अथवा—मधु मद्यं, तदर्थं प्रयुक्तं पुष्पमस्य । १२. लोध्रपुष्पः (अ०) -- लोध्रस्येव पीताभं श्वेतं पुष्पमस्य । १३. वानप्रस्थ: (भा० ) – वने जातत्वात् ।

Madhūka ( Madhuca indica J.F. Gmel. ) grows wildly ( vānaprastha ) and blossoms in spring ( madhava ). Flowers are cream-coloured like those of lodhra ( lodhrapuṣpa ), with cavity within ( koṣapuṣpa ) and full of sweet juice like honey ( madhūka, guḍapuṣpa, madhukoṣṭha, madhuṣṭhīla, madhudruma, madhusrava) which are also used as basic material for preparing wine (madhudruma, mādhava). Fruits are round (golaphala ) hanging on branches ( dolāphala) the kernel of which is sharp and used as errhine ( tīkṣṇaśara ).

Specific characters

1. Plant--grows wild, blossoms in spring. 2. Flowers — cream-coloured, with cavity within and full of sweet juice. 3. Fruits —round. 4. Use—seed-kernel used as errhine.

११८. <entry>मरिचम् <entry>Marica

१. मरिचम् (भा०) – म्रियन्ते जन्तवोऽनेनेति, जन्तुघ्न इत्यर्थः । २. ऊषणम् (भा०) - ऊषति दाहं रुजाञ्च जनयतीति; ऊष दाहे', 'ऊष रुजायाम्' । ३. कटुकम् (रा०)– कटु रसे विपाके च । ४. कफविरोधि (रा०) – कफनिवारकम् । ५. कृष्णम् (भा०) – कृष्णवर्णम्, अथवा – कर्षति कफं शरीरञ्च कृशयति, 'कृष विलेखने' । ६. कोलकम् (अ०)-कटु; कोलकपत्तने व्यवहृतमिति वा । ७. तीक्ष्णम् (अ०) – तीक्ष्णगुणम् । ८. धर्मपत्तनम् (भा०) — धर्मपत्तने व्यवहृतम्, 'धार्मपत्तनम्' इति निघण्टुशेषे । ९. यवनेष्टम् (अ०) – यवनानामिष्टं प्रियम् । १०. रूक्षम् (रा०) – रूक्षगुणयुक्तम् । ११. वल्लीजम् (अ०) - वल्ल्यां जातम् । १२. वीरम् (रा०) –प्रकृष्टवीर्ययुक्तम् । १३. वृत्तफलम् (रा०) – वृत्ताकारं फलमस्य । १४. वेल्लजम् (भा० ) - वेल्लति प्रसरतीति वेल्लः वल्लीति यावत्, तस्मिन् जातम्; 'वेल्ल चलने' । १५. शाकाङ्गम् (रा०) – शाकानामङ्गत्वेन संस्कारकरूपेण प्रयुज्यते इति । १६. शिरोवृन्तम् (कै०) – शीर्षभागे वृन्तमस्य ।

Marica (Piper nigrum Linn.) is a climber (vallīja, vellaja) of which fruit is the useful part. Fruits are black when dried (kṛṣṇa ), round (vṛttaphala) with a minute cup on the top (śirovṛnta ), rugged (rūkṣa), sharp (tīkṣṇa ) and pungent (ūṣaṇa, kaṭuka, kolaka). Marica (black pepper) is in great demand by foreigners (yavaneṣṭa) and as such is an important item for export and as such found in ports (dharmapattana, kolaka[^1] ). It is a potent drug (vīra) for disorders caused by kapha (kaphavirodhi) and destroys organisms (marica ). It is also one of the spices (śākāṅga).

[^1]. "The ancient capital of the Pandyas located at Kolkai (tirunelveli ) is said to have been on the Tāmraparṇī river. In this period trade of black pepper was at its zenith. Black pepper was loaded on ships in the port of Nakhon-Dharmarād situated on the Eastern Malay coast, and was unloaded in the sea-port of Kolkai and was despatched to Rome by Indian merchants through the Arab intermediaries. The remembrance of this trade has survived in two names of black pepper namely Dharmapattana and kollaka.

-Moti Chandra: Trade and Trade Routes in Ancient India, introduction, p. XIII. Specific characters

1. Plant—climber 2. Fruit — black when dried, round, with a minute cup, rugged, sharp and pungent; an important item for export. 3. Actions and uses. —a potent drug for disoronders of kapha and destroys evil organisms; also used as spices.

११९.<entry> मांसी<entry>Māṃsī

१. मांसी (भा०) – मांसं हिनस्तीति, लेखनत्वात् । २. किरातिनी (कै०) – किरातबहुले पार्वत्यप्रदेशे जाता । ३. कृष्णजटा (ध०) – कृष्णवर्णजटायुक्ता । ४. क्रव्यादी (ध०) -क्रव्यं मांसमत्ति हिनस्तीति, कृशकारिणी त्यर्थः । 'पिशाची', 'पिशिता' इत्येतयोरपि स एवार्थः । ५. जटामांसी (भा० ) – जटायुक्ता मांसी । ६. जटिला (भा०) – जटाधारिणी । ७. तपस्विनी (भा० ) – जटिलत्वात् पार्वत्यप्रदेशे स्थितत्वाच्च तपस्विनीव दृश्यते । ८. नलदम् (अ०) - सुगन्धि; 'णल गन्धे' । ९. पलङ्कषा (च०) - पलं मांसं कषति हिनस्तीति । १०. भूतजटा (भा०) - भूतघ्नी जटायुक्ता । ११. माता (रा०) –मातेव निद्रापयति । १२. मिशी (ध०) — कृष्णवर्णा । १३. सुलोमशा (कै०) – शोभनैर्लोमभिर्युक्ता । Māṃsī ( Nardostachys jatamansi DC ) grows on high altitude (kirātinī, tapasvinī). The rhizome with root, useful part, is covered with fibres like matted hair blackish grey in colour ( kṛṣṇajatā, jaṭāmāṃsī, jaṭilā, miśī, sulomaśā ) and highly aromatic (nalada ). It dispels evil organisms ( bhūtajaṭā ), causes emaciation and loss of fat (māṃsī, kravyādī, pīśācī, piśita, palaṅkaṣā ) and is a good sedative and hypnotic like mother ( mātā ).

Specific characters

1. Habitat—high altitude. 2. Rhizome— with root, the useful part, is covered with fibres like matted hair, blackish grey and highly aromatic. 3. Actions--dispels evil organisms, reduces body-weight and is sedative and hypnotic.

१२०.<entry> मुण्डी<entry> Muṇḍi

१. मुण्डी (भा०)–मुण्डवत् पुष्पव्यूहोऽस्य । 'मुण्डितिका' इत्यस्यापि स एवार्थः । २. अरुणा (प०) – अरुणवर्णपुष्पत्वात् । ३. अलम्बुषा (प०)–अलं प्रभूतो बुसोऽस्याम् । ४. कदम्बपुष्पी (प०) - कदम्बस्येव पुष्पमस्याः । ५. कुलहलः (कै०)-कुलं शरीरं हलति विलिखति, 'हल विलेखने॑ । ६. तपोधना (भा०) -वापितमुण्डवत्पुष्पत्वात्तपस्विनीव दृश्यते । ७. पलङ्कषा (प०) – पलं मांसं कषति हिनस्ति, लेखनीत्यर्थः । ८. भिक्षुः (भा०) – वापितमुण्डवत्पुष्पत्वात् भिक्षुवद् दृश्यमाना । ९. भूतघ्नी (प०) – भूतानि हन्ति । १०. श्रवणशीर्षिका (भा०) – श्रवणनक्षत्रगते सूर्ये शीर्षं फलं जायतेऽस्याः । 'श्रावणी' 'श्रवणाह्वा' इत्यनयोरपि स एवार्थः ।

Muṇḍī ( Sphaeranthus indicus Linn. ) is a plant of Compositae family having compound heads of flowers ( muṇḍi, muṇḍitikā, bhikṣu, tapodhanā ), resembling those of kadamba ( kadambapuṣpī) and of reddish violet colour ( aruṇā ). The plant flowers in winter and thereafter bears fruits in śravaṇa constellation (śravaṇaśīrṣikā śrāvaṇī, śravaṇāhvā ). It yields plenty of chaff (alambuṣā ). As drug, it destroys evil organisms and worms ( bhūtaghnī ) and is anti-obesity ( palaṅkaṣā ).

Specific characters

1. Flowers — in compound heads, of reddish violet colour, appearing in winter. 2. Fruits — appear shortly after flowering. 3. Actions—destroys evil organisms and worms and is anti-obesity.

१२१.<entry> मुष्ककः <entry>Muṣkaka

१. मुष्ककः (भा०)–मुष्कसदृशं फलमवलम्बमानमस्य । २. काष्ठपाटला (भा०) - काष्ठप्रधाना पाटला । ३. क्षारवृक्षः (रा०) – क्षारयुक्तः वृक्षः । ४. क्षारश्रेष्ठः (ध०) – क्षारवृक्षेषु श्रेष्ठः । ५. गोलकः (ध०) – गुडति रक्षति रोगम्यः, 'गुड रक्षायाम्' । ६. गोलीढः (रा०) – गोभिः पशुभिर्लिह्यते । ७. घण्टापाटलिः (भा०)–घण्टाकारफलयुक्तः पाटलिः । ८. झाटलः (अ०को०) – झाटं संघातं लातीति, 'झट संघाते' । ९. पाटलिः (रा०) – पाटलासदृशः । १०. मागध: (श०) -मगधप्रदेशे बाहुल्येन जातः । ११. मोक्षकः (भा० ) – मोक्षयति क्षिपति क्षारमिति, 'मोक्ष असने'; 'मुञ्चकः' इत्यस्यापि स एवार्थः । १२. वनवासी (रा० ) – वने जातः । १३. विषापहः (रा० ) – विषघ्नः । १४. सुतीक्ष्णकः (रा०) – अतितीक्ष्णः, क्षारीयत्वात् ।

Muṣkaka ( Schrebera swietenioides Roxb. ) is a medium-sized tree ( jhāṭala ) resembling pāṭalā ( pātali, kāṣṭhapāṭalā ) growing wild ( vanavāsī ). It is licked by animals (golīdha). Fruits are pyriform drooping on the branches like scrotum (muṣkaka ) or bell ( ghaṇṭāpāṭali ). The plant is very sharp (sutīkṣṇaka) and the best source of caustic alkali ( kṣāravṛkṣa, kṣāraśreṣṭha, mokṣaka ). It is anti-poisonous (vīṣāpaha) and protects from many ailments (golaka ).

Specific characters

1. A medium-sized tree resembling pāṭalā, growing wild. 2. Fruits-pyriform drooping on branches like scrotum or bell 3.Very sharp and the best source of caustic alkali. 4. Actions—anti-poisonous and protects from many ailments.

१२२. <entry>मुस्तकम्<entry> Mustaka

१. मुस्तकम् (भा०) – मुस्ते संघाते जायते इति, 'मुस्त संघाते' । २. कच्छोत्था (रा०) – कच्छेषु जलप्रायभूमिषु जायते इति । ३. कुरुविन्दः (भा०) – कुरून् विन्दति । ४. क्रोडेष्टा (रा० ) – क्रोडानां वराहाणामिष्टा प्रिया । ५. गांगेयी (अ०) – गंगायास्तटवर्तिप्रदेशेषु भवा । ६. ग्रन्थिला (रा०) – ग्रन्थिरूपा । ७. प्राच्यः (कै०) – प्राचि भवः । ८. राजकशेरुकः (ध०) – कशेरुसदृशः कन्दोऽस्य । ९. वारिदनामकम् (भा०) – अम्भोदः, घनः, वारिद इत्यादि मेघपरकनामान्यस्य । १०. सुगन्धिः (रा० ) – शोभनगन्धयुक्तः ।

Mustaka ( Cyperus rotundus Linn. ) grows gregariously ( mustaka ) in aquatic and sub-aquatic regions ( kacchotthā, gāṅgeyī ) particularly in East (prācya ) and Kuru ( kuruvinda ). Tubers are in clusters (mustaka ), nodular ( granthila ), aromatic ( sugandhi ), similar to kaśeru ( rājakaśeruka ) and liked by pigs ( kroḍeṣṭā ).

Specific characters

1. Habitat—aquatic and sub-aquatic regions. 2. Tubers —the useful part, are in cluster, nodular, aromatic, similar to kaśeru and liked by pigs.

१२३. <entry>मेथिका<entry>Methikā

१. मेथिका (भा०) – मेथति हिनस्ति रोगान्, 'मेदृ मेधाहिंसनयोः' । २. कुञ्चिका (भा०)–वक्रं फलमस्याः । ३. चन्द्रिका (भा०) – चन्द्रवत् श्वेतानि पीताभानि वा पुष्पाण्यस्याः । ४. जातीगन्धफला (भा०) - सुगन्धीनि फलान्यस्याः । ५. दीपनी (भा०) – अग्निं दीपयतीति । ६. पीतबीजा (भा०) – पीतानि बीजान्यस्याः । ७. बहुपत्रिका (भा०) – बहूनि पत्राण्यस्याः । ८. बहुबीजा (भा०) – बहूनि बीजान्यस्याः । ९. बोधनी (भा०) – बोधयति मन्दमग्निं दीपयतीति । १०. मुनिच्छदा (भा०) – मुनिवृक्षस्यागस्त्यस्य छदा इव पत्राण्यस्याः । ११. वल्लरी (भा०)–लतेव कोमलः क्षुपः ।

Methikā ( Trigonella foenum-graecum Linn. ) is a slender herb ( vallarī ) with dense foliage ( bahupatrikā) leaves being like those of agastya tree (municchadā ). Flowers are white or yellowish ( candrikā ). Fruits are curved ( kuñcikā ) having numerous ( bahubījā ), yellow ( pītabijā) and aromatic ( jātīgandhaphalā ) seeds. It is one of the common spices which stimulates appetite and digestion ( dīpanī, bodhinī ).

Specific characters

1. A slender herb with dense foliage. 2. Leaves—similar to those of Agastya. 3. Flowers—white or yellowish. 4. Fruits—-curved, having numerous yellow aromatic seeds. 5. Action and uses — stimulates digestive fire; also used as spice.

१२४.<entry> रसोनः<entry> Rasona

१. रसोन: (भा० ) – रसेनाम्लेनोन इति; यथोक्तं भावप्रकाशे'पञ्चभिश्च रसैर्युक्तो रसेनाम्लेन वर्जितः । तस्माद्रसोन इत्युक्तो द्रव्याणां गुणवेदिभिः ॥' इति । २. अरिष्टः (भा० ) – न रिष्टमशुभमस्मात् । ३. उग्रगन्धः (भा०) - उग्रस्तीक्ष्णो गन्धोऽस्य । ४. भूतघ्नः (रा० ) – भूतानि हन्तीति । ५. महाकन्दः (नि०) - महांश्चासौ कन्दश्च; रोगनाशकत्वेन महत्त्वम् । ६. महौषधम् (भा०) – महच्चाद औषधञ्चेति, औषधेषु प्रशस्तत्वात् । ७. म्लेच्छकन्दः (भा०) –म्लेच्छानां प्रियः कन्दः, भोजने प्रयोगात् । ८. यवनेष्टः (भा० ) – यवनानामिष्टः, भोज्यत्वात् । ९. लशुन: (भा० ) – अश्नुते व्याप्नोति शरीरं स्ववीर्येणोति, 'अश् व्याप्तौ संघाते च' । १०. शीतमर्दकः (रा०) – शीतं मर्दयतीति, औष्ण्यात् ।

Rasona ( Allium sativum Linn. ) is a cultivated plant the bulb of which is used. It has intense smell (ugragandha ) and is deficient in one rasā-amla ( rasona ). It is liked by mlecchas and yavanas as adjunct to food (mlecchakanda, yavaneṣṭa ). It is a potent drug ( mahauṣadha, ariṣṭa ) quickly absorbed in body ( laśuna ). It destroys evil organisms ( bhūtaghna ) and removes cold (śītamardaka ).

Specific characters

1. A cultivated plant. 2. Bulb, the useful part, has intense smell and is deficient in one rasa (sour ). 3. Actions and uses —a potent drug, quickly absorbed, destroys evil organisms and allays cold; also used as adjunct to food.

१२५. <entry>राजिका<entry>Rājikā

१. राजिका (भा०) – राजति तीक्ष्णेषु । २. अतितीक्ष्णा (ध०) - अतिशयेन तीक्ष्णगुणयुक्ता । ३. आसुरी (भा०) – असुरस्येयम्, असुरप्रियेत्यर्थः; असुराणामिव तैक्ष्ण्याच्च । ४. कटुः (अ०)– कटुः रसे विपाके च । ५. कृष्णिका (भा०) – कृष्णवर्णा; कर्षति विलिखति शरीरमिति वा । ६. क्षवः (भा०) — क्षौत्यनेनेति । ७. क्षुज्जनका (भा० ) – क्षुतं जनयतीति । ८. क्षुधाभिजनकः (भा०) – क्षुधां बुभुक्षां जनयतीति । ९. तीक्ष्णगन्धा (भा०) – तीक्ष्णो गन्धोऽस्याः । १०. त्वष्टकः (प०) - त्वक्षति तनूकरोति, 'त्वक्षू तनूकरणे' । ११. नासासंवेदनः (अ०)–नासां संवेदयति संक्षोभयतीति । १२. राजसर्षपः (प०) – सर्षपाणां राजा ।

Rājikā ( Brassica juncea Czern & Coss ) is a herb the seeds of which are used. They are of dark brown colour (kṛṣṇikā-this synonym is befitting for Brassica nigra Koch. ), pungent ( kaṭu), highly irritant ( atitīkṣṇā, āsurī) and sharp smelling ( tīkṣṇagandhā) due to which they produce irritation in nose ( nāsāsaṃvedana ) and sneezing ( kṣujjanakā, kṣava ). They stimulate appetite and digestion (kṣudhābhijanaka ) and are emaciating (tvaṣṭaka). It occupies important place among the spices of mustard group (rājikā, rājasarṣarpa)

Specific characters

1. Seeds —the useful part, are of dark brown colour, pungent, highly irritant and sharp smelling due to which cause sneezing. 2. Actions and uses — they stimulate appetite and alkime digestion and are emaciating; occupy important place among the spices of mustard group. १२६.<entry> रोहीतकः<entry>Rohītaka

१. रोहीतकः (भा०) - रोहयति पुनरुद्भावयति यकृत्प्लीहक्रियां मनः प्रसादञ्चेति, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च', 'तक हसने' च । २. दाडिमच्छदः (द्र०) – दाडिमस्येव छदाः पत्राण्यस्य । ३. दाडिमपुष्पक: (भा०) – दाडिमस्येव पुष्पाण्यस्य । ४. प्लीहघ्नः (अ०) - प्लीहवृद्धिं हन्तीति; 'प्लीहशत्रुः' (अ०को०) इममेवार्थं व्यनक्ति । ५. यकृद्वैरी (श०) – यकृद्रोगनाशकः । ६. रक्तघ्नः (सो०) – रक्तविकारं हन्तीति; अत एव 'रक्तप्रसादनः' इति भावप्रकाशे गुणवर्णने । ७. रक्तपुष्पकः (अ०) – रक्तवर्णं पुष्पमस्य । ८. रक्तवल्क: (प्रि०) – रक्तं वल्कलमस्य । ९. रोचन: (कै०) – रोचते शोभते मनोज्ञपुष्पैरिति; 'रोच दीप्तौ'; रुचिं वर्धयतीति वा । १०. रोहितकः (भा० ) – लोहितपुष्पः । ११. रोही (भा०) – रोहयति यकृत्प्लीहक्रियामिति । १२. वरतिक्तः (प०) - तिक्तद्रव्येषु श्रेष्ठः । 'वनतिक्तः' इति रामाश्रमी, तत्र वने जातस्तिक्तरसो द्रुमः' इति ।

Rohītaka ( Tecomella undulata Seem. ) is a handsome (rocana) tree growing wild and with bitter taste ( vanatikta, varatikta ). Its wavy leaves and reddish flowers (rohītaka, raktapuspaka ) resemble those of dāḍima ( dāḍimacchada, dāḍimapuṣpaka ) Bark is also red (raktavalka ). This is an efficacious remedy for blood disorders (raktaghnī ) and diseases of liver and spleen (yakṛdvairī, plīhaghna, rohī, rohītaka ).

Specific characters

1. A handsome tree with bitter taste, growing wild. 2. Bark—red. 3. Leaves—with wavy margins. 4. Flowers—reddish; both leaves and flowers resemble those of dāḍima. 5. Actions — An efficacious remedy for disorders of blood, liver and spleen.

१२७.<entry> लज्जालु:<entry> Lajjālu

१. लज्जालुः (भा०) – स्पर्शसंकोचित्वाल्लज्जाशीला । २. अञ्जलिकारिका (अ०) –अञ्जलिं करोतीति, स्पर्शेन पत्राणां संपुटितत्वात् अञ्जलिरिव कृता प्रतिभाति । 'नमस्कारी' इत्यस्यापि स एवार्थः । ३. अस्त्ररोधिनी (रा०) – अस्रं रक्तं रुणद्धीति । ४. खदिरका (भा० ) - खदिरसदृशपत्रा । गण्डकालिका (सि०) – गण्डान् ग्रन्थीन् कालयति नाशयतीति; गण्डेषु कालिका कृष्णाभा कण्टकिता वा । ६. जलकर्णिका (भा०) – जलीयप्रदेशे जाता । ७. पुष्पवरोधिका (अ०)-– पुष्पमार्तवमतिप्रवृत्तं रुणद्धि निवारयतीति । ८. रक्तपादी (भा०) — रक्तः पादो मूलमस्याः रक्तमूलेत्यर्थः । ९. शमीपत्रा (भा० ) – शम्या इव पत्रमस्याः । १०. समङ्गा (भा०) – सम्यक् अङ्गति प्रसरतीति । ११. स्पर्शसंकोचपर्णिका (ध०) – स्पर्शेन संकुचन्ति पर्णान्यस्याः; अमुमेवार्थं डल्हणः 'स्पर्शरोदनिका' इत्यनेन प्रकटयति ।

Lajjālu ( Mimosa pudica Linn. ) grows in damp regions ( jalakarṇikā ) spreading around (samaṅgā ). It has leaves like those of śamī or khadira (śamīpatrā, khiḍirakā ) which are sensitive and close together on touch ( sparśasaṅkocaparṇikā, sparśarodaṅikā, añjalikārikā, namaskārī, lajjālu ). Roots are red (raktapādī ). It is a good haemostatic agent ( asrarodhinī ) and useful in menorrhagia ( puṣpāvarodhinī). It is also a remedy for enlarged glands ( gaṇḍakālikā ).

Specific characters

1. Habitat—damp regions. 2. Leaves—like those of śamī or khadira, sensitive on touch. 3. Root---red. 4. Actions —haemostatic, a remedy for enlarged glands. १२८. <entry>वंश:<entry> Vaṃśa

१. वंश: (भा०) – वनति शब्दं करोति, 'वन शब्दे; अथवा – वनति संभज्य वितन्यते, 'वन संभक्तौ'; अथवा – 'वने शेते' इति । २. कर्मार: (भा०) – कर्मोपकरणभूतः, 'कार्मुक' इति धन्वन्तरिः । ३. तृणध्वजः (भा०) – तृणेषु ध्वज इवोन्नतः । ४. तेजन: (भा० ) – तेजयति शरादीनिति । ५. त्वक्सारः (भा०) - त्वगेव सारोऽस्य, अन्तः शुषिरत्वात् । ६. दृढग्रन्थिः (रा० ) - दृढाः ग्रन्थयः पर्वाण्यस्य । ७. दृढपत्रः (रा०) — दृढानि पत्राण्यस्य । ८. धनुर्द्रुमः (रा०) – धनुरुपयोगी द्रुमः । ९. मस्करः (भा० ) – मस्कते अनेन, 'मस्क गतौ', दण्डोपकरण इत्यर्थः । १०. यवफल: (भा० ) – यवाकाराणि फलान्यस्य । ११. वेणु: (भा०) –वादित्राद्युपकरणभूतः । १२. शतपर्वा (भा०) – शतं बहूनि पर्वाण्यस्य ।

Vaṃśa ( Bambusa arundinacea Willd. ) is one of the tallest among grasses ( Fam. Graminae ) ( tṛṇadhvaja ) with hollow stem but firm bark ( tvaksāra ) and many strong nodes ( śataparvā, dṛḍhagranthi ). Leaves are tenacious ( dṛḍhapatra ) and fruits similar to those of barley (yavaphala ). The plant extends by division like lineage of family ( vaṃśa ). It is used for making bows ( dhanurdruma), sticks (maskara ), flutes ( veṇu ) and other instruments (karmāra, tejana ). Specific characters

1. One of the tallest plants among grasses. 2. Stem—hollow, with firm bark and strong nodes. 3. Leaves—tenacious. 4. Fruits—similar to those of barley. 5. Uses – used for making bows etc.

१२९. <entry>वचा <entry>Vacā

१. वचा (भा०) – वक्ति अन्तर्भावितण्यर्थाद् वक्तुं प्रेरयतीति, वाक्शक्तिं वर्धयतीत्यर्थः, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ– 'वाक्शक्तिर्वर्धते यस्याः सेवनेन वचा तु सा' इति । २. अरुणा (कै०) – अरुणवर्णकन्दा । ३. उग्रगन्धा (भा०) – उग्रस्तीक्ष्णो गन्धोऽस्याः । ४. उग्रा (भा०) – तीक्ष्णा वीर्ये । ५. कर्षणी (कै०) --कृशयतीति । ६. गोलोमी (भा०) – गोर्लोमानीव रोमाणि कन्देऽस्याः । ७. जटिला (भा०) – जटायुक्ता रोमशत्वात् । ८. बोधनीया (सो०)– संज्ञानाशे संप्रबोधनायोपयुक्ता । ९. भूतनाशनी (नि०) – भूतानि नाशयतीति । १०. मंगल्या (भा०) –मङ्गलाय हिता । ११. रक्षोघ्नी (रा०) – रक्षांसि हन्तीति । १२. लोमशी (भा० ) – रोमशकन्दा । १३. विजया (प०) - विजयते रोगानिति । १४. शतपर्विका ( भा० ) – शतं बहूनि पर्वाण्यस्याः । १५. शूलघ्नी (सो०)-– शूलं हन्तीति । १६. षड्ग्रन्था (भा० ) – षडधिका वा ग्रन्थाः ग्रन्थयः पर्वाणि कन्देऽस्याः । १७. स्मारणी (सो०) - अपस्मृतिं निराकृत्य स्मृतिप्रत्यानयनं विधीयतेऽनया । १८. स्वरालुः (श० ) – स्वरं वर्धयति ।

Vacā (Acorus calamus Linn. ) is a semi-aquatic herb having reddish brown ( aruṇā), hairy (golomī, lomaśī, jatilā) and intense-smelling (ugragandhā) rhizome which has many nodes (ṣaḍgranthā, śataparvikā). It is a potent drug (ugrā, vijayā) used for improving voice (vacā, svarālu), reducing body weight (karṣaṅī), arousing consciousness (bodhanīyā, smāraṇī), destroying organisms (bhūtanaśanī, rakṣoghnī) and relieving colic (sūlaghnī ). It is regarded generally as auspicious (maṅgalyā). Because of arousing consciousness and memory it is a reputed drug for epilepsy.

Specific characters

1. Habitat---semi-aquatic. 2. Rhizome, the useful part, is reddish brown hairy, intense smelling with many nodes. 3. Actions---potent drug for improving voice, reducing body weight, arousing consciousdness, destroying evil organisms and relieving colic, reputed drug for epilepsy. १३०.<entry> वट:<entry> Vaṭa

१. वट: (भा०) –वटति वेष्टते आवृणोतीति । २. अवरोही (रा०) – अधस्ताल्लम्बमानाः प्ररोहा अस्य । ३. क्षीरी (भा०) – क्षीरयुक्तः । ४. ध्रुवः (भा०) — स्थिरः । ५. न्यग्रोधः (भा०) – न्यङ् नीचैः रुणद्धि, अथवा–न्यगधस्ताद्रोहति प्ररोहैः । ६. पादरोही (कै०) –पादैः प्ररोहैः रोहतीति । ७. बहुपादः (भा०) — बहवः पादाः मूलान्यस्य । ८. मण्डली (रा०) – वृत्ताकारपरिसरः । ९. महाछाय: (रा० ) – महती छायाऽस्य । १०. रक्तफल: (भा०) –रक्तं फलमस्य । ११. वनस्पतिः (भा०) – फलैरव्यक्तपुष्पैर्युक्तः, यथोक्तं सुश्रुतेन'अपुष्पाः फलवन्तो वनस्पतयः' इति, अत्र अपुष्पा 'अव्यक्तपुष्पा' इति । १२. शुङ्गी (भा०) –शुङ्गाः सन्त्यस्य । १३. स्कन्धजः (भा०)– स्कन्धे फलानि जायन्तेऽस्य ।

Vaṭa ( Ficus bengalensis Linn. ) is a steady (dhruva) tree with latex ( kṣīrī ) providing dense shade in a circular area (nyagrodha, maṇḍalī, mahāchāya). It sends down aerial roots from branches which entering into the ground form accessory trunk ( avarohī, nyagrodha, pādarohī, bahupāda ). It is a plant of vanaspati type (vanaspati) having fruits without flowers. Fruits of red colour ( raktaphala ) appear on trunk ( skandhaja ). There are also leaf-buds ( śuṅgī ).

Specific characters 1. Tree—milky, steady, providing dense shade and sending down aerial roots. 2. Flowers –- unmanifested. 3. Fruits—red, appearing on trunk.

१३१.<entry> वासकः<entry>Vāsaka

१. वासकः (भा०) – वासयति स्थापयति शरीरं प्रकृतौ, वस्ते आच्छादयति वा; यथोक्तं प्रियनिघण्टौ–'वासाऽपसार्य विविधान् विधिना प्रदत्ता व्याधीन्, निवासयति रोगजुषां शरीरे । स्वास्थ्यं समस्तमलदोषसुधातुसाम्यमूलं ततो ह्यभिहिता विबुधैस्तु वासा ॥' इति । 'वासा' 'वासिका' इत्येतयोरपि स एवार्थः । २. आटरूषः (भा०) - आटान् गच्छतो रोगान् रोषति हिनस्ति, 'रुष हिंसायाम्' । ३. कफहा (सो०) –कफं हन्तीति । ४. कर्कश: (सो०) – रूक्षः, रोमशपत्रत्वात् । ५. कसनोत्पाटनः (श०) –कासनाशकः । ६. दन्तसत्त्वप्रदायी (सो०) – दन्तानां सत्त्वं बलं प्रददातीति । ७. भिषक् (भा०) – अनेकव्याधीनां साधकः । ८. माता (भा०) – मातेवं हितकारिणी रोगिणां भिषजाञ्च । 'मातृका' (कै०) इत्यस्यापि स एवार्थ: । केचित् 'भिषङ्माता' इति समस्तं पठन्ति, तत्र 'भिषजां मातेव धारिणी' इत्यर्थः । ९. रक्तपित्तप्रसादनी (म०नि०) – रक्तपित्तं प्रसादयति शमयतीति । १०. रक्तमूत्रजित् (सो०) – रक्तमूत्रं जयतीति । ११. वसादनी (रा० ) – वसां स्नेहमत्ति विनाशयति, स्थौल्यापहेत्यर्थः । १२. वाजिदन्तः (भा०) - अश्वदन्ता इव श्वेतपुष्पाण्यस्य । १३. वृष: (भा०) --वर्षति मधु, पुष्पाणां प्रभूतमधुत्वात् । १४. सिंहास्यः (भा०) – सिंहस्य विदारितमुखसदृशं पुष्पमस्य । १५. सिंहिका (भा०) – हिनस्ति रोगानिति सिंहिका, सिंहास्यवत्पुष्पिणी वा।

Vāsaka or Vāsā (Adhatoda vasica Nees) is a shrub which covers the ground with dense foliage ( vāsaka). It has minutely pubescent ( karkaśa ) leaves and white (vājidanta) bilabiate flowers like opened mouth of a lion (śiṃhāsya) with profuse nectar (vṛṣa ). The plant is a useful drug which alleviates number of diseases ( āṭarūṣa, siṃhikā) a and thus restores normal health ( vāsaka ). Thus it supports like a physician and mother ( bhiṣak, mātā ). It is efficacious particularly in respiratory disorders caused by kapha ( kaphahā ), cough ( kasanotpāṭana ), raktapitta (raktapittaprasādanī ), raktamūtra (raktamutrajit) and obesity ( vasādanī ). It also provides strength to teeth (dantasattvapradāyī ). Specific characters

1. Plant—a shrub covering the ground with dense foliage. 2. Leaves—minutely pubescent. 3. Flowers—white, bilabiate, with profuse nectar. 4. Actions —useful in respiratory diseases, raktapitta and obesity.

१३२. <entry>विकङ्कतः<entry>Vikaṅkata

१. विकङ्कतः (भा०) – विशेषेण कङ्कते प्रसरतीति; विशेषेण कण्टकी वा । २. कण्टकी (भा० ) – कण्टकाः सन्त्यस्य । ३. गोपकण्टः (कै०) – गोपानां कण्टकी वृक्षः । ४. ग्रन्थिलः (भा०) – ग्रन्थियुक्तः । ५. बहुफलः (रा०) – बहूनि फलान्यस्य । ६. मृदुफलः (ध०) – मृदूनि मृष्टानि फलान्यस्य । ७. यज्ञवृक्षः (भा०) – यज्ञे प्रयुज्यमानो वृक्षः । ८. व्याघ्रपात् (भा०)—व्याघ्रस्य पाद इव पादो मूलमस्य । ९. स्रुवावृक्षः (भा० ) - स्रुवाया वृक्षः । १०. स्वादुकण्टकः (भा०) – स्वादुश्चासौ कण्टकयुक्तश्च ।

Vikaṅkata ( Flacourtia ramontchii L' Herit. ) is a wild thorny tree ( kaṇṭaki, svādukaṇṭaka, gopakaṇṭa ) with nodular branches (granthila ) and abundant ( bahuphala ) edible fruits ( mṛduphala). It spreads extensively (vikaṅkata) and has root like tigers claw ( vyāghrapāt ). It is regarded as a sacrificial tree (yajñavṛkṣa) which is used particularly for making wooden laddles (sruvāvṛkṣa ).

Specific characters

1. Plant—thorny tree growing wild. 2. Branches — nodular. 3. Fruits—edible, abundant. 4. Root--like tiger's claw. 5. Use—wood used to make sacrificial laddles.

१३३.<entry> विडङ्गः<entry> Viḍaṅga

१. विडङ्गः (भा०)–विडति भिनत्ति कृमीनिति, 'विड भेदने'; विशं पुरीषं गच्छति कृमीन् हन्तुमिति वा; यथोक्तं प्रियनिघण्टौ– 'विडङ्गसङ्गं समवाप्य जन्तवोऽचिराद् विमूर्च्छन्ति पतन्ति चान्त्रतः । किमत्र चित्रं यदि चित्रतण्डुलं स्वतः कृमिघ्नेषु गतं वरिष्ठताम् ॥' इति । २. अमोघा (नि०) – अव्यर्था । ३. किरीटम् (अ०) – किरीटे पर्वतशिखरे जायते, कृमिघ्नेषु श्रेष्ठं वा । ४. कृमिघ्नः (भा०) — कृमीन् हन्तीति । ५. कैरलम् (प०) – केरलप्रदेशे प्रायशो व्यवहृतम् । ६. चित्रतण्डुलः (भा०) - चित्राः चित्रितवर्णास्तण्डुलाः बीजान्यस्य । ७. जन्तुनाशन: (भा०) – जन्तून् कृमीन् नाशयतीति । ८. भस्मकः (नि०) –कृमीन् भस्मसात् करोतीति । ९. मृगगामिनी (नि०) – मृगेष्वपि गच्छति प्रयुज्यते इति । १०. वेल्लम् (भा०) – वेल्लयति प्रेरयति कृमीन् बहिर्गन्तुमिति, 'वेल्ल चलने' अन्तर्मावितण्यर्थात्; कोमलनम्रशाखाभिर्वल्लीव दृश्यते वा । ११. श्वेततण्डुलम् (अ०) – श्वेताङ्कितास्तण्डुला अस्य ।

Viḍaṅga (Embelia ribes Burm. f.) is a shrub growing in hilly region mostly of North-East (kirīṭa), with delicate and flexible branches it looks like a weak plant ( vella). Seeds are peculiarly white spotted ( citrataṇḍula, śvetataṇḍula ). It is unfailing ( amoghā ) remedy for worms ( kṛmighna, jantunāśana, viḍaṅga, bhasmaka ) regarded as the best of anthelmintic drugs ( kiriṭa ). It is used commonly in Kerala ( kairala ). Viḍaṅga is also used in veterinary medicine ( mṛgagāminī ).

Specific characters

1. Habitat--hilly region (of North-East). Meilt 2. Branches--delicate and flexible. 3. Seeds—white-spotted. 4. Action—potent anthelmintic drug; also used in veterinary medicine.

१३४. <entry>विदारी<entry>Vidārī

१. विदारी (भा० ) – विदारयतीव भूमिमिति, यथोक्तं प्रियनिघण्टौ-'बृहत्त्वात् कन्दकायस्य भूमिं दारयतीव सा' इति । २. इक्षुगन्धा (भा०) – इक्षोरिव गन्धोऽस्याः । ३. क्षीरशुक्ला (प० ) – क्षीरमिव शुक्लवर्णकन्दा । ४. गजवाजीष्टा (अ०) – गजाना वाजिनाञ्च प्रिया । ५. पलाशिकी (अ०) – पलाशस्येव पलाशानि पत्राण्यस्याः । ६. बिडालिका (ध०) – बिडालानां प्रिया । ७. भूमिकूष्माण्डः (प०) –भूम्यन्तर्गतः कूष्माण्डसदृशः कन्दोऽस्याः । ८. वल्लीकन्दपलाश: (सो०) – पलाशसदृशः किन्तु वल्लीरूपः सकन्दश्च । ९. वृष्यकन्दा (ध०) – वृष्यः कन्दोऽस्याः । १०. शुक्लकन्दा (अ०) – शुक्लः श्वेतवर्णः कन्दोऽस्याः । ११. शृगालिका (अ०) – शृगालप्रिया । १२. स्वादुकन्दा (भा०) - स्वादुर्मधुरः कन्दोऽस्याः ।

Vidārī ( Pueraria tuberosa DC. ) is an extensively spreading weak plant with trifoliate leaves like those of palāśa (palāśikā) which are eaten with relish by elephants and horses (gajavājipriyā). The tuber is of big size similar to kūsmāṇḍa (bhūmikūsmāṇḍa) which crackens the surface of the ground ( vidārī ). It is white (śuklakandā, kṣiraśuklā ), sweet (svādukandā), with aroma of sugarcane (ikṣugandhā) and liked by jackals (śṛgālika) and wild cats ( biḍālikā ). It is aphrodisiac in action ( vṛṣyakandā).

Specific characters

1. Extensively spreading weak plant. 2. Leaves — trifoliate, like those of palāśa. 3. Tuber, the useful part, is big, like white. gourd, sweet in taste and aroma. 4. Action — aphrodisiac.

१३५.<entry> शटी<entry> Śaṭī

१. शटी (भा० ) – शटे रुजायां शस्यते इति 'शट रुजादौ' । अथवा — शठ्यते प्रशस्यते इति; 'शठ श्लाघायाम् । २. गन्धपलाशी (भा० ) – गन्धवन्ति पलाशानि पत्राण्यस्याः । ३. गन्धमूलिका (भा०)–गन्धवन्मूलमस्याः । ४. गन्धवपुः (भा०) – गन्धयुक्तं वपुरङ्गमस्याः । ५. गन्धारिका (भा०) – गन्धमृच्छति प्रापयति, गन्धारस्येयं वा । ६. चन्द्रगन्धा (ध०)– चन्द्रः कर्पूरः, तद्वद्गन्धोऽस्याः । ७. तिक्तकन्दकः (ध०) – तिक्तः कन्दोऽस्य । ८. पलाशी (भा०) – बृहत्पत्रयुक्ता, पलं मांसमश्नातीति वा । ९. पृथुपलाशिका (भा०) – पृथु विस्तीर्णं पलाशं पत्रमस्याः । १०. वन्या (रा० ) – वने जाता । ११. षड्ग्रन्था (भा० ) - षट् तदधिका वा ग्रन्थयो मूलेऽस्याः । १२. हिमोद्भवा (रा०) - हिमवत्प्रदेशे जायमाना। निघण्टुशेषे रत्नमालायाञ्च 'हिमजा' इति । १३. हरिद्रापत्रकन्दका (ध०) – हरिद्राया इव पत्रं कन्दश्चास्याः ।

Śaṭī ( Hedychium spicatum Buch-Ham. ) is an aromatic (gandhavapus ) herb growing wild ( vanya ) on high altitude in Himalayan region (himodhnavā) and also available in Gandhāra (gandhārikā ) with broad (pṛthupalāśikā, palāśī ) aromatic leaves (gandhapalāśī ). Rhizome is bitter ( tiktakandaka ), nodular ( ṣaḍgranthā) and aromatic ( gandhamūlikā ) with camphorous odour ( candragandhā ). Leaves and rhizome resemble those of haridrā (haridrāpatrakandakā ). It is a reputed drug for many ailments ( śaṭī ) and is also anti-obesity (palāśī ).

Specific characters

1. Habitat—high altitude in Himalayan region. 2. Leaves—aromatic, broad, like those of haridrā. 3. Rhizome—the useful part, is nodular, bitter, aromatic. 4. Uses —useful in many ailments including obesity.

१३६. <entry>शतपुष्पा<entry> Śatapuṣpā

१. शतपुष्पा (भा०) – शतं पुष्पाण्यस्याः, छत्रकेऽनेकपुष्पत्वात् । २. कारवी (भा०) –कारोरियम्, कर्मण्येत्यर्थः । ३. घोषा (नि०) – घोषेषु भवा । ४. छत्रपुष्पा (प्रि०) – छत्राकारः पुष्पव्यूहोऽस्याः । ५. छत्रा (भा०) — छत्राकारपुष्पव्यूहत्वात् । ६. पीतिका (ध०)-पीताभं पुष्पमस्याः । ७. मिसिः (भा० ) – मस्यति परिणमयति, 'मसी परिणामे' अन्तर्भावितण्यर्थात् । ८. शतच्छत्रा (अ०) — शतं छत्राणि छत्राकारपुष्पव्यूहा अस्याः । ९. शताह्वा (भां०) – 'शत' इति शब्देन प्रसिद्धा । १०. शालेया (भा०) – शालायां गृहाङ्गनेषु रोपिता; अथवा – शालि क्षेत्रेषु भवा ।

Śatapuṣpā ( Anethum sowa kurz) is an aromatic cultivated plant ( ghoṣā, śāleyā ) with numerous flowers ( śatapuṣpā, śatāhvā ) of yellowish colour (pītīkā ) arranged in umbrella-shaped umbels ( chatrapuṣpa, chatrā, śatacchatrā ). It is a potent drug ( kāravi ) which stimulates digestion ( misi ).

Specific characters

1. Plant—cultivated, aromatic. 2. Flowers—numerous yellowish, in umbels. 3. Action-stimulates digestion.

१३७.<entry> शतावरी<entry>Śatāvari

१. शतावरी (भा० ) – शतकन्दैरावृता, अथवा – शतमूली श्रेष्ठा च । २. अधरकण्टका (कै०) - अधोमुखाः कण्टका अस्याः । ३. अभीरुः (भा०) -न भीरुः भयाक्रान्तः, कण्टकित्वात्; व्याधितानां भयहरणाद्वा 'न भीरवो व्याधिता अनया' । ४. दुर्मरां (रा०) – दुष्करं मरणं नाशोऽस्याः । ५. द्वीपिशत्रुः (अ० ) - द्वीपी चित्रव्याघ्रस्तीक्ष्णप्रकृतिः, तस्य शत्रुः संहारकः, सौम्यत्वात् । ६. नारायणी (भा०) -नारा आपः, ता अयनमस्याः, सौम्यत्वात्; अथवा विष्णुवद्रक्षिका, श्रीप्रदा वा । ७. पीवरी (भा० ) – स्थूलकन्दा । ८. फणिजिह्वापर्णी (अ०) – सर्पजिह्वावत् पत्राण्यस्याः । ९. बहुसुता (भा०) – बहवः सुताः कन्दा अस्य । १०. वरी (भा०) – ओषधिषु श्रेष्ठा । ११. शतपदी (भा०) – शतं पदानि मूलान्यस्याः । १२. शतवीर्या (भा०) – शतं वीर्याण्यस्याः, बहुवीर्येत्यर्थः । १३. सूक्ष्मपत्रा (अ०) – सूक्ष्माणि पत्राण्यस्याः । १४. स्वादुरसा (रा०) – स्वादुः रसोऽस्याः ।

Śatāvarī ( Asparagus racemosus Willd. ) is a climber difficult to perish (durmarā ) and free from external invasion ( abhiru ) due to presence of recurved spines ( adharakaṇṭakā ). It has thin linear leaves ( śūkṣmapatrā ) like those of snake's tongue (phaṇijihvāparṇī) and numerous succulent tuberous roots ( śatavarī, pīvarī, bahusutā, śatapadī ). It is of saumya ( watery ) nature ( nārāyaṇī ) due to predominance of water element and as such antagonistic to tīkṣṇa ( sharp, irritant) substances (dvīpiśatṛu ). It is tasteful ( śvadurasā ), efficacious in many disorders (śatavīryā) and regarded as one of the best drugs ( varī ).

Specific characters 1. Plant—a climber armed with recurved spines. 2. Leaves—thin, linear, like serpent's tongue. 3. Roots –- many, succulent, tuberous, full of juice. 4.Uses--efficacious in many disorders. १३८.<entry> शल्लकी <entry>Śallakī

१. शल्लकी (भा० ) – शलति चलति कर्मणि, लक्यते आस्वाद्यते च गजैरिति; 'शल चलने', 'लक आस्वादने' । २. अश्वमूत्री (ध०) – अश्वस्य मूत्रमिव स्रावोऽस्याः । ३. कुन्दुरुकी (भा० ) – कुन्दुरुर्निर्यासोऽस्याः । ४. गजभक्षा (भा०) – गजानां भक्षं भोजनम् । ५. त्र्यस्त्रफला (रा०) – त्र्यस्त्रं त्रिकोणं फलमस्याः । ६. बहुस्रवा (भा० ) – बहु स्रवतीति, प्रभूतस्रावेत्यर्थः । ७. महेरणा (भा०) – महान्तं गजमीरयति प्रेरयतीति । ८. मोचा (कै०) – मुञ्चति निर्यासमिति । ९. वन्या (कै०) – वने जाता । १०. सुरभिः (भा०) — सुगन्धिः । ११. सुरभिस्त्रवा (रा० ) – सुरभिः सुगन्धिः स्रवः स्रावोऽस्याः । १२. ह्लादनी (कै०) – ह्लादयति सुगन्धेनेति ।

Śallakī ( Boswellia serrata Roxb. ) is a wild ( vanya ) tree with leaves eaten by elephants ( śallakī, gajabhakṣā, maheraṇā ) and trigonous fruits ( tryasraphalā ). It releases profuse aromatic exudation (bahusravā, mocā, surabhi, surabhisravā) like horse's urine ( aśvamūtrī ) known as kunduru (kundurukī ).

Specific characters 1. Plant--wild tree exuding profuse aromatic gum-resin known as kunduru. 2. Fruit — trigonous. १३९.<entry> शाकः <entry> Śāka

१. शाकः (अ०) – शक्नोति भारं सोढुमिति । २. अभ्रंलिहः (म०नि०) – अभ्रं लेढीव, अत्युच्चत्वात् । ३. अर्जुनोपमः (प०) – अर्जुनसदृशः । ४. कोलफलः (नि०) – कोलाकृति फलमस्य । ५. खरच्छदः (भा० ) – खराः कर्कशाश्छदाः पत्राण्यस्य । यथाह डल्हणोऽपि—'खरमसृणपत्रपृष्ठोदरः' इति । ६. गृहद्रुमः (रा० ) – गृहोपकरणोपयोगी वृक्षः । ७. द्वारदारु: (कै०) – द्वारनिर्माणे प्रयुक्तं दार्वस्य । ८. बलप्रदः (म०नि०) – बलं प्रकृष्टं ददातीति । ९. बृहच्छदः (अ०) –बृहदाकाराश्छदाः पत्राण्यस्य । 'महापत्रः' इति कैयदेवो वदति । १०. भूमिसहः (भा०) – भूमेर्भारं सहते इति । ११. शरद्भानुः (भा०) – शरत्कालीनसूर्य इव प्रकाशमानः । १२. वरदारु: (अ०) -वरं श्रेष्ठं दार्वस्य । १३. सुगन्धसारः (म०नि०) – सुगन्धिः सारोऽस्य । 'सुरभिसारकः' इति कैयदेवः, तस्यापि स एवार्थः । १४. सुस्थिरः (म०नि०) – सम्यक्तया दृढः । १५. स्थिरसारः (रा०) – स्थिरो दृढः सारोऽस्य ।

Śāka ( Tectona grandis Linn. f. ) is a tall tree (abhraṃliha) like arjuna (arjunopama ), quite firm (susthira ) with large rough leaves (brhacchada, kharacchada) and jujube-shaped small fruits (kolaphala). Its heart-wood is firm (sthirasāra ), goodsmelling (sugandhasāra ) and one of the best timbers ( varadāru ) bearing heavy load ( bhūmisaha ) and as such used in making doors (dvāradāru ) and other appliances of the household ( gṛhadruma ). It provides firmness to body ( balaprada ) by removing excess of fat.

Specific characters

1. Plant —a tall tree with firm timber. 2. Leaves — large, rough. 3. Fruits — small, jujube-shaped.

१४०.<entry> शालपर्णी<entry>Śālaparṅī

१. शालपर्णी (भा० ) -– शालस्येव पर्णान्यस्याः । २. अंशुमती (भा० ) –- अंशवः सूक्ष्मसूत्राणि मूले सन्त्यस्य । ३. गुहा (भा० ) –- गंभीरप्रविष्टमूला । ४. तन्विका (अ०) – तनुः काण्डोऽस्याः । ५. दीर्घांघ्रि (भा०) –दीर्घोऽङ्घ्रिर्मूलमस्याः । ६. विदारिगन्धा (भा०) – विदार्या इव गन्धोऽस्याः । ७. शूलरोगहरी (सो०) —ह्र्च्छूले प्रयुक्ता । ८. शोफघ्नी (सो०) – शोफं हन्तीति । ९. सौम्या (भा०) – सोमगुणप्रधाना रसायनी । १०. स्थिरा (भा० ) - दृढमूला, स्थैर्यप्रदा वा ।

Śālapaṛṇī ( Desmodium gangeticum DC. ) is a slender herb (tanvikā) with leaves similar to those of śāla and deep ( guhā), long ( dīrghāṅghrī ) and fibrous ( aṃśumatī ) root having aroma of vidārīkanda ( vidārigandhā ). It is predominant in properties of soma and as such acts as rasāyana ( saumyā ), strengthens the body (sthirā) and alleviates cardiac pain ( śūlarogaharī ) and oedema ( śophaghnī ).

Specific characters

1. Leaves — similar to those of śāla. 2. Root—deep, long and fibrous with sweet aroma. 3. Actions—rasāyana and alleviates cardiac pain and oedema.

१४१.<entry> शाल्मली<entry>Śālmalī

१. शाल्मली (भा०)--शालते शोभते, मलते धारयति चेति; 'मल धारणे'; शालयति सञ्चालयति वा । २. कण्टकाढ्या (भा०) –- प्रचुरकण्टकयुक्ता । ३. कुक्कुटी (ध०) -– कुक्कुटशिखावद् रक्तवर्णं पुष्पमस्याः । ४. चिरजीविका (ध०)-– चिरं जीवति; 'दीर्घायुः' इति राजनिघण्टौ । ५. तूलफला (प०)–- तूलं फलेऽस्याः । 'तूलिनी' इति भावप्रकाशे इममेवार्थं व्यनक्ति । ६. पिच्छिला (भा०) – पिच्छाऽस्त्यस्याः । ७. पुराणी (अ०) – चिरजीवित्वात् । ८. पूरणी (भा०) – पूरयतीति । ९. बहुवीर्यः (रा० ) – प्रभूतशक्तिशाली । १०. मानद्रुमः (कै०)– मीयतेऽनेनेति मानम्, मानभूतो द्रुमः, अत्युच्चत्वात्, दीर्घायुष्ट्वाच्च । ११. मोचा (भा० ) – मुञ्चति निर्यासमिति । १२. रक्तपुष्पा (भा० ) – रक्तानि पुष्पाण्यस्य ।

Śālmalī ( Salmalia malabarica Schott & Endle. ) is a tall, (mānadruma) long-lived (cirajivikā, purānī) and thorny (kaṇṭakāḍhyā) tree with beautiful red flowers ( raktapuṣpā, kukkuṭī, śālmalī ) and cottonyielding fruit ( tūlaphalā ). It also releases ( mocā ) slimy juice (picchilā, pūraṇī ) and exudation. It is an efficacious drug used in many disorders (bahuvīryā ).

Specific characters

1. Plant—a tall, thorny and long-lived tree, releasing slimy juice and exudation. 2. Leaves —like those of saptaparṇa[^1]. 3. Flowers — beautiful, red. 4. Fruits—cotton-yielding. 5. Uses—efficacious drug used in many disorders.

१४२.<entry> शिग्रुः<entry> Śigru

१. शिग्रुः (भा०) – शिनोति तीक्ष्णतां विदधाति, 'शिञ् निशाने' । २. अक्षीवः (भा०) –न क्षीवो मदयुक्तः, मदनाशक इत्यर्थः ।

[^1]. 'Śālmalipatraka' is one of the synonyms of saptaparṇa. ३. कृष्णगन्धः (कै०) – कृष्णं मरिचं, तद्वत्तीक्ष्णो गन्धोऽस्य; 'तीक्ष्णगन्धः' (अ०) इत्यस्यापि स एवार्थः । ४. घनच्छदः (कै०) – घनाः संहताश्छदा अस्य । 'बहलपल्लव:' (अ०ह०) इत्यपि पठ्यतेऽस्मिन्नेवार्थे । ५. तीक्ष्णमूलः (रा०) – तीक्ष्णं मूलमस्य । ६. बहुमूलः (रा०) – बहूनि मूलान्यस्य । ७. मुरङ्गी (कै०) – लौकिकी संज्ञा । ८. मूलकपर्णी (ध०) - मूलकस्येव तीक्ष्णानि पर्णान्यस्य । ९. मोचकः (भा०) –मोचयति रोगेभ्य इति; मुञ्चति निर्यासं वा । १०. विद्रधिघ्नः (कै०) – विद्रधिं हन्तीति । ११. शोभाञ्जनः (भा०) – शोभामनक्ति, शोभमान इत्यर्थः । १२. हरितशाकः (ध०) – हरितशाके प्रयोज्यः ।

Śigru (Moringa oleifera Lam.) is a beautiful tree (śobhāñjāna) having dense and luxuriant foliage ( ghanacchada, bahalapallava) with pungent smell ( mūlakaparṇi) known as muraṅgī ( muraṅgī ). It has many roots (bahumūla ) with pungent smell and taste ( tikṣṇamūla, śigru, kṛṣṇagandhā ). Leaves and also fruits are used as green vegetable (haritaśāka). Śigru posesses anti-biotic property and is useful in infective disorders like abscess (vidradhighna ). It is also useful in many other disorders ( mocaka ).

Specific characters

1. Plant —a beautiful tree 2. Leaves — dense and luxuriant with pungent smell. 3. Roots—many, with pungent smell and taste. 4. Actions and uses —posesses anti-biotic property, useful in infective disorders like abscess; also used as vegetable.

१४३.<entry> शुण्ठी<entry>Śuṇṭhī

१. शुण्ठी (भा० ) – शुण्ठति हन्ति कफं वातञ्चेति, 'शुठि प्रतिघाते' । अथवा, शुण्ठति शोषयति कफमामञ्चेति, 'शुठि शोषणे' अथवा, स्वयमेव शुष्कत्वात् शुण्ठीति प्रसिद्धा । अन्यत्रापि शुण्ठशब्दः शुष्के प्रयुक्तः यथा मूलकशुण्ठकम्, बिल्वशुण्ठकम् इत्यादि । २. अवाक्छत्रम् (सो०) – अवाक् अधस्तले छत्राकाराणि पत्राण्यस्य । 'महीच्छत्रकम्' (म०नि) अपि तदर्थकमेव । ३. अहिच्छत्रकम् (म०नि०) –'महीच्छत्रकम्' इत्येतस्य पाठान्तरम् । सर्पफणाकारपुष्पमस्याः । ४. उत्कटम् (नि०) – तीक्ष्णम् । ५. ऊषणम् (भा० ) – दाहकारि । ६. कटु (नि०) – कटुरसम् । ७. कटुग्रन्थि (रा० ) – कट्वः ग्रन्थयो मूलेऽस्य । ८. कटुभद्रम् (कै०) – कटुभेषजेषु भद्रं हितकारि । ९. कफारिः (रा०) – कफनाशकः । १०. नागरम् (भा० ) – नगरे प्राप्यम्, वणिजामापणेषु बहुशो लभ्यते; अथवा– नागरं श्रेष्ठम् । ११. महौषधम् (भा०) – महच्च तदौषधम्, प्रकृष्टकर्मकर्तृत्वात् । १२. विश्वभेषजम् (भा०) – विश्वेषां व्याधीनां निवारकम्; अथवाविश्वप्रसिद्धं भेषजं, सुलभत्वात् गुणकारित्वाच्च । १३. विश्वा (भा०) – आशु प्रविशति शरीरं तैक्ष्ण्यादिति, 'विश प्रवेशने' । १४. शृङ्गवेरम् (भा०) – शृङ्गाकारो वेरः कन्दोऽस्य । १५. शोषणम् (रा०) – शोषयत्यब्धातुमिति । १६. सौपर्णम् (रा० ) – शोभनानि पर्णान्यस्य; अथवा – सुपर्णस्य गरुडस्येदम्, विषघ्नत्वात् ।

Suṇṭhī(Zingiber officinale Roscoe. ) is a small plant with leafy stem, leaves shaped like umbrella (avākchatra) and flowers in radical spikes on long peduncles like serpent's hood (ahicchatraka ). Rhizome is nodular, tuberous and pungent ( kaṭugranthi, kaṭu, kaṭubhadra, śṛṅgavera) which is irritant (utkaṭa) and causes burning sensation (ūṣaṇa ). Suṇṭhī itself is a dried product (of ārdraka) and absorbs water content (śoṣaṇa) and kapha (kaphāri). It is universally reputed drug applicable in numerous disorders (mahauṣadha, viśvabheṣaja ) and assimilated quickly (viśvā). It is also anti-toxic (sauparṇa). It is the best among pungents (ṭbhadra, nāgara ).

Specific characters

1. Leaves---spread like umbrella. 2. Flowers---in radical spikes on long peduncle. 3. Rhizome---nodular, fibrous and pungent. 4. Actions---absorbs water content and kapha and is anti-toxic. १४४.<entry> श्योनाक: <entry> Śyonaka

१. श्योनाकः (भा० ) – श्योनं शोफिनमकति गच्छति हितायेति ॥ २. कटम्भरः (भा० ) – कटं कटिं बिभर्त्ति रक्षति वातादिति । ३. कुटन्नट: (भा०) – कुटन् वक्रीभवन् नटति नृत्यति फलैरिति । ४. टुण्टुकः (भा०) – टुं टुं इति कायति शब्दायते इति 'कै शब्दे' । ५. दीर्घवृन्तः (भा०) — दीर्घं वृन्तं पत्रफलयोरस्य । ६. नट: (भा०) –नटति नृत्यति फलैरिति । ७. पत्रोर्ण: (भा०) – पत्रे ऊर्णाऽस्य । ८. पूतिवृक्षः (सो०) — पूतिः दुर्गन्धिपुष्पो वृक्षः । ९. पृथुशिम्ब: (भा०) - पृथुः बृहत् शिम्बः फलमस्य । १०. भल्लूकः (अ०) – भल्लूकप्रियः, 'ऋक्षः' इत्यमरकोषे । ११. मयूरजंघः (ध०) - मयूरजंघेव पत्रवृन्तमस्य । १२. शुकनाशः (भा०) – शुकाः नश्यन्ति पलायन्तेऽस्माद् दुर्गन्धित्वात् । १३. शोणकः (अ०को०) – शोणितवर्णं पुष्पमस्य । १४. शोषण: (भा०) – शोषयत्यब्धातुमिति ।

Śyonāka ( Oroxylum indicum Vent. ) is a tree having leaves with long petioles (dīrghavṛnta), hairy ( patrorṇa ) and ridges as in peacock's leg ( mayūrajaṇgha ). Flowers are dark red (śoṇaka ) and foetid (pūtivṛkṣa) due to which parrots desert the plant ( śukanāśa ). Fruits are large, flat ( pṛthuśimba ) hanging and dancing with sound on tree (naṭa, kuṭannaṭa, ṭuṇṭuka ). The tree is frequented by bears ( bhallūka ). It is a drug useful in oedema ( Śyonāka ) and vātika disorders ( kaṭambhara ). It absorbs accumulation of fluid ( śoṣaṇa ).

Specific characters

1. Leaves —hairy, with long petioles having ridges. 2. Flowers –dark red, foetid. 3. Fruits — large, flat. 4. Actions —absorbs accumulation of fluid, useful in oedema and vātika disorders.

१४५.<entry> श्लेष्मातकः<entry> Śleṣmātaka

१. श्लेष्मातकः (भा०) - श्लेष्माणं कफमतति उत्क्लेशयतीति; 'अत सातत्यगमने', अथवा- श्लेष्मणा सादृश्येनाततीति, कफसदृशफलमज्ज इत्यर्थः । २. उद्दाल: (भा०) – उद्दालयत्युन्मूलयति रोगानिति । 'कुद्दालः' इति पर्यायरत्नमाला, तत्र 'कुत्सितान् रोगान् दालयतीति' । ३. कान्तवृक्षकः (अ०) – शोभनोऽल्पप्रमाणो वृक्षः । 'भूतवृक्षकः' इति पाठे' भूतानामावासो वृक्षकः' इति । ४. गन्धपुष्पः (रा०) - गन्धवन्ति पुष्पाण्यस्य । ५. द्विजकुत्सितः (ध०) -द्विजैः कुत्सितो निन्दितः, तामसप्रकृतित्वात्; अथवा – 'द्विजानां पक्षिणामप्रियः' । ६. पिच्छिल: (भा०)– पिच्छिलफलमज्जत्वात् । ७. बहुफलः (अ०) - बहु प्रचुरं फलतीति । ८. बहुवार (भा० ) – बहून् रोगान् वारयति नाशयतीति; अथवाबहुभिर्व्रियते इति । ९. मुक्ताफलः (कै०) – मुक्ताकारं फलमस्य । १०. लेखशाटकः (ध०) – लेखं पत्रं शाटयति संश्लेषयतीति । ११. वासन्तकुसुमः (कै०) – वसन्ते कुसुमागमोऽस्य । १२. विषघाती (नि०) – विषं हन्तीति । १३. शीतफल: (रा० ) – शीतं वीर्ये स्पर्शे च फलमस्य । भावप्रकाशे 'शीतः' इति । १४. शेलुः (भा० ) – अतिशयेन शेतेऽस्मादिति; अथवा – शिलति निवारयति रोगानिति । १५. शैलूषः (कै०) – शैले पार्वत्यप्रदेशे भवः, 'शैलुः' इति धन्वन्तरिः ।

Śleṣmātaka ( Cordia dichotoma Forst. f. ) is a handsome middle-sized tree ( kāntavṛkṣaka ) growing wildly in hilly areas ( śailūṣa, śaīlu ). Fragrant flowers ( gandhapuṣpa ) appear in spring ( vāsantakusuma ). Fruits are pearl-shaped (muktāphala ), in abundance (bahuphala), with slimy and sticky pulp ( picchila ). The slimy fruits-pulp is used as glue to stick paper (lekhaśaṭaka ). Fruit is cold in touch as well as vīrya (śitaphala ). As drug, it excites kapha ( śleṣmātaka ) and induces sleep (śelu ). The plant is efficacious in many disorders (uddāla, bahuvāra ) and is anti-poisonous ( viṣaghātī ). It is disliked by noble persons and also by birds ( dvijakutsita ).

Specific characters

1. Habitat--hilly regions. 2. Flowers — fragrant, appear in spring. 3.Fruits — pearl-shaped, with slimy and sticky pulp. 4. Properties — śīta, excites kapha and is antipoisonous.

१४६.<entry>सप्तपर्णः <entry> Saptaparṇa

१. सप्तपर्ण: (भा०) – एकस्मिन् वृन्ते सप्त पर्णान्यस्य । 'सप्तच्छदः' इत्यपि तदर्थक एव । २. गुच्छपुष्पकः (अ०) – गुच्छे पुष्पाण्यस्य । ३. ग्रहनाशन: (नि०) – ग्रहान्नाशयतीति । ४. छत्रपर्ण: (ध०) – छत्रवत् प्रसृतानि पर्णान्यस्य । ५. मदगन्धः (रा०) – मदकरो गन्धः पुष्पेऽस्य । ६. विशालत्वक् (भा०)– विशाला बृहत् त्वगस्य। ७. विषमच्छदः (भा० ) – विषमं ज्वरं छदयति निवारयति, 'छद अपवारणे; विषमा अयुग्माश्छदाः पर्णान्यस्येति च । अत एव 'अयुग्मपत्रः 'इत्यपि क्वचित् पठ्यते । २८. शारदः (भा०) - शरदि पुष्पविकसनशीलः; शारदायाः सरस्वत्याः देव्या अयमिति वा । ९. शाल्मलिपत्रकः (ध०) – शाल्मले: पत्राणीव पत्राण्यस्य । १०. शिरोरुक् (नि०) – शिरसि रुजा जायते पुष्पगन्धेनास्य । ११. शुक्तिपर्ण: (ध०) - शुत्त्याकाराणि पर्णान्यस्य । १२. सप्ताहः (अ०) – सप्तनामधेयः ।

Saptaparṇa ( Alstonia scholaris R. Br. ) is a tree generally with seven leaves (saptaparṇa, saptāhva ) together in a petiole like those of śalmali (śālmalipatraka ) and shaped like oyster-shell (śuktiparṇa ). They are mostly in odd numbers (viṣamacchada) spread like umbrella (chatraparṇa ). Bark of the plant is thick and large ( viśālatvak ). It bears, in autumn ( sārada ), flowers with intense odour (madagandha ) which causes headache (śiroruk), in cluster ( gucchapuṣpaka ). The plant provides a potent drug for malarial fever ( viṣamacchada ) and grahas (grahanāśana ).

Specific characters

1. Leaves—in odd number, often seven. 2. Bark—thick and large. 3. Flowers — with intense odour, in clusters, appear in autumn. 4. Actions —a potent drug for malarial fever and grahas.

१४७.<entry> सारिवा <entry> Sārivā

१. सारिवा (भा० ) - सारिः प्रसरणमस्त्यस्याः । 'शारिवा' इति पाठे— शीर्यन्ते दोषा अनया, 'शृ हिंसायाम्' । २. अनन्ता (अ०को०) – न अन्तोऽस्याः, बहुप्रसृतेत्यर्थ । ३. उत्पलसारिवा (अ०को०) — उत्पलगन्धा सारिवा । ४. कर्पूरीलतिका (प्रि०) – कर्पूरगन्धिमूला लता, 'कपूरी' इति लोके । ५. गोपकन्या (भा०) – गोपानां कन्येव रक्ष्या । ६. गोपवधूः (भा०)–गोपानां वधूरिव सहचारिणी । ७. गोपवल्ली (भा०) – गोपानां वल्ली, तेषामनेककार्येषूपयोगिनीत्यर्थ;; पशुरोगेषु च प्रयोज्या । ८. गोपी (भा०) – गोपायति रक्षतीति, 'गुपू रक्षणे'; अथवा — गाः इन्द्रियाणि पशूंश्च पातीति । ९. चन्दनसारिवा (अ०म०) – चन्दनगन्धा सारिवा । १०. प्रतानिका (ध०) – प्रतानोऽस्त्यस्याः । ११. फणिजिह्निका (अ०) – सर्पजिह्वासदृशं पत्रमस्याः । 'नागजिह्वा' इति पर्यायरत्नमालायां निघण्टुशेषे च । १२. भद्रवल्लिका (प०) — भद्रा हितकारिणी लता । १३. शारदी (भा०) – शरदि पुष्प्यति । १४. सुगन्धिमूला (अ०) -- सुगन्धि मूलमस्याः; कैयदेवे 'सुगन्धिका ' इति । १५. स्फोटा (भा०)--स्फोट्यते विदीर्यते फलमस्याः ।

Sārivā ( Hemidesmus indicus R. Br. ) is a useful twinner spreading extensively ( sāriva, anantā, pratānika). It protects the people from diseases ( gopī, gopavallī ) and is reared like family member ( gopakanyā, gopavadhū ). It has leaves like serpent's tongue (phaṇijihvikā ). Flowers appear in autumn (śāradī ) and fruits are dehiscent ( sphoṭā ). Root, the useful part as drug, is aromatic ( sugandhimūlā, sugandhikā) having aroma like that of lotus. ( uṭpalasārivā ), sandal ( candanasārivā, candanā ) or camphor (karpurīlatikā). Specific characters

1. Plant—a twinner spreading extensively. 2. Leaves—like serpent's tongue. 3. Flowers—appear in autumn. 4. Fruits—dehiscent. 5. Root—the useful part, is aromatic.

१४८.<entry>स्नुही <entry> Snuhī

१. स्नुही (भा० ) – ष्णुह्यति उद्गिरति दोषं क्षीरं वेति; 'ष्णुह उद्गिरणे' । २. असिपत्रः (नि० ) – असिवत् पत्रमस्य, 'निस्त्रिंशपत्रकः' इति धन्वन्तरिनिघण्टौ, तस्यापि स एवार्थः । ३. क्षीरी (रा० ) – क्षीरमस्यास्तीति । ४. गण्डीरः (ध०) – गण्डान् ग्रन्थीनीरयति यातुमिति । ५. गुडा (भा० ) – गुडति रक्षति; 'गुड रक्षणे' । ६. ग्रन्थिला (अ०) – ग्रन्थियुक्तकाण्डा । ७. दण्डवृक्षकः (रा०) – दण्डाकारो ह्रस्ववृक्षः । ८. नेत्रारि: (रा० ) – नेत्रस्य शत्रुः, क्षीरस्यान्ध्यजनकत्वात् । ९. बहुक्षीर: (सो०) — बहु क्षीरमस्य । १०. महावृक्षः (अ० ) - वृश्चति छिनत्तीति वृक्षः, 'ओव्रश्चू छेदने'; महांश्चासौ वृक्षश्च महावृक्षः । ११. युग्मकण्टकः (अ०) – युग्मः कण्टकोऽस्य । १२. वज्रकण्टकः (ध०) – वज्रवत् कठिनस्तीक्ष्णश्च कण्टकोऽस्य । १३. वज्रद्रुमः (भा० ) – वज्रवत्तीक्ष्णो वृक्षः । 'वज्री' अपि तदर्थक एव । १४. व्याघ्रनखः (रा०) – न्याघ्रनखवत् कण्टका अस्य । १५. श्वजिह्वपत्रः (अ०) – श्वजिह्वासदृशं पत्रमस्य । १६. समन्तदुग्धा (भा०) – समन्ताद् दुग्धमस्य । १७. सिंहतुण्डः (भा०) – सिंहतुण्डवत्तीक्ष्णः । १८. सुधा (भा०) – सुष्ठु दधाति क्षीरं शरीरं वा; अथवा — अमृततुल्या यथोक्तं प्रियनिघण्टौ— 'सुधा तु दोषहरणान्नराणाममृतायते' इति । १९. सेहुण्ड: (भा०)– लौकिकी संज्ञा, सिंहतुण्डस्यापभ्रंशः ।

Snuhī (Euphorbia neriifolia Linn.) is a plant with sharp twin spines ( vajrakaṇṭaka, yugmakaṇṭaka, vyāghranakha ). Stem is stick-like ( daṇḍavṛkṣa ) and nodular (granthila). The plant contains profuse latex almost in all parts ( kṣīrī, bahukṣīra, samantadugdhā, sudhā ) causing injury to eye ( netrāri ). Leaves are shaped like blade of sword (asipatra ) and dog's tongue ( śvajihvapatra ). Latex is used as drastic purgative (snuhī), for cutting in fistula etc. ( mahāvṛkṣa, vajradruma, siṃhatuṇḍa ) and for dissolving enlarged glands etc. ( gaṇḍira ). Thus it protects body ( guḍā ) and acts as ambrosia ( sudhā ).

Specific characters

1. Plant—with sharp twin spines and profuse latex. 2. Leaves — shaped like sword blade or dog's tongue. 3. Actions — latex used as drastic purgative and in fistula-in-ano, enlarged glands etc. १४९. <entry>हरिद्रा <entry>Haridrā

१. हरिद्रा (भा०) — हरिं हरितं वर्णं हलीमकाख्यं द्राति अपसारयतीति, 'द्रा कुत्सायां गतौ' । २. काञ्चनी (भा० )– स्वर्णवर्णा । ३. कृमिघ्ना (भा०) – कृमिनाशिनी । ४. निशाख्या (भा० ) – निशारजनीत्यादिनामभिर्व्यवहृता। ५. पिण्डहरिद्रा (द्र०) -- पिण्डरूपा हरिद्रा ( न तु दारुरूपा), कैयदेवस्तस्मिन्नेवार्थे 'पिण्डभद्रा' 'पिण्डा' इति च पठति । ६. पीता (भा०)– पीतवर्णकन्दा, पीतपुष्पा च । ७. मङ्गल्या (ध०)– माङ्गलिककृत्येषु प्रयोज्यमाना । ८. मेहघ्नी (प०) – प्रमेहरोगे विशेषेण प्रशस्ता । 'मेहघातिनी' इति निघण्टुशेषः । ९. योषित्प्रिया (भा० ) – पोषित्प्रिया स्त्रीणां प्रिया, उद्वर्तनादिके प्रयोज्यत्वात् । १०. रञ्जनी (ध०) – रञ्जयति वस्त्रादीनि, वस्त्रादिरञ्जने प्रयुक्तेत्यर्थः । ११. लोमशमूलिका (अ०) – लोमशं मूलमस्याः । १२. वरवर्णिनी (भा० ) – वरः श्रेष्ठो वर्णोऽस्याः । १३. वर्णविलासिनी (ध०) – वर्णं विलासयति प्रसादयतीति । १४. विषघ्नी (ध० ) – विषं हन्तीति । १५. हट्टविलासिनी ( भा० ) – हट्टमापणं विलासयति शोभयतीति । 'वैश्या' (कै०) इत्यपि पण्यत्वमस्याः सूचयति । १६. हलदी (भा०) – लौकिकी संज्ञा ।

Haridrā ( Curcuma longa Linn. ) is a small herb with yellow rhizomes and flowers (pītā). The rhizomes are good-looking (varavarṇinī ), hairy (lomaśamūlikā), of golden colour within (kāñcanī) and used for dyeing clothes etc. (rañjaṇī). It is also popular among women as cosmetic (yoṣitpriyā, varṇavilāsinī ) and is used at all auspicious occasions (maṇgalyā). In order to distinguish it from dāruharidra, it has been named as 'piṇdaharidrā' with common name as 'haladī'. It is also known by the synonyms of 'niśā' because of being beautiful like moon-lit night and also utilised for dyeing (rañjanī, rajanī). Haladi is a common market article which draws attention due to its bright colour (haṭṭavilāsinī). Haridrā is an efficacious drug for jaundice (haridrā), worms (kṛmighna), pṛameha (mehaghnī) and poison (viṣaghnī)

Specific characters

1. Flowers--yellow. 2. Rhizome--the useful part, is golden yellow within, used for dyeing. 3. Actions--efficacious drug for jaundice, worms, prameha and poison.

१५०. <entry>हरीतकी <entry>Haritakī

१. हरीतकी (भा०) - हरति मलान्, तकति हसति व्याधीन् प्रत्यवज्ञया तज्जेत्रीत्वाच्चेति; 'हृ हरणे', 'तक हसने' । मदनपालेन तु निरुक्तिरित्थं प्रकटिता- 'हरस्य भवने जाता, हरिता च स्वभावतः । हरते सर्वरोगांश्च ततः प्रोक्ता हरीतकी ।।' इति । प्रियनिघण्टौ तु--- देहे संगं मलानां हरति बहुतरं सा हरीतक्यभिख्या' इति । २. अभया (भा० ) – न भयं व्याधीनां सेवनादस्याः, रसायनत्वेन व्याधिप्रतिषेधकत्वात् । ३. अमृता (भा०) - अमृतवत् फलदायिनी, रसायनत्वेन जराव्याधि प्रतिषेधात् । ४. अमोघा (अ० ) – अव्यथा । ५. अव्यथा (भा०) - व्यथा शूलं रोगो वा; न व्यथा सेवेननास्याः, शूलह्रत्त्वाद् रोगनाशकत्वाच्च । ६. कायस्था(भा० ) – कायः स्वस्थस्तिष्ठत्यनया, अन्तर्भावितण्यर्थात् 'कायं तारुण्ये स्थापयतीति, वयःस्थापनीत्यर्थः । ७. चेतकी (भा०) - चेतयति चित्तं प्रबोधयतीति, यथोक्तं—उन्मीलिनी बुद्धिबलेन्द्रियाणाम्' इति । ८. जीवन्ती(भा० ) — जीवन्तं पुरुषं यापयति, स्वास्थ्यकरत्वात् आयुष्करत्वाच्च । ९. पञ्चभद्रिका (अ०म० ) – पञ्च भद्रा रसा अस्याः । १०. पथ्या (भा० ) – पथिभ्यः स्रोतोभ्यो हिता, पथोऽनपेता वा; मनःशरीरानुपघातिनीत्यर्थः । ११. पूतना (भा०) - पूतं संशुद्धं करोतीति । १२. प्रमथा (म०नि०) – प्रमथ्नाति दोषान् निर्हरति चेति । १३. प्राणदा (अ० ) - प्राणं शक्तिं बलञ्च ददातीति । १४. रोहिणी (भा०) –क्षतादीन् रोहयतीति; रसायनत्वेन क्षीणान् धातून् रोहयतीति वा । १५. वयस्या (भा०) – वयसे हिता, वयःस्थापनीत्यर्थः । अथवा वयस्या सखी, तद्वन्मनः शरीरप्रसादजननी । १६. विजया(भा०) - विशेषेण मूलोच्छेदनतो जयति रोगानिति; यथोक्तं – 'निर्मूलिनी पित्तकफानिलानाम्' । इति । १७. शिवा (भा०) – कल्याणकर्तृत्वात्; हिमवत्प्रदेशे जातत्वेन शिवसाहचर्याच्च । १८. श्रेयसी (भा०) - अतिप्रशस्ता । १९. हैमवती (भा०) - हिमवति तदुपत्यकायां जाता।

पञ्चवक्त्ररसां हैमीं सर्वशोकनिवारिणीम् । सर्वशक्तिमयीं वन्दे शिवामभयकारिणीम् ॥ इति ।

Haritakī ( Terminalia chebula Retz.) grows everywhere and in Himalayas ( upto about 1500 meters ) ( haimavatī). The fruit contains five rasas. except lavaṇa ( pañcabhadrikā ). It eliminates impurities ( harītakī, pramathā ), cleanses the body ( pūtanā ) and channels (pathyā ) and thereby improves the vital energy and strength (prāṇadā, jivanti ). It also acts as rasāyana ( amṛtā ) and thus removes fear of disorders (abhayā) and maintains youthfulness (vayasyā ). It promotes activity of both body ( kāyastha ) and mind ( cetakī). It regenarates tissues, heals wounds (rohinī ) and is an unfailing (amoghā ) remedy for diseases ( avyathā, vijayā ). It has over-all salutary effect (śivā ) and occupies high position among drugs (śreyaśi). Specific characters 1. Grows everywhere and in Himalayas. 2. Fruits—with five rasas ( except lavana ). 3. actions— eliminates impurities and is rasāyana.

पञ्चाशद्ग्रन्थनिर्माता कृतभूरिपरिश्रमः ।
शास्त्रे द्रव्यगुणे, येनानूदितं संहिताद्वयम् ॥
अशीतिवर्षदेशीयः काशीधाम्नि प्रियव्रतः ।
नामरूपपरिज्ञानमोषधीनां व्यधान्नवम् ॥

॥ समाप्तं नामरूपज्ञानम् ॥ परिशिष्टम् बृहत्त्रय्यां प्रयुक्ताः पर्यायाः

Synonyms used in Brhattrayi

अगस्त्य कुम्भयोनि (३)

अगुरु जोङ्गक (१,३) लोह (१,२,३)

अग्निमन्थ जयन्ती (३) जया (१,३) नादेयी (२) वैजयन्ती ( २, ३)

अङ्कोट तलकोट (२)

अजमोदा खराश्वा (ह्वा) (१)

अतसी उमा (१,३) क्षुमा (१,२,३)

अतिबला ऋष्यप्रोक्ता (१)

अतिविषा घुणप्रिया (३) घुणवल्लभा (३) घुणेष्टा (३) माद्री (३)

अपामार्ग खरमञ्जरी (२) प्रत्यकपुष्पा (१, २, ३) मयूरक (१, २, ३)

अरलु कट्वङ्ग (१, २, ३) दीर्घवृन्त ( २, ३)

अर्क सदापुष्पा (१,२,३)

अर्जुन ककुभ (१,२,३) पार्थ (२,३) श्वेतवाह (३)

१. चरकसंहिता २. सुश्रुतसंहिता ३. अष्टाङ्गहृदयम् अशोक गंतशोक (३)

अश्मन्तक अणु (२)

अश्वगन्धा अश्वावरोहिका (१) तुरङ्गगन्धा (२) वाजिगन्धा (२, ३) हयगन्धा (१,३) हयाह्वया (३) हरिगन्धा (२)

अश्वत्थ पिप्पल (२,३) बोधिवृक्ष (१,३)

असन प्रियक (१, २) बीजक (१, २, ३)

आमलकी अमृतफल (१) धात्री ( १, २, ३)

आम्र चूत (२,३) सहकार (१, २, ३)

आरग्वध अवघातक (१) आरेवत (२, ३) कर्णिकार (१) कृतमाल (१, २) चतुरङ्गुल (१,२,३) नराधिप (२) नरेन्द्रद्रुम (२) नृपतरु (३) प्रग्रह (१,२) राजवृक्ष (१, २, ३) व्याधिघात (२,३) शम्पाक (१,२,३) सुवर्ण (३) हेमाङ्ग (२)

इक्षु बहलबहुरस (३)

इङ्गुद तापसवृक्ष (२, ३)

इन्द्रयव इन्द्रबीज (२) कलिङ्ग (१,२,३) शक्रयव (२,३)

इन्द्रवारुणी इन्द्रसुरा (२) गवाक्षी (१, २, ३) चित्रफला (२) मृगादनी (२) मृगैर्वारु (२)

उदुम्बर सदाफल (३) एरण्ड गन्धर्वहस्तक (२,३) पञ्चाङ्गुल (१,२,३) वर्धमान (क) (१,२)

एला क्षुद्रैला (२) त्रुटि (१,२,३) द्राविडी (२) बहुला (१) भद्रैला (३)

कटुका अशोकरोहिणी (१,२,३) कटुरोहिणी (१, २, ३) कट्वी (२,३) तिक्तरोहिणी (१,२,३) तिक्ता (१,२,३) रोहिणी (१, २) शकुलादनी (१,३)

कण्टकारी क्षुद्रा (३) धावनी (१,३) निदिग्धिका (१, २, ३) व्याघ्री (१,३)

कदली रम्भा (२)

कपिकच्छू [^१] अजडा (१) अध्यण्ड (१) आत्मगुप्ता (१, २, ३) कण्डूकरी (३) गुप्ता (२) गुप्तफला (२) लाङ्गूली (२) स्वगुप्ता (१, २, ३) स्वयंगुप्ता ( १, २, ३) मर्कटी (१,२,३)

कपित्थ दधित्थ (१,२,३) दधिनामा (१,२,३)

कमल अब्ज (२,३) अम्बुरुह (१) अम्भोज (२, ३) अरविन्द (२,३) पङ्कज (३) पद्म (१,२,३) शतपत्र (१,३)

[^१.] The word 'kapikacchu' is not found in Suśruta-saṃhitā but only in Dṛḍhabala's portion of Caraka-saṃhitā and Asṭāngahṛdaya. 'Ātmaguptā' seems to be the basonym at that time. करञ्ज नक्तमाल (१,२,३)

करवीर अश्वहन (१) अश्वहन्ता (२) हयमारक: (१,२)

कलिहारी [‌‍^१] अग्निमुखी (१) लाङ्गली (१,२,३) विशल्या (२,३) हलिनी (३)

काकोदुम्बरिका फल्गु (१, २, ३) भद्रोदुम्बरी (२) मलपू (यू) (१,२,३)

काश्मरी सदाभद्रा (२)

किरात भूनिम्ब (१, २, ३)

कुङ्कुम काश्मीरज (३) बाह्रीक (१, २, ३) सङ्कोच (१)

कुटज इन्द्रवृक्ष (२, ३) वत्सक (१, २, ३) वृक्षक (१, २, ३) शक्र (१) शक्राह्व (२,३)

कुसुम्भ लट्वाक (३)

कूष्माण्ड पुष्पफल (२)

केतक तृणशून्य (१, २)

खदिर कुष्ठघ्न (१) गायत्री (२, ३) बालपत्र (२,३)

कोकिलाक्ष [^२] इक्षुरक (१, २, ३) क्षुरक (३)

गुग्गुलु आमिष (२) पलङ्कषा (१, २, ३) महिषाक्ष (३)

[‌‍^१.]'Kalihārī' does not appear in Bṛhattrayī; 'Lāṅgali' is the basonym. [^२.] The word 'kokilāksa' is not found in Caraka-samhitā. It was introduced by Suśruta and followed by vāgbhata. In ancient times, 'ikṣuraka' was the basonym. गुञ्जा काकणन्ती (१, २, ३)

गुडूची अमरा (३) अमृतवल्ली (१, २, ३) अमृता (१, २, ३) छिन्नरुहा (१,२,३) छिन्नोद्भवा (३) वत्सादनी ( १, २)

गोक्षुर गोकण्टक (३) त्रिकण्टक (१,२,३) श्वदंष्ट्रा (१, २, ३) स्वादुकण्टक (१,२,३)

चक्रमर्द [^१] एडगज (१,३) प्रपुन्नाड (१, २, ३)

चन्दन भद्रश्री ( १, २, ३) मलय (ज) (२,३) शीत (३) हिम (३)

चित्रक अग्नि ( १, २, ३ ) अनल (२) दहन (३) द्वीपिन् (१,३)

जीरक अजाजी (१, २, ३)

ज्योतिष्मती [^२] अलवणा (१,२) ज्योतिष्क (२) पारावतपदी (१,२) पीततैला (३)

तिनिश स्यन्दन (१,२)

तुलसी अपेतराक्षसी (१) सुरसा (१, २, ३)

[^१.] This word is found only in Suśruta-saṃhitā while 'prapunnāḍa' in used in all the three saṃhitas. It indicates that. 'initially', 'prapunnāḍa' was the basonym and 'cakramarda' as synonym but later on it was reversed. Now 'cakramarda' is the basonym and 'prapunnāḍa' as synonym.

[^२.]In Bṛhattrayī, 'surasā' denotes the plant, the word 'tulasī' is not at all found. Later on 'tulasī' gained upper hand and 'surasā' became a synonym. त्रिकटु व्योष (१,२,३)

त्रिफला उत्तमा (१,२,३) वरा (१, २, ३) श्रेष्ठा (२, ३)

त्रिवृत् कु (कू) टरणा (१,३) त्रिभण्डी ( १, २, ३) पालिन्दी ( १, २, ३) सरला (१, २)

दन्ती उदुम्बरपर्णी (१) उपचित्रा (१) निकुम्भ (१,२,३)

दारुहरिद्रा कटङ्कटेरी (१,२,३) दारुनिशा (१) दार्वी (१, २, ३) पीतदारु (१, २, ३) पीतद्रु (१,३)

देवदारु अमरतरु (३) अमरदारु (१,२,३) अमराह्न (२, ३) किलिम (१) त्रिदशाह्व (१) भद्रकाष्ठ (२,३)

देवदाली देवताडक (१) वेणी ( १, ३) भद्रदारु (१,२,३) सुराह्न ( १, २, ३)

द्रवन्ती चित्रा (१, २, ३) पुत्रश्रेणी (२) शम्बरी (१)

द्राक्षा मधुफला (३)

धत्तूर उन्मत्त (२)

धन्वयास दीर्घमूला (२)

धातकी मदनीयहेतु (३) मदा (३)

धान्यक कुस्तुम्बुरु (१,२,३)

नागकेशर अहिकेशर (३) अहिपुष्प (२) केशर (१, २, ३) हेम (१, २)

निम्ब अरिष्ट (१, २, ३) पिचुमर्द (१,२,३) निर्गुण्डी भूतकेशी (३)

पलाश किंशुक ( १, २, ३) वातपोथ (१)

पाठा एकैषिका (२,३) कुचेला (२,३) पापचेलिका (१,२)

पिप्पली उपकुल्या (१,२,३) कणा (२,३) कृष्णा (१,२,३) चपला (३) मागधी (१, २, ३) वैदेही (३) मगधा-मगधोद्भवा (२,३)

पीलु तीक्ष्णवृक्ष (३)

पुनर्नवा कठिल्लक (१, २, ३) वर्षाभू (१,२,३)

बला वाट्यपुष्पी (१) वाट्यायनी (१) वाट्याभिधान (३)

पृश्निपर्णी पृथक्पर्णी (१,२,३) शृगालविन्ना (२,३)

बाकुची अवल्गुज (जा) (१, २, ३) इन्दुलेखा (३) चन्द्रलेखा (३) शशाङ्कलेखा (३)

बिभीतक अक्ष (१,२,३) कलि (३) संवर्तक (१)

बिल्व श्रीफल (३)

भल्लातक अरुष्कर (१, २, ३) स्फोटहेतु (३)

मञ्जिष्ठा ताम्रवल्ली ( २, ३) योजनवल्ली ( २, ३) रक्तमूला (१) रक्तयष्टिका (३) रक्ता (२,३) लता (२,३) लोहितयष्टिका (२,३) लोहिता ( २, ३) लोहितिका ( २, ३) विकसा (१,३)

मदन करहाट (१,२,३) गाल (३) पिण्डीतक (१,२,३) फल (१, २, ३) श्वसन (१)

मरिच ऊषण (१,२,३) तीक्ष्ण (३)

मुण्डी कदम्बपुष्पी (२) कुलाहल (२, ३) भूकदम्ब (३) महीकदम्ब (२) श्रावणी (१,२,३)

मुस्त अब्द (२,३) अभ्र (२) अम्बुद ( १, २, ३) अम्भोद ( २, ३) अम्भोधर (२) गाङ्गेय (यी) (२) घन (१, २, ३) जलद (३)

मूषिककर्णी आखुकर्णी (३) आखुपर्णी (१) उन्दुरुकर्णिका (२)

राजिका आसुरी ( १, ३) मृष्टक (१)

रोहीतक रक्तवृक्ष (२) रक्तसार (२) शाल्मलक (१)

तज्जालु [^१] नमस्करी (३) रोदिका (३) समङ्गा (१, २, ३)

लोध्र अक्षिभैषज्य (३) नयनौषध (३) शबरदेशज (३) शाबर (१, २, ३)

वंश त्वक्सार (२) वेणु (१,२,३)

वचा शतपर्विका (३) षड्ग्रन्था (१, २, ३)

वट न्यग्रोध (१, २, ३)

[^१] This word is not found in Bṛhattrayī. Śamangā, at that time, was the basonym. वासा आटरूषक (१,२,३) वृष (१,२,३)

विडङ्ग कीटारि (२) कृमिघ्न (१,२,३) जन्तुघ्न (३) वेल्ल (३)

शटी गन्धपलाश (३)

शतावरी अभीरु (२,३) अभीरुपत्री (१) महापुरुषदन्ता (१,३) वरी ( १, २, ३) शतवीर्या (१, २, ३) सहस्रवीर्या (१, २)

शल्लकी अश्वमूत्री (२) गजाशना (२) नगवृत्तिका (२)

शाक द्वारदा (१)

शालपर्णी अंशुमती (१,२,३) पर्णी (२) विदारिगन्धा स्थिरा (१, २, ३)

शाल्मली मानद्रुम (३) मोचकी (२)

शिग्रु कृष्णगन्धा (१, २, ३) तीक्ष्णगन्धा (३) बहलपल्लव (३) बहुपत्रक (२) मुरुङ्गी (२,३) शोभाञ्जन (१,२,३)

शिरीष शुकतरु (३)

शुण्ठी औषध (३) नागर (१,२,३) महौषध (१, २, ३) विश्व (श्वा) (१, २, ३) विश्वभेषज (१, २, ३) विश्वौषध (३) शृङ्गवेर (१,२,३)

श्योनाक कुटन्नट (१,२,३) टुण्टुक (१, २, ३) भल्लूक (२,३)

श्लेष्मातक शेलु (१,२,३)

सारिवा अनन्ता (१, २, ३) उत्पलसारिवा (२,३) गोपकन्या (३) गोपवल्ली (१, २) गोपसुता (३) गोपा (२) गोपाङ्गना (३) गोपी (१,३)

स्नुही गुडा (१,३) नन्दा (१) निस्त्रिंशपत्रक (१) महावृक्ष (१, २, ३) वज्रवृक्ष (२) स्नुक् (१, २, ३)

हरिद्रा गौरी (१, २) निशा (१, २, ३) पीताङ्गी (३) रजनी (१,२,३ ) रात्रि (२)

हरीतकी अभया (१,२,३) चेतकी (३) पथ्या (१, २, ३) प्राणदा (३) विजया (२,३) शिवा (१,३)

This list compared with that of the synonyms given in the text would show how much material is drawn by the nighaṇṭus from the saṃhitās and how much they have contributed themselves, within Bṛhattrayī too, one may observe a distinct line of development from Caraka to Suśruta and then to Vāgbhata. In Caraka saṁhitā, the two portions-one of Caraka and other of Dṛḍhabala-would have to be distinguished for having a clear historical picture[^1]. for instance, the word 'kapikacchū' is found in

[^1] Caraka's portion (2nd cent. B.C.) consists of the entire text except cikitsāsthāna chapters 9-13, 15-18, 20, 22-23, 2630 kalpasthāna and siddhisthāna which is Dṛḍhabala's portion (about 4th cent. A.D.). Dṛḍhabala's portion and not in that of Caraka which carries it to a later date. Apart from adding a large number of plants like mucakunda, vīrataru, śakhoṭa, śukanāsā, śephālikā etc. Susruta has also coined new synonyms. Vāgbhaṭa, likewise, followed suit. For instance, in case of harītakī, Suśruta added vijayā while Vāgbhaṭa coined new synonyms ceṭaki, and prāṇadā. One of the intresting facts observed is the interchange of basonyms and synonyms as explained in cases of kapikacchū, kokilākṣa and cakramarda; similarly, kalihārī, tulasī and lajjālu do not appear in Bṛhattrayī but later on occupied the positon of basonym. Re 80

0040

Aksota

Agastya

Aguru

Agnimantha

Ankota

Ajamodā

Atasi

Atibalā

Ativiṣā

Apāmārga

Amlikā

Aralu

Arka

Arjuna

Asoka

Ašvagandha

Asvattha

Asana

Asthisamhārī

Āmalaki

Amra

Aragvadha

Ikṣu

Inguda

नामरूपज्ञानम्

INDEX

Page

1

SVI 2

alboys 4

5

6

GRAVID 8

9

10

Dal 11

12

13

Im

14

15

bdus 16

17

694 18

20

621

M23

23

25

27

28

in 30

Indravāruṇī

Udumbara

Eranda

Ela

Katukā

Kantakārī

Kadalī

Kapikacchu

Kapittha

Kamala

२११

Page

31

32

34

35

36

38

39

41

42

44

Kampilla breme 45

Karanja

60

47

Karamarda

48

Karavīra

49

Karira

49

Karcūra

51

Karpūra

52

Kalihārī

53

54

55

leb 56

57

58

59

siew.d

BAU

admuay 2

shiman

Kākodumbarikā

Kārpāsī

Kālajājī

Kāśa

Kirāta

Kunkuma २१२

Kutaja

Kuśa

Kusumbha

Kuşmānda

Krsnajiraka

Ketaka

Kokilākṣa

Kośāmra

Khadira

Kharjūri

Gambhārī

Guggulu

Guñjā

Gudūci

Goksura

Cakramarda

Candana

Căngeri

Citraka

Cukrikā

Jambū

Jātī

Jiraka

Jivanti

Jyotismati

Tanduliya

Tāla

Tinisa

Tumburu

Nāmarūpajñānam

Tulasi

Trivṛt

Tvak

Danti

Dādima

Dāruharidrā

60

62

63

64

65

66

67

68

70

71

72

73

75

77

78

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89 Pippali

90

Pilu

92

93

Dūrvā

Devadālī

Drāksā

Dhattūra

Dhanvana

Dhanvayāsa

Dhava

Dhataki

Dhanyaka

Nāgakeśara

Närikela

Nimba

Nirgundi

Nilini

Patanga

Padmaka

Palāśa

Patalā

Pāṭhā

Punarnavā

Prśniparnī

94

95

97

98

100

101

102

104

105

106

108

109

111

112

113

114

115

116

118

119

121

122

123

125

126

129

130

131

133 Priyala

Bakula

Balā

Bākucī

Bibhitaka

Bimbi

Bilva

Bhallataka

Manjiṣṭhā

Madana

Madhuka

Marica

Māmsi

Mundi

Muşkaka

Mustaka

Methika

Rasona

Rājikā

Rohitaka

Lajjālu

Vamsa

नामरूपज्ञानम्

134

136

137

138

139

141

142

144

146

147

149

151

153

154

155

157

158

159

160

162

163

165

Vaca

Vata

Vāsaka

Vikankata

Vidanga

Vidārī

Śatī

Śatapuspa

Śatāvarī

Śallaki

Śāka

Śalaparṇī

Śalmali

Śigru

Śunthi

Śyonāka

Ślesmātaka

Saptaparna

Sārivā

Snuhi

Haridra

Haritaki

२१३

166

168

169

171

172

173

175.

176

177

179

180

181

182

183

185

187

188

190

191

193

195

196 FAN

Sua

Elchak

imaquala

ing/2

blank

اور رواد

oldbuM

nanizom

n Prof. P.V. Sharma is well known

for his valuable contributions on Ayurveda during the last more than five decades. He has written on various aspects of Ayurveda-literary as well as scientific, conceptual as well as historical.

Born on 1st November, 1920, in a small village near patna, in the family of traditional vaidyas he acquired highest degrees in Ayurveda, Sanskrit and Hindi and held highest positions in academic and administrative fields. In Bihar, he was for many years, principal, Government Ayurvedic College, Patna and later Dy. Director, Health Services (I.M.). Finally he was appointed as professor of Dravyaguna and also Head of the Dravyaguna Deptt. in Banaras Hindu university. Along with this, he was also Director, Post-graduate Institute of Indian Medicine and Dean, Faculty of Indian Medicine for many years. He retired in 1980.

Prof. Sharma participated in nati-
onal and International conferences
abroad and was associated with sev-
eral committees on Ayurveda on Na-
tional level. He has authored and ed-
ited 50 books and has about 500 pa-
pers
his credit.
औषधं ह्यनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः ।
विज्ञातञ्चापि दुर्युक्तमनर्थायोपपद्यते ॥

- चरक, सूत्र० १.१२५

( Drug not known in terms of names, forms and properties, and even if known well but applied improperly creates havoc ).