॥ श्रीः ॥ मेघदूतकाव्या चें समवृत्त मराठी भाषान्तर शन सोसायटी यांस केले असे चालककार. ५१२ लक्ष्मण गणेशशास्त्री लेले यांनी रचिलें. सन १९०१. किंमत ६ आणे. IN मेहेर de Recrired 18 August 1901. slegistered tº 20 of 190182. जें, सं 7 चना:-शु मेघदतकाव्या चें मराठी भाषांतर. ग गणशशास्त्रा लेले ', 'अजविळाप', 'दमयंतीविरह', इत्यादि स्फुट कवितांचे कर्ते, यांनी रचिलें तें पुणे येथें आर्यभूषण छापखान्यांत छापिलें. ( भाषांतरकर्त्याने सर्व हक्क राखिले आहेत.) सन १९०१. ● किंमत ६ आणे. समर्पण. श्लोक. ( शार्दूलविक्रीडित. ) श्रीमत्व्यंबकपादपंकज जयें आराधिलें अंतरीं ज्याचें वैभव बुद्धिचें प्रकटलें साहित्यशास्त्रांतरीं । ज्याची रम्य नवीन काव्यरचना चित्तास संतोषवी जो कालोचित भाषणांत अपुलें चातुर्यही दाखवी ॥१॥ विद्वत्ता, अतिनम्रता, रसिकता यांचा त्रिवेणीपरी जेथें संगम फार गोड दिसला हे गोष्टि आहे खरी । होती वामनमूर्ति कीर्ति परि ती ज्याची बहू लांबली ) वाणी फार रसाळ वाङ्मयतपीं ज्याची सदा रंगली ॥ २ ॥ ज्याचें नांव असे गणेश, पदवी शास्त्री जया लाभली लेले हें उपनांव लौकिक, सती कांता यशोदा भली । त्या तातासि नमूनि लक्ष्मण तथा अर्पीतसे सादरप्रेमानें कविराजरम्यकृतिचें हें आजि भाषांतर ॥३॥ प्रस्तावना. कविकुलगुरु कालिदास याचीं रघुवंश आणि कुमारसंभव हीं काव्यें व शाकुन्तल, विक्रमोर्वशीय इत्यादि नाटकें फार प्रसिद्ध आहेत. माधुर्य, ओज व प्रसाद हे प्रधान काव्यगुण वरील ग्रंथांत फार सरस रीतीनें उतरले आहेत; आणि ह्नणूनच ते ग्रंथ रसिक पंडितांस अतिशय आवडतात. असो. त्याच कवीनें मेघदूत नांवाचें एक लहानसें काव्य[^१] रचिलेले आहे. त्याचे पूर्वमेध व उत्तरमेघ असे दोन भाग आहेत. त्याचें वृत्त त्यांतील रसास अनुकूल आहे. त्यांतील संविधानक फार चमत्कारिक; पदरचना अत्यंत कोमल व मधुर; अर्थ सरस व हृदयंगम, आणि अलंकार प्रसिद्ध व मनोहर आहेत. या काव्यांत रसपरिपाक उत्कृष्ट झाला आहे, यामुळें तें सहृदय वाचकास चटका लावल्याशिवाय राहणार नाहीं. पूर्वमेघांत मेघाचें रामगिरीपासून प्रस्थान; त्या प्रसंगी होणारे मंगलप्रद शकुन; तेथून पुढें आम्रकूट पर्वतापर्यंत मार्गीतील अनेक चमत्कार; नंतर आम्रकूट, देवगिरि, नीचैः व हिमालय या पर्वतांचें काढलेलें रमणीय व उदात्त चित्र; नर्मदा, भागीरथी, निर्विन्ध्या, चर्मण्वती इत्यादि पुराणप्रसिद्ध व पवित्र नद्यांचें प्रसंगोपात्त सरस वर्णन; महाकालेश्वर आणि कार्तिकस्वामी या अतिप्राचीन देवतांचें गंभीर व पूज्यबुद्धि उत्पन्न करणारें स्वरूप; व उज्जयि [^१] याला कोणी महाकाव्य ह्मणतात व कोणी खण्डकाव्य ह्मणतात. पद्यात्मक काव्याचे महाकाव्य व खण्डकाव्य असे दोन भेद आहेत. ज्यांत विषयाच्या अनुरोधानें सर्ग, स्तबक, गुच्छ किंवा भाग कल्पिलेले असतात व त्यांतील प्रत्येकाच्या शेवटचीं कांहीं पद्यें पहिल्यापासून चालत आलेल्या वृत्ताहून अन्यवृत्तांत रचलेलीं आढळतात व ज्यांत विषयवैचित्र्यहि आढळतें त्यास सामान्यतः महाकाव्य ह्मणतात. ज्यांत एकच विषय असून त्याचेंच एकसारखें वर्णन असते त्यास खण्डकाव्य ह्मणतात. प्रस्तावना. नीची हुबेहुब व मोहक तसबीर हीं स्थलें वर सांगितलेल्या गुणांची उत्कृष्ट साक्ष देतील. उत्तरमेघांत अलकावर्णन, यक्षमंदिराच्या खाणाखुणा, त्याच्या स्त्रीचें लावण्य व विरहावस्था आणि शेवटीं संदेशकथन, यांपैकी प्रत्येक प्रसंग इतका चटकदार व बहारीचा वठला आहे कीं, त्याच्या योगानें वाचकांच्या मनोवृत्ती उचंबळून जातील; कविराजाच्या या अनुपम कृतीविषयीं त्यांस सप्रेम आनंद होईल; आणि अशा आनंदाच्या लहरीवर लहरी अनुभवीत असतां 'क्षणे क्षणे यन्नवतामुपैति तदेव रूपं रमणीयतायाः' असे उद्गार त्यांच्या मुखांतून वारंवार निघतील. प्रस्तुत काव्यांचें संविधानक दुसरीकडे दिले आहे. कवीनें या काव्यांत एका यक्षास नायक व त्याच्या स्त्रीस नायिको कल्पून प्रथमश्लोकांतच त्यांचा वियोग केलेला आहे. आरंभी देवतानमस्करणरूप किंवा आशीर्वादात्मक मंगल न करितां त्यानें केवळ चस्तुर्निर्देश केला आहे. या काव्यांतील प्रधानरस विप्रलंभशृंगार असून तो फार कोमल, मधुर व मनोहर वठला आहे. काव्याचें वृत्त मन्दाक्रांता असून तें विप्रलंभशृंगारास अतिशय अनुकूल आहे. प्रस्तुत काव्यांत इतर अर्थालंकारांपेक्षां कवीनें स्वभावोक्तीचा विशेष उपयोग केला आहे त्यामुळे काव्याचें एकंदर स्वरूप फारच रम्य व उज्वल झाले आहे. शब्दचित्राचाही चमत्कार १. काव्यांत मुख्यत्वेंकरून ज्या पुरुषाचें वर्णन केलेलें असतें त्या पुरु बास त्या काव्याचा नायक ह्मणतात. २. काव्यांत मुख्यत्वेंकरून ज्या स्त्रीचें वर्णन केलेलें असतें, किंवा जी मुख्य नायकाची मुख्य स्त्री अथवा ज्या स्त्रीविषयीं नायक अत्यंत आसक्त झालेला असतो, ती स्त्री नायिका होय. ३. वस्तु ह्मणजे संविधानक किंवा नायक; त्याचा निर्देश जे उल्लेख. ४. इंशृंगाररसाचे दोन भेद आहेत. एक संभोगशृंगार व दुसरा विप्रलंभशृंगार. अनुरक्त विलासी स्त्रीपुरुषांनीं दर्शनस्पर्शनादि काम व्यापारांत निमग्न असणें हा संभोगशृंगार होय. विरही स्त्रीपुरुषांचें परस्परप्रेम उत्कट दशेस येऊन परस्परमनोरथ पूर्ण न झाल्यामुळे ज्या मनोविकारांचें प्रकटीकरण होतें त्यांस विप्रलंभशृंगार ह्मणतात. प्रस्तावना: ३ मार्मिक वाचकांस या काव्यांत सांपडणार नाहीं असें नाहीं उदाहरणार्थः'शिशावातः प्रियतम इव प्रार्थनाचाटुकारः ' 'पूर्वोद्दिष्टामनुसरपुरीं श्रीविशालां विशालाम् ' 'हारांस्तारांस्तरलगुटिकान् कोटिशः शंखशुक्तीः ? 'पश्चाद्रिग्रहणगुरुभिर्गर्जितैर्नर्तयेथाः ' 'क्षेत्रं क्षत्रप्रधनपिशुनं कौरवं तद्भजेथाः ' 'विद्युत्वन्तं ललितवनिताः सेन्द्रचापं सचित्राः ' 'अंगेनांग प्रतनु तनुना गाढततेन ततम् ' या उदाहरणांत मोठ्या अक्षरांमध्यें छापलेल्या अक्षरांची आवृत्ति चमत्कारिक रीतीनें आली आहे ह्मणून तीं सगळीं श्रवणसमकाल कानाला गोड लागतात. असें जरी आहे तरी ज्या ठिकाणीं वरील चरण आलेले आहेत त्या ठिकाणी अशा शब्दाचित्रानें अर्थाची हानि मुळींच झालेली नाहीं हें लक्ष्यांत ठेवण्यासारखें आहे. शिवाय साहित्यशास्त्रोक्त खण्डिता, स्वाधीनपतिका इत्यादि नायिका व अनुकूल, शठ इत्यादि कांहीं विशिष्ट प्रकारचे नायकहि यांत प्रसंगविशेषीं कवीनें ध्वनित केले आहेत. मेघदूतामध्यें कवीनें यक्षाच्या मुखानें रामगिरीपासून अलकेपर्यंत मार्ग वर्णिलेला आहे. या मार्गामध्यें असणारे प्रसिद्ध देश, नद्या, पर्वत, तीर्थे, देवस्थानें इत्यादिकांची माहिती कवीनें कथाप्रसंगानें दिली आहे. तिच्यावरून त्याचें सूक्ष्म अवलोकन व त्याचें भरतखंडाच्या नैसर्गिक स्थितीचें व त्यांतील भिन्नभिन्न देशाचारांचें ज्ञान, हीं व्यक्त होतात. रघुवंशाच्या तेराव्या सर्वांत रामचंद्र जानकीसह पुष्पकविमानांत बसून आकाशमार्गानें लंका सोडून अयोध्येकडे जात असतां लंकेपासून सरयूनदी पर्यंत मार्गांतील प्रसिद्ध स्थलें याच कवीनें रामचंद्राकडून जानकीस दाखविलीं आहेत. त्यावरूनहि वरील अनुमानाला जास्त बळकटी येते. मेघाला सांगितलेल्या मार्गाचा नकाशा तयार करून तो या प्रस्तावना. भाषांतरास जोडावा अशी इच्छा होती. पण ती सफल झाली नाहीं. कारण त्या मार्गांतील कांहीं प्राचीन स्थलांचीं हल्लींचीं नांवें कोणतीं आहेत व तीं स्थलेंहि नक्की कोठे आहेत याचा बरोबर निर्णय होत नाहीं. याप्रमाणें मूलकाव्य सर्वांगसुंदर झाले आहे. कवीनें आपलें बुद्धिसर्वस्त्र त्यांत खर्चिलें आहे यांत संशय नाहीं. हें लहानसें, सुंदर, व चटकदार काव्य गीर्वाणभाषेतील काव्यमालेस अपूर्व शोभा देणारें एक अमूल्य रत्न आहे अशी आमची समजूत आहे. मूलग्रंथ सरस असला म्हणजे त्याची सहजच फार प्रतिष्ठा होते व त्याची भाषांतरापर्यंत मजल येऊन पोहोंचते. त्यांतूनहि मूलग्रंथ फारच बहारीचा असला तर त्याचे एका भाषेंत सुद्धां अनेक भाषांतरकार किंवा टीकाकार निपजतात. याची उदाहरणें आपल्या मराठी भाषेंत थोडीं आहेत असें नाहीं. एकनाथ, मुक्तेश्वर, बामनपंडित, श्रीधर, मोरोपंत इत्यादिकांची प्रासादिक काव्यस्फूर्ति रामायण, महाभारत व भागवत या प्रसिद्ध व मान्य पुराणग्रंथांत यथेच्छ रममाण झाली आहे. श्रीमद्भगवद्गीतेवर ज्ञानेश्वरमहाराजांपासून तो बाँईकर लेलेशास्त्री यांच्यापर्यंत, टीकाकार किंवा भाषांतरकार या नात्यानें अने कांचे परिश्रम झालेले आहेत. कै० परशुरामपंत गोडबोले व कै· महादेव चिमणाजी आपटे यांनीं फार मार्मिक रीतीन शाकुन्तल मराठीत आणून ठेविलें आहे; त्याच शाकुन्तलास कै० किर्लोस्कर यांनी संगीताच्या सहाय्यानें निराळें मोहक स्वरूप दिलें आहे. कै० परशरामपंत गोडबोले व कै· ती० गणेशशास्त्री लेले यांनी कादंबरीला साधा पण नीटनेटका मराठी पोषाक दिलेला आहे; त्याच कादंबरीला रा० देवल यांनी आपल्या कर्तृत्वानें रंगभूमीवर आणून सोडिलें आहे. असो. मेघदूताचींहि यात्रमाणें दोन तीन भाषांतरें मराठीत झालेली आहेत. त्यांत एक पद्यात्मक असून दुसरीं गयात्मक आहेत. पयाप्रस्तावना. त्मक भाषांतर प्राकृत सांकी-वृत्तांत रचिलेलें आहे व त्याचें कर्तृत्व प्रसिद्ध पंडित कै· कृष्णशास्त्री चिपळूणकर यांच्याकडे आहे हें मराठी वाचकांस ठाऊक आहे. कालिदासासारखा अप्रतिम कवि, मेघदूतासारखी त्याची अपूर्व कृति आणि कृष्णशास्त्रीबोवासारखा मार्मिक व कुशल भाषांतरकार असा हा असाधारण प्रसंग पाहण्याची संधि क्वचित् येते. शास्त्रीबोवांचें भाषांतर फारच गोड उतरलें आहे हें अर्थात् सांगणे नको. मेघदूताचीं गद्यात्मक भाषांतरें इसलामपूरकरप्रभृतींनीं केलीं आहेत. कालिदासानें मेघदूतकाव्यांत त्यांतील रसास फारच अनुकूल असें मन्दाक्रांता वृत्त योजिलें आहे. तेंच वृत्त भाषांतरांत योजून तें कसें काय साधतें हैं पाहण्याच्या इच्छेने प्रस्तुत भाषांतर तयार केलें आहे. या वृत्तचमत्काराशिवाय हे भाषांतर करण्याचा दुसरा कोणताहि हेतु नाहीं. निर्णयसागर छापखान्यांत इ. स. १८७७ सालीं मल्लिनाथाच्या टीकेसह छापलेल्या मेघदूताच्या मूळाची प्रत, रा० सा० काशीनाथपंत पाठक यांनी इ. स. १८९४ सालीं प्रसिद्ध केलेल्या पार्श्वभ्युदयोद्धृत मेघदूताचें पुस्तक व कै० चिपळूणकर यांचे मराठी साकीबद्ध भाषांतरयांच्या आधारानें प्रस्तुत भाषांतर तयार केलें आहे. निर्णयसागरांत छापलेलें मूळ व पांव भ्युदयांतील मूळ हीं दोन्हीं तपासून पाहतां पाठांसंबंधानें दोहोंत बराच फेरफार आमच्या नजरेस आला. कालिदासाच्या ग्रंथरचनेचें एकंदर धोरण लक्ष्यांत आणून व त्या त्या ठिकाणचा संदर्भ मनांत आणून आह्मांस जे पाठ पसंत पडले तेच आली कायम केले आहेत आणि त्यांचेंच भाषांतर केलें आहे. मूळांतील श्लोकांचा क्रम १. पार्श्वाभ्युदय नांवाचे एक काव्य आहे. याचा कर्ता जिनसन म्हणून एक जैन कवि होता. यानें समस्येच्या पद्धतीने संपूर्ण मेघदूत वरील काव्यांत आणिलें आहे. हा कवि कालिदासानंतर दीड दोन शतकांच्या आंत झाला असावा असें रा. सा. पाठक यांनी आपल्या मेघदूताच्या आवृत्तीच्या प्रस्तावनेंत लिहिलें आहे. प्रस्तावना. आह्मी मल्लिनाथाच्या क्रमाप्रमाणें कायम ठेविला आहे. मूळाच्या शेवटीं मल्लिनाथानें तीन क्षेपक श्लोक दिले आहेत ते मूळांतील संविधानकाची हानि करणारे आहेत असें वाटल्यावरून आली ते मूळाच्या शेवटीं दिले नाहींत व त्यांचें भाषांतरहि केलें नाहीं. याशिवाय पूर्व व उत्तर मेघ यांतहि मल्लिनाथानें कांहीं क्षेपक श्लोक दिले आहेत. त्यांतून मूळाशीं सुसंगत असे जे आढळले तेच ठेवून त्यांचे भाषांतर आह्मीं केलें आहे. अशा क्षेपक श्लोकांस भाषांतरांत निराळे अंक न देतां त्यांस अ, ब, क अशा संज्ञा दिल्या आहेत; परंतु त्यांच्या स्थानाची व्यवस्था मल्लिनाथाच्याप्रमाणेंच ठेविली आहे. मूळांतील जितकीं पदें घेतां येतील तितकीं घेऊन भाषांतर करण्याचा प्रायः क्रम ठेविला आहे. श्लोकास श्लोक असें हें भाषान्तर नाहीं. एका मूलश्लोकाचे भाषांतरांत कित्येक ठिकाणीं अनेक श्लोक झालेले आहेत. कोठें कोठें अर्थ पुरा करण्याकरितां एका किंवा अनेक पूर्ण श्लोकांपुढे श्लोकार्धहि घालावा लागला. या नवीन प्रकाराविषयीं मैतभेद आहे; तथापि त्यांत सोय आहे ह्मणून आली त्याचा अंगीकार केला आहे. तसेंच जुने मराठी कवी बहुतकरून प्रत्येक चरणांत पूर्ण अर्थ आणतात, निदान श्लोकार्थात तरी त्यांच्या विवक्षित अर्थाची समाप्ति होते. प्रस्तुत भाषांतरांत दोन चार ठि. काणीं या जुन्या संप्रदायाचें उल्लंघन झाले आहे. भाषांतरांत यो१. प्रस्तुत भाषान्तरावर अभिप्राय देतांना डा. भाण्डारकर यासंबंधानें 'अर्से लिहितात:' He (Mr. Lele) has taken the liberty of giving in some cases six lines when the sense of the original shloka of four lines could not be brought out in four Marathi lines. But I suppose in a growing literature such as that of the Marathi language, authors should not be tied down by strict and artificial rules; and after all it appears to me that the rule which requires that a shloka should be composed of four lines only is of this nature.' प्रस्तावना. जलेल्या विरामचिन्हांच्या धोरणानें कविता वाचली लणजे तशा ठिकाणीं अर्थबोध होण्यास अडचण पडणार नाहीं. कांहीं ठिकाणीं मुळापेक्षां भाषांतरांत न्यूनाधिकभाव झालेला आहे; पण त्यामुळे मूळ अर्थाची हानि न होण्याविषयों काळजी घेतली आहे. भाषांतरांत येणाऱ्या कठिण शब्दांवर, पौराणिक, ऐतिहासिक व कविसांप्रदायिक गोष्टींचा जेथें त्यांत उल्लेख आला आहे तेथें त्यांवरहि पृष्ठाखालीं सविस्तर टिप्पणी दिल्या आहेत. आमचें भाषांतर कसें काय उतरलें आहे हें सहज समजण्याकरितां तें मूळासहित छापविलें आहे. याप्रमाणें प्रस्तुत भाषांतराची स्थिति आहे. येथपर्यंत मूळकाव्याचें स्वरूप, त्याची योग्यता, प्रस्तुत भाषांतराचा हेतु व त्याची स्थिति यासंबंधानें चार शब्द लिहिले. आतां मूळांतील रस व इतर चमत्कार भाषांतरांत कितपत उतरले आहेत किंवा मुळींच उतरले नाहींत याचा निर्णय करणें हैं काम सुज्ञ, रसिक व विद्वान् वाचकांचें आहे. तेव्हां तें आह्मी नम्रतापूर्वक त्यांच्याकडे सोपवितों. कांहीं कारणांमुळे आज सात आठ वर्षे हें भाषान्तर तसेंच पडून राहिलें होतें. आलीकडे कित्येक थोर व सन्मान्य मित्रांनीं उदारमनानें विशेष उत्तेजन दिल्यामुळे तें आज छापून प्रसिद्ध करीत आहों. या प्रोत्साहनाबद्दल सदर मित्रांचे आह्मी आभारी आहों. शिवाय आमचे एक रसिक मित्र रा. रा. विनायक काशीनाथ थत्ते यांनीं मूळांतील पाठ निवडण्याच्या कामी आह्मांस मदत केली याबद्दल त्यांचेही आह्मी आभार मानतों. पुर्णे, सदाशिव पेठ. आगस्ट स. १९०१ इ. लक्ष्मण गणेशशास्त्री लेले. भाषान्तरकार. ७ मेघदूताचें संविधानक. कुचेराची राजधानी अलका या नांवाची एक नगरी आहे. ती हिमालयाच्या उत्तरभागीं वसलेली आहे हें पुराणप्रसिद्ध आहे. या नगरींत असणाऱ्या कोणी एका यक्षानें आपला धनी जो कुबेर त्याची एकदां अवज्ञा केली. तेव्हां त्यानें क्रुद्ध होऊन त्या यक्षास असा शाप दिला. कीं, हे मूर्खा ! तूं आपल्या प्रिय कांतेशीं लंपट होऊन इतका उन्मत्त झाला आहेस तर तिचाच तुला एक वर्षपर्यंत विरह होवो. या शापानें त्या यक्षाचें मन फार उदास झालें आणि तो विरहाचे दिवस कसे तरी कंठावे ह्मणून रामगिरीच्या आश्रमांत जाऊन राहिला. तेथें त्यानें मोठ्या दुःखानें कांहीं दिवस काढले. पुढे आषाढाचा महिना आला. त्यांत एके दिवशीं अरण्यांत फिरत असतां एक नीलवर्ण सुंदर मेघ त्या रामगिरीच्या शिखरावर आलेला त्याच्या दृष्टीस पडला. मेघाला पाहून यक्षाच्या मनांत आपल्या स्त्रीविषयीं प्रचळ उत्कंठा उत्पन्न झाली. नंतर या मेघालाच दूत करून आपल्या बायकोकडे पाठविलें तर तिला आपलें कुशल समजून ती विरहामध्यें कसें तरी प्राणधारण करील असे वाटून त्या यक्षानें त्या मेघास प्रेमपुरःसर कुशलप्रश्न विचारले व मागाहून त्यास मोठ्या सलगनें मोठेपणा देऊन आपलें संदेशात्मक कार्य करण्यास विनविलें आहे. प्रथम त्यानें मेघास अलकेचा मार्ग कथन केला आहे. नंतर त्या नगरीचें, आपल्या मंदिराचें व आपल्या बायकोच्या विरहाचें वर्णन करून यक्षानें त्या मेघास आपल्या बायकोला कळविण्याकरितां निरोप सांगितला आहे. येवढेंच प्रस्तुत काव्याचें संविधानक आहे. चक्षानें मेघाला दूत कल्पिलें आहे म्हणून या काव्यास मेघदूत हैं नांव कवीनें दिले आहे. श्रीरामचंद्रानें जानकीकडे हनुमंताला दूत हाणून पाठविलें होतें या पुराणोक्त कथाप्रसंगावरून प्रस्तुत संविधानकाविषयीं कवीला स्फूर्ति झाली असावी असा कित्येक विद्वानांचा समज आहे; आणि उत्तरमेघांत ' इत्याख्याते पवनतनयं मैथिलीवोन्मुखी सा चरणामध्यें तोच प्रसंग कवीनें स्पष्टपणे सुचविला आहे यावरून तो समज सयुक्तिक दिसतो. १ या ॥ श्रीः ॥ मेघदूताचें संमवृत्त मराठी भाषान्तर. ( पूर्वमेघ. ) मूलश्लोक. कश्चित्कान्ताविरहगुरुणा स्वाधिकारात्ममत्तः । शापेनास्तंगमितमहिमा वर्षभोग्येण भर्तुः ॥ यक्षश्वके जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु । स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु ॥ १ ॥ भाषान्तर. एका यक्षाकडुनि अपुल्या दोष कामांत झाला । तेणें चित्तीं धनपतिचिया कोप अत्यंत आला ॥ बोले, 'मूढा ! प्रणय करितां जीसवें मत्त होशी है। त्या कान्तेचा विरहचि अतां वर्षपर्यंत सोशीं ॥ १ ॥ शापें गेलें विभव विलया, खिन्न होवोनि गेला । कंठाया तो विरह-दिवसां रामगिर्याश्रमाला ॥ १. मूळ काव्यांतील व प्रस्तुत भाषांतरांतील लोकसंख्या सारखी नाही. वृत्त मात्र एक ह्मणजे मंदाक्रान्ता हे आहे. समानवृत्तव असल्यामुळे समवृत्त भाषान्तर असे म्हटले आहे. २. कुबेराच्या. कुबेर हा यक्षांचा राजा होय. 3. यक्ष. ४. रामगिरी पर्वतावरील आश्रमाप्रत. रामगिरी हा डोंगर कोटें असावा यासंबंधानें बराच मतभेद आहे. तथापि त्यांतल्या त्यांत वुइल्सन्साहेबांची त्यासंबंधाची कल्पना सयुक्तिक दिसते. त्यांचें ह्मणणें असें आहे की, रामटेक या नांवाचा एक डोंगर नागपुर शहराच्या उत्तरेस आहे. त्यावर राममन्दिर असून तेथें यात्राहि भरत असते. या स्थलापासून वरती नजीकच उत्तरेकडे अमरकंटक पर्वत आहे. त्याचें वर्णन प्रस्तुत काव्यांत पुढे लवकरच आले आहे.. यावरून रामगिरी म्हणजे रामटेकच असावा हैं अनुमान दृढ होतें. मेघदूताचें समवृत्त सीता-स्नानें विमल सलिलं-स्रोत वाहे प्रशांत । तेवीं छायाद्रुम विलसती रम्य उत्तैङ्ग त्यांत ॥ २ ॥ मूलश्लोक. तस्मिन्नद्रौ कतिचिदबलाविप्रयुक्तः स कामी । नीत्वा मासान् कनकवलयभ्रंशरिक्तप्रकोष्ठः ॥ आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टसानुं । वपक्रीडा परिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श ॥ २ ॥ भाषान्तर. त्याच्या अंगावरिल विरहें मांस गेलें झडोनी । गात्रेंही तीं सकल थकलीं, गाल गेले बसोनी ॥ झालें तेवीं मुख बहु फिर्के पक्व-पर्णासमान । हातांतोनी वलॅय हि गळू लागलें मूल्यवान ३ ॥ ऐसे कांहीं गिरिवरि तया कंठिले मास त्यानें । आषाढाचा पुढतिं महिना पातलासे क्रमानें ॥ तेव्हां एके दिवशिं फिरतां काननामाजि यक्ष । गेलें त्याचें सहज शिखरीं अद्रिच्या जाण लक्ष ॥ ४ ॥ काळ तेवीं अरुण दिसला मेघ तेथें तयाशी । खेळे हत्ती जणुं मदभरें डोंगराच्या तटाशीं ! ॥ मूलश्लोक. तस्य स्थित्वा कथमपि पुरः कौतुकाधानहेतो- । रन्तर्बाष्पश्विरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ ॥ १. सीता ही रामचंद्राबरोबर अरण्यामध्ये असतां या स्थली कांही दिवस राहिली होती. त्या प्रसंगास अनुलक्षून हें वर्णन आहे. २. पाण्याचा झरा, प्रवाह. ३. अतिशय मंद. ४. ज्यांची सावली दाट पडते असे वृक्ष. ५. उंच. ६. रामगिरीवरील आश्रमांत. ७. कडें. ८. पाण्याने भरलेला ह्मणून काळा. ९. सूर्याचें किरण वर पडल्यामुळे तांबडा. असल्या नीलारुण मेघावर डोंगराच्या तटाशी टक्कर मारणाऱ्या हत्तीची उत्प्रेक्षा केली आहे. हत्ती मूळचा काळा असतो. तो डोंगराशीं टकरा घेऊं लागला ह्मणजे डोंगराची लाल माती त्याच्या अंगावर उधळते त्यामुळे तोहि नीलारुणवर्ण होतो. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. मेघालोके भवति सुखिनोऽप्यन्यथावृत्तेि चेतः । कण्ठाश्लेषप्रणयिनि जने किं पुनर्दूरसंस्थे ॥ ३ ॥ भाषान्तर. पाहोनी त्या कुतुकै हृदयीं दाटलें, चित्त झालें । उत्कंठेनें व्यथित, नयनीं बाष्पबिन्दुहि आले ॥ ऐसा राहे स्तिमितचि उभा त्यापुढे वेळ फार । मोठ्या दुःखें, करित अलकामंदिरींचे विचार ॥ ५ ॥ होतो उत्कंठित सुखितही पाहुनीया बनातें । दूरी ज्याचा प्रियजन वसे, काय व्हावें तयातें ? ॥ मूलश्लोक. प्रत्यासन्ने नभसि दयिताजीवितालम्बनार्थी । जीमूतेन त्वकुशलमयीं हारयिष्यन् प्रवृत्तिम् ॥ सत्यैः कुटजकुसुमैः कल्पितार्थाय तस्मै । प्रीतः प्रीतिप्रमुखवचनं स्वागतं व्याजहार ॥ ४ ॥ भाषान्तर. आले वर्षांदिवस सुसह प्रेयसीलागि व्हावे । मेघासंगें कुशल तिज या कारणें पाठवावें ॥ या भावानें कुटजँकुसुमीं पूजुनी गुह्यकानें । त्याला केले उचित कुशलप्रश्नही आदरानें ॥ ६ ॥ मूलश्लोक. धूमज्योतिःसलिलमरुतां सन्निपातः क्व मेघः । संदेशार्थाः क्व पटुकरणैः प्राणिभिः प्रापणीयाः ॥ इत्यौत्सुक्यादपरिगणयन् गुह्यकस्तं ययाचे । कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥ ५ ॥ १. आश्चर्य. २सुखी पुरुषही सजल मेघ पाहिला असतां स्त्रीपुरुषांस परस्परांस भेटण्याविषयीं उत्कंठा उत्पन्न होते या कविसंप्रदायास अनुलक्षून येथें कर्वानें उद्गार काढिले आहेत. ३. आलेले. ४. पावसाळ्याचे दि त. ५. सहन करण्यास सोपे. ६. प्रियेला; स्त्रीला. ७. कुड्याच्या लांनीं. ८. यक्षानें. ए मेघदूताचॆं समवृत्त भाषान्तर. धूमज्योतिःसलिलपवनांपासुनी जन्म ज्याचा । न्यावी, ऐशा जडजैलधरें, केविं संदेश साचा ? ॥ होता उत्कंठित निजमनीं तेधवां यक्ष फार । त्या योगानें मुळिं न सुचला त्याजला हा विचार ॥ ७ कामार्तांच्या अणुहि न मनीं राहतोसे विवेक । त्यांलागोनी जड अजडही वाटती तुल्य देख ! ॥ मूलश्लोक. जातं वंशे भुवनविदिते पुष्करावर्तकानां । जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः ॥ तेनार्थित्वं त्वयि विधिवशाहूरबन्धुर्गतोऽहं । याच्या मोघावरमधिगुणे नाधमे लब्धामा ॥ ६ ॥ भाषान्तर. झालासी तूं सुविदित कुळीं पुष्करावर्तकांच्या । दूतांमध्यें प्रमुख असशी तूंचि देवेश्वरांच्या ॥ स्वेच्छेनें तूं धरिशिहि तसें रूप मानेल तें तं । हें आहे कीं सकल, जलदा, ठाउकें जाण मातें ॥ ८ ॥ दुर्दैवानें विरह घडुनी राहिली दूर कान्ता । यासाठीं मी तुज विनवितों दीन होवोनि आतां ॥ ज्ञात्यापाशीं विफलहि बरी याचना केलियास । नीचापाशीं सफलहि न ती तेविं वाटे मनास ॥ ९ ॥ मूलश्लोक. संतप्तानां त्वमसि शरणं तत्पयोद प्रियायाः । संदेश में हर धनपतिक्रोधविश्लेषितस्य ॥ गंतव्या ते वसतिरलका नाम यक्षेश्वराणाम् । बाह्योद्यानस्थितहरशिरश्चन्द्रिका धौतहर्म्या ॥ ७ ॥ १. धूर, तेज, पाणी आणि वारा यांपासून. २. 'साचा संदेश के न्यावा' असा अन्वय. ३. अचेतन मेघानें. ४ पुष्कर आणि आवर्त ह्रीं श्रेष्ठ मेघांची नांवें आहेत. ५. इंद्राच्या. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. भाषान्तर. माझा स्वामी धनपति, तया कोप अत्यंत आला । त्यायोगानें विरह मजला हा असा प्राप्त झाला ॥ संतप्तांनां बहु सुखविशी देउनी जीवनातें । ऐशी कीर्ती तव ह्मणुनिया वांचवीं आज मातें ॥ १० ॥ यक्षेशाची विदित अलका राजधानी विराजे । बाह्योद्यानीं सुरुचिर तिच्या पार्वतीकत साजे ॥ त्याच्या शीर्षांवरील विधुंच्या चन्द्रिकेनें विशाल । प्रासौदाली धवलित तिच्या भासती सर्वकाल ॥ ११ ॥ आहे ऐशी रुचिर नगरी जाउनीया तियेस । मत्संदेशा कथन करिं तूं तेथ माझ्या प्रियेस ॥ मूलश्लोक. त्वामारूढं पवनपदवीमुद्गृहीतालकान्ताः । प्रेक्षिष्यन्ते पथिकवनिताः प्रत्ययादाश्वसन्त्यः ॥ कः सन्नद्धे विरहविधुरां त्वय्युपेक्षेत जायां । न स्यादन्योऽप्यहमिव जनो यः पराधीनवृत्तिः ॥ ८ ॥ भाषान्तर. जोती तूतें बघतिल नभीं, हर्षुनी पांथकान्ता । मागें डोळ्यावरुनि बरतीं, सारुनी कुन्तलान्तां ॥ आला वर्षाऋतु, पति गृहालागि येतील आतां । १. तापलेले अथवा पीडिलेले त्यांना. २. पाणी किंवा जीव त्यातें.. ३. ही कुचेराची राजधानी. ४. बाहेरील बागेत. ५. फार सुंदर. ६. शंकर. ७. मस्तकावरील ८. चंद्राच्या ९. चांदण्यानें १०. भव्य ११. मंदिरांच्या पंक्ती. १२. माझ्या निरोपाला १३. 'नभीं जातां (जात असतां) पान्धकान्ता हर्षुनी तूतें बघतील' असा अन्वय. १४. प्रवासी लोकांच्या बायका. १५. कुरळ्या केशांच्या टोंकांस; अस्ताव्यस्त होऊन डोळ्यांवर पसरलेल्या केशांस. पति प्रवासाला गेला म्हणजे पतिव्रता स्त्रिया वेणीफणी वगैरे भूषणाचे प्रकार करीत नाहीत, यामुळे त्यांचे केश रुक्ष होऊन यांच्या मुखप्रदेशावर मधून मधून पसरतात या कविसंप्रदायास अनुलक्षून हैं वर्णन आहे. ६ मेघदूताचें समवृत्त ऐसा पूर्वानुभव ह्मणुनी धीर देतील चित्ता ॥ १२ ॥ वर्षाकालीं त्यजुनि दयिता कोण दूरी वसेल ? । जो दुर्दैवें मजसम पराधीन झाला नसेल ! ॥ मूलश्लोक. मन्दं मन्दं नुदति पवनश्वानुकूलो यथा त्वां । वामश्वायं नदति मधुरं चातकस्ते सगंधः ॥ गर्भाधानक्षणपरिचयान्नूनमा बद्धमालाः । सेविष्यन्ते नयनसुभगं खे भवन्तं बलाकाः ॥ ९॥ भाषान्तर. मेघा, वारा सुखकर तसा मन्द वाहील मार्गी । संगीतानें स्तविल तुजला चातक प्रेमरंगीं ॥ गर्भाधनास्तव जमुनिया त्या बलाकांगनाली आनंदानें उडतिल तुझ्या भोंवतीं अंतरालीं ॥ १३ ॥ मूलश्लोक. तां चावश्यं दिवसगणना तत्परा मेकपत्नी- । मध्यापन्नामविहत गतिर्द्रक्ष्यसि भ्रातृजायाम् ॥ आशाबन्धः कुसुमसदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानां । सद्यः पाति प्रणाय हृदयं विप्रयोगे रुणद्धि ॥ १० ॥ भाषान्तर. औत्सुक्यानें विरहदिन जी मोजिते एक एक । वारंवार स्मरुनि मजला रक्षिते जीव देख ॥ ऐसे काढी दिवस वैहिनी ती तुझी सत्वशील । तीतें, जातां पवनगतिनें, अंबुदा, पाहशील ॥ १४ ॥ १. पूर्वीचा अनुभव. प्रतिवर्षी पावसाळा लागला ह्मणजे घरीं येतो असा अनुभव. २. प्रेमभरांत मेघदर्शनानें चातकास नंद् होतो हैं प्रसिद्धच आहे. 3. गर्भधारणा व्हावी ह्मणून वर्षाकाल मेघोदकापासून बगळ्या गर्भिणी होतात अशी प्रसिद्धि आहे. बगळ्यांच्या रांगा. ५. यक्षानें मेघास आपला बंधु कल्पून आपक बायकोला त्याची वहिनी असें सलगीनें म्हटले आहे. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. आधीं भारी मन मृटु असे पुष्पसें अंगनांचें । त्यांतोनीया विरह मग तें काय बोलावयाचें ? ॥ आशाबंध प्रबल मनिंचा वांचवीतो तयांसी । ऐशा वेळीं बहुतकरुनी, हेंचि ये प्रत्येयासी ॥ १५ ॥ मूलश्लोक. कर्तुं यच्च प्रभवति महीमुच्छिलीन्ध्रामवन्ध्यां । तच्छ्रुत्वा ते श्रवणसुभगं गर्जितं मानसोत्काः ॥ आकैलासाब्दिसकिसलयच्छेदपाथेयवंतः । संपत्स्यन्ते नभसि भवतो राजहंसाः सहायाः ॥ ११ ॥ भाषान्तर. छैत्रीं पृथ्वी सफल कॅरि, त्या ऐकुनी गैर्जिताला । झाल्या उत्कंठित बहु मनीं जावया मॉनसाला ॥ हंसश्रेणी कुवलंयदलें मार्गि घेवोनि खाया । तैं कैलासावधि करितिल प्रीतिनें त्वत्सहाया ॥ १६ ॥ मुलश्लोक. आपृच्छस्त्र प्रियसखममुं तुङ्गमालिङ्गय शैलं । वन्द्यैः पुंसां रघुपतिपदैरराङ्कतं मेखलासु ॥ काले काले भवति भवतो यस्य संयोगमेत्य । स्नेहव्यक्तिश्विरविरहजं मुञ्चतो बाष्पमुष्णम् ॥ १२ ॥ भाषान्तर. श्रीरामाचीं उमटुनि पढ़ें वन्य, ज्याच्या तटाला आली शोभा परम, असल्या भेट या पर्वताला ॥ ७ १. पति कधीं भेटेल ही आशा; तिचा बंध म्हणजे बंधन. २. अनुभवास. ३. छत्र्यांनीं. पावसाळा लागण्याच्या सुमारास जमीनीवर छत्र्या उगवतात. त्यावरूनं भावी धान्यसंपत्ति सूचित होते. ४. या क्रियापदाचा 'जें' हा अध्याहृत कर्ता आहे. (जें ) ' पृथ्वी सफल करि' असा अन्वय. ५. गर्जनेला. ६. झालेल्या ७. मानस सरोवराला. वर्षाकाली राजहंस मानस सरोवरास जातात या प्रसिद्धीस अनुलक्षून येथें वर्णन आहे. ८. राजहंसांच्या माला किंवा रांगा. ९. कमळांची पानें. १०. कैलासपर्वतापर्यंत. ११. तुझी सोबत. मेघदूताचें समवृत्त आहे मोठा जिवलग तुझा मित्र फारा दिसांचा । तेव्हां त्याला पुसुनि पुढतीं मार्ग तू चाल साचा ॥ १७ प्रत्यब्दीं तो बघुनि तुजला ढाळितो बाप फार । त्या योगानें तुजवरि दिसे प्रेम त्याचें अपार ॥ मूलश्लोक. मार्गे तावच्छृणु कथयतस्त्वत्प्रयाणानुरूपं । संदेशं मे तदनु जलद श्रोष्यास श्रोत्रपेयम् ॥ खिन्नः खिन्नः शिखरिषु पदं न्यस्य गन्तासि यत्र । क्षीणः क्षीणः परिलघु पयः स्रोतसां चोपभुज्य ॥ १३ भाषान्तर. होती अद्री मधुनि मधुनी शीण येतां बसाया । तैसें वारी विपुल लघुही क्षीण होतांच प्याया ॥ ऐसी वाट प्रथम तुजला सांगतों, ऐक तीतें । संदेशातें कथिन पुढतीं, पेय जो कीं अंतीतें ॥ १८ ॥ मूलश्लोक. अद्रेः शृङ्गं हरति पवनः किंस्विदित्युन्मुखीभिदृष्टोत्साहश्चकितचकितं मुग्धसिद्धाङ्गनाभिः ॥ स्थानादस्मात्सर सनिचुलादुत्पतोदङ्मुखः खं । दिङ्लागानां पथि परिहरन् स्थूलहस्तावलेपान् ॥१ भाषान्तर. सोडोनी या सरसनिचुलीं झांकिलेल्या नगास । जातांना तूं फिरविं वदना आपुल्या उत्तरेस ॥ उत्साहानें करिं मग नभीं उंच उड्डाण वेगें । १. अश्रु. वर्षाकालांत मेघांनी वृष्टि केल्यावर पर्वतप्रदेशावरून वाफारा वरतीं जातो त्यावर येथें कवनें अश्रूची कल्पना केली अ २. 'श्रुतीतें पेय ' असा अन्वय श्रुति म्हणजे कान; त्यानें पेय म्ह पिण्यास योग्य असा भाव 3. ओल्या वेतांनीं. ' किलेल्या या नगास सोडोनी जातांना' असा अन्वय. 'सरसनिचुली मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. दिनागांच्या परिहरुनिया हस्तँचेष्टांस मार्गे ॥ १९ ॥ "शैलाचें कीं शिखर उडवी, बाइ ! वारा नभांत "। येवोनीया क्षणभरि अशी कल्पना मानसांत ॥ वक्त्रांभोजां करुनि वरतीं मुग्ध त्या सिर्द्धजाया । जातां जातां बघतिल तुला विस्मयें, मेघराया ॥ २० ॥ मूलश्लोक. रत्नछायाव्यतिकर इव प्रेक्ष्यमेतत्पुरस्ता । द्वल्मीकाग्रात्मभवति धनुःखण्डमाखण्डलस्य ॥ येन श्यामं वपुरतितरां कान्तिमापत्स्यते ते ॥ बर्हेणेव स्फुरितरुचिना गोपवेषस्य विष्णोः ॥ १५ ॥ भाषान्तर. नानारंगीं अति रुचिर हा चाप देवेश्वराचा । काळ्या देहापुढतिं तुझिया शोभतो फार साचा ॥ ऐशा वेळीं दिसशिल, घना, तूं जनालागि तेवीं । बहीँ वृन्दावनपरिसरीं देवेंकीसूनु जेवीं ॥ २१ ॥ मूलांक. त्वय्यायत्तं कृषिफल मिति भूविलासानभिज्ञैः । प्रीतिस्निग्धैर्जनपदवधूलोचनैः पीयमानः ॥ सद्यः सीरोत्कषण सुरभिक्षेत्रमारुह्य मालं । किंचित् पश्चाद् व्रज लघुगतिर्भूय एवोत्तरेण ॥ १६ ॥ १. दिग्गजांच्या पृथ्वी स्थिर राहण्याकरितां प्रत्येक दिशेच्या शेवटी एक एक हत्ती ठेविला आहे असें वर्णन पुराणांतून आढळतें. या हत्तींस दिग्गज असें म्हणतात. २. समाचार घेऊन 3. सोंडेच्या चाळ्यांस. ४. मुखकमलांस. ५. भोळसर ६. सिद्ध हे देवयोनिविशेष आहेत; त्यांच्या बायका. ७. इंद्राचा. ८. मोराच्या पिसांनी. श्रीकृष्णानें बालवयांत असें वर्णन आहे. ९. वृन्दावनाच्या सभोवतालच्या प्रदेशांत. गोपवेषानें या ठिकाणीं क्रीडा केली १०. श्रीकृष्ण. १० मेघदूताचें समवृत्त भाषान्तर: हातीं आहे कैषिफल तुझ्या सर्वदा जौणुनीया । प्रेमें भोळ्या बघतिल तुला क्षेत्रपालाङ्गना त्या ॥ तेव्हां जो कीं सुरैभित असें कर्षण जाहलेला । त्या माँलीं तूं बसुनि पुढतीं जा पुन्हां उत्तरेला ॥ २२ मूलश्लोक. त्वामासारप्रशमितवनोपलवं साधु मूर्ध्ना । वक्ष्यत्यध्वश्रमपरिगतंसानुमानाम्रकूटः न क्षुद्रोऽपेि प्रथमसुकृतापेक्षया संश्रयाय । प्राप्ते मित्रे भवति विमुखः किं पुनर्यस्तथोच्चैः ॥ १ ॥ भाषान्तर. वर्षोनीया अमित अपुलें वारि पृथ्वीतलांत । मोठा दावानल विझविला त्वां जयाचा क्षणांत ॥ तो प्रेमानें धरिल तुजला मस्तकीं ऑम्रकूट । झाला तूतें श्रम बघुनिया चालतां लांब वाट ॥ २३ । ज्यानें केली उपैंकृति असा मित्र येतां घराला । जात्या मोठा कृपण नरही दावितो आदराला । ज्याचें आहे मनचि मुळचें फार " तैसें उदार । त्याला त्याची अणुभरि तरी केविं होईल भार ? ॥ २ मूलश्लोक. छन्नोपान्तः परिणतफलद्योतिभिः काननाम्रै । १. शेतकीचें फल; धान्यसंपत्ति. २. याचें कर्म त्याच्या म वाक्य होय. ३. नेत्रसंकेत न जाणणाया. ४. शेतकऱ्यांच्या च ५. सुगंधयुक्त. ६. नांगरण्यानें. ७. 'माल' हा देशविशेष आं कित्येक मानितात; आणि कित्येक यास माळ जमीन असें म्ह ८. अमरकंटक. हा विध्याद्रीचा पूर्वभाग होय. यांतूनच नर्मदा लेली आहे. या पर्वतावर आंब्याची झाडें चहूंकडे पसरलेली अ त्यास 'आम्रकूट' असें नांव पडलें आहे ९. 'लां चालतां तूतें श्रम झाला ( असें ) बघुनिया' असा उपकार. ११. आम्म्रकूटासारखें. १२. घरीं आलेल्या मित्राचा. अन्वयमराठी भाषान्तर र-पूर्वमेघ. स्त्वय्यारूढे शिखरमचलः स्निग्धवेणीसवर्णे ॥ नूनं यास्यत्यमरमिथुनप्रेक्षणीयामवस्थां । मध्ये श्यामस्तन इव भुवः शेषविस्तारपाण्डुः ॥ १८ ॥ भाषान्तर. ज्याचे गेले तट भरुनिया पक्क आम्रद्रुमांनीं । त्वत्संयोगें शिखर विलसे तेविं तें नीलवर्णी ॥ तेणें अद्री अरमिथुनांलागि भासेल जाण । अग्रीं काळ्या भ॑वतिं पिंवळ्या भूस्तैनाच्या समान ॥ २५ ॥ मूलश्लोक. स्थित्वा तस्मिन् वनचरवधूभुक्तकुंजे मुहूर्त । तोयोत्सर्गद्रुततर गतिस्तत्परं वर्त्म तीर्णः ॥ रेवां द्रक्ष्यस्युपल विषमे विन्ध्यपादे विशीर्णी । भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भूतिमंगे गजस्य ॥ १९ ॥ भाषान्तर• त्या शैलाच्या वरि विलसती कुंजही मेघराया । केव्हां केव्हां विहरति तिथें संभ्रमें भिल्लुंजाया ॥ तेथें थोडाबहुत बसुनी वारि वर्षोनि, वेगें, आकाशांत प्रतनु- तनु तूं जावया मार्ग लागे ॥ २६ ॥ विंध्याद्रीच्या अवघड कड्यांतोनि टाकी उड्या ती । रेवाँ दृष्टी पडुनि पुढतीं तोष होईल चित्तीं ॥ जेवीं अंगीं रुचिर दिसती रंगरेषा करीच्या । तेवीं शोभा वरिल तटिनी प्रस्तरीं त्या गिरीच्यौ ॥ २७ ॥ १.. देवांच्या जोडप्यांस. २. भूदेवीच्या स्तनासारखा. 3. लतांनीं आच्छादिलेली घरें; लतामंडप. ४. भिल्लांच्या बायका. ५. (वृष्टी केल्यामुळे) अतिशय हलकी झाली आहे तनु म्हणजे शरीर असा. हैं ' तूं' या पदाचें विशेषण. ६. प्रसिद्ध. ७. नर्मदा नदी. ८. रंगाचे पट्टे. ९. नदी. १०. पाषाणांवर. ११. अमरकंटकाच्या. हत्ती मूळचा काळा असून त्याच्या अंगावर चित्रविचित्र वर्णरचना केली ह्मणजे तो जसा दिसतो तसा नर्मदेचा प्रवाह अमरकंटकाच्या शिलासंघातावर दिसेल असा अर्थ. १२ मेघदूताचें समवृत्त मूलश्लोक. तस्यास्ति तैर्वनगज मंदैर्वासितं वान्तवृष्टि । जैबूकुंजप्रतिहतरयं तोयमादाय गच्छेः ॥ अन्तःसारं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वां । रिक्तः सर्वो भवति हि लघुः पूर्णता गौरवाय ॥ २० ॥ भाषान्तर. वर्षोनीया उदर हलकें फार होईल जाण । प्राशोनी तज्जैल ह्मणुनिया भागवावी तहान ॥ येतो नामी वनगंजमदें नेहमीं त्यास वास । जंबूँवृक्षीं पथिं अडविलें तेविं त्याचे रर्यांस ॥ २८ ॥ रेवाँतोया पिउनि जलदा पुष्ट होशील अंगें । वायूचें तें मग तुजपुढे काय चालेल सांगें ? ॥ रिक्तालागी सहज लघुता या जगीं प्राप्त होते ॥ पूर्णालागी तशिच गुरुता प्रत्ययालागि येते ॥ २९ ॥ मूलश्लोक. नीपं दृष्ट्वा हरितकपिशं केसरैरर्धरूढै- । राविर्भूतप्रथममुकुलाः कन्दलीचानुकच्छम् ॥ जग्ध्वारण्येष्वधिकसुरभिं गंधमाघ्राय चोर्व्याः । सारङ्गास्ते जललवमुचः सूचयिष्यन्ति मार्गम् ॥ २१ ॥ भाषान्तर. नीपें किंचित् उमळुनि हरिद्रक्तत पावलेलीं । रेवेच्याही नव-कुँसुमितां देखेनी रानकेळी ॥ १. तिचें पाणी; नर्मदेचें पाणी. २. रानांतील हत्तींच्या ( गंडस्थलांतील ) उदकानें. 3. त्या पाण्यास. ४. नर्मदेच्या पाण्यांत हत्ती खेळण्याकरितां जातात तेव्हां त्यांच्या गंडस्थलांतील मद त्या पाण्यात मिसळून तें सुगंध होतें असा अर्थ. ५. जांभळीच्या झाडांनी. ६. वेगास. ७. नर्मदेच्या पाण्यास. ८. 'रिक्त ', 'लघुता', गुरुता ' हीं पढ़ें श्लिष्ट आहेत हे सहज लक्ष्यांत येईल. साळ्यांत फुलणारें नीप नांवाचें झाड आहे त्याची फुलें. १०. तांबड्या रँगाला. ११. नुकत्याच फुललेल्या, १२. याचं कर्म 'नीपे व 'रानकेळी ' ही पदें होत. या क्रियेचें कर्तृत्व अर्थात् मृगांकडे आहे. 'पूर्ण ' व ९. पावहिरव्यामराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. हुंगोनीया अधिकं वसुधा-गंध तेवीं मृगांचा । गेलासी तूं इकडुनि असा तर्क धांवेल साचा ॥ ३० ॥ मूलश्लोक. उत्पश्यामि द्रुतमपि सखे मत्प्रियार्थी यियासोः । कालक्षेप ककुभसुरभौ पर्वते पर्वते ते ॥ शुक्लापांगैः सजलनयनैः स्वागतीकृत्य केकाः । प्रत्युद्यातः कथमपि भवान् गंतुमाशु व्यवस्येत् ॥ २२ ॥ भाषान्तर• माझ्या कार्याविषयिं तुजला फार औत्सुक्य आहे । मार्गामध्यें परि अडचणी फार येतील पाहे ॥ अद्री अद्रीवरुनि कुटैजामोद येईल थोर । शब्द प्रेमें करितल तुला पाहुनी तेथ मोर ॥ ३१ ॥ आतिथ्याच्या पडुनि असल्या सोहळ्यामाजि माझी । होवो ना विस्मृति, जलधरा, प्रार्थना हेचि आजी ॥ मूलश्लोक. पाण्डुच्छायोपवनवृतयः केतकैः सूचिभिन्नै । र्नीडारम्भैगृह बलिभुजामाकुलग्रामचैत्याः ॥ त्वय्यासन्ने परिणतफलश्यामजंबूबनान्ताः । संपत्स्यन्ते कतिपयदिनस्थायिहंसा दशार्णाः ॥ २३ ॥ भाषान्तर. लागे मार्गी जनपद पुढें तो दशौर्णाख्य देख । त्वत्संयोगें दिसतिल चमत्कार तेथें अनेक ॥ १. पावसाच्या पहिल्या सरीच्या वेळेस जमिनीतून नेहमीपेक्षा जास्त सुगंध येतो हैं अनुभवसिद्ध आहे. २. याचा संबंध ' तर्क " पदाकडे आहे. 3. कुड्यांच्या फुलांचा वास. ४. देश. ५. दशानांवाचा. हा देश विध्याद्रीच्या उत्तरेस असावा. रा. सा. पाठक चास छत्तीसगड असे म्हणतात. यांतून दशार्ण नांवाची नदी वाहते... २. तुझ्या आगमनानें. २ मेघदूताचें समवृत्त झाल्या पाण्डू उपवने॑वृती केतकी त्या फुलोनी । खोपे लक्षावधि विरैचिले ग्रामवृक्षीं खगांनीं ॥ ३२ ॥ झाले काळे पिळुनि सुफलें श्याम जंबूवँनान्त । प्रस्थानीं उत्सुकहि, जलदा, हंस झाले तयांत ॥ मूलश्लोक. तेषां दिक्षु प्रथितविदिशालक्षणां राजधानीं । गत्वा सद्यः फलमविफलं कामुकत्वस्य लब्धा ॥ तीरोपान्तस्तनितसुभगं पास्यसि स्वादु यस्मात् । सभ्रूभङ्गं मुखमिव पयो वेत्रवत्याश्चलोर्मि ॥ २४ ॥ भाषान्तर. त्यांची आहे विदित विदिशाँ राजधानी तियेतें । भेटोनीया रतिमुख-रस प्राप्त होईल तूतें ॥ मोठें नामी, मधुर, चलही वेत्रवत्यंबु, वेळें । काँहीं, प्याया मुखसम तुला भामिनीच्या मिळेल ।॥३३॥ मूलश्लोक. नीचैराख्यं गिरिमधिवसेस्तत्र विश्रामहेतो- । स्त्वत्संपर्कात्पुलकितमिव प्रौढपुष्पैः कदम्बैः ॥ यः पण्यस्त्रीरतिपरिमलोद्गारिभिर्नागराणा- । मुद्दामानि प्रथयति शिलावेश्मभियवनानि ॥ २५ ॥ भाषान्तर. तेथोनीया जवळिं वसतो शैल नीचाख्य एक । घ्यावा त्याच्यावरि बसुनिया त्वां विसावा क्षणैक ॥ १. ही भूतभूतकालवाचक विशेषणें आहेत. त्यांची विशेष्यें अनुक्रमें ' उपवनवृती, ' ' खोपे, ' 'जंबूवनान्त, ' व 'हंस' हीं होत. २. पिवळ्या. ३. बागांची कुंपणे. ४. जांभळीची झाडें आहेत ज्यांत असे वनप्रदेश. ५. जाण्याविषयीं. ६. दशार्ण देशांत. ७. दशार्णाच्या राजधानीचें नांव. हल्ली हिला मेलसा असें म्हणतात. ही माळव्यांत वेत्रवती नदीच्या कांठी आहे. ८. संभोगाच्या सुखाचा रस. ९. वेत्रवतीचें पाणी. १०. कांहीं वेळ. ११. याचें मूळचें नांव 'नीचैः ' असें आहे. त्याचें मराठीत 'नीच' असें अपभ्रष्ट रूप केले आहे. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. त्वत्संयोगें फुलतिल, घना, तत्कैदंबड सारे । प्रेमें त्याच्या तनुवरि जणों काय कांटा थरारे ॥ ३४ ॥ तो पण्यस्त्रीरतिपरिमला सोडिन्यां कंदरांहीं । त्यो पौरांचा प्रकट करितो यौवँनोन्माद पाहीं ॥ मूलांक. विश्रान्तः सन् व्रज वननदीतीरजातानि सिंच- । द्यानानां नवजलकणैर्यूथिकाजालकानि ॥ गण्डस्वेदापनयनरुजा क्लान्तकर्णोत्पलानां । छायादानात् क्षणपरिचितः पुष्पलावीमुखानाम् ॥ २६ ॥ भाषान्तर. जातां मार्गी मग वने॑नदीतीरच्या त्या सुजाणा । सिंचोनिया सलिल, फुलवीं यूथिकाजालकांना ॥ तैसें, गालांवरिल पुसतां घर्म दोन्ही करांनीं । ज्यांची कर्णावरिल कमलें पूर्ण गेलीं सुकोनी ॥ ३५ ॥ कारुण्यानें घडिभरि अशा माळिणींच्या मुखांतें । थोडी छाया करुनि निववीं त्यांचिया आतंपातें ॥ मूलश्लोक. १५. वक्रः पंथा यदपि भवतः प्रस्थितस्योत्तराशां । सौधोत्संगप्रणयविमुखो मा स्म भूरुज्जयिन्याः ॥ विद्युद्दामस्फुरितचकितैस्तत्र पौरांगनानां । लोलापांगैर्यदि न रमसे लोचनैर्वैचितोऽसि ॥ २७ ॥ १. त्या पर्वतावरील कळंबाची झाडें. पावसाळ्यांत कळंबाची झाडें फुलतात. २. वारांगनांशी झालेल्या संभोगाच्या सुगंधास. हें 'सोडित्यां' याचें कर्म. 3. सोडणाऱ्या. हें ' कंदरांही' याचें विशेषण. ४. गुहांच्या योगानें. ५. त्या विदिशा नगरीतील तरुण विलासिनी पुरुषांचा. ६. तारुण्याचा भर. ७. वनांतील नद्यांच्या कांठांवर उगवलेल्या. ८. जाईच्या कळ्यांना ९. तापातें. २६ मेघदूताचें समवृत्त भाषान्तर• नाहीं मागामाधं जरी तुझ्या ती पयोदा विशालौ । सौधोत्संगां तरि बघ तिच्या एकदां तूं विशाला ॥ विद्युल्लेखाँ-चकित तरैलापांग पौरांगनांचे । पाहोनीया रमशि न तरी नेत्रैवैफल्य साचें ॥ ३६ ॥ मूलश्लोक. वीचिक्षोभस्तनितविहग श्रेणिकांचीगुणायाः । संसपत्याः स्खलितसुभगं दर्शितावर्तनाभेः ॥ निर्विन्ध्यायाः पाथ भव रसाभ्यन्तरः संनिपत्य । स्त्रीणामाद्यं प्रणय-वचनं विभ्रमो हि प्रियेषु ॥ २८ ॥ भाषान्तर• जीची काँची मधुचना हंसमाला विराजे । शोभे लीलागमन, सलिलाँवर्त तो नाभि साजे ॥ निर्विन्ध्येच्या अनुभविं अशा, हे रसैज्ञा ! रसास । स्त्रीप्रेमाचें खचित पहिलें चिन्ह आहे विलास ॥ ३७ ॥ मूलश्लोक. वेणीभूत प्रतनुसलिलासावतीतस्य सिन्धुः । पाण्डुच्छाया तटरुहतरुभ्रंशिभिर्जीर्णपणैः ॥ सौभाग्यं ते सुभगविरहावस्थया व्यंजयन्ती । कार्ये येन त्यजति विधिना स त्वयैवोपपाद्यः ॥ २९ ॥ भाषान्तर. वाटे वेणीसम कृश जिची वारिधारा मनाला । १. उज्जयिनी. २. वाड्यांच्या शिखरांस 3. विजेच्या प्रकाशानें भयभीत झालेले. ४. चंचल कटाक्ष. ५. पुरींतील स्त्रियांचे. ६. डोळ्यांची निष्फलता. ७. कमरपट्टा. ८. गोड शब्द करणारी. ९. विलासानें किंवा तोयानें चालणें. १०. पाण्याचा भोंवरा. ११. एका नदीचें नांव. १२. हे रसिका ! या श्लोकांत निर्विन्ध्येवर स्त्रीची कल्पना करून तत्तीरस्थ मधुर शब्द करणाऱ्या हंसमालेवर कांचीची, तिच्या अडखळत वाहणाऱ्या प्रवाहावर लीलागमनाची आणि तिच्या सलिलावर्तावर नाभीची कल्पना केली आहे. 1 मराठी भाषान्तर-पूर्वमेव, जीर्णी पर्णी तटतरुचिया पाण्डुता ये जियेला ॥ ऐशी सिन्धू बहुत झुरते, भाग्यवन्ता, तियेतें । जातां जातां सुखित करिं तूं देउनी जीवनातें ॥ ३८ ॥ मूलश्लोक. प्राप्यावंतीनुदयनकथाकोविदग्रामवृद्धान् । पूर्वोद्दिष्टामनुसर पुरीं श्रीविशालां विशालां ॥ स्वल्पीभूते सुचरितफले स्वर्गिणां गां गतानां । शेषैः पुण्यैर्हतमिव दिवः कान्तिमत्खण्डमेकम् ॥ ३० ॥ १७ भाषान्तर. मार्गामध्यें बघशिल पुढे देश नामें अंवन्ती । मोठे ज्ञानी उदयनकथाभिज्ञ ही त्यांत होती ॥ पूर्वोक्ता ती बघ मग पुरी जाउनीया विशाला । लक्ष्मीनें ती रुचिर दिसते तेविं आहे विशाला ॥ ३९ ॥ येतां भूमीवरि सुँकृतिनीं शेष्यपुण्यें जणों कीं । हा स्वर्गाचा सुभग अणिला भाग खालीं, विलोकीं ॥ मूलश्लोक. दीर्घाकुर्वन् पटुमदकलं कूजितं सारसानां प्रत्यूषषु स्फुटितकमलामोदमैत्रीकषायः ॥ यत्र स्त्रीणां हरति सुरतग्लानिमंगानुकूलः । शिगावातः प्रियतम इव प्राथनाचाटुकारः ॥ ३१ ॥ १. उदकातें आणि अर्थात् त्यामुळे जीवितातें. २. नर्मदेच्या उत्तरेकडील प्रान्त. याची राजधानी उज्जयिनी. हिलाच विशाला, आणि अवन्तिपुरी किंवा अवन्ती हीं नांवें आहेत. 3. कोशांबी नगरीचा राजा; त्याची गोष्ट जाणणारे. उदयनाची गोष्ट प्रसिद्ध आहे ती अशी: उज्जयिनीचा राजा प्रद्योत याला वासवदत्ता नांवाची एक कन्या होती. ती उपवर झाली तेव्हां तिच्या बापाने तिला संजय नांवाच्या राजास देऊं केली होती. तथापि वासवदुत्तेनें वर सांगितलेल्या उदयन राजाला स्वप्नांत पाहिले. त्याच्या सौंदर्याने ती मोहित झाली व तिनें त्यास गुप्त निरोप पाठविला. त्यावरून उदयन राजानें तिचें बलात्कारानें हरण केलें. ४. उज्जयिनी. ५. भव्य. ६. पुण्यवान् लोकांनीं, ७. शिलक राहिलेल्या पुण्यानें. १८ मेघदूताचें समवृत्त भाषान्तर• विस्तारी जो कलंमधुरशा सारसांच्या स्वनातें । फुल्लाब्जांचा परिमल हरी स्पर्शुनीया तयांतें ॥ ऐसा सिप्रानिल हरि तिथें स्त्रीरतिग्लानि, जाणें । प्रातःकालीं प्रणयैकुशल प्राणनाथाप्रमाणें ॥ ४० ॥ मूलश्लोक (क्षेपक. ) हारांस्तारांस्तरलगुटिकान् कोटिशः शंखशुक्तीः । शप्पश्यामान् मरकतमणीनुन्मयूखमरोहान् ॥ दृष्ट्वा यस्या विपणिरचितान् विद्रुमाणां च भंगान् । संलक्ष्यते सलिलनिधयस्तोयमात्रावशेषाः ॥ अ ॥ भाषान्तर. सद्रत्नांचीं रुचिर पदकें ज्यांस, ते दिव्य हार । कंर्बू, सुँक्ती, मरकतमणी तेज ज्यांलागि फार ॥ पाहोनिया बिपणिर्त तिच्या विद्रुमांचेहि राशी । झाले अन्वर्थक जैलनिधी काय वाटे मनाशी ॥ अ ॥ मूलश्लोक (क्षेपक.) प्रद्योतस्य प्रियदुहितरं वत्सराजोऽत्र जड़े । हैमं तालद्रुमवनमभूत्र तस्यैव राज्ञः ॥ अत्रोद्भ्रान्तः किल नलगिरिः स्तंभमुत्पाट्य दर्पा दित्यागन्तून् रमयति जनो यत्र बन्धूनभिज्ञः ॥ ब ॥ १. पसरी. २. अस्पष्ट आणि गोड अशा. ३. सिप्रा नदीवरील वायु. उज्जयिनी सिप्रानदीवर वसलेली आहे. ४. स्त्रियांना संभोगामुळे येणारा थकवा किंवा शीण त्याला. ५. प्रेम दाखविण्यांत चतुर. ६. शंख ७. शिंपा. ८. बाजारांत. ९. पोंवळ्यांचे. १०. अर्थाीला अनुसरून, अर्थाप्रमाणें, अर्थात् खरेखरे. ११. पाण्याचे साठे, जलनिधींना रत्नाकर असेंही नांव आहे, परंतु त्यांतील सगळी रत्नँ उज्जयिनीच्या बाजारांत विकायला गेल्यामुळे रत्नाकरांचें रत्नाकरत्व नाहींसें होऊन त्यांचें जलनिधि हैं नांव मात्र त्यांत निवळ पाणी शिलक राहि ल्यामुळे अन्वर्धक झाले असा भाव. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेध. भाषान्तर. प्रयोताची उदयननृपें हारिली येथ कन्या । होतें तालँद्रुमवन इथें हैमै त्याचेंचि धन्या ॥ स्तंभालागी उपटुनि मदें लागला तो फिराया । येथें मोठा नलॅगिरि करी मोकळा होउनीया ॥ ब ॥ ऐशा गोष्टी वदुनी रिझवी लोक येथें सुजाणा । बाहेरोनी इतर जन जे प्राप्त होतात त्यांना ॥ मूलश्लोक. (क्षेपक) पत्रश्यामा दिनकरहयस्पर्धिनो यत्र वाहाः । शैलोदग्रस्त्वमिव करिणो वृष्टिमन्तः प्रभेदात् ॥ योधाग्रण्यः प्रतिदशमुखं संयुगे तस्थिवांसः । प्रत्यादिष्टाभरण रुचयश्चन्द्रहासव्रणांकैः ॥ ॥ भाषान्तर. येथें होती हय रविहयासारिखे श्यामवर्ण । गण्डस्राँवें तुजसम करी उँचही वृष्टिमान ॥ लंकेशाशीं समर करिते वीर झुंजार पाहीं । ज्यांची भूषाँद्युति मळविली_चन्द्रहासव्रणांहीं ॥ क ॥ मूलश्लोक. जालोद्गीणैरुपचितवपुः केशसंस्कारधूपै- । ईन्धुप्रीत्या भवनशिखिभिर्दत्तनृत्योपहारः ॥ हर्म्येष्वस्याः कुसुमसुरभिष्वध्वखेदं नयेथा । लक्ष्मीं पश्यंललितवनितापादरागांकितेषु ॥ ३२ ॥ १. प्रद्योत या नांवाचा उज्जयिनीचा एक राजा झाला. याची मुलगी वासवदत्ता. हिची गोष्ट मार्गे आलीच आहे. २. ताल वृक्षांचें वन. ३. सोन्याचें. ४. धन्या मेघा ! ५. हत्तीचें नांव. ६. स्राव, उंच व वृष्टिमान हे शब्द द्व्यर्थी आहेत. ते मेघ व करी अशा उभयतांस लागू पडतात. ७. भूषणांचें तेज. ८. रावणाच्या तरवारीचें नांव चन्द्रहास असें आहे. त्या चन्द्रहासानें पडलेल्या जखमांनी. २० मेघदूताचें समवृत्त भाषान्तर. बाला बालां सुकविति तिथें गंधैशाली धुऱ्यांनीं । त्यांचा जाळ्यांतुनि, जलधरा, धूप जातो निघोनी ॥ तो लागोनी कैश तव तनू पुष्ट होईल फार । तूतें नृत्यें रिझवितिल ही पाळिलेले मयूर ॥ ४१ ॥ पुष्पांचा ज्यामधिं मधुरसा दाटला फार वास । लाली आली ललितवनितापादरागें जयास ॥ ऐशा नामी बसुनि भवनीं उज्जनीतें बघावें । आला मार्ग क्रमण करितां शीण त्यातें हरावें ॥ ४२ ॥ मूलश्लोक. भर्तुः कण्ठच्छविरिति गणैः सादरं वीक्ष्यमाणः । पुण्यं यायास्त्रिभुवनगुरोधी मचण्डीश्वरस्य ॥ धूतोद्यानं कुवलयरजोगन्धिभिर्गन्धवत्या- । स्तोय क्रीडानिरतयुवतिस्नानतिक्तैर्मरुद्भिः ॥ ३३ ॥ भाषान्तर. चण्डीशाच्या विमल भवनालागि मागोनि पाहें । त्याला लोकीं सुविदित महाकाल हे नांव आहे ॥ तेथें जातां बघतिल तुला तद्गणं स्वादर्शनें । पाहोनीया तब तनु निळी स्वामिर्कण्ठाप्रमाणें ॥ ४३ ॥ येतो नामी परिमल जया पद्मरेणुप्रसंगें । १. केशांस. २. सुगंध. ३. कृशतनू पुष्ट होईल याचें कारण धूर हा मेघाचा घटकावयव आहे हैं होय. मूळांत पांचव्या श्लोकांत याचा उल्लेख आलेला आहे. ४. सुंदर विलासिनी स्त्रियांच्या पायांस लाविलेल्या अळित्यानें. ५. शंकराच्या ६. महाकालेश्वर. हें स्थान उज्जयिनीजवळ असून प्रसिद्ध आहे. ७. शिवाचे प्रमथांदि गण. ८. फार आदरपूर्वक. ९. स्वामी जो शंकर त्याच्या कंठाप्रमाणे. शिवानें कालकूट विष प्राशन केले तेव्हांपासून तो नीलकंठ झाला. मेघाचाही रंग निळा होता त्यामुळे त्याच्या दर्शनानें शिवदूतांस स्वामिकंठाच्या प्रभेची भ्रांति होईल अशी कल्पना कवीनें केली आहे. १०. कमलांतील रजांच्या संसर्गानें. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. तोयक्रीडारैतयुवतिच्या त्यापरी अंगरांगें ॥ स्पर्शानें ही अँतिशिशिर जो गंधवत्यापगेच्या । ऐसा मंदौनिल उपवनीं हालवी वृक्ष त्याच्या ॥ ४४ ॥ मूलश्लोक. अप्यन्यस्मिञ्जलधर महाकालमासाद्यकाले । स्थातव्यं ते नयनविषयं यावदत्येति भानुः ॥ कुर्वन् संध्याबलिपटहतां शूलिनः श्लाघनीया- मामन्द्राणां फलमविफलं लप्स्यसे गर्जितानाम् ॥ ३४ ॥ भाषान्तर. त्या ठायां तूं जरि, जलधरा, पोंचशीं अन्यकालीं । राहीं अस्तंगत जंवरि तो होतसे अंशुमालो ॥ सायंपूजासमयिं करिं तूं कार्य त्या दुंदुभीचें । त्या सेवेनें फल तुज मिळो पूर्ण मन्दध्वनीचें ॥ ४५ ॥ मूलश्लोक. २१ पादन्यासैः क्वणितरशनास्तत्र लीलावधूतै । रत्नच्छाया खचित वलिभिश्चामरैः क्लान्तहस्ताः ॥ वेश्यास्त्वत्तो नखपदसुखान् प्राप्य वर्षाग्रबिन्दू- नामोक्ष्यन्ते त्वयि मधुकरश्रेणिदीर्घान् कटाक्षान् ॥ ३५ ॥ भाषान्तर. रत्नच्छायारुचिर दिसती दण्ड ज्या चामरांना । त्यां वींरोनी हळुहळु पहा शीण आला जयांना ॥ नृत्यें ज्यांच्या छुमछुम पढ़ीं पैंजणें वाजतात । ऐशा वेश्या दिसतिल तुला तेधवां मन्दिरांत ॥ ४६ ॥ मंद, १. पाण्यांत रमणाऱ्या तरुणींच्या. २. उटीनें. 3. फार थंड. याचा संबंध ' स्पर्शानें' या तृतीयांत पदाकडे. ४. गंधवती नदीच्या. ५. मन्द् वात. गंधवतीवरून येणारा वात सुगंध आणि शीतल होता असें या श्लोकांत कवीने सुचविलें आहे. ६. संध्याकाळाशिवाय दुसऱ्या नगायचें. ९. रत्नांच्या कांतीनें सुंदर. १० त्या चामरांना ढाळून. एकाद्या वेळी. ७. सूर्य. ८. २२ मेघदूताचं समवृत्त लागोनीया जललव तुझे, अंबुदा, थंडगार । त्यांच्या अंगस्थित-नख-पदां सौख्य होईल फार ॥ तेणें प्रेमें बघतिल तुला आपुल्या तैं कटाक्षीं । ज्यांलागोनी सुरुचिर अँलिश्रेणिचें साम्य लक्षीं ॥ ४७॥ मूलश्लोक. पश्चादुच्चैर्भुजतरुवनं मंडलेनाभिलीनः । सांध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः ॥ नृत्यारंभे हर पशुपतेरार्द्रनागाजिनेच्छां । शान्तोद्वेगस्तिमितनयनं दृष्टभक्तिर्भवान्या ॥ ३६॥ भाषान्तर• पश्चात् नृत्या करित असतां शंभुँ, त्याच्या भुजास । संध्याकाळीं अरुर्णपटलें वेष्टुनी तेथ बैस ॥ त्यायोगानें घडिभरि तरी आर्द्रनाँगाजिनाची । त्याची इच्छा, नवजलधरा, पूर्ण होईल साची ॥ ४८ ॥ नोहे नागाजिन, जर्लद हा वेष्टितो स्वप्रियास । हें जाणोनी त्यजिल गिरिजी आपुल्या तैं भयास ॥ पाहोनीया शिवपदिं तुझें प्रेम तैसें अपार । चित्तालागीं नवलहि तिच्या जाण वाटेल फार ॥४९॥ मूलश्लोक. गच्छन्तीनां रमणवसतिं योषितां तत्र नक्तं । रुद्धालोके नरपतिपथे सूचिभेद्यैस्तमाभिः ॥ सौदामिन्या कनकनिकषस्निग्धया दर्शयोर्वी । तोयोत्सर्गस्तनितमुखरो मा स्म भूर्विलवास्ताः ॥ ३७ ॥ १. अंगावर वठलेल्या नखांच्या चिन्हांस. २. ज्या कटाक्षांस 3. फार सुंदर. हें 'अलिश्रेणि' याचें विशेषण. देवस्थानांतून वतनदार कलावंतिणी असतात त्यांचें वर्णन प्रस्तुत श्लोकांत आलें आहे. ४. भ्रमरपंक्तीचें. ५. शंकर. ६ तांबड्या पटलानें. संध्याकाळी सूर्याचे लाल किरण मेघांवर पडून तेही लाल दिखूं लागतात ह्मणून 'अरुणपटलें ' असें ह्नटलें आहे. ७. हत्तीच्या ओल्या चर्माची. शिव तांडव करीत असतां रक्तानें आर्द्र झालेलें हत्तीचें चर्म पांघरतो असें कोठें कोठें वर्णन आढळतें त्यास अनुलक्षून हें वर्णन आहे. ८. मेघ. ९. पार्वती. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ भाषान्तर. चोरोनीया दयितंभवना कामिनी जावयाला । रात्रीं तेथें निघति बघुनी गाढ अंधार झाला ॥ त्या वेळीं तूं कनकनिकषस्निग्ध ऐशा विजेला । मार्गामध्यें चमकवुनिया वाट दावी तयांला ॥ ५० ॥ वर्षोनीया परि करुं नको गर्जना तूं भयाण । जातीनें त्या असा अबैला ! हें मनामाजि आण ॥ मूलश्लोक. तां कस्यांचिद् भवनवलभौ सुप्तपारावतायां । नीत्वा रात्रिं चिरविलसनात् खिन्नविद्युत्कलत्रः ॥ दृष्टे सूर्ये पुनरपि भवान् वाहयेदध्वशेषं । मंदायन्ते न खलु सुहृदामभ्युपेतार्थकृत्याः ॥ ३८॥ भाषान्तर• मेघा, जीतें चिरँ विलसुँनी शीण आला नितांत, ऐशा कांतेसहित रजनी काढ तेथें निवांत ॥ एकाया तूं भवनशिखरीं; राहिली वाट चाल । प्रातःकाळीं; सुजन न करी मित्रकार्यास वेळ ॥ ५१ ॥ मूलश्लोक. तस्मिन्काले नयनसलिलं योषितां खण्डितानाम् । शांतिं नेयं प्रणयिभिरतो वर्त्म भानोस्त्यजाशु ॥ माया कमलवदनात्सोऽपि हतु नालन्याः । प्रत्यावृत्तस्त्वयि कररुधि स्यादनल्पाभ्यसूयः ॥ ३९ ॥ भाषान्तर. संकेतातें करुनि रमले अन्य गेहीं स्वकान्त । तेणें रागावुनि कारीत ज्या, अंबुढ़ा, अश्रुपात ॥ २३ १. झालेला. २. सोन्याच्या कसोटीवरील रेषेप्रमाणें सुंदुर. ३ . बलहीन, स्त्रिया. ४. फार वेळ. ५. चमकून. ६. स्त्रीसह अर्थात् विजेसह. ७. घराच्या गच्चीवर. ८. रात्रीं भेटेन असा बेत; त्याला. २४ मेघदूताचें समवृत्त जाती प्राणेश्वर समजुतसिाठिं त्या खंडितांच्या । प्रातःकाळीं; त्याजं ह्मणुनिया तूं पथा भास्कराच्या ॥५२॥ नीहाँराथ्रु हरुनि नलिनीपद्मवींवरील । न्याँया तोही मग निजकरीं त्या दिशेला वळेल ॥ आलासी तूं पथिं जरि तया आडवा अंतरिक्षीं । त्याचा मोठा तुजवर तरी राग होईल लक्षीं ॥ ५३ ॥ मूलश्लोक. गंभीरायाः पयसि सरितश्चेतसीव प्रसन्ने । छायात्मापि प्रकृतिसुभगो लप्स्यते ते प्रवेशम् ॥ तस्मादस्याः कुमुदविशदान्यहसि त्वं न धैथी- । न्मोघीकर्तुं चटुलशफरोद्वर्तनमेक्षितानि ॥ ४० ॥ भाषान्तर. गंभीरेच्या विमलसलिलीं जेविं चित्तीं प्रसन्न । मेघा, जात्या सुभग तव तें बिंब बिंवेल पूर्ण ॥ मासे पाण्यामधि उसळतां खालचे भाग त्यांचे । वारंवार स्फटिकमणिसे शोभती शुभ्र साचे ॥ ५४ ॥ त्यांच्या रूपें तुजवरि कटाक्षांस फेकील त्यांतें । धूर्तत्वानें विफल करणे योग्य नोहेचि तूतें ॥ १. नाथ, प्राणवल्लभ. २. साहित्यशास्त्रकारांनी आठ नायिका सांगितल्या आहेत. त्यांत खंडिता ह्मणून एक नायिका सांगितली आहे. दुसऱ्या स्त्रीकडे पति गेला ह्मणून ईर्ष्यायुक्त होणारी जी स्त्री तिला खंडिता हैं नांव आहे. ३. वरूप आसवें. ४. कमलवेलीच्या कमलरूप मुखावरील ५ हरण करण्यास. ६. आपल्या किरणांनीं श्लेषकरून हस्तांनी या श्लोकांत कमलिनीवर स्त्रीची, तिच्या कमलावर मुखाची व त्यावरील दुवांवर अभ्रूची कल्पना केली असून सूर्य कमलिनीचा पति मानून तो आपल्या करांनी तिचे अश्रु पुसण्याकरितां येत आहे असें वर्णन आहे. ७. गंभीरा नामक नदीच्या. ८. त्या माशांच्या खालच्या भागांच्या मिषानें गंभीरा नदीत उसळ्या मारणा-या माशांच्या खालच्या स्वच्छ पोटांवर नदीच्या कटाक्षांची कल्पना केली आहे. मासे उसळी मारतात तेव्हां त्यांची पोटेंवरती होतात हें नेहमी दृष्टीस पडतेंच. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. मूलश्लोक. तस्याः किंचित्करध्धृतमिव प्राप्तवानीरशाख । नीत्वा नीलं सलिलवसनं मुक्तरोधोनितंबं ॥ प्रस्थानं ते कथमपि सखे लम्बमानस्य भावि ॥ ज्ञातास्वादो विवृतजघनां को विहातुं समर्थः ॥ ४१ ॥ भाषान्तर• वानीराच्या जणुं धरियलें काय शाखांकरांनीं । सोडी तैसें तँटकटिस जें शोभतें नीलवर्णी ॥ घेवोनीया सलिल-वसना त्या तिच्या रंगेशील । मोठ्या दुःखें तिजशि, रसिका ! वाटतें सोडिशील ॥ ५५ ॥ मूलश्लोक. त्वन्निष्यन्दोच्छ्रसितवसुधागंधसंपर्करम्यः । स्रोतोरंध्रध्वनितसुभगं दंतिभिः पीयमानः ॥ नीचैवीस्यत्युपजिगमिषो र्देवपूर्व गिरिं ते । शीतो वायुः परिणमयिता काननोदुंबराणाम् ॥४२॥ २५ भाषान्तर. त्वत्सेकानें सुखितवसुधा थोर उद्गार टाकी । तो लागोनी अधिक सुरंभी होतसे 'जो विलोकीं ॥ शुण्डाग्रांनीं गज करुनिया मंजुलोद्वार ज्यौला । आनंदाच्या लहरिंत पहा लागती प्यावयाला ॥ ५६ ॥ वाहोनीया त्वरित पिके॑वी वन्य औदुंबरांना । बाँटे भारी सुखकर तसा थंडही इंद्रियांना ॥ १. वेताच्या. २. खांद्यारूप हातांनीं. 3. तीररूप कंबरेला. ४. उदकरूप वस्त्रास. ५. रममाण होशील. ६. या संबोधनाचें स्वारस्य रसिक वाचकाच्या सहज लक्ष्यांत येईल. ७. तुझ्या सिंचनानें. ८. बापरूप उद्गार. ९. सुगंध. १०. जो वायु. ११. सोंडेच्या टोंकांनी. १२. गोड आवाज. १३. ज्या वायूला. हें 'प्यावयाला ' याचें कर्म. १४. याचा कर्ता 'जो' अध्याहृत. १५. याचा कर्ता 'जो' अध्याहृत. या श्लोकांतील संबंधी सर्वनामांचा संबंध 'पवन' या नामाकडे आहे. 3 २६ मेघदूताचें समवृत्त मित्रा ऐसा पवन गगनामाजि नेईल तूतें । वाहोनीया हळुहळु पुढें देव॑पूर्वा गिरीतें ॥ ५७ ॥ मूलश्लोक. तत्र स्कंदं नियतवसतिं पुष्पमेधीकृतात्मा । पुष्पासारैः स्नपयतु भवान् व्योमगंगाजलाः ॥ रक्षाहेतोर्नवशशिभृता वासवीनां चमूना- । मत्यादित्यं हुतवहमुखे संभृतं तद्धि तेजः ॥ ४३ ॥ भाषान्तर. तेथें राहे सतत भगवान् स्कंद, त्यातें पुजाया । वर्षावतें करिं सुर्मंमयी कल्पुनी स्वीयकाया ॥ ठेवी तेज प्रखर मुर्खि हें अग्निच्या शूलपाणी । रक्षायातें हरिबर्ल, रवीलागि जें लाज आणी ! ॥ ५८ ॥ १. ' देवपूर्वा गिरीतें' ह्मणजे देवगिरीतें. देवगिरी शब्द मन्दाक्रान्ता वृत्तांत नीट बसत नाही म्हणून देवपूर्वगिरी असें म्हणणें प्राप्त झालें. उज्जनी व चंबळानदी यांच्यामध्ये असणाऱ्या एकाद्या डोंगराचें हें नांव असावें असें क. शा. चिपळूणकर म्हणतात. पूर्वी ज्यास देवगड नांव होतें व हल्लीं ज्यास दौलताबाद असें म्हणतात तोच देवगिरि असावा असाहि कित्येकांचा तर्क आहे. पण तें स्थान उज्जनीच्या दक्षिणेकडे असल्यामुळे व मेघाचा मार्ग त्या नगरीवरून पुढें उत्तरेकडे गेला असल्यामुळे देवगड हा देवगिरी नसावा हें अनुमान सयुक्तिक दिसतें. २ कार्तिकस्वामी. ३ वृष्टीतें. ४. फुलांची. ५. करून. ६. ' हैं (स्कंदरूप) प्रखर तेज शूलपाणी हरिबल रक्षायातें अग्निच्या मुखिं ठेवी' असा अन्वय. ७. शिव. ८. इन्द्राचें सैन्य. देवांचें सेनापत्य करण्याकरितां स्कंदाचा अवतार झाला हैं पुराणप्रसिद्ध आहे. स्कंदाची उत्पत्ति अनीपासून झाली आहे असें स्कंदपुराणांत आढळतें. तारकासुरानें इंद्राचा पराभव केला तेव्हां इंद्र शिवाला शरण गेला. शिव प्रसन्न होऊन इन्द्राच्या सैन्याच्या रक्षणार्थ पुत्र उत्पन्न करावा या हेतूनें पार्वतीशीं रत झाला असतां त्यांचें वीर्य अग्नानें पक्ष्याचें रूप धारण करून प्राशन केले. यापासूनच पुढे कार्तिकस्वामीचें जन्म झालें. या कथेस अनुलक्षून येथें वर्णन आहे. ९. जें तेज. मेघ हा इंद्वाचा दूत आहे आणि इंद्राच्या रक्षणार्थ कार्तिकस्वामींचा अवतार आहे; तेव्हां ते मेघास फारच पूज्य आहेत अशा भावानें यक्षानें, मेघास कार्तिकस्वामीवर पुष्पवृष्टि करण्याविषयी सुचविलें आहे. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. मूलश्लोक. ज्योतिर्लेखावलयि गलितं यस्य बर्हे भवानी । 'पुत्रप्रेम्णा कुवलयदलमापि कर्णे करोति ॥ धौतापांगं हरशशिरुचा पावकेस्तं मयूरं । पश्चादद्रिग्रहणगुरुभिर्गर्जितैर्नर्तयेथाः ॥ ४४ ॥ भाषान्तर. टाकीं अद्रीश्वर मग दणाणोनि गर्जोनि घोर । त्या स्कंदाचा प्रियकर असा नाचैवीं तेथ मोर ॥ त्याचें तेथें गळुनि पडलें पिच्छ सौन्दर्यखाणी । पुत्रप्रेमें त्यजुनि कमलाँ, ठेवि कर्णी भवानी ॥ ५९ ॥ तेवीं तेथें हरशशिकलातेज फांकोनि, तेणें । त्याचे, मेघा, बहु विलसती शुभ्र नेत्रान्त जाणें ॥ मूलश्लोक. २७ आराध्यैनं शरवणभवं देवमुलंधिताध्वा । सिद्धदूदूर्जलकणभयाद्वीणिभिर्मुक्तमार्गः ॥ व्यालंबेथाः सुरभितनयालंभजां मानयिष्य । न्त्रोतोमूर्त्या भुवि परिणतां रंतिदेवस्य कीर्तिम् ॥ ४५ ॥ भाषान्तर. आराधोनी शरवणभवा पार्वतीनंदनाला । जातां उल्लंघुनि हळुहळूं उत्तरेच्या पथाला ॥ वीणावायें भिजतिल तुझ्या बिंदुनीं या भयानें । सिद्धेद्वंवें बघुनि तुजला वाट देतील जाणें ॥ ६० ॥ १. पर्वतश्रेष्ठास. २. याचें कर्म 'मोर. ' मेघदर्शनानें मोरांस आनंद होतो हैं प्रसिद्ध आहे. 3. पडलेलें. ४. फारच सुंदर. ५ ( कानावर ठेवण्याच्या ) कमलास टाकून पार्वती त्या स्कंदाच्या मोराचें गळून पडलेलें सुंदर पीस कानावर ठेविते असा अर्थ. ६. शिवाच्या (मस्तकावरील) चंद्राच्या कोरीचें तेज. ७. कटाक्ष. ८. शर या नांवाचें तृण आहे; त्याचें वन ह्मणजे रान; त्यांत जन्म पावणा-या. हे पुढील पदाचें विशेषण. कार्तिकस्वामीचें जन्म रानांत झालें याविषयी भारतामध्यें चनपर्वोत कथा सांगितलेली आहे. ९. सिद्धांची जोडपी. २८ मेघदूताचें समवृत्त मित्रा मार्गामधिं मग नदी लागते रम्य भारी । वाटे कीर्ती दशपुरनृपाचीच ती देहधारी ॥ त्या राजानें अमित वधिल्या धेनु यज्ञांत मागें ॥ त्यांच्या चर्मांताने निठुनि ती भूतलीं वाहुं लागे ॥ ६१ ॥ या उत्पत्तीवरुनि वरिते नाम चर्मण्वती ते । थोडा खालीं उतरुनि तईं आदरें भेट तीतें ॥ मूलश्लोक. त्वय्यादातुं जलमवनते शाणिो वर्णचौरे । तस्याः सिंधोः पृथुमपितनुं दूरभावात्प्रवाह ॥ प्रेक्षिष्यन्ते गगनगतयो नूनमावर्ज्य दृष्टी । रेकं मुक्तागुणमिव सुवः स्थूलमध्येन्द्रनीलम् ॥ ४६॥ भाषान्तर• प्याया पाणी लव शिल घना कृष्णवर्णा तियेचें । तेव्हां त्याच्यामधिं तव निळें बिंब बिंबेल साचें ॥ ऐशा तीच्या निरखुनि नभांतूनि सिद्ध प्रवाहा आश्चर्यानें ह्मणतिल, 'चमत्कार हो केवढा हा ! ॥ ६२ ॥ भूँदेवीचा विमलतर हाँ हार कीं मौक्तिकांचा । मध्यें ज्याच्या मणि विलसतो थोरला नील साचा ॥ १. दशपूरच्या ( रंतिदेव नांवाच्या ) राजाची. उज्जनीच्या उत्तरेस दुसरा एक देश लागतो, त्याची राजधानी दशपूर शहर असून तें चर्मण्वती ह्मणजे हल्लीं जिला चंचळ ह्मणतात तिच्यावर वसलेलें होतें. त्या शहरालाच हल्लीं धोलपूर ह्मणतात असे दिसतें. २. रंतिदेवानें यज्ञामध्ये गायी वगैरे पशु इतके मारले की त्यांच्या रक्ताची एक नदीच वाहूं लागली; म्हणून या नदीला चर्मण्वती असे नांव पडलें अशी कथा भारतामध्यें द्रोणपर्वीत आली आहे. 3. हे कृष्णवर्णा घना ' असा अन्वय. ४. पृथ्वीरूप स्त्रीचा. ५. प्रवाह. या श्लोकांत पृथ्वीवर स्त्रीची, चर्मण्वतीच्या अतिस्वच्छ प्रवाहावर मोत्यांच्या हाराची व त्या प्रवाहांत पडलेल्या नीलवर्ण मेघप्रतिबिं बावर नील मण्याची फारच मनोहर कल्पना केली आहे. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. मूल श्लोक. तामुत्तीर्य व्रज परिचितलत विभ्रमाणां । चक्ष्मोत्क्षेपादुपरि विलसत्कृष्णशारत्रभाणां ॥ कुंदक्षेपानुगमधुकर श्रीमुषामात्मचिंबं । पात्रीकुर्वन् दशपुरवधूनेत्रकौतूहलानाम् ॥ ४७ ॥ भाषान्तर• मित्रा येते दशपुर पुढें त्यांतल्या रम्य नारी । पाहोनिया तुज करितिल भ्रूविलासास भारी ॥ होती काळे बहुत विमैलारक्तही तत्कटाक्ष । चंचत्कुंदानुग अलिच ते वाटती कीं समँक्ष ॥ ६३ ॥ मूलश्लोक. ब्रह्मावर्त जनपदमथच्छायया गाहमानः । क्षेत्रं क्षत्रप्रधनपिशुनं कौरवं तद् भजेथाः ॥ राजन्यानां सितशरशतैर्यत्र गांडीवधन्वा । धारापातैस्त्वमिव कमलान्यभ्यवर्षन् मुखानि ॥ ४८ ॥ भाषान्तर. ब्रह्मबिर्तामधिं मग पुढे बिंबरूपें शिरावें । तेथोनिया त्वरिताच कुरुंक्षेत्रभूमीस जावें ॥ तीक्ष्णीं बाणीं नरपतिशिरें 'खंडिलीं अर्जुनानें । तेथें, जेवीं अमित कमलें, अंबुदा, तूं जलानें ॥ ६४ ॥ मूलश्लोक. २१ हित्वा हालामभिमतरसां रेवतीलोचनांकां । बंधुप्रीत्या समरविमुखो लांगली याः सिषेवे ॥ १. रंतिदेवाची राजधानी. २. भ्रुकुटीचे चाळे. ३. पांढरे तांबडे. ४.त्या नारींचे कटाक्ष. ५. हलणाऱ्या कुंद फुलाच्या भोंवती घिरट्या घालणारे. ६. भ्रमरच. ७. प्रत्यक्ष. ८. देशाचें नांव आहे. हल्लींच्या ब्रह्मावर्त शहराच्या सभोवतालच्या प्रदेशाचें हें प्राचीन नांव आहे. ९. छायारूपानें. १०. सोनपत पानपत ही गांवें ज्या मैदानांत आहेत त्यास कुरुक्षेत्र हैं प्राचीन नांव होतें. याच ठिकाणी कौरवपांडव यांचा भयंक ग्राम झाला. या गोष्टीला उद्देशूनच खालचे दोन चरण आहेत. ११. तोडलीं. मेघदूताचें समवृत्त कृत्वा तासामभिगममपां सौम्य सारस्वतीना- मन्तःशुद्धस्त्वमपि भविता वर्णमात्रेण कृष्णः ॥ ४९ ॥ भाषान्तर• कांतानेत्रांकित मधु हैली आवडीचें त्यजोनी । बंधुप्रेमें रणविर्मुख, जें प्राशिता होयं रानीं ॥ पी तें सारस्वत सलिल, हो अंतरीं शुद्ध पूर्ण । बाहेरोनी दिसशिल जना मात्र तूं कृष्णवर्ण ! ॥ ६५ ॥ मूलश्लोक. तस्माद् गच्छेरनुकनखलं शैलराजावतीर्णा । जन्होः कन्यां सगरतनयस्वर्ग सोपानपंक्तिं ॥ गौरीवक्त्रभ्रुकुटिरचना या विहस्येव फेनैः । शंभोः केशग्रहणमकरोदिंदुलनोर्मिहस्ता ॥ ५० ॥ भाषान्तर. तेथोनीया कनखँलनगा पाततां तूं पुढारा । दृष्टीलागी निवविल तुझ्या जान्हवीवारिधारा ॥ ती लीलेनें गिरिवँरशिरापासुनीया निवाली । मद्य. १. कान्ता जी रेवती तिच्या नेत्राची प्रतिबिंबें ज्यांत पडली आहेत असें. हैं ' मधु ' या पदाचें विशेषण. २. 3 बलराम. ४. कौरव व पाण्डव यांचें परस्परांशीं चुलतभावांचें नातें असून ते बलराम व कृष्ण यांचे आतेभाऊ होते. शिवाय बलराम व कृष्ण यांचें कौरवांशी व्यायाचें नातें. असून बलराम हा गदायुद्धासंबंधानें दुर्योधनाचा गुरु होता. यामुळे बलरामाच्या मनांत कौरवपांडवांविषयीं बंधुप्रेम वसत होतें. ५. कौरव व पाण्डव यांमधील युद्धाविषयीं पराङ्मुख किंवा उदासीन. कृष्णानें पाण्डवांचा पक्ष स्वीकारला हे पाहून बलरामास वाईट वाटून त्यानें भारतीय युद्धाच्या वेळी कोणत्याही पक्षास न मिळतां तीर्थयात्रा करीत दिवस काढले. या गोष्टीस अनुलक्षून येथें वर्णन आलें आहे. ६. सरस्वती नदीचें. ७. कनखल पर्वताला. ८. भागीरथीच्या पाण्याचा प्रवाह. ९. हिमालयाच्या शिखरापासून. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. तारायातें सगरतैनयां स्वर्गसोपान झाली ॥ ६६ ॥ कोठोनी ही सवत असली बाइ ! राशीस आली । या भावानें भ्रुकुटि चंढवी शैलँकन्या कपाळीं ॥ धिक्कारोनी जणुं बहुत ती फेर्नैहास्यें तयांस । त्या शंभूच्या विधुँसह धरी वीचिहँस्ती जटांस ॥ ६७ ॥ मूलश्लोक. ( तस्याः पातुं सुरगज इव व्योम्नि पश्चार्धलंबी । त्वं चेदच्छस्फटिकविशदं तर्कयेस्तिर्यगंभः ॥ संसर्पन्त्याः सपदि भवतः स्रोतसि च्छाययाऽसौ । स्या दस्थानोपगतयमुनासंगमेवाभिरामा ॥ ५१ ॥ ३१ भाषान्तर. त्या गंगेचें जल सुरगजासारिखें प्यावयास । पूर्वांगतें नमवुनि नभामाजि तूं वांकलास ॥ छाया त्याच्यामधिं तरि तुझी पूर्ण बिंबेल काळी । कीं अस्थांनीं तपनतैनया जान्हवीला मिळाली ! ॥ ६८ ॥ १. सगराच्या मुलांस. सूर्यवंशामध्यें सगर या नांवाचा एक राजा झाला. त्याला साठ हजार पुत्र होते. त्यांस कपिलमुनीनें कांहीं अपराध केल्यावरून जाळून भस्म केले. त्यांचा उद्धार करण्याकरितां सगराच्या वंशांतील भगीरथ नांवाच्या राजानें मोठी तपश्चर्या करून गंगेला मृत्युलोकीं आणिलें व तिच्या योगानें आपल्या पूर्वजांचा उद्धार केला; अशी कथा भागवतांत नवमस्कंधी वर्णन केली आहे. सगरराजाच्या मुलांस स्वर्गास जाण्यास गंगा साधन झाली ह्मणून तिला ' स्वर्गसोपानपंक्ति ' असें ह्नटलें आहे. २. स्वर्गाला जाण्याचा जिना. ३. पार्वती ४. सरूपी हास्यानें. ५. चंद्रासह. ६. लाटारूप तिनेंही हातांनीं. गंगेकडे पार्वतीनें सवतमत्सराने पाहिलें यामुळे तिचा परिहासपूर्वक धिक्कार केला असा चमत्कारिक अर्थ या पद्यांत कवीनें बांधला आहे ! ७ दिग्गजासारखें. ८. शरीराच्या पुढच्या अंगास. ९. भलत्याच किंवा दुसऱ्या ठिकाणीं. गंगा आणि यमुना यांचा प्रयागास झालेला संगमच प्रसिद्ध आहे. हे मेघा, तुझें काळें बिंब भागीरथीच्या शुभ्र प्रवाहांत पडून प्रयागाहून अन्य ठिकाणी झालेल्या गंगायमुनेच्या संगमाची त्यास शोभा येईल असा यक्षाच्या बोलण्याचा भाव. १०. सूर्याची मुलगी, यमुना. ११. गंगेला. ३२ मेघदूताचें समवृत्त मूलश्लोक. आसीनानां सुरभितशिलं नाभिगंधैर्मृगाणां । तस्या एवं प्रभवमचलं प्राप्य गौरं तुवारैः ॥ वक्ष्यस्यध्वश्रमविनयने तस्य शृंगे निषण्णः । शोभां शुभ्रत्रिनयनवृषोत्खातपंकोपमेयाम् ॥ ५२ ॥ भाषान्तर. जो कस्तूरीमृग बसुनिया जाहला गंधवान । तैशी ज्याची तनु हिमवंशें चंद्रिकेच्या समान ॥ ऐसा आहे गिरिवर तया जान्हवीचाच तात । त्यालागोनी बघशिल पुढें आपुल्या तूं पथांत ॥ ६९ ॥ त्याच्या शृंगीं बघुनि तुजला अल्पविश्रांति घेतां । शृंगी पंका हरवृष धरी काय ! वाटेल चित्ता ॥ मूलश्लोक. तं चेद्वायौ सरति सरलस्कंधसंघद्वजन्मा । बाधेतोल्काक्षपितच मरीवालभारो दवाग्निः ॥ अर्हस्येनं शमयितुमलं वारिधारासहस्रै । रापन्नार्तिप्रशमनफलाः संपदोयुत्तमानाम् ॥ ५३ ॥ भाषान्तर• वृक्षस्कंधीं, पवन सुटतां, घर्षणें जन्मुनीया । स्वज्वालांनीं सुभंगैंचमरीकेशही जाळुनीया ॥ देई दावानल जरि तिथें ताप अद्रीश्वराला ॥ धों धों वृष्टी करुनि शमवीं, अंबुदा, तूं तयाला ॥ ७० ॥ १. ज्या हरिणांच्या नाभीत कस्तुरी सांपडते ते हरिण. २. सुगंध. 3. बर्फाच्या योगानें. ४. चांदण्याच्या ५. शिंगाचे ठायीं. ६. चिखलास. ७. शिवाचा बैल. नीलवर्ण असा तूं स्फटिकासारख्या शुभ्र पर्वताच्या शिखरावर बसलास ह्मणजे शिंगांनी कैलासावरील चिखल उडविणाऱ्या शुभ्र नन्दीची भ्रान्ति होईल असा अर्थ. ८. झाडांच्या खांद्यामध्यें. ९. घांसल्यामुळें. १०. वनगाईचे सुंदर केश. ११. वणवा. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ. दुःखार्तांचं शमन करणें दुःख हें मुख्य एक । संपत्तीचें फल समजती आपुल्या थोर लोक ॥ मूलश्लोक. ये संरभोत्पतनरभसाः स्वांगभंगाय तस्मि । न्मुक्ताध्वानं सपदि शरभा लंघयेयुर्भवन्तम् ॥ तान् कुर्वीथास्तुमुलकरकावृष्टिपातावकीर्णा- । न्केवा नस्युः परिभवपदं निष्फलारंभयत्नाः ॥ ५४ ॥ भाषान्तर. त्या शैलीं जे शरभ अपुलें अंग मोडोनि ध्याया । क्रोधावेशें बघतिल तुला आडवे तेथ याया ॥ गारांनीं तैं सडकुनि करी त्रस्त त्यो एकवार । कार्या निष्कारण करिति जे ते न कीं भूमिभार ? ॥ ७१ ॥ मूलश्लोक. तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः । शश्वत्सिद्धैरुपचितबलिं भक्तिनत्रः परीयाः ॥ यस्मिन् दृष्टे करणविगमादूर्ध्वमुद्धृतपापाः । संकल्पन्ते स्थिरगणपदमाप्तये श्रद्दधानाः ॥ ५५ ॥ भाषान्तर• पाषाणांच्यावर उमटलीं पाउलें श्रीशिवाचीं । सिद्धांनीं जीं सतत असतीं पूजिलेलीं हि साचीं ॥ वंदीं त्यांतें फिरुनि भ॑वतीं; तीं अवा जाळितात । भक्तालागीं परंपद तँनु त्यागितां वोपितात ॥ ७२ ॥ याचें व १. हा एक आठ पायांचा वनपशु आहे. हत्तीचें स्वभावतःच वैर आहे. नीलवर्ण मेघ पाहून गजाच्या भ्रान्तीनें शरभ त्याच्यावर हल्ला करण्यास तयार होतीले अशी कल्पना कवनें येथें केली आहे. २. यावयास. ३. ' भंवतीं फिरुनि ( प्रदक्षिणा करून ) त्यांतें (शिवाच्या पावलांतें ) वंदी' असा अन्वय. प्रदक्षिणा हा शब्द मन्दाकान्ता वृत्तांत बसत नाहीं लणून तो अर्थ दुसऱ्या रीतीनें कसा तरी आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. ४. मोक्ष ५. देह सोढल्यावर, मृत्यूनंतर. ६. देतात. नेघदूताचें समवृत्त मूलश्लोक. शब्दायते मधुरमनिलैः कीचकाः पूर्यमाणाः । संसक्ताभिस्त्रिपुरविजयो गीयते किन्नरीभिः ॥ निदस्ते मुरज इव चेत् कंदरेषु ध्वनिः स्या- । त्संगीतार्थो ननु पशुपतेस्तत्र भावी समग्रः ॥ ५६ ॥ ● भाषान्तर. वेळू वारा पिउनि करिती फार रम्य स्वनाला । त्याच्या संगें त्रिपुरविजया गाति गंधैवबाला ॥ मोठ्या नादा करिशिल जरी तूं मृदंगौसमान । तेथें, शंभुस्तुति तरि यथासांग होईल जाण ॥ ७३ ॥ मूलश्लोक. मालेयाद्रेरुपतटमतिक्रम्य तांस्तान् विशेषा- । हंसदारं भृगुपतियशोवर्त्म यत्काचरधं ॥ तेनोदीचीं दिशमनुसरेस्तिर्यगायामशोभी । श्यामः पादो बलिनियमनाभ्युद्यतस्येव विष्णोः ॥ ५७ ॥ भाषान्तर. ऐसे शैलाजवळिल चमत्कार नाना बघावे । तेथोनीया मग निघुनिया क्रौंचशैलास जावें ॥ बाणांनीं या विवँर अपुल्या पाडिलें भार्गवानें । झाला हंसा सहज इकडे यावया मार्ग त्यानें ॥ ७४ ॥ १. त्रिपुरासुरावर (शिवानें ) मिळविलेल्या जयास. २. गंधर्वाच्या स्त्रिया. ३ मृदंगासारख्या हें' नादा' याचें विशेषण ४. सांगोपांग. गंधर्वीच्या स्त्रिया शिवयश गायन करीत आहेत, वेणुस्वन त्यांच्या जोडीला सुरू आहे, फक्त मृदंगाचीच उणीव आहे ती आपल्या गंभीर ध्वनीनें भरून काढ; ह्मणजे शिवस्तुतीची सगळी अंगे पुरीं होतील असा यक्षाच्या ह्मणण्याचा अर्थ आहे. ५. पर्वताचें नांव. ६. छिद्र; परशुरामानें धनुर्विद्या आपणांस साधली किंवा नाहीं हैं पाहण्याकरितां क्रौंचपर्वतावर बाण सोडले. ते इतके की त्यांच्या योगानें त्या पर्वतास एक मोठें छिद्र पडलें. त्यांतून इकडे मानससरोवरांतील हंस येतात असे म्हणतात व म्हणूनच त्यास हंसद्वार असें नांव पडले असावें. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेघ हंसैद्वारांतुनि वरि यया उत्तरेलागि जाया । लागावें तूं त्वरितगतिनें यापुढें मेवराया ॥ जातां जातां दिसशिल तईं वांकुडा भव्य तेवीं । श्रीविष्णूचा बलिनियेमनीं श्याम तो पाढ़ जेवीं ॥ ७५ ॥ मूलश्लोक. गत्वोचोर्ध्वं दशमुखभुजोच्छ्रासितप्रस्थसंधेः । कैलासस्य त्रिदशवनितादर्पणस्यातिथिः स्याः ॥ शृंगोच्छ्रायैः कुमुदविशंदेर्यो वितत्य स्थितः खं । राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यंबकस्याट्टहासः ॥ ५८ ॥ भाषान्तर. त्यांतोनीया निघुनि वरतीं उंच जातां नभांत । लागे मार्गामधिं जलधरा शैल कैलास कांत ॥ त्याचे सांधे करि खिळखिळे रावण स्वीयहस्तीं । आदेशीच्या सम सुरवधूही जया मानिताती ॥ ७६ ॥ तो शृंगांहीं कुमर्दंविशदीं व्यापितां अंबरास । वाटे राहे जमुनिच उभा शंभुचा अट्टहास ! ॥ १. 3. . आतां निर्दिष्ट केलेल्या विवरांतून. २. बलिदैत्याला पाताळी घातलें त्या वेळीं. वामनावतारीं विष्णूनें दोन पावलांनी स्वर्ग आणि मृत्यू हे दोन लोक व्यापून टाकिले व तिसऱ्या पावलास जागा नसल्यामुळे तें लांचवून बळीच्या डोक्यावर ठेवून त्यास पाताळांत घातले अशी कथा आहे. मेघाच्या काळ्या रंगावरून व लांबट शरीरावरून त्यास बलिनियमनाच्या वेळच्या विष्णुपादाची उपमा दिली आहे. सुंदर. ४. रावणानें आपल्या सामर्थ्याने एका काली कैलासपर्वत उचलण्याचा प्रयत्न केला होता असें पुराणांतून वर्णन आढळतें. ५. कैलासावर नेहमी बर्फ असल्यामुळे तो शुभ्र व चकचकीत दिसतो यास्तव त्यास देवांगनांच्या आरशाची उपमा दिली आहे. ६. चंद्रविकासी कमलांप्रमाणें शुभ्र अशा. हे 'शृंगांहीं' याचें विशेपण. ७. शिवाचें हास्य. या ठिकाणी कैलासावर शंकराच्या हास्याची कल्पना केली आहे. कारण कैलास हिमाच्छादित असल्यामुळे शुभ्र असतो व हास्याचा रंग शुभ्र आहे असे मानण्याचा कवींचा संप्रदाय आहे. मेघदूताचें समवृत्त मूलश्लोक. उत्पश्यामि त्वयि तटगते स्निग्धभिन्नांजनाभे । सद्यः कृत्तद्विरददशनच्छेदगौरस्य तस्य ॥ शोभामद्रेस्तिमितनयनप्रेक्षणीयां भवित्री- । मंसन्यस्ते सति हलभृतो मेचके वाससीव ॥ ५९ ॥ भाषान्तर. देह स्निग्धांजनसम तुझा श्यामरंगें विराजे । त्याला ताजा द्विरददैशनच्छेद पाहोनि लाजे ॥ त्वत्संयोगें तैटिं, रुचिर तो तेथ वाटेल शैल । जाणों आला हलधर निळें पांघरोनी स्वचैल ! ॥ ७७ ॥ मूलश्लोक. हित्वा तस्मिन् भुजगवलयं शंभुना दत्तहस्ता । क्रीडाशैले यदि च विचरेत्पादचारेण गौरी ॥ भंगीभक्त्या विरचितवपुः स्तंभितांतर्जलौघः । सोपानत्वं कुरु मणितटारोहणायाग्रयायी ॥ ६० ॥ भाषान्तर: टाकोनीया भुजगवलया शंभु दे हस्त जसिं । ऐशा तेथें बघाशल जरी चालतां पार्वतीस ॥ क्रीडाँशैलीं तरि मणितटों जावया त्यास मेघा । सोपानाच्यासम तनु करी थांबवोनी जलौघा ॥ ७८ ॥ 93, १. तुळतुळीत काजळासारखा. २. काळ्या रंगानें. 3. हत्तीच्या दांताचा तुकडा. ४. तुझा संयोग झाल्यामुळे; तूं बसल्यामुळे. ५. तटावर. ६. बलराम. ७. आपलें वस्त्र. या श्लोकांत मेघयुक्त कैलासपर्वतावर नीलवस्त्र परिधान केलेल्या बलरामाची कल्पना केली आहे. बलरामाचा वर्ण गौर असून तो कृष्णवस्त्र परिधान करीत असे. ८. सर्परूप कंकणास शिव सर्पाचीं भूषणें घालतो हैं प्रसिद्ध आहे. पार्वतीला भीति वाटूं नये म्हणून शंकरानें सर्पवलयाचा त्याग केला असा भावार्थ. ९. ज्या पार्वतीस. १०. ज्या कैलासावरील क्रीडापर्वतावर ११. इंद्रनील मण्यांनी खचिले ल्या शिखरावर. १२. जिन्यासारखी. १३. आपल्या उदरांतील पा ण्याचा ओघ थांबवून. मराठी भाषान्तर-पूर्वमेध. मूलश्लोक. वलयकुलिशोद्बहनोद्गीर्णतोयं । तत्रावश्यं नेष्यन्ति त्वां सुरयुवतयो यंत्रधारागृहत्वं ॥ ताभ्यो मोक्षस्तव यदि सखे धर्मलब्धस्य नस्या- । क्रीडालोलाः श्रवणपरुपैर्गजिते भषयेस्ताः ॥ ६१ ॥ भाषान्तर. प्राप्त ग्रीष्मी म्हणवुनि तईं मत्तगीर्वाणनारी । क्रीडॉरंगी करितिल तुझे वाटते हाल भारी ॥ भूपारत्नीं तनुस तुझिंया अंबुढ़ा टोंचितील । कारंजाचें घराच करुनी तीस तैं टाकितील ॥ ७९ ॥ केली नाहीं त्वरित सुटका या प्रसंगी तयांनीं । टाकी त्यांना भिववुनि तरी भीतिदा गर्जनांनी ॥ मूलश्लोक. 1 हेमांभोजप्रसविसलिलं मानसस्याददानः । कुर्वन् कामं क्षणमुखपटमीतिमैरावतस्य ॥ 'धुन्वन् कल्पद्रुमकिसलयान्यंशुकानीव वातै- । र्नानाचेष्टैर्जलद ललितैर्निर्विशेस्तं नगेन्द्रम् ॥ ६२ ॥ भाषान्तर. स्वर्णांभोजें उगवति जयामाजि त्या मॉनसाचें । वारि प्राशीं, मुखर्वसनही होई ऐरावंताचें ॥ १ . ' ग्रीष्मी प्राप्त ( झालास ) म्हणवुनि ' असा अन्वय; उष्ण कालामध्यें सांपडलास किंवा हाती लागलास म्हणून असा अर्थ. २.. तारुण्याच्या धुंदीमध्ये असलेल्या देवांगना. 3. खेळाच्या रंगांत. ४. डागिन्यावर खचिलेल्या रत्नांच्या बारीक टोकांनीं किंवा अणकुचींनी. मेघाला असें टोंचण्याचें कारण त्यांतून कारंजासारखे पा ण्याचे फंवारे निघून त्यांनी उन्हाळ्याचा ताप दूर भयंकर. ६. सुवर्णकमलें. ७. मानससरोवराचें. ८ व्हावा हे होय. ५. तोंडावरील पडदा. पाऊस पडत असतां हत्तीचें तोंड भिजून त्यास त्रास होऊं नये म्हणून त्यावर पडदा टाकण्याची चाल आहे तिला अनुलक्षून हें वर्णन आहे. ९. इंद्राच्या हत्तीचें. ४ मेघदूताचें समवृत्त तेवीं कल्पद्रुम॑किसलयां हालबीं मन्दवातें । तेथें लीला करुनि असल्या तोषवीं मानसातं ॥ ८० ॥ मूलश्लोक. तस्योत्संगे प्रणयिन इव स्वस्तगंगादुकूलां । न त्वं दृष्ट्वा न पुनरलकां ज्ञास्यसे कामचारिन् ॥ या वः काले वहति सलिलोद्गारमुच्चैर्विमाना । मुक्ताजालग्रथितमलकं कामिनीबाभ्रवृन्दम् ॥ ६३ भाषान्तर. मेघा जेवीं चतुरतरुणी आपुल्या वल्लभाच्या । उत्सँगीं, जी बहुत विलैसे तेविं अद्रीश्वराच्या ॥ गेलें गंगौवसनहि जिचें शुभ्र खालीं गळोनी । पाहें ऐशी दुरुनि अलका आपुल्या लोचनांनीं ॥ ८१ ॥ तीमाझारीं रुचिर भवनें शोभतीं, हे दयाळा, । गेलीं त्यांचीं सहज शिखरें भेदुनी अन्तराळा ॥ वर्षाकालीं शिरिं धरिर्तसे वर्षती मेघमाला । मुक्तांजालग्रथित युवती जेविं, मेघा, कचांला ॥ ८२ ॥ १. कल्पवृक्षाच्या पालवीस २ तरुणीपक्षी अंकावर; अलकापक्षी कटिप्रदेशावर. ३. या क्रियेस वरच्या चरणांतील 'तरुणी' व या चरणांतील 'जी ' असे कर्ते आहेत. ४. या पदाचा संबंध ' उत्संगी ' या पदाकडे. ५. गंगाप्रवाहरूप वस्त्र. ६. याला 'अलका' हा कर्ता अध्याहृत आहे. ७. वर्षणारी. ८. हें (धारण करिते ) या क्रियापदाचें कर्म. ९. मोत्यांच्या जाळीनें गुंफलेलें. हें 'कचांला' याचें विशेषण. पद 'धरितसे ' उत्तरमेघ. मूलश्लोक. विद्युत्वंतं ललितवनिताः सेन्द्रचापं सचित्राः । संगीताय महतमुरजाः स्निग्धगंभीरघोषम् ॥ अंतस्तोयं मणिमयभुवस्तुंगमभ्रंलिहाग्राः । प्रासादास्तां तुलयितुमलं यत्र तैस्तैर्विशेषैः ॥ १ ॥ भाषान्तर. 10 मोठीं मोठीं सुभग नैवही मंदिरं ज्यो पुरीचीं । सौंदर्यानें तुजसम मला वाटतीं जाण साचीं ॥ मेघा, राहे जवळिं तुझिया वीज ती फार काँन्त । क्रीडारंगीं ललित वनिता दंग होती तैयांत ॥ १ ॥ शोभा येते परम तुजला इन्द्रचापच्छटांनीं । चित्रांनीं तीं विविध अपुल्या फार जातीं खुलोनी ॥ कर्णा लागे ध्वनि बहु तुझा गोड गंभीर साचा । गाना संगें ध्वनि मृदु तिथें तो मृदंगादिकांचा ॥ २ ॥ आहे पाहें तव जंलमयी आकृति श्याँमकान्ति । तद्भूमीही मणिमय तुझी श्याम शोभा बरीती ॥ लीलेनें तूं विहरशि सख्या सर्वदा अंबरांत । त्यांचींही तीं रुचिर शिखरें अंबरा चुंबितात ॥ ३ ॥ मूलश्लोक. हस्ते लीलाकमलमलके बालकुन्दानुविद्धम् । नीता लोध्रप्रसवरजसा पाण्डुतामानने श्रीः ॥ चूडापाशे नवकुरबकं चारु कर्णे शिरीषं । सीमन्ते च त्वदुपगमजं यत्र नीपं वधूनाम् ॥ २ ॥ १. नवीन. २. ज्या (अलका ) नगरीचीं. ३. सुन्दर. ४. सुन्दर ७. स्त्रिया. ५. त्या मंदिरांत. ६. इन्द्राच्या धनुष्याच्या किरणांनीं. मन्दिरें. ८. मंदिरांत. ९. पाण्याची. १०. काळ्या रंगाची. ११. त्या मंदिरांच्या भूमी. १२. आकाशांत. १३. मंदिराचीं. या श्लोकांत अलकामंदिरांचें व मेघाचें सादृश्य वर्णिलें आहे. मेघदूताचें समवृत्त, भाषान्तर. जेथें हातीं धरिति युवती रम्य लीलारविन्दें । कुन्दाच्याही बसविति कळ्या कुंतलांत प्रमोदें ॥ नामी नामी कुरबर्केसुमें खोंविती वेणिमाजी । तेवीं कर्णावरति धरिती त्या शिरीपेंहि ताजीं ॥ ४ ॥ भांगामध्यें बसविति नवीं नीपपुष्पें, जयाला । येतो मोठा बहर जलदा, लागतां पावसाळा ॥ तेवीं लोध्रस्थित उडतसे वीयुसंगें पराग । तो लागोनी वदनिं विलसे त्यांचिया पीण्डुराग ॥ ५ ॥ मूलश्लोक. ( प्रक्षिप्त ) यत्रोन्मत्तभ्रमरमुखराः पादपा नित्यपुष्पा । हंसश्रेणीरचितरशना नित्यपद्मा नलिन्यः ॥ केकोत्कंठा भवति शिखिनो नित्यभास्वत्कलापाः । नित्यज्योत्स्नाः प्रतिहततमोवृत्तिरम्याः प्रदोषाः ॥ अ ॥ भाषान्तर ( अ ) ॥ झाडें वेली फुलति, वरितीं सर्वदा ही फलांतें । त्यांच्या ठायीं मधुप करिती मंजु गुंजारवातें ॥ तेवीं मेघा सतत 'नैलिनी पंकजांहीं विराजे । कौंचीस्थानीं सुविमल तिच्या हंसमालाहि साजे ॥ प्रसादायीं, नवजलधरा, हर्ष पावोनि थोर । टाकोनीयां हळु हळु पढ़ें नाचती नित्य मोर ॥ नानारंगीं बहु विलसती रम्य त्यांचे पिसारे । रात्रीं नित्य प्रकटुाने शशी शोभवी प्रान्त सारे ॥ २ ॥ १. ज्या अलकेंत. २. तरुण स्त्रिया. ३. लीलाकमलें. ४. केशांत. ५. कुरबकाचीं फुलें. ६. शिरीपाची फुलें. ७. कळंचाची किंवा अशोकाचीं फुलें. ८. लोध्रांच्या फुलांतील. ९. वायूच्या बरोबर. १०. पाण्डुरवर्ण. ११. भ्रमर. १२ मंजुळ १३. कमललता. १४. कंचरपट्याच्या ठिकाणीं. १५. अतिशुभ्र. १६. वाड्यांच्या गच्यांवरून. १७. भोंवतालचे प्रदेश. मराठी भाषान्तर उत्तरमेघ. मूलश्लोक ( प्रक्षिप्त ) आनंदोत्थं नयनसलिलं यत्र नान्यैर्निमित्तै- । नीन्यस्तापः कुसुमशरजादिष्टसंयोगसाध्यात् लाप्यन्यस्मात्मणयकलहाद्विप्रयोगोपपत्ति- । वित्तेशानां नच खलु वयो यौवनादन्यदस्ति ॥ च ॥ ॥ भाषान्तर. (ब) जेथें हर्षाविण न नयनां ठाउका बाष्पयोग । ठावा कामज्वर न दुसरा वारि ज्या इष्टभोग ॥ दुःखा हेतू प्रैणयकलहावांचुनी अन्य नाहीं । यक्षांनाही वय न दुसरें यौवनावीण पाहीं ॥ ३ ॥ मूलश्लोक. यस्यां यक्षाः सितमणिमयान्येत्य हम्थंस्थलानि । ज्योतिच्छाया कुसुमरचितान्युत्तम स्त्रीसहायाः ॥ आसेवन्ते मधु रतिफलं कल्पवृक्षप्रसूतं । त्वगंभीरध्वनिषु शनकैः पुष्करेष्वाहतेषु ॥ ३ ॥ भाषान्तर. होतो मोठे मुँरज झडुनी नाद गंभीर ज्यांत । ताराबिंबें पडुनि कुसुमांसारिखीं शोभतात ॥ यक्ष प्रेमें मैणिमय अशा मैंन्दिराग्रीं पितात । कान्तांसंगें 'रैतिफल, जिथें", कल्पवृक्षप्रसूत ॥ ६ ॥ मूलश्लोक. मन्दाकिन्याः सलिलशिशिरैः सेव्यमाना मरुद्भि- मैदाराणामनुतटरुहां छायया वारितोष्णाः ॥ ४१ १. अश्रु येणें. २. मदनसंताप 3. इष्ट स्त्रीचा उपभोग. 'ज्या ( कामज्वराला ) इष्टभोग वारी ( दूर करी ) ' असा अन्वय. विरहरूप दुःखाला. ५. लाडझगड्याशिवाय. ६. मृदंग. ७. ज्या मंदिरशिखरांचे ठायीं. ८. नक्षत्रांची प्रतिबिंबें. ९. रत्ननिर्मित. १०. वाड्यांच्या गच्च्यांवरून. ११. मद्यविशेष. १२. ज्या अलकेंत. १३. कल्पवृक्षापासून काढलेलें. मेघदूताचें समवृत्त अन्वेष्टव्यैः कनकसिकतामुष्टिनिक्षेपगूढैः । संक्रीडन्ते मणिभिरमरमार्थिता यत्र कन्याः ॥ ४ ॥ भाषान्तर. गंगातीरीं सुरतरुतळीं वाहतां थंड वारे । कन्या देवार्थित विहरती जेथं नानाप्रकारें ॥ कोणी कोणी लिकबिति करीं स्वर्णवाळूंत रत्नें । कोणी कोणी मग चहुंकडे शोधिती त्यांस यत्नें ॥ ७ ॥ मूलश्लोक. नीवीबंधोच्छ्रसितशिथिलं यत्र बाधराणां । क्षौमं रागादनिभृत करेष्वाक्षिपत्सु प्रियेषु ॥ अर्चिस्तुंगानभिमुखमपि प्राप्य रत्नप्रदीपान् । हीमुढानां भवति विफलप्रेरणा चूर्णमुष्टिः ॥ ५ ॥ भाषान्तर. झालेलें जें सुटुनि निरिची गांठ थोडें ढिलं तें । वस्त्र, प्रेमें प्रियतम जवें ओढितौं स्वीयर्हस्तें ॥ लाजोनीया भरभर मुठी फेकिती कुंकुँमाच्या । मुर्धौ नारी, जिथं, विझविण्या रत्नदीपांस साच्या ! ॥८॥ मूलश्लोक. नेत्रा नीताः सततगतिना यद्विमानाग्रभूमी । रालेख्यानां नवजलकणै दर्दोषमुत्पाद्य सद्यः ॥ शंकास्पृष्टा इव जलमुचस्त्वादृशो जालमार्गे- । धूंमोद्गारानुक्कृतिनिपुणा जर्जरा निष्पतन्ति ॥ ६ ॥ अप्रौढ, १. हैं ' कन्या ' याचें विशेषण. देवांनी ज्यांचा अभिलाप केला आहे अशा. २. ज्या अलकेंत. ३. जे वस्त्र. ४. वेगानें, ५. ओढीत असतां. ६. आपल्या हातानें. ७. गुलाल वगैरेच्या. अल्लड. ९. ज्या अलकेंत. १०. रत्नरूप दीपांस. रत्नदीप सामान्य दिव्यासारखे मालवितां येत नाहींत. असें असून या पुरींतील स्त्रिया आपल्या प्रियांनी वस्त्र ओढलें असतां लज्जावश होऊन रत्नदीप विझविण्याकरितां त्यांवर गुलालाच्या मुठी उधळतात ! मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघभाषान्तर. यत्सौधायीं तुजसम निळे मेघ बारा सहाय । घेवोनीया जमुनि करिती तेथ चित्रां अपाय ॥ १ वर्षोनीया; मग जणुं भये॑ ते धुराच्या मिषानें । बाहेरी, गा, पडति खिडक्यांतोनि चोरांप्रमाणें ! ॥ ९ ॥ मूलभोक. यत्र स्त्रीणां प्रियतमभुजालिङ्गनोच्छ्रासिताना । मङ्गग्लानिं सुरतजनितां तन्तुजालावलंबाः ॥ त्वत्संरोधापगनविशदैश्चन्द्रपादैनिशीथे । व्यालुम्पन्ति स्फुटजललवस्यन्दिनश्चन्द्रकान्ताः ॥ ७ ॥ भाषान्तर• क्रीडारंगीं, जिथ, पतिचिया गाढ आलिंगनांनीं । अंगीं आला बहुत थकवा दूर व्हावा ह्मणोनी ॥ कंठीं माला वरिति युवती, ज्यांतले चन्द्रकांत । शीतांशूंच्या विमलेकिरणीं आई होती नितांत ॥ १० ॥ मूलश्लोक. अक्षय्यान्तर्भवननिधयः प्रत्यहं रक्तकंठै-- । रुद्रायद्भिर्धनपतियशः किन्नरैर्यत्र सार्धम् ॥ वैभ्राजाख्यं विबुधवनितावारमुख्यासहाया । बद्धालापा बहिरुपवनं कामिनो निर्विशन्ति ॥ ८ ॥ भाषान्तर. गाँती यक्ष-स्तुतिपर पढ़ें मंजु गंधर्व, त्यांचे । मेळे तैसे मिळवुनि मदोन्मत्तदेवांगनांचे ॥ १. ज्या अलकेच्या वाड्यांच्या वरील भागांवर. २. भामटे लोक कोणी तरी साथीदार गांठून कांहीं तरी उचलून नेण्याकरितां एकाद्या घरांत नकळत शिरतात आणि कार्यभाग झाला ह्मणजे चोरून लपून घराबाहेर पडतात हा लौकिक अर्थ कर्वानें मेघासंबंधानें या श्लोकांत चमत्कारिक रीतीनें सुचविला आहे! 3. चन्द्रकांत मणी. ४. चंद्राच्या. ५. स्वच्छ चांदण्यानें. ६. अतिशय ७. याचा कर्ता ' ' (जे) गंधर्व '. ८. सुस्वर. ९. याचा संबंध 'मेळे' या पदाशीं. मेघदूताचें समवृत्त जैथें कामी नवनिधिधनी गोड गोष्टी करीत । वैभ्राजाख्यीं बहिरुपवनीं प्रीतिनें क्रीडतात ॥ ३१ ॥ मूलश्लोक. गत्युत्कंपादलकपतितैर्यत्र मन्दारपुष्पैः । पत्रच्छेदैः कनककमलैः कर्णविभ्रंशिभिश्च ॥ मुक्ता जालैः स्तनपरिसरच्छिन्नसूत्रैश्च हारै- नैशो मार्गः सवितुरुदये सूच्यते कामिनीनाम् ॥ ९ ॥ भाषान्तर. ठायीं ठायीं दयितैभवनां चोरुनी संभ्रमानें । जातां बेण्यांमधुनि पईंलीं कल्पवृक्षप्रसूनें ॥ कर्णप्राँन्तावरुनि ढळली अंबुजें स्वर्णवर्णे ॥ लागोनीया पवन, गळलीं, पत्रापल्लीसुपर्णे ॥ १२ ॥ मुक्ताजालें, स्तनपरिचयें तेविं भंगोनि हार । कोठें कोठें बहु बिर्खुरलीं मौक्तिकें दिव्य फार ॥ प्रातःकालीं सुचवितिल हीं सर्व चिन्हें मनाला । कीं रात्रीचा तिथुनि तरुणीगुप्तसंचार झाला ॥ १३ ॥ मूलश्लोक. मत्वा देवं धनपतिसखं यत्र साक्षादूसंतं । मायश्चापं न वहति भयान्मन्मथः षट्पदज्यम् ॥ सम्रभंगम हितनयनैः कामिलक्ष्येष्वमोघै। स्तस्यारंभश्चतुरवनिताविभ्रमैरेव सिद्धः ॥ १० ॥ त्यांची १. ज्या अलकेंत. २. शंख पद्म वगैरे नऊ निधींचे मालक. ३. वैभ्राज नांवाच्या. ४. बाहेरच्या बागेंत. ५. प्रियाच्या घरांप्रत. ६. हीं भूतभूतकालवाचक विशेषणे आहेत. विशेष्य त्यांच्या पुढील पदें होत. ७. कानावरून. ८. कमळें. ९. सोन्याच्या रंगाचीं. १०. पत्रपल्लीनांवाच्या लतेची सुंदर पानें. ११. मोत्यांचीं जाळीं. १२. स्तनांशी घर्पण झाल्यामुळे. १३. तरुण स्त्रियांचें गुप्तरीतीनें फिरणें. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेव. 20 भाषान्तर. राहे साक्षात् धनपतिसखा भीतिनें या जियत । मेघा, नाहीं मंदन बहुधा चाप हातांत घेत ॥ तैत्कार्यातें परि उरकिंतो भामिनींचा विलास । भ्रूभंगानें अचुक करुनी ठार कामीजनास ! ॥ १४ ॥ मूलश्लोक- वासश्चित्रं मधु नयनयो विभ्रमादेशदक्षं । पुष्पोद्भेदं सह किलसयै भूषणानां बिकल्पान् ॥ लाक्षारागं चरणकमलन्यासयोग्यं च यस्या- मेकः सूते सकलमबलामण्डनं कल्पवृक्षः ॥ ११ ॥ भाषान्तर. पुष्पें ताजीं, विमल बसनें, तांबडेलाल पीले । मुँक्तामाला, मधु शिकवि जें लोचनांलागि चाळे ॥ नाना रत्नें, सुबक अळिता, कंकणें कांचनाचीं । लेणीं कल्पद्रुम, जिथ, वितो एकटा हीं स्त्रियांचीं ! ॥ १५॥ मूल लोक. तत्रागारं धनपतिगृहादुत्तरेणास्मदीयं । दूराल्लक्ष्यं सुरपतिधनुश्वारुणा तोरणेन ॥ यस्योपान्ते कृतकतनयः कान्तया वर्धितो मे । हस्तप्राप्य स्तबकनमितो बालमन्दारवृक्षः ॥ १२ ॥ भाषान्तर. `तीमीझारीं रुचिर विलसे गेह यक्षेश्वराचें । तेथोनीया भवन अमुचें उत्तरेलागि साचें ॥ १. प्रत्यक्ष. २. शंकर. 3. 'या भीतिनें' असा अन्वय ४. ज्या अलकेंत. ५. मदनाच्या कार्याला. ६. हा शब्द यमकाकरितां अनेकवचनीं योजला आहे. ७. मोत्यांच्या माळा. ८. 'जें लोचनांलागि चाळे शिकवि (तें) मधु ' असा अन्वय. ९. ज्या अलकेंत. १०. देतो. प्रसवतो. ११. या पदाचा संबंध 'लेणी' या पदाकडे. १२. त्या अलकेमध्यें. मेघदूताचें समवृत्त नानारंगीं बहुत चमके इन्द्रचापाप्रमाणें । दृष्टीला तें दुरुनि पडतें, ऐशँया तोरणानं ॥ १६ ॥ त्याच्या बागेमधिं विलसतो बाल मन्दार जाणें । पुत्रप्रेमें निशिदिनिं तया पाळिलेसे प्रियेनें ॥ येवोनी तो बहर इतुका वांकतो कीं तयाचे । हातीं येती सहज अगदीं गुच्छ नामी फुलांचे ! ॥ १७ ॥ मूलश्लोक. वापी चास्मिन् मरकतशिलाबद्धसोपानमार्गा। हैमैश्छन्ना विकचकमलैः स्निग्धवैदूर्यनाः ॥ यस्यास्तांये कृतवसतयो मानसं संनिकृष्टं । बाध्यास्यंति व्यपगतशुचस्त्वामपि प्रेक्ष्य हंसाः ॥ १३ ॥ भाषान्तर. जीलागोनी मरकंतशिलारम्यसोपान साजे । ऐशी तेथें कनककमैलीं युक्त वीपी विराजे ॥ वारीमध्यं विहरति तिच्या हर्षुनी ग़जहंस । वर्षाकाळींहि न मनिं कधीं आणिती मानसास ॥ १८ ॥ मूलश्लोक. तस्यास्तीरे रचितशिखरः पेशलैरिन्द्रनीलैः । क्रीडाशैलः कनककदलीवेष्टनप्रेक्षणीयः ॥ मद्गेहिन्याः प्रिय इति सखे चेतसा कातरेण । प्रेक्ष्योप.तस्फुरिततडितं त्वां तमेव स्मरामि ॥ १४ ॥ १. 'नानारंगी इन्द्रचापाप्रमाणें बहुत चमके ऐशिया तोरणानें तें दुरुनि दृष्टीला पडतें' असा अन्वय. २. लहान कल्पवृक्ष. ३. ज्या पुष्करणीला. ४. पाचेच्या दगडांच्या सुंदर पायऱ्या. ५. सुवर्ण कमलांनी, ६. पुष्करणी. जी लांबट किंवा वाटोळी असून जिला आंत उतरण्याकरितां पायऱ्या असतात व जिचें पाणी फार खोल नसतें अशा विहिरीला वापी ह्मणतात. ७. मानस सरोवराला. चर्षाकालीं राजहंस मानस सरोवराकडे जातात अशी प्रसिद्धि आहे. 2 मराठी भाषान्तर - उत्तरमेघ. भाषान्तर• राहे क्रीडागिरि, वरि तया वापिच्या, एक पाहीं । त्याचें आहे शिखर रचिलें रम्य नीला मण्यांहीं ॥ मोठ्या मोठ्या कनकैकदली शोभती त्यासभोंतीं । तच्छोभा ती ह्मणुनि सुभगा दृष्टिला तुष्टि देती ॥ १९ ॥ वियूँयुक्ता बघुनि तुजला तोच चित्तांत येतो । आहे कौन्ताप्रिय ह्मणुनिया हर्षखेदोंस देतो ॥ मूलश्लोक. रक्ताशोकश्वलकिसलयः केसरश्वात्रकांतः । प्रत्यासन्नौ कुरबकवृतेर्माधवीमण्डपस्य ॥ एक: संख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी । कांक्षत्यन्यो वदनमदिरां दोहदछद्मनास्याः ॥ १५ ॥ भाषान्तर• मध्यें नामी गृह विलसतें मालतीच्या लतांचे । त्याच्या भोंती कुर्रबकतरु लागले अल्प साचे ॥ त्या कुंजीच्या जवळिंच तरू दोन आहेत एक । त्यांतोनीया बकुल, दुसरा तांबडा तो अशोक ॥ २० ॥ मत्कांतेची वदने॑मदिरा इच्छितो एकै फार । तैसे तीचे मजसम दुजा वौमैपादप्रहार ! ॥ 3 १. क्रीडापर्वत, २. निळ्या; इंद्रनीलाच्या. ३. सोनकेळी. ४. विजेसह असणाऱ्या. ५. क्रीडागिरि 'तोच चित्तांत येतो' ह्मणजे त्याचीच आठवण होते. ६. बायकोचा आवडता. ७. कान्तेच्या आ वडीची वस्तु दिसली ह्मणून हर्ष व तिच्या ( कांतेच्या ) विरहाची आठवण तिनें ( त्या वस्तूनें ) करून दिली ह्मणून खेद. ८. कुरबकाचीं झाडें. चिपळूणकर यांनी त्यांच्या भाषांतरांत याचें ' गुलाब' या शब्दानें भाषान्तर केलें आहे. गुलाब मूळचा आपल्या देशांतला नाहीं. ९. लतामंडपाच्या. १०. तोंडांतील मद्य. ११. बकुल. बकु लावर मानिनी स्त्रियांनी मद्याच्या गुळण्या टाकल्या ह्मणजे त्याला फुलें येतात असें कवि मानितात. १२. डाव्या पायानें ताडन. तरुणींनीं अशोकाला डाव्या पायानें प्रहार केले ह्मणजे तो फुलतो अशी प्रसिद्धि आहे. मेघदूताचें समवृत्त मूलश्लोक. तन्मध्येच स्फटिक फलका कांचनी वासयष्टिः । मूले बद्धा मणिभिरनतिप्रौढवंशप्रकाशैः ॥ तालैः सिंजदूलय सुभगैर्नर्तितः कांतया मे । यामध्यास्ते दिवसविगमे नीलकण्ठः सुहृद्वः ॥ १६ ॥ भाषान्तर. सोन्याची त्यांमधिं, जलधरा, वासयष्टी विराजे । खालीं तीच्या स्फटिक, भंवतीं पांचपंक्तीहि साजे सायंकाळीं तिजवरि बसे आमुचा नित्य मोर । ज्याला होतो निरखुनि तुह्मां अंतरीं हर्ष थोर ॥ २१ ॥ होई मंजुध्वनि हलुनिया कंकणें ज्यांसमेत । ऐशा तालीं शिकवि दयिता नृत्य त्यालागि तेथ ॥ मूलश्लोक. एभिः साधो हृदयनिहितैर्लक्षणैर्लक्षयेथाः । द्वारोपांते लिखितवपुषौ शंखपद्मौ च दृष्ट्वा ॥ क्षामच्छायं भवनमधुना मद्वियोगेन नूनं । सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् ॥ १७॥ भाषान्तर. चित्तामाजीं पटवुनि घना सर्व खाणाखुणा या । तैशा दारावरिल बघुनी शंखैपद्मांस ही त्या ॥ लक्ष्यामध्यें मम गृह तुझ्या पूर्ण येईल वाटे । जें येवोनी अतिशय मनीं माझिया दुःख दाटे ॥ २२ ॥ तें यावेळीं तर मजविणें फार आहे उदास । होतो सूर्याविण वद कसा पंकजाचा विकास ? ॥ १. बकुल व अशोक या दोन वृक्षांमध्यें. २. उभे राहण्याची काठी किंवा फळी. ३. मेघांना. मेघदर्शनानें मोरांना आनंद होतो हैं प्रतिद्ध आहे. ४ ' ज्यांसमेत कंकणें हलुनिया मंजुध्वान होई ऐशा ताली दुयिता त्यालागि तेथ नृत्य शिकवी' असा अन्वय. ५. शंख, पद्म वगैरे नवनिधींची चित्रें दारावर काढलेली असतील त्यांस. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. मूलश्लोक. गत्वा सद्यः कलभैतनुतां शीघ्रसंपातहेतोः । क्रीडाशैले प्रथमकथिते रम्यसालौ निषण्णः ॥ अर्हस्यन्तर्भवनपतितां कर्तुमल्पाल्पभासं । खद्योतालीविलसितनिभां विद्युदुन्मेषदृष्टिम् ॥ १८ ॥ भाषान्तर. जातां यावें सहज तुजला आंतमध्यें ह्मणोनी । तूं हत्तीच्या चपलशिशुसें अंग तैं आवरोनी ॥ क्रीडाशैलावरति सखया बैस त्या जाउनीया शृंगें त्याची बहु झळकतीं कांतिनें मेघराया ॥ २३ ॥ जें तेजाची चमक मधुनी दावितें मंदमंद । खैयोतालीपरि विलसतें कांतिनें जें पयोदें ॥ ऐसें विद्युन्नयन तिथुनी नीट माझ्या घरांत । फेंकोनीया बच निरखनी तेधवां तूं तयांत ॥ २४ ॥ मूलश्लोक. सन्वी श्यामा शिखरिदशना पक्कबिंबाधरोष्ठी । मध्ये क्षामा चकितहरिणीप्रेक्षणा निम्ननाभिः ॥ श्रोणीभारादलसगमना स्तोकमत्रा स्तनाभ्यां । या तत्र स्याद्युवतिविषये सृष्टिराद्यैव धातुः ॥ १९ ॥ भाषान्तर • तारुण्याच्या अभिनवमदें कोमलांगी विराजे । दंतेश्रेणी बदर्नकमलीं हीरँकाकार साजे ॥ झाला बिंबासदृश पिकल्या खालचा ओंठ लाल । आहे भारी कृश कटितंटी, होय नाभीहि खोल ॥ २५ ॥ ४९ १. चपळ छाव्यासारखें. २. शिखरें. ३. काजव्यांच्या पंक्तीप्रमाणें. * हें संबोधन आहे. हे पयोदा, असा अर्थ. ४. वीजरूपी डोळा. ५. दंतपंक्ति. ६. मुखरूप कमलांत. ७. हिरकण्यांसारखी. तोंडल्यासारखा . ९. कंबर. 3 मेघदूताचें समवृत्त डोळ्यामध्यें चकितहरिणीसारिखें होय पाणी । ओणीभारें गंजगति, तनू नम्र झाली स्तनांनीं ॥ बेचोनीया विभव मँतिचें सर्व त्या धातयानें । जाणों केली ! बघशिल अशी सुंदरी ईक्षणानें ॥ २६ ॥ मूलञ्जोक तां जानीथाः परिमितकथां जीवितं मे द्वितीयं । दूरीभूते मथि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् ॥ गाढोत्कंठां गुरुषु दिवसेष्वेषु गच्छत्सु बालां । जातां मन्ये शिशिरमथितां पद्मिनीं वान्यरूपाम् ॥ २०॥ भाषान्तर. तीच प्राणप्रिय सहचरी ! तीच माझा विसावा ! ! । बाहेरील प्रियतम मम प्राण तेवीं सँहाबा!!! ॥ मेघा मारी परिमित तिचें बोलणें होय जाण । माझ्या दुःखें बहुत झुरते चक्रवाकीसमान ॥ २७ ॥ वाटे वर्षासम दिन तिला अंतरी एक एक । कंठी डोळे मिटुनि सखया तो परी तेथ देख ॥ लामोनीया हिमैकण वनीं पद्मिनी होय जेवीं । बारंवार स्मरुनि मज ती जाहली म्लान तेवीं ! ॥ २८ ॥ मूलश्लोक. नूनं तस्याः प्रबलरुदितोच्छूननेत्रं प्रियाया । निःश्वासानामशिशिरतया भिन्नवर्णाधरोष्ठम् ॥ हस्तन्यस्तं मुखमसकलव्यक्ति लम्बाळकत्वा । दिन्दोर्दैन्यं त्वदनुसरणक्लिष्टकांते बिभर्ति ॥२१॥ १. गजासारखी आहे गति जिची अशी; अर्थात् मन्दुगमना. २. ' नम्र झाली ' ह्मणजे वांकली. 3. खर्च करून. (सर्वस्व. ) ५. सहावा बाहेरील प्राण' असा अन्वय, पंचप्राण ४. बुद्धीचें 6 आंत असतात. हा बाहेर खेळणारा प्रत्यक्ष प्राणच म्हणून यास सहावा बाहेरचा प्राण असें म्हटले आहे. ६. दंवाचे बिंदु. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. भाषान्तर• नेत्रांलागी रडुन रडुनी सूज आली असेल ! । उष्णश्वासें फिकटहि तिचा ओंठ झाला दिसेल ! ॥ किंचित् गालावरि विखुरले कुंतलांचेंहि जौल । ऐसें हातावरि मुख तिनें टेंकिलेलें असेल ! ॥ २९ ॥ तें भासेल, प्रियजलधरा, फार तैं दीनवाणें । त्वेत्संरोधें मलिन दिसैत्या चंद्रबिंबाप्रमाणें ! । मूलश्लोक. आलोके ते निपतति पुरा सा बलिव्याकुला वा । मत्सादृश्यं विरहतनु वा भावगम्यं लिखन्ती ॥ पृच्छन्ती वा मधुरवचनां सारिकां पंजरस्थां । कच्चिद्भर्तुः स्मरसि रसिके त्वं हि तस्य प्रियेति ॥ २२ ॥ भाषान्तर. मित्रा, तेथें बघशिल तिला देवतां पूजितांना । किंवा माझी कशतनु मनीं ध्याउनी लेखिँतांना ॥ मैनेला वा पुसत असतां 'काय बाई प्रियाची । होते तूतें अठवण मनीं ? लाडकी तूं तयाची' ! ॥ ३० ॥ मूलश्लोक. ५१ उत्संगे वा मलिनवसने सौम्य निक्षिप्य वीणाम् । मगोत्रांकं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा ॥ तन्त्रीमा नयनसलिलैः सारयित्वा कथंचिद् । भूयो भूयः स्वयमपि कृतां मूर्च्छनां विस्मरन्ती ॥ २३ ॥ भाषान्तर किंवा अंकी मेलिनवसनीं, रम्य वीणा धरोनी । गाया लागे मजविषयिंचीं गोड गीतें रचोनी ॥ १. जाळें. २. तुंं आड आल्यामुळे. 3. दिसणाऱ्या, ४. काढीत अस तां.।५. मांडीवर. ६. मळकें आहे वस्त्र ज्याचें अशा. विरहिणी पतिव्रता स्त्रिचा पति प्रवासास गेला असतां चांगली वस्त्रे, अलंकार वगैरेचा उपभोग घेत नाहींत या गोष्टीस अनुलक्षून 'मलिनवसनी' हैं पद घातले आहे. C मेघदूताचें समवृत्त माझी होई स्मृति तंव तिला, लोटती अञ्जुधारा ! तेणें साऱ्या भिजुनि सहसा चिंब होतात तारा ॥ ३१ ॥ त्या हातांनीं पुसुनि मनिंचा शोकही आवरीते । मोठ्या यत्नें; चुकुनि परि ती तीच ती तान घेते ! ॥ मूलश्लोक. शेषान्मासान् विरहदिवसस्थापितस्यावधे र्वा । विन्यस्यन्ती भुवि गणतया देहलीदत्तपुष्पैः ॥ मत्संगं वा हृदयनिहितारम्भमास्वादयन्ती । प्रायेणैते रमणविरहेष्वंगनानां विनोदाः ॥ २४ ॥ भाषान्तर• किंवा आतां कितिक अजुनी राहिला शापकाल । हें पुष्पीं भूवरति गणितां देहलीच्या दिसेल ॥ मत्संगाचा हृदयिं अथवा चाखितांना प्रमोद । ऐसे होती विरहिं बहुधा अंगनांचे विनोद ॥ ३२ ॥ मूलश्लोक. सव्यापारामहति न तथा पीडयेद्विमयोगः । शङ्के रात्रौ गुरुतरशुचं निर्विनोदां सखीं ते ॥ मत्संदेशैः सुखयितुमलं पश्य साध्वीं निशीथे । तामुन्निद्रामवनिशयनां सौधवातायनस्थः ॥ २५ ॥ भाषान्तर. काढी ऐसा दिन, परि तिला यामिनी जात नाहीं । लोळे भूमीवरि, तिज नसे नीज ही तेविं पाहीं ॥ ह्मणून १. उंबऱ्यावर ठेवलेल्या. हें 'पुष्पीं' याचें विशेषण. दिवसांची किंवा दुसऱ्या कशाचीही संख्या लक्ष्यांत राहावी बायका सुपाऱ्या, माळेचे मणी, गंधाची बोटें, फुले यांचा उपयोग करतात. या लौकिक व्यवहाराकडे येथें कवीचें लक्ष्य आहे. २. 'हृदयि मत्संगाचा प्रमोद चाखितांना' असा अन्वय. मानससंगाचा आनंद अनुभवीत असतां असा अर्थ 3. करमणुकीचे प्रकार. ४. वर सांगितलेल्या उद्योगामध्यें. ५. रात्रं. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. तेव्हां माझें कुशल वदुनी तोषवायास तीस । त्या गेहाच्या खिडकिंत घना मध्यरात्रीस बैस ॥ ३३ ॥ मूलश्लोक. आधिक्षामां विरहशयने संनिषण्णैक पार्श्व । प्राचीमूले तनुमिव कलामात्रशेषां हिमांशोः ॥ नीता रात्रिः क्षण इव मया सार्धमिच्छारतै या । तामेवोष्णै विरहमहसीम र्यापयन्तीम् ॥ २६ ॥ भाषान्तर. गेलेली ती सुकुनि अगदीं तीव्रचिन्ताज्वरानें । एक्या बाजूवरतिं शयनीं टेकिलें अंग तीनें ॥ आली, मेघा, वदनकमलीं पाण्डुता, दीन झाली । प्रौचीमूलीं जणुं शशिकला म्लान होवोनि ठेली ! ॥ ३४ ॥ पूर्वी माझ्यासह विहरुनी दंग होतां सुखांत । गेली रात्र क्षणसम तिची आमुच्या मंदिरांत ॥ आतां तीतें युगसम पहा तीच मोठी गमेल । मोठ्या दुःखें रडुनि तिज ती काढितां आढळेल ! ॥ ३५ ॥ मूलश्लोक. पादानिन्दोरमृतशिशिराञ्जालमार्गप्रविष्टान् । पूर्वप्रीत्या गतमभिमुखं संनिवृत्तं तथैव ॥ चक्षुः खेदात्सलिलगुरुभिः पक्ष्माभिश्छादयन्तीं । साभ्रेऽह्लीव स्थल कमलिनीं न प्रबुद्धां न सुप्ताम् ॥ २७॥ भाषान्तर. शीतांशूचे किरण खिडक्यांतोनि येतां घरांत । पूँर्वप्रेमें करिल सखया त्यावरी दृष्टिपाते ॥ संतापानें फिरविल परी लोचनां, पापण्यांनीं । मोठ्या दुःखें धरिल जमल्या अश्रुतें आवरोनी ॥ ३६ ॥ १. पूर्वदिशेच्या मुळाशीं. २. चंद्राची एककलारूप मूर्ति. 3. चंद्राचे. ४. विरहाच्या पूर्वी असणाच्या प्रेमानें. चंद्रकिरण कामीजमाला संताप उत्पन्न करतात हें प्रसिद्ध आहे. ५. नजर फेंकणें. १४ मेघदूताचें समवृत्त येतां अभ्रं स्थैलकमलिनी फुल्लु नोहे न सुत । तत्साम्यातें वरिल दयिता वाटतें या स्थितीत ॥ मूलश्लोक. निःश्वासेनाधरकिसलयक्लेशिना विक्षिपन्त । शुद्धस्तानात्परुषमलकं नूनमागण्डलम्बम् ॥ मत्संभोगः कथमुपनयेत्स्वप्नजोऽपीति निद्रा - । माकाक्षन्तीं नयनसलिलोत्पीडरुद्धावकाशाम् ॥ २८ ॥ भाषान्तर. ज्यांनीं जावा करपुनि, घना, ओंठ एका क्षणानें । उष्णोच्छ्छ्रासां बळकट अशा टाकुनीया मुखानें ॥ बाला गालांवरुनि वरतीं दूर वालांस सारी । शुद्धस्नानें दयितेंविरहीं जाहले शुष्क भारी ॥ ३७॥ व्हावी स्वप्नामधिं तरि पहा भेट माझी ह्मणोनी । ती निद्रेची बघत बसते वाट डोळे मिटोनी ॥ दुःखाचा तों मधिंच सहसा येवुनीया उमाळा । येती अभ्रू जमुनि, मग तो केविं लागेल डोळा ! ॥ ३८ ॥ मूलश्लोक. आद्ये बद्धा विरहदिवसे या शिखा दाम हित्वा । शापस्यान्ते विगलितशुचा तां मयोद्वेष्टनीयाम् ॥ स्पर्शक्लिष्टामयमितनखे नासकृत्सारयन्तीं । गण्डाभोगात्कठिनविषमामेकवेणीं करेण ॥ २९ ॥ भाषान्तर. जी शापाच्या प्रथम दिवशीं घातली फार साधी । मी सोडावी लणुनि ह्मणतों संपतां शाप आधीं ॥ ती तद्वेणी मलिन अणखी रुक्ष झाली असेल । मागें गालांवरुनि तिजला सारितां ती दिसेल ॥ ३९ ॥ १. जमिनीवरील कमललता. २. फुललेली. ३. होत नाहीं; असत नाहीं. ४. मिटलेली. ५. अभ्यंगविरहित स्नानानें ६. पतीच्या विरहामध्यें. ७. याला (जे) हा अध्याहृत कर्ता. ' ( जे ) दयितविरहीं शुद्धस्नानें भारी शुष्क जाहले (अशा) वालांस ' इत्यादि अन्वय. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. मूलश्लोक. सा सन्यस्ताभरणमबला पेशलं धारयंती । शैय्योत्सङ्के निहितमसकृहःखदुःखेन गात्रम् ॥ त्वामप्यत्रं नवजलमयं मोचयिष्यत्यवश्यं । प्रायः सर्वो भवति करुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा ॥ ३० ॥ ६६ भाषान्तर. जी पुष्पांच्यासम मृदु तशी भूषणांहीं विहीन । ऐशी टाकी स्वतनु शयनीं, होउनी फार दीन ॥ धाराबाष्पें त्यजिशिल तिला पाहुनी तेथ वाटे । जो आर्द्रान्तिःकरण करुणा तन्मनीं फार दाटे ॥ ४० ॥ मूलश्लोक. जाने सख्यास्तव मयि मनः संभृतस्नेहमस्मा । दित्थंभूतां प्रथमविरहे तामहं तर्कयामि ॥ वाचालं मां न खलु सुभगंमन्यभावः करोति । प्रत्यक्षं ते निखिलमचिराद्भ्रातरुक्तं मया यत् ॥ ३१ ॥ भाषान्तर. माझ्या ठायीं तव वहिनिचें प्रेम अत्यंत राहे । तेणें ऐशी प्र्थमविरहीं ती असा तर्क आहे ॥ स्त्रैणत्वानें उगिच बदतों हें न ऐसें गणावें । मी जें बोले अनुभवुनि तें सर्व आतां बघावें ॥ ४१ ॥ मूलश्लोक. रुद्धापांग यसरमलकैरञ्जनस्नेहशून्यं । प्रत्यादेशादापच मधुनो विस्मृतभ्रूविलासम् ॥ १. कोंवळ्या मनाचा असा याचा फलितार्थ आहे. मेघाचें अंतरंग जलमय असल्यानें आर्द्र असतें. यामुळे प्रकृतस्थली आर्द्रान्ति:करण पुरुषांमध्यें मेघाचा अंतर्भाव होऊन अर्थान्तरन्यासाची योग्य संगति लागली. २. आतांपर्यंत वर्णन केल्याप्रमाणें. 3. पहिल्या विरहामध्यें. 'प्रथमविरहीं ती ऐशी ( आहे ) असा तर्क आहे ' असा अन्वय. ४. बायकोविषयींच्या लंपटपणामुळें. ५. बोलत आहे. मेघदूताचें समवृत्त त्वय्यासचे नयनमुपरिस्पन्दि शंके मृगाक्ष्या मीनक्षोभाच्चलकुवलय श्रीतुलामेष्यतीति ॥ ३२ ॥ भाषान्तर• येवोनीया अलक वरतीं दूर ज्याला दिसेना । थोडीही ज्या बघ तुकतुकी काजळाची असेना ॥ मयत्यागें मुळिं र्भिवइचे दावितो जो न खेळ । डाँवा डोळा बघुनि तुज तो मत्सखीचा लवेल ॥ ४२ ॥ मासे पाण्यामधिं उसळुनी हालतें पद्म जेवीं । त्या कालीं तें वरिल, गमतें, पूर्ण शोभेस तेवीं ॥ मूलश्लोक. वामश्वास्याः कररुहपदैर्मुच्यमानो मदीयै- । र्मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या ॥ संभोगान्ते मम समुचितो हस्तसंवाहनानां । यास्यत्पूरुः सरसकदलीस्तम्भ गौरश्चलत्वम् ॥ ३३ ॥ भाषान्तर. आतां चिन्हें मुळिंच नसतीं ज्यावरी या नखांची । दुर्दैवें ज्यावरि न दिसतीं भूषणें मौक्तिकांची ॥ रत्यंतीं जो मम करतलीं योग्य संवाहनाला तैसा वाटे सरसकदलीगर्भसा लोचनाला ॥ ४३ ॥ ऐसा वामँ, प्रियजलधरा, ऊँरुं तैं मत्प्रियेचा । पाहोनीया स्फुरण तुजला फार पावेल साचा ॥ १ या संबंधी सर्वनामांचा संबंध चवथ्या चरणांतील 'डोळा या पदाकडे आहे. २. स्त्रीचा डावा डोळा, डावा हात, डावी मांडी वगैरे डाव्या बाजूचे अवयव स्फुरण पावले असतां तो शुभ शकुन समजावा असें शकुनशास्त्रांत सांगितले आहे. याच्या पुढच्या श्लोकांत कवीनें डाव्या मांडीसंबंधानें उल्लेख केलेला आहे. 3. हलणारें, डोलणारें. ४. कमळ. हैं ' ( शोभेस ) वरिते' या अध्याहृत क्रियेचा कर्ता. ५ यांचा संबंध पांचव्या चरणांतील 'ऊरु' या पदाकडे आहे. ६. हातांनीं. ७. चोळण्याला, चेपण्याला. ८. रसयुक्त कर्दळीच्या गाभ्यासारखा. ९. डावा. हें 'ऊरु याचें विशेषण. १० मांडी. $ मराठी भाषान्तर - उत्तरमेघ. मूलश्लोक. तस्मिन् काले जलद यदि सा लब्धनिद्रासुखा स्या- । दन्वास्यैनां स्तनितविमुखो याममात्रं सहस्व ॥ मा भूदस्याः प्रणयिनि मयि स्वप्नलब्धे कथंचित् । सद्यः कंठच्युतभुजलताग्रंथिगाढोपगूढम् ॥ ३४ ॥ भाषान्तर. तेव्हां तीतें जरि जलधरा झोंप आली असेल । कंठीं एक प्रहर तरि तूं स्वस्थ बैसोनि वेळ ॥ दैवें स्वप्नीं बघुनि मजला आवळीतां करांनीं । मोठ्या प्रेमें, अणुहि न घडो विघ्न तीतें म्हणोनी ॥ ४४ ॥ मूलशोक. तामुत्थाप्य स्वजल कणिकाशीत लेनानिलेन । प्रत्याश्वस्तां सममभिनवैर्जालकैमलतीनाम् ॥ विद्युद्गर्भः स्तिमितनयनां त्वत्सनाथे गवाक्षे । वक्तुं धीरः स्तनितवचनैर्मानिनीं प्रक्रमेथाः ॥ ३५ ॥ भाषान्तर. जातां कांहीं समय करिं तूं मप्रियेलागि जागी । जातींपुष्पांसह, हिमैकणां शिंपुनीया तैदंगीं ॥ पाहोनी ती खिडकिंत तुला विस्मयातें वरील । तेव्हां धैर्ये स्तँनितवचनें यापरी तीस बोल:- ॥ ४५ ॥ मूलश्लोक. ५७ भर्तुर्मित्रं प्रियमविधवे विद्धि माम्बुवाहं । तत्संदेशैर्हृदयविहितैरागतं त्वत्समीपम् ॥ १. 'देवें मजला स्वप्नीं बघुनि मोठ्या प्रेमें करांनी आवळीतां तीतें अणुहि विघ्न न घडो ह्मणोनी' असा अन्वय. २. जाईच्या फुलांसह. इकडे तुझे थंड पाण्याचे थेंच लागून जाईच्या कळ्या उमलतील तशीच तिकडे माझी प्रिया ते अंगाला लागतांच जागी होईल असा भाव. ३. थंड अशा पाण्याच्या बिंदूंस. ४. तिच्या (प्रियेच्या ) अंगावर. ५. गर्जनारूप वाणीनें. fe मेघदूताचें समवृत्त यो वृंदानि त्वरयति पथि आम्यतां प्रोषितानां ॥ मन्द्रस्निग्धै ध्वनिभिरबलावेणिमोक्षोत्सुकानि ॥ ३६ ॥ भाषान्तर. भैर्त्याचा मी जलैद, सुँभगे, मित्र आहें जिवाचा । आलों येथें वरुनि हृदयीं आजि संदेश त्याचा ॥ माझा मन्द ध्वनि परिसुनी श्रांतपांथ स्वगेहीं । जाया लागे त्वरित अंबलावेणिमोक्षार्थ पाहीं ॥ ४६॥ मूलश्लोक. 6 इत्याख्याते पवनतनयं मैथिलीवोन्मुखी सा त्यामुत्कण्ठोच्छ्रसितहदया वीक्ष्य संभाव्य चैवम् ॥ श्रोष्यत्यस्मात्परमवहिता सौम्य सीमन्तिनीनां । कान्तोदन्तः सुहृदुपनतः संगमात् किंचिदूनः ॥ ३७ ॥ भाषान्तर. पूर्वी जेवीं जर्नकतनया वायुँच्या त्या सुताचें । तेवीं कान्ता वचन तव हें गोड ऐकेल साचें ॥ उत्कण्ठेनें बघुनि वरतीं आदरोनीहि तूतें । ती बाकीचें परिशिल तुझें वृत्त एकाग्रचित्तें ॥ ४७ ॥ ऐकोनीया कुशल पतिचें तत्सख्याच्या मुखानें । चित्तीं वाटे सुखचि वनितांलागि भेटीप्रमाणें ॥ १. अर्थात् तुझ्या भर्त्याचा ह्मणजे फ्तीचा. २. मेघ. ३. हे साध्वि. ४. थकलेला प्रवासी. ५. आपल्या बायकोची वेणी खोडावी ह्मणून. या कविसंप्रदायाचा उल्लेख या उत्तरमेघाच्या २९ व्या श्लोकांत कवीनें केलेला आहे. निरोपाच्या पहिल्या श्लोकांत कवीनें ही गोष्ट आणून यक्ष-स्त्रीच्या मनामध्यें मेघाविषयी आदर व विषयीं धीर उत्पन्न केला आहे. ६. जानकी, सीता. ७. हनुमं ताचें. सीता रावणाच्या घरीं प्रतिबंधांत असतां तिच्या शोधाकरितां रामचंद्रानें हनुमंतास पाठविलें होतें या रामायणीय कधेस अनुलक्षून येथें उल्लेख आलेला आहे. आणि तो फारच समर्पक आहे. पतीमराठी भाषान्तर - उत्तरमेघ. मूलश्लोक. तामायुष्मन् मम च वचनादात्मनश्चोपकर्तुं । ब्रूयादेवं तव सहचरो रामगिर्याश्रमस्थः ॥ अव्यापन्नः कुशलमबले पृच्छति त्वां वियुक्तः । पूर्वाभाष्यं सुलभविपद् प्राणिनामेतदेव ॥ ३८ ॥ भाषान्तर. यावा मान, प्रिय जलधरा, माझिया मागण्यातें । तैसा व्हावा, हित करुनिया आमुचें, हैर्ष तूलें ॥ हे आयुष्मन्, हृदयिं धरुनी हेतु हे दोन साचे । कान्तेलागी प्रियकर असे शब्द तूं बोल वाचेः–॥ ४८ ॥ भाषान्तर 6 आहे, बाले ! प्रियपति तुझा रामगिर्याश्रमांत । कंठीं तेथें दिवस तुजला आठयोनी मनांत ॥ "आहेना गे कुशल सखये ? " तो पुसे; ज्या छळावें । दुर्दैवानें, प्रथम दुसरें काय त्याला पुसावें!' ॥ ४९ ॥ मूलांक ५९ अङ्गेनाङ्गं प्रतनु तनुवा गाढततेन तप्तं । साखेणाश्रुद्रुतमविरतोत्कण्ठमुत्कंठितेन ॥ उष्णो समधिकतरोच्छ्रासिना दूरवर्ती । संकल्पैस्तैर्विशति विधिना वैरिणा रुद्धमार्गः ॥ ३९ ॥ भाषान्तर. 6 राहे प्राणप्रियतम तुझा नाथ तो दूरदेशीं । भेटीसाठीं तळमळ करी होय ती सांग कैसी ? ॥ आहे मोठें खडतर उभें दैव वाटेमधें ना । कांहीं केल्या अणुहि पुढतीं त्याचिया जाववेना ॥ ५० ॥ 'गेलासे तो झड्डुनि विरहें तूंहि गेलीस तेवीं । जाळी कामज्वर बहु तुला त्याजलागोनि जेवीं ॥ 7 १. याचा 'व्हावा' या क्रियापदाकडे संबंध आहे. २ मदनाचा ताप. मेघदूताचें समवृत्त ढाळी अभ्रू तुजसम, तसे उष्ण टाकी उसासे । उत्कंठेनें; सकलाचे तुलांमाजि हें साम्य भासे' ॥ ५१ ॥ मूलश्लोक. शब्दाख्येयं यदपि किल ते यः सखीनां पुरस्तात् । कर्णे लोलः कथयितुमभूदानन स्पर्शलोभात् ॥ सोऽतिक्रान्तः श्रवणविषयं लोचनाभ्यामदृष्ट- स्त्वामुत्कण्ठाविरचितपदं मन्मुखेनेदमाह ॥ ४० ॥ भाषान्तर. 6 जें बोलाया खचित तुझिया मैत्रिणींच्या समोर । कांहीं सुद्धां अडचण नसे तेंहि जो कैकैवार ॥ सांगायातें हळुच तुझिया, लागला थेट कानीं । घ्यावें प्रेमें मधुरतरशा चुंबनातें ह्मणोनी ' ॥ ५२ ॥ झाला दृष्टिश्रवणविषया दूर तो कान्त, तेणें । प्रेमोत्कंठायुतवचन हें बोलतो मन्मुखानें ? ॥ 6 7 मूलश्लोक. श्यामास्वङ्गं चकितहरिणीप्रेक्षणे दृष्टिपातं । वक्त्रच्छायां शशिनि शिखिनां बर्ह भारेषु केशान् । उत्पश्यामि मतनुषु नदीवीचिषु भ्रूविलासान् । हन्तैकस्मिन् क्वचिदपि न ते चण्डि ! सादृश्यमस्ति ॥४१॥ भाषान्तर. श्यौमांमध्यें मृदुपण दिसे, राहतें जें त्वदंगीं । त्वँनेत्राची ढबहि मिरवी भीतियुक्ता कुरङ्गी ॥ ८ १. नैकवार, वारंवार हा शब्द अगदी भाषणसंप्रदायांतील असल्यामुळे कवितेंत कर्णकटु लागतो. शिवाय तो बायकांच्याच बोलण्यांत विशेषतः येत असून त्याचा अर्थही संकुचित असतो. तथापि निरुपायास्तव 'वारंवार' या अर्थीच येथें तो योजला आहे. २. डोळे व कान यांच्या टप्याच्या ( बाहेर ). दृष्टीनें न दिसणारा व कानानें ज्याची बातमी ऐकू येत नाहीं असा. 3. प्रेम आणि उत्कंठा यांनी भरलेलें. ४. माझ्या मुखानें. ५. प्रियंगु नांवाच्या वेलींत. ६. तुझ्या ठिकाणीं ७. तुझ्या डोळ्याची. ८. हरिणी. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. चंद्रामाजी उतरलि खुबी वाटते त्वन्मुखींची । चाळे, बाळे, तव भिंवइचे दाविती वौरिवीची ॥ ५३ ॥ 'केशांचीही तव सुभगता मोर दावी पिसांनीं । नाहीं साम्य प्रिय परि तुझें येथ एके ठिकाणीं ! मूलश्लोक. त्वामालिख्य प्रणयकुपितां धातुरागैः शिलाया- । मात्मानं ते चरणपतितं यावदिच्छामि कर्तुम् ॥ अस्स्रैस्तावन्मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे । क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते संगमं नौ कृतान्तः ॥ ४२ भाषान्तर. 'लाडानें तूं रुसलिस, असें चित्र काढोनि रंगें। पाषाणीं; मी चरण धरितों हे पुढें दावुं लागे ॥ येती डोळे भरुनि तंव हे, क्रूर तें दैव आहे; । त्याला चित्रांतहि न खपते आपुली भेट पाहें ! ? ॥ ५४॥ मूलश्लोक. मामाकाशमणिहितभुजं निर्दया श्लेषहेतो--1 लब्धायास्ते कथमपि मया स्वमसंदर्शनेषु ॥ पश्यन्तीनां न खलु बहुशो न स्थलीदेवतानां । मुक्तास्थूलास्तरुकिसलयेष्वञ्जुलेशाः पतन्ति ॥ १३ ॥ भाषान्तर. आहे कोठें तब जिवलगे भेट माझ्या कपाळीं । रात्रीं स्वप्नीं परि जरि कधीं दैवयोगें जहाली ॥ पाण्याच्या लाटा. ३. तुझ्या डोळे पाण्याने भरून येतान १. तुझ्या मुखावर असणारी. २. विरहदुःखाचा एकदम उमाळा येऊन त्यामुळे कांहीं दिसेनासें होऊन चित्र पुरे करण्याचें काम चंद पडते, आणि त्या कारणानें चित्रामध्ये देखील आपली भेट होण्याचा प्रसंग दुर्दैवानें येत नाहीं असा भाव. ६२ मेघदूताचें समवृत्त तेव्हां घ्यावी कडकडुनिया भेट, येतें मनांत । या हेतूनें वरतिं करितों अंबरीं उंच हात ! १ ॥ ५५ ॥ 'हें पाहोनी मन गहिंवरे एथल्या देवतांचे । येती डोळे भरुनिहि जलें दुःखयोगें तयांचे । त्यांतोनीया पुढतिं गळती अंबुचे बिंदु वाले ॥ ठायीं ठायीं तैरुकिसलयीं मौक्तिकौएवढाले ! १ ॥ ५६ ॥ मूलश्लोक. भिवा सद्यः किसलयपुटान् देवदारुद्रुमाणां । ये तत्क्षीरसुतिसुरभयो दक्षिणेन प्रवृत्ताः ॥ आलिङ्गचन्ते गुणवति मया ते तुषाराद्रिवाताः । पूर्व स्पृष्टं यदि किल भवेदङ्ग मेभिस्तवेति ॥ १४ ॥ भाषान्तर. 'भेदोनीया किसलयपुटां देवदारुद्रुमांच्या । होवोनीया सुरंभित रसें आंतल्या जाण त्यांच्या ॥ आलिंगोनी विमँलहि तशा तेथ अद्रीश्वरातें । केव्हां केव्हां पवन इकडे येतसे मन्द कान्ते' ॥ ५७ ॥ 'आलिंगी मी, गुणवति, तया वादुनीया मनाला । स्पर्शोनीया तब सुतनुला येथ कीं प्राप्त झाला ! १ ॥ मूलश्लोक. संक्षिप्येत क्षण इव कथं दीर्घयामा त्रियामा । सर्वावस्थास्वहरपि कथं मन्दमन्दातपं स्यात् ॥ इत्थं चेतश्चदुलनयते दुर्लभप्रार्थनं मे । गाढोष्माभिः कृतमशरणं त्वद्वियोगव्यथाभिः ॥ ४५ ॥ 2 १. झाडांच्या पालवीवर. २. मोत्या एवढाले. 3. या क्रियेचें कर्तृत्व चवथ्या चरणांतील 'पवन' या पदाकडे आहे. ४. पालवीच्या अंकुरांस. ५. देवदारांच्या झाडांच्या. ६. सुगंध ७. पवित्र, ८. हें संबोधन आहे. हे गुणयुक्ते प्रिये असा अर्थ. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. भाषान्तर• 'मोठी रात्री भरभर पळासारखी केविं जावी । व्हावा कैसा सतत दिनिंचा ताप अत्यल्प तेवीं ॥ ऐसें माझ्या उगिच भलतें येतसे मानसांत ॥ साहोनीया विरह न तुझा, दाह होतो तयांत ! " ॥ ५८ ॥ मूलश्लोक. नन्वात्मानं बहु विगणयन्नात्मनैवावलम्बे । तत्कल्याणि त्वमपि नितरां मा गमः कातरत्वम् ॥ कस्यात्यन्तं सुखप्रुपनतं दुःखमेकान्ततो वा । नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ॥ ४६ ॥ भाषान्तर 'दृष्टी सौख्यावरिल पुढच्या देउनी काल कंठी । तूंही प्राणेश्वरि ! ह्मणुनिया धैर्य चित्तांत गांठीं ॥ कोणा आहे वद सुख सदा, दुःखही तेविं लोकीं ? । चक्रेन्यायें क्रम सतत हा चालतोसे विलोकीं ॥ ५९ ॥ मूलश्लोक. शापान्तो मे भुजगशयनादुत्थिते शार्ङ्गपाणी । शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मीलयित्वा ॥ पश्चादावां विरहगुणितं तं तमात्माभिलाषम् । निर्वेक्ष्यावः परिणतशरच्चंद्रिकासु क्षपासु ॥ ४७ ॥ ६३ १. (मी) काढतों. २. चाकाच्या न्यायानें. चाकाचें एक अंग जस चरती जातें व दुसरें खालीं येतें व फिरून वरचें खाली व खालचें वरती असा चालतो तद्वत् सुखदुःखाची स्थिति आहे. अखंड सुख किंवा अखंड दुःख अशी स्थिति असंभवनीय आहे. चार दिवस सुखाचे तर चार दिवस दुःखाचे येतात असा भाव. मेघदूताचें समवृत्त भाषान्तर. 'श्रीलक्ष्मीचा रमण उठतो शेषेशय्येवरोनी । न्या कालीं हा कॅठिण, सखये, शाप जातो सरोनी ॥ तेव्हां आतां तळमळ नको वाटुं देऊं जिवास । काढीं डोळे मिटुनि पुढचे राहिले चारै मास १ ॥ ६० ॥ 'जे जे हेतु द्विगुणित मनीं जाहलेले वियोगें । ते ते साधूं परिर्णंतशरच्चंद्रिकेमाजि भोगें. ' ॥ मूलश्लोक. भूयश्वाह त्वमपि शयने कण्ठलग्ना पुरा मे । निद्रां गत्वा किमपि रुदती सस्वनं विभबुद्धा ॥ सान्तसं कथितमसकृत् पृच्छतश्वत्वया मे । उष्टः स्वप्ने कितव रमयन् कामपि त्वं मयेति ॥ ४८ ॥ भाषान्तर. 'तैसी माझ्याजवळ बदला आणखी गोष्ट एक । वाणेश क्षणभरिंच ती लक्ष्य देऊन ऐक ॥ मागें एके दिवशिं शयनीं, लाडके, तूं गळ्यास । मोठ्या प्रेमें बळकट मिठी मारुनी झोंपलीस ' ॥ ६१ ॥ " 9. पति. ( विष्णु ) २. शेषाच्या चिछान्यावरून, चातुर्मास्यभर विष्णु शयन करितात व तो संपला ह्मणजे उठतात या पुराणोक्त गोष्टीचा येथे उल्लेख केला आहे. 3. हें शाप' याचें विशेषण. ड. श्रावण, भाद्रपद, आश्विन व कार्तिक असे चार महिने. पूर्वमेघांत आरंभीच कवीनें यक्ष व मेघ यांची गांठ आपाढामध्ये घालून दिल्याचें वर्णन आले आहे. त्याशी हे चार महिने जुळतात. ५. दुप्पट झालेले. ६. अतिस्वच्छ अशा कार्तिक महिन्यांत संपतो; त्या वेळेस शरदृतु झझटलें आहे. ७. भोग घेऊन, उपभोगानें. शरत्कालांतील चांदण्यामध्यें. शाप असतो म्हणून असें मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. एकाएकीं डचकुनि पुढें तूं रडूं लागलीस । तैसी जागी खडखडित ही तत्क्षणीं जाहलीस ॥ तेव्हां तूतें फिरुनि फिरुनी काय झालें ह्मणोनी । गोंजारोनी हळुच पुसलें, अंतरीं घाबरोनी.' ॥ ६॥ किंचित् गालामधिं हंसुनि तूं तेधवां बोललीस । "स्वप्नीं वाटे सवत मजला वंचुनी पाहिलीस ! " , ॥ O मूलश्लोक • एतस्मान्मां कुशलिनमभिज्ञानदानाद्विदित्वा । मा कौलीनाञ्चकितनयने मय्यविश्वासिनी भूः ॥ स्नेहानाहुः किमपि विरहे ध्वंसिनस्ते त्वभोगा- । दिष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति ॥ ४९ ॥ L 2 भाषान्तर• 'ही एकांतांतिलाच अगदीं खूण ऐकोनि आतां । कांते, माझें समज कुशल, स्वस्थ हो, सोड चिन्ता ॥ लोकांचे तूं परिसुनि, अगे लाडके, तेथ बोल । माझ्या जीवाविषयिं न धरीं भीति, ते होति फोलं. १ ॥६३ ॥ 6 ' झाले नाहीं तुजवरिल तें प्रेमही तेविं ऊन । जाणें प्राणेश्वरि, तुज न हैं सांगतों वाढवून ॥ कोणी कोणी ह्मणति विरहें प्रेम तें नाश पावें । आशेनें तें परि मज गमे वाढुनीया दुणावें. १ ॥ ६४ ॥ मूलश्लोक. आश्वास्यैवं प्रथमविरहोदयशोकां सखीं ते । शैलादाशु त्रिनयनवृषोत्खातकूटान्निवृत्तः ॥ 6 १. स्वप्नीं वाटे ( कीं ) वंचुनी मजला सवत पाहिलीस !' असा अन्वय्, ' वंचुनी ' या पदाबद्दल ' रे ठका ! ' हें पाठान्तर समजावें. २, खोटे. m मेघदूताचें समवृत्त साभिज्ञानप्रहितकुशलैस्तदूचोभिर्ममापि । यातःकुन्दप्रसवशिथिलं जीवितं धारयेथाः ॥ ५० ॥ भाषान्तर• ऐसें आश्वासन विरहिणीलागुनि तेथ देईं । तीतें मोठें, बिरह पहिला, यामुळें दुःख होई ॥ पूर्वी ज्याचीं त्रिनयनवृषें पाडिलीं उंच शृंगें । त्या कैलासावरुनि मग तूं ये त्वरेनेंचि मागें ॥ ६५ ॥ येतांना ती कथिल तुजला स्नेहसौभाग्यशाली । विश्वासानें हितगुज, खुणा, आणखी ती खुशाली ॥ येवोनी तें सकळ कळवीं, रक्षिं या जीवितास । प्रातःकुन्दासम शिथिलै हें जाहलें जाण खास ' ॥ ६६ ॥ मूलश्लोक. कञ्चित्सौम्य व्यवसितमिदं बन्धुकृत्यं त्वया मे । प्रत्यादेशान्त्र खलु भवतो धीरतां तर्कयामि ॥ निःशब्दोऽपि प्रदिशसि जलं याचितश्चातकेभ्यः । प्रत्युक्तं हि प्रणयिषु सतामीप्सितार्थक्रियैव ॥ ५१ ॥ भाषान्तर. बन्धो, हातीं खचित धरिलें कार्य कीं या जनाचें ? । किंवा ऐसें तुजसि पुसणे व्यर्थ आहेोचि साचें ॥ देशी निःशैब्दहि जल पहा र्यांचिलें चातकांनीं दानाँलागी सुजन गणितो उत्तराच्या ठिकाणीं ॥ ६७ ॥ १. नन्दीनें. २. प्रेम व ऐश्वर्य यांनी शोभणारी. ३. सकाळच्या कुन्दासारखें. ४. म्लान. ५. कांहीं एक न बोलतां. ६. मागितलेलें. 6 सुजन दानालागी उत्तराच्या ठिकाणीं गणितो' असा अन्वय. याचकाची इच्छा तृप्त करणें हेंच याचकाला उत्तर असा थोरांचा मार्ग आहे, ते वृथा बडबड करीत नाहीत असा भाव. मराठी भाषान्तर-उत्तरमेघ. मूल श्लोक. एतत् कृत्वा प्रियमनुचित प्रार्थनावर्तिनो मे । सौहार्दाद्वा विधुर इति वो मय्यनुकोशबुध्या ॥ इष्टान् देशाञ्जलद विचर प्रावृषा संभृतश्री । र्मा भूदेवं क्षणमपि च ते विद्युता विप्रयोगः ॥ ५ ॥ भाषान्तर • सांगावें मीं मुळिं न तुज हें काम, संकोच भारी । होतो चित्तीं, परि तुजविणें कोण हा ताप वारी ॥ स्नेहानें वा हृदयिं करुणा येउनी वा दयाळा । या दीनाचें झडकरि, घना, काज ने शेवटाला ॥ ६८ ॥ माझें झाल्यावरति सगळें कार्य हें जा फिराया । होवोनीया सजल सुभग प्रौवृषें, मेघराया ॥ जो जो वाटे रुचिर तुजला देश तो तोचि भोग । होवो ऐसा पळहि न तुला विद्युतेचा वियोग ! ॥ ६९ ॥ ६७ १. वर्षाकालानें. या कालांत मेघ जलयुक्त आणि सुंदर असतात. २. विजेचा; अर्थात् बायकोचा. यक्षानें या चरणांत मेघाला आशीर्वाद दिला आहे. समाप्त. पृष्ठ. १ १ ८ १२ १५ १६ १७ १८ १९ २० २८ २९ ३१ 33 34 ३९ ४२ ४६ ४६ पंक्ति. १३ १४ ९ १४ १२ १३ ३ ३ १५ १५ १६ २ 3 ८ १५ १७ १२ शुद्धिपत्र. अशुद्ध. होशी' सोशीं शीर्षावरील तीतं पुष्ट रतिमुख प्रेमं जरी शेष्यपण्ये पाहोनिया वृष्टिमान तद् ण लव शिल तेथोनिया भ्रकुटि दुःखातचं मानसातं मंदिरं दिलं वारीमध्यं आणिती तुझिया, PooNA, 5th April, 1896.5 शुद्ध. होशी सोशीं' शीषीवरिल तीतें पुष्ट रतिसुख प्रेमें जरि शेषपुण्य पाहोनीया वृष्टिमान तद्गण लवशिल तेथोनीया भ्रुकुटि दुःखार्तीचें मानसातें मंदिरें दिलें वारीमध्यें आणिती तुझिया अभिप्राय. I have read portions of Mr. Laxman Ganesh Shasthi verses of the same metre as the original. The ry Lele's translation of the Meghaduta into Marathe original is well brought out and the Marathi is performance is, I think, meritorious. The sense of easy and idiomatic.. (Sd.) R. G. BHANDARKAR. पृष्ठ. १ १ ८ १२ १४ १५ १६ १७ १८ १९ २० २८ २९ ३१ 33 30 ३९ ४६ पंक्ति. १३ १४ ९ १४ १२ १३ ३ 3 १५ १५ १६ १९ १४ १९ २ 3 ८ १६ १७ १२ शुद्धिपत्र, अशुद्ध. होशी' सोशीं शीर्षावरील तीतं पुष्ट रतिमुख प्रेमं जरी PooxA, 5th April, 1896. वृष्टिमान तद् ण लव शि शेष्यपुण्ये गा ग्रंथ. के. श्री, अण्णापाहोनिया) td हे कृत ग्रंथ, मक भाषांतर, किं. 12 काव्य, दक्षिणाप्राइज दिलेलें, किं. रु. १ मंदिरं ढिलं वारीमध्य आणितं द्वार आश्रयानें प्रसिद्ध झाला हिंदुस्थानांतील सर्व प्रमुख व अर्वाचीन वर्णन आहे. तेथोनि भ्रुकुटि व्य जो विधि त्याचेही यांत दुःखार्ती आहे. भाविक हिंदु गृहस्थांनी असून प्रत्येक हिंदुगृहस्थानें आहे. थोड्याच प्रती शिलक मानसात तुझियानांवर विकत मिळतील. किमअराळें पडेल. I have read portions o «ry Lele's translation of गेशशास्त्री लेले, रुदाशिवपेठ, thi verses of the same r घरनंबर ७०२. performance is, I think. the original is well bro-ण्ण गणेश लेले, आदितवारपेठ. easy and idiomatic...... .} (sd.)