म. १०. अ. १०. सू. १२१] अष्टमोऽष्टकः हि॒र॒ण्य॒ग॒र्भः सम॑वर्त॒ताग्रै भू॒तस्य॑ जा॒तः पति॒रेक॑ आसीत् । स दा॑धार पृथि॒वीं द्यामु॒तेमां कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ १ ॥ हि॒र॒ण्य॒ऽग॒र्भः । सग् । अ॒व॒र्त॒त॒ । अग्रै । भू॒तस्य॑ । जा॒तः । पति॑: । एक॑: । आ॒सी॒त् । सः । दा॒धा॒र॒ । पृथि॒वीम् । द्याम् । उ॒त । इ॒माम् । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विवा॑ । विधेम ॥१॥ vहिरण्यगर्भः हिरण्मयस्याण्डस्य गर्भभूतः प्रजापतिर्हिरण्यगर्भः । तथा च तैत्तिरीयकं— ' प्रजापतिर्वै हिरण्यगर्भः प्रजापतेरनुरूपत्वाय ' ( तै. सं. ५. ५. १. २ ) इनि । यद्वा हिरण्मयोऽण्डो गर्भवद्यस्योदरे वर्तते सोऽसौ सूत्रात्मा हिरण्यगर्भ इत्युच्यते । vअग्रे प्रपञ्चोत्पत्तेः प्राक् vसमवर्तत । मायाध्यक्षात् सिसृक्षोः परमात्मनः समजायत । यद्यपि परमात्मैव हिरण्यगर्भः तथापि तदुपाधि- भूतानां वियदादीनां ब्रह्मण उत्पत्तेस्तदुपहितोऽप्युत्पन्न इत्युच्यते । स च vजातः जातमात्र एव vएक: अद्वितीयः सन् vभूतस्य विकारजातस्य ब्रह्माण्डादेः सर्वस्य जगतः vपतिः ईश्वरः vआसीत् । न केवलं पतिरासीदेव अपि तर्हि vसः हिरण्यगर्भः vपृथिवीं विस्तीणां द्यां दिनम् vउत अपि च vइमाम् अस्माभिर्दृश्यमानां पुरोवर्तिनीमिमां भूमिम् । यद्वा पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम । अन्तरिक्षं दिवं भूमिं च vदाधार धारयति ॥ ' छन्दसि लुङ्ललिटः' इति सार्वकालिको लिट् । तुजादित्वादभ्यास- दीर्घः ॥ vकस्मै । अत्र किंशब्दोऽनिर्ज्ञातस्वरूपत्वात् प्रजापतौ वर्तते । यद्वा । मृष्टयर्थं कामयत इति कः । कमेर्डप्रत्ययः। यद्वा । कं सुखम् । तद्रूपत्वात् क इत्युच्यते । अथवा इन्द्रेण पृष्टः प्रजापतिर्मदीयं महत्वं तुभ्यं प्रदायाहं कः कीदृशः स्यामित्युक्तवान् । स इन्द्रः प्रत्यूचे यदीदं प्रवीष्यहं कः स्यामिति तदेव त्वं भवेति । अतः कारणात् क इति प्रजापतिराख्यायते । 'इन्द्रो वै वृत्रं हत्या सर्वा विजिती- र्विजित्याब्रवीत् ' (ऐ. ब्रा. ३.२१ ) इत्यादिकं ब्राह्मणमत्रानुसंधेयम् ॥ यदासौ किंशब्दस्तदा सर्व- नामत्वात् स्मैभावः सिद्धः । यदा तु यौगिकस्तदा व्यत्ययेनेति द्रष्टव्यम् । 'सावेकाचः॰' इति प्राप्तस्य 'न गोश्वन्साववर्णं॰' इति प्रतिषेधः । 'क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्' इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । कं प्रजापतिं vदेवाय देवं दानादिगुगयुक्तं vहविवा प्राजापत्यस्य पशोर्वपारूपेणैककपालात्मकेन पुरोडाशेन वा vविधेम वयमृत्विजः परिचरेम । विधतिः परिचरणकर्मा ॥ य आ॑त्म॒दा ब॑ल॒दा यस्य॒ विश्व॑ उ॒पास॑ते प्र॒शिषं॒ यस्य॑ दे॒वाः । यस्य॑ छा॒यामृतं॒ यस्य॑ मृ॒त्युः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ २ ॥ यः । आ॒त्म॒ऽदाः । व॒ल॒ऽदाः । यस्य॑ । विश्वे॑ । उ॒प॒ऽआस॑ते । प्र॒ऽशिषेम् । यस्य॑ । दे॒वाः । यस्य॑ । छा॒या । अ॒मृत॑म् । यस्य॑ । मृ॒त्युः । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विषो। वि॒धेम॒ ॥ २ ॥ vयः प्रजापतिः vआत्मदाः आत्मनां दाता । आत्मानो हि सर्वे तस्मात् परमात्मन उत्पद्यन्ते । यथाप्नेः सकाशाद्विस्फुलिङ्गा जायन्ते तत् । यद्वा आत्मनां शोधयिता । ' दैप् शोधने' । 'आतो मनिन्॰' इति विच् । Vबलदाः वलस्य व दाता शोधयिता वा । vयस्य च vप्रशिषं प्रकृटं शासनमाज्ञां vविश्वे सर्वे प्राणिनः Vउपासते प्रार्थयन्ते सेवन्ते वा । 'शासु अनुशिष्टौ' । शास इत्॰ ' ( पा. सू. ६.४.३४ ) इत्युपधाया इत्वम् । 'शासिवसिघसीनां च' इति पत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । आसेरनुदात्तेरवाल्ल​सार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ' तिङि चोदात्तवति ' इति गतिरनुदात्ता । तथा vदेवाः अपि Vयस्य प्रशासनमुपासते । अपि च vअमृतम् अमृतत्वम् । भावप्रधानो निर्देशः । १. त४. ५ - कपालाख्येन । २. त१.२.३.६.७.८-भ-' आत्मदाः ' नास्ति । " ७५२ ऋग्वेदः [ अ. ८. अ. ७. व. ३ यद्वा । अमृतम् । मरणं नास्यस्मिन्नित्यमृतं सुधा । बहुवीही 'नजो जरमरमित्रमृताः' इत्युत्तर- पदाधुदात्तस्वम् । तदपि यस्य प्रजापतेः छाया छायेव वर्ति भवति । मृत्युः यमश्च प्राणापहारी छायेव भवति । तस्मै कस्मै 'देवाय इत्यादि समानं दूर्वेण हविषा पुरोडाशात्मनेति तु विशेषः ॥ यः प्रा॑ण॒तो नि॑मष॒तो म॑हि॒त्वैक॒ इद्राजा॒ जग॑तो ब॒भूव॑ । य ईशे॑ अ॒स्य द्वि॒पद॒श्चतु॑ष्पद॒ः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ३ ॥ । यः । प्राणतः । नि॒ऽम्पतः । म॒हि॒त्वा । एक॑ः । इत् । राज । जग॑तः । ब॒भूवः॑ । यः । ईशे॑ । अ॒स्य । द्वि॒ऽपद॑ः । चतु॑ःऽपदः । कस्मै । दे॒वाय॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धेम॒ ॥ ३ ॥ । Vयः हिरण्यगर्भः प्राणतः प्रश्वसतः ? 6 " अन प्राणने ' । आदादिकः । शतुरनुमः" इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ निमिपतः अक्षिपक्षमचलनं कुर्वतः ॥ अत्रापि पूर्ववद्विभक्तिरुदात्ता ॥ जगतः जङ्गमस्य प्राणिजातस्य महित्वा महत्वेन ॥ ' सुपां सुलु' इति तृतीयाया आकारः ॥ माहात्म्येन Vएक Vइत् अद्वितीय एव सन् राजा Vबभूव ईश्वरी भवति ॥ भवतेणेंलि 'लिति' (पा. सू. ६. १. १९३ ) इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तध्वम् ॥ अस्य परिदृश्यमानस्य द्विपदः पादद्वययुक्तस्य मनुष्यादेः चतुष्पदः गवाश्वादेश्व यः प्रजापतिः ईशे ईष्टे ॥ ' ईश ऐश्वर्ये' । आदादिकोऽनुदात्तेत् । ' लोपस्त आत्मनेपदेपु' इति तलोपः । अनुदात्तेस्वाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । अस्य । 'उडिदम्" इतीदमो विभक्तिरुदात्ता । द्वौ पादौ यस्य स द्विपात् । 'संख्यासुपूर्वस्य' (पा. सू. ५. ४. १४० ) इति पादस्यान्थ्यलोनः समासान्तः । भसंज्ञायां ' पादः पत्' (पा. सू. ६.४.१३०) इति पद्भावः । ' द्वित्रिभ्यां पाइन्' (पा.सू. ६. २. १९७ ) इत्येकदेशविकृतस्यानन्यत्वादुत्तरपदा- न्तोदात्तस्त्रम् । स्वरवर्जमेपैव चतुष्पद इत्यत्रापि प्रक्रिया । 'बहुधीहौ प्रकृस्या" इति पूर्वपदप्रकृति- स्वरः । पूर्वपदस्य ' त्रः संख्याया: ' ( फि. सू. २.५ ) इत्यायुदात्तत्वम् । ' इदुदुपधस्य चाप्रत्ययस्य इति विसर्जनीयस्य षत्वम् ॥ ईडशो यः प्रजापतिस्तस्मै कस्मै इत्यादि सुबोधं हविषा हृदयाद्या- त्मनेत्ययमत्र विशेषः ॥ यस्ये॒मे हि॒मव॑न्तो महि॒त्वा यस्य॑ समु॒द्रं र॒सया॑ स॒हाद्दुः । यस्ये॒माः प्र॒दिशो॒ यस्य॑ ब॒ाहू कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ४ ॥ यस्य॑ । इ॒मे। हि॒मऽव॑न्तः । म॒हि॒ऽत्वा । यस्य॑ । स॒मु॒द्रम् । र॒सया॑ । स॒ह । आ॒हुः । यस्य॑ । इ॒माः । प्र॒ऽदिश॑ः । यस्य॑ । ब॒हू इति॑ । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धेम॒ ॥ ४ ॥ । " हिमा अस्मिन् सन्तीति हिमवान् । तेन बहुवचनान्तेन सर्वे पर्वता लक्ष्यन्ते । यथा छत्रिणो गच्छन्तीति । हिमवन्तः हिमवद्रुपलक्षिताः इमे दृश्यमानाः सर्वे पर्वता: Vयस्य प्रजापतेः महित्वा महत्वं माहात्म्यमैश्वर्यमिति आहुः । तेन सृष्टत्वात्तद्रूपेगावस्थानाद्वा । तथा Vरसया । रसो जलम् । तद्वती रसा नदी ॥ अर्शआदित्वादच् ॥ जातावेकवचनम् । रसाभिनंदीभिः सह समुद्रम् । पूर्ववदेक- वचनम् । सर्वांन् समुद्रान् यस्य महाभाग्यमिति आहुः कथयन्ति सृष्टयभिज्ञाः । Vयस्य च इमाः प्रदिशः प्राय्यारम्भा आग्नेय्यायाः कोणदिश ईशितव्याः । तथा Vबाहू । वचनव्यत्ययः । बाहवो भुजाः । भुजवत्प्राधान्ययुक्ताः प्रदिशश्च यस्य स्वभूताः । तस्मै कस्मै इत्यादि समान पूर्वेण ॥ १. भ७- श्वसतः । २. ग-भ- तेन च । म. १०. अ. १०. सू. १२१ ] अष्टमोऽष्टक: येन॒ द्यौरु॒ग्रा पृ॑थि॒वी च॑ ह॒कहा येन॒ स्व॑ः स्तभि॒तं येन॒ नाक॑ः । यो अ॒न्तरि॑ते॒ रज॑सो वि॒मानः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ५ ॥ येन॑ । द्यौः । उ॒ग्रा । पृ॒थि॒वी । च॒ । इ॒ळ्हा । येन॑ । स्त्र र॒रिति॑ स्वः॑ः । स्त॒भि॒तम् । येन॑ । नार्कः । यः । अ॒न्तरि॑क्षे । रज॑सः । वि॒ऽमान॑ः । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धेम॒ ॥ ५ ॥ । । Vयेन प्रजापतिना द्यौः अन्तरिक्षम् Vउम्रा उद्भूर्ण विशेषागहनरूपं वा । पृथिवी भूमिः च Veळहा येन स्थिरीकृता । स्वः स्वर्गश्च येन स्तभित स्तब्धं कृतम् । यथाधो न पतति तथोपरि अवस्थापितमित्यर्थः ॥ ' ग्रसितस्कभितस्तभित" इति निपात्यते ॥ तथा नाकः आदित्यश्च प्येन अन्तरिक्षे स्तभितः । Vयः च अन्तरिक्षे रजसः उदकस्य vविमानः निर्माता । तस्मै कस्मै इत्यादि गतम् ॥ ॥ ३ ॥ ७५३ यं क्रन्द॑सी॒ अव॑सा तस्तभा॒ने अ॒भ्यैक्षैतां॒ मन॑सा॒ रेज॑माने । यत्राधि॒ सूर॒ उदि॑तो वि॒भाति॒ कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ६ ॥ यम् । क्रन्द॑सी॒ इति॑ । अव॑मा । त॒स्त॒मा॒ने इति॑ । अ॒भि । ऐश्च॒ताम् । मन॑सा । रेज॑माने॒ इति॑ । यत्र॑ । अधि॑ । सूर॑ः । उत्ऽइ॑तः । वि॒ऽभाति॑ । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धेम॒ ॥ ६ ॥ । क्रन्दितवान् रोदितवाननयोः प्रजापतिरिति क्रन्दसी द्यावापृथिव्यौ । श्रूयते हि — 'यदरो- दीत्तदनयो रोदस्त्वम्' (तं. ब्रा. २. २. ९. ४ ) इति । ते अवसा रक्षणेन हेतुना लोकस्य रक्षणार्थ Vतस्तभाने प्रजापतिना सृष्टें लब्धस्थैर्ये सत्यौ "यं प्रजापतिं मनसा बुद्धया अभ्यैक्षेताम् आवयो- महत्वमनेन इत्यभ्यपश्येताम् ॥ ' ईक्ष दर्शने ' । लङि अडादित्वादाचुदात्तः । कीदृश्यों द्यावा- पृथिव्यौ । रेजमाने राजमाने दीप्यमाने ॥ आकारस्य व्यत्ययेनैत्वम् । अदुपदेशालसार्वधातुकानु- दात्तवे धातुस्वरः । यद्वा । लिटः कानच् । ' फणां च सप्तानाम्' (पा. सू. ६. ४. १२५ ) इत्येत्वाभ्यासलोपौ । 'छन्दस्युभयथा ' इति सार्वधातुकत्वाच्छप् । अत एव 'अभ्यस्तानामादिः इत्यायुदात्तत्वम् ॥ यत्राधि यस्मिन्नाधारभूते प्रजापतौ सूरः सूर्य: Vउदितः उदयं प्राप्तः सन् विभाति प्रकाशते ॥ उत्पूर्वांदेतेः कर्मणि निष्ठा । ' गतिरनन्तर : ' इति गतेः प्रकृतिस्वरस्वम् ॥ तस्मै Vकस्मै इत्यादि सुज्ञानम् ॥ > आपो॑ ह॒ य॑बृ॑ह॒तवि॑श्व॒माय॒न् गर्भ॒ दधा॑ना ज॒नय॑न्तीर॒ग्निम् । ततो॑ दे॒वानां॒ सम॑वर्त॒तासु॒रेक॒ः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ७ ॥ आप॑ः । ह॒ । यत् । बृह॒तीः । विश्व॑म् । आय॑न् । गम् । दधा॑नाः । ज॒नय॑न्तीः । अ॒ग्निम् । तत॑ । दे॒वाना॑म् । सम्। अवर्तत॒ । असु॑ः । एक॑ः । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विवा॑ । वि॒धेम ॥ ७ ॥ Vबृहती: बृहत्यो महत्यः ॥ जसि ' वा छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घः । 'बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ' इति ङीप उदात्तत्वम् ॥ अग्निम् । उपलक्षणमेतत् । अग्न्युपलक्षितं सर्व वियदादि२. ग भ५ - स्तब्धे । ३. त-भ- अजादित्वादानुदात्तः । १. ग-त१.२.३.६.८ मु- स्तंभितः । ४. त-भ-अकारस्य । + ४-४८ ७५४ ऋग्वेदः V भूतजातं जनयन्तीः जनयन्त्यः तदर्थ गर्भ हिरण्मयाण्डस्थ गर्भभूतं प्रजापतिं दधानाः धारयन्त्यः Vआपो Vह आप एव विश्वमायन् सर्वं जगत् व्यामुवन् 'यत्' यस्मात् ततः तस्माद्धेतोः देवानां देवादीनां सर्वेषां प्राणिनाम् असुः प्राणभूतः एकः प्रजापतिः समवर्तत समजायत । पढा' । यत् थं गर्भ दधाना आपो विश्वात्मनावस्थिताः ततो गर्भभूतास्प्रजापतेदेवादीनां प्राणात्मको वायुरजायत । अथवा । यन् । लिङ्गवचनयोर्व्यत्ययः । उक्तलक्षणा या आपो विश्वमावृत्य स्थिताः ? ततस्ताभ्योऽद्वचः सकाशादेकोऽद्वितीयोऽसुः प्राणात्मकः प्रजापतिः समवर्तन निश्चक्राम । तस्मै कस्मै इत्यादि गतम् ॥ यश्चि॒दापो॑ महि॒ना प॒र्य॑प॑श्य॒दक्षं दधा॑ना ज॒नय॑न्तीर्य॒ज्ञम् । " [ अ. ८. अ. ७. यो दे॒वेष्वधि॑ दे॒व एक॒ आसी॒त्कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ८ ॥ यः । चि॒त् । आप॑ । म॒हि॒ना । प॒रि॒ऽअप॑श्यत् । दक्ष॑म् । दधा॑नाः । ज॒नय॑न्तीः । य॒ज्ञम् । यः । दे॒वेषु॑ । अधि॑ । दे॒वः । एक॑ः । आसी॑त् । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विवा॑ । वि॒िधेम॒ ॥ ८ ॥ । व. ४ यज्ञं यज्ञोपल. क्षितं विकारजातं जनयन्तीः उत्पादयन्तीः तदर्थं दक्षं प्रपञ्चात्मना वर्धिष्णुं प्रजापतिनात्मनि दधानाः धारयित्रीः ॥ दुधातेर्हेतौ शानच् । 'अभ्यस्तानामादिः' इत्यायुदात्तत्वम् ॥ ईदृशीः आपः । व्यत्ययेन प्रथमा । अपः प्रलयकालीनाः महिना महिन्ना । छान्दसो मलोपः । स्वमाहात्म्येन यश्चित् यश्च प्रजापतिः पर्यपश्यत् परितो दृष्टवान् यः च देवेष्वधि देवेषु मध्ये देवः तेषामपीश्वरः सन् एकः अद्वितीयः आसीत् भवति ॥ अस्ते छान्दसो लङ्क । अस्तिसिचो- वृक्ते ' ( पा. सू. ७. ३. ९६ ) इतीडागमः ॥ तस्मै कस्मै इत्यादि गतम् ॥ मा नौ हंसीजनि॒ता यः पृ॑थि॒व्या यो वा दिवं॑ स॒त्यधर्मा ज॒जानि॑ । यश्चा॒पश्च॒न्द्रा बृह॒तीर्ज॒जान॒ कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ ९ ॥ । मा। नः॒। हि॑मी॒ीत्। ज॒नि॒ता । यः । पृथि॒व्याः । यः । वा॒ । दिव॑म् । स॒त्यऽध॑र्मा । ज॒जाने । यः । च॒ । अ॒पः । च॒न्द्राः । बृह॒तीः । ज॒जान॑ । कस्मै॑ । दे॒वाय॑ । ह॒विषा॑ । वि॒िधेम॒ ॥ ९ ॥ ● जनी ( स प्रजापतिः नः अस्मान् मा हिंसीन् मा बाधताम् । यः पृथिव्याः भूमेः जनिता जनयिता स्रष्टा ॥ ' जनिता मन्त्रे' इति णिलोपो निपात्यते । 'उदात्तयणो हल्पूर्वात्' इति पृथिवी- शब्दाद्विभक्केरुदान्तःवम् ॥ यो Vवा यश्च सत्यधर्मा सत्यमवितथं धर्म जगतो धारणं यस्य स तादृशः प्रजापतिः दिवम् अन्तरिक्षोपलक्षितान् सर्वान लोकान् जजान जनयामास ॥ प्रादुर्भावे ' । णिचि वृद्ध जनीज़ष्कसुरअः' इति मित्रात् मितां हूस्वः' इति हूस्वस्वम् । ततो लिटि ' ' अमन्त्रे" ( पा. सू. ३.१.३५ ) इति निषेधादाम्प्रत्ययाभावे तिपो जलि वृद्धौ 'लिति' इति प्रत्ययारपूर्वस्योदात्तत्वम् ॥ Vयश्च वृहतीः महतीः चन्द्राः आह्लादिनी: अपः उदकानि जजान जनयामास । 'ऊडिदम्" इत्यादिना अपशब्दादुत्तरस्य शस उदात्तत्वम् ॥ तस्मै कस्मै इत्यादि गतम् ॥ इळादधाख्य इष्टययने प्राजापत्यस्य हविष: 'प्रजापते' इत्येषानुवाक्या । सूत्रितं चप्राजापत्य'इळादधः प्रजापते न स्वदेतान्यन्य: ' ( आश्व. श्रौ. २. १४ ) इति । केशनखकीटादिभिः दुष्टानि हवींष्यनयैवाप्सु प्रक्षिपेत् । सूत्रितं च – 'अपोऽभ्यवहरेयुः प्रजापते न त्वदेतान्यन्यः ' १. त-भ१.४.७-' यत्... यद्वा ' नास्ति । २. तमु स्थितास्ताः । . म. १०. न. १०. सू. १२२] अष्टमोऽष्टकः ७५५ ( आश्व. श्री. ३.१० ) इति । चौलादिकर्मस्वप्येचा होमाथां । सूत्रितं च -'तेषां पुरस्ता चतल आज्याहुतीर्जुहुयादन आयूंषि पवस इति तिसृभिः प्रजापते न स्वदेतान्यन्य इति च ( आश्व. गृ. १. ४. ४) इति ॥ प्रजा॑पते॒ न त्वदे॒तान्य॒न्यो विश्वा॑ जा॒तानि॒ परि॒ ता ब॑भूव यत्क।मास्ते जुहुमस्तौ अस्तु व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥ १० ॥ प्रजा॑पते॒ न त्वदे॒तान्य॒न्यो विश्वा॑ जा॒तानि॒ परि॒ ता ब॑भूत्र । यत्का॑मास्ते जुहु॒मस्तन्नो॑ अस्तु॒ व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥ १० ॥ हे प्रजापते Vवत् स्वत्तोऽन्यः कश्चित् एतानि इदानीं वर्तमानानि विश्वा विश्वानि सर्वाणि ॥ 'शेश्छन्दसि बहुलम्' इति शेर्लोपः ॥ Vजातानि प्रथमविकारभाञ्जि Vता तानि सर्वाणि भूत- जातानि न परि Vबभूव न परिगृह्णाति । न व्याप्नोति । स्वमेवैतानि परिगृह्य स्रष्टुं शक्नोपीति भावः । परिपूर्वो भवतिः परिग्रहार्थः । वयं च यत्कामाः यत्फलं कामयमानाः ते तुभ्यं जुहुमः हवींषि प्रयच्छामः Vतत् फलं नः अस्माकम् अस्तु भवतु । तथा Vवयं च रयीणां धनानां पतयः ईश्वराः स्याम भवेम ॥ 'नामन्यतरस्याम्' इति नाम उदात्तत्वम् ॥ ॥४॥ " " वसुं न ' इत्यष्टर्चं दशमं सूक्तं वसिष्ठपुत्रस्य चित्रमहस आर्षमान्नेयम् । आद्यापञ्चमी त्रिष्टुभौ शिष्टा जगत्यः । तथा चानुक्रान्तं - ' वसुं नाष्टौ चित्रमहा वासिष्ठ आग्नेयं जागतमायां पञ्चमीं चर्ते इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरामेये ऋतौ जागते छन्दसीदं सूक्तम् । सूत्रितं च – ' वसुं न चित्र- महसमिति जागतम् ' ( आश्व. श्री. ४. १३) इति ॥ वसु॑ न चि॒त्रम॑हसं गृणीषे वा॒मं शेव॒मति॑थिमद्विष॒ण्यम् । स रा॑सते शुरुषो॑ वि॒श्वधा॑यसो॒सो॒ऽग्निर्होता॑ गृ॒हप॑तिः सु॒वीर्य॑म् ॥ १॥ वसु॑म् । न । चि॒त्रऽम॑ह॒सम् गृणी॒े । वा॒मम् । शेव॑म् । अति॑थिम् । अ॒द्वि॒षेण्यम् । सः । रा॒स॒ते । शुरुवः॑ः । वि॒श्वधा॑यसः । अ॒ग्निः । होता॑ । गृ॒हऽप॑तिः । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥ १॥ vथसुं न वासकं सूर्यमिव /चित्रमहसं चायनीयतेजस्कमनिं गृणीषे गृणे स्तौमि ॥ 'गृ शब्दे '। क्रैयादिकः। पुरुषव्यत्ययः । प्वादिस्वानूस्वः ॥ यद्वा । चित्रमहसमिति प्रथमार्थे द्वितीया । न इति संप्रत्यर्थे । संप्रति वासकमप्निमहं चित्रमहाः स्तौमि । कीदृशम् । Vवामं वननीयं शेवं सुखकरम् Vअतिथिम् अतिथिवत्पूज्यं यद्वा हविर्वहनाय सततगामिनम् अद्विषेण्यं द्वेष्यरहितम् ॥ द्विषेः 'कृत्यार्थे तवैकेन्" इति केन्यप्रत्ययः । नञा 'बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ सः अग्निः Vशुरुष: ' शोकस्य रोधयित्रीर्निवारथित्रीः विश्वधायसः क्षीरप्रदानादिना विश्वं सर्व जगद्धारयन्तीर्गाः सुवीर्यं शोभनवीर्य च रासते यजमानेभ्यो ददाति ॥ ' रा दाने ' । अस्माल्लेव्यडागमः । 'सिब्बहुलम्" इति सिप् । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । विश्वशब्दोपपदाद्दधातेः 'वहिहाधाम्भ्यः' इत्यसुन् । ' णित्' इत्यनुवृत्ते: 'आतो युक्चिण्॰ ' ( पा. सू. ७.३.३३ ) इति युक् । मरुधादित्वात् पूर्वपदान्सोदात्तत्वम्॥ कीदृशोऽग्निः । होता देवानामाहाता होमनिष्पादको वा गृहपतिः यजमानगृहाणा१. त-भ- ' द्विषेः ' नास्ति । २० गत४. ५-४२- शुरुधः शुचः ।