[All rights reserved by the publisher.] Pablisher:--Pandurang Jawaji, Printer:--Ramchandra Yesu Shedge. 'Nirnaya-sagar' Press, 26-28, Kolbhat Lane, Bombay. ॥ श्रीः ॥ महाकविश्रीभट्टिविरचितं भट्टिकाव्यम् । जयमङ्गलकृतटीकया जयमङ्गलया समेतम् । स्वर्गनिवासिना नारायणात्मजेन विनायकशास्त्रिणा संस्कृत्य संशोधितम् । अष्टमं संस्करणम् । पणशीकरोपाह्वविद्वद्वरलक्ष्मणशर्मतनुजनुषा वासुदेवशर्मणा संस्कृतम् । तच्च मुम्बय्याम् पाण्डुरङ्ग जावजी इत्येतैः "निर्णयसागरा"ख्यमुद्रणयत्रालयाधिपतिभिः स्वीयेऽङ्कनालये मुद्रयित्वा प्रसिद्धिं नीतम् । शकाब्दाः १८५६, ख्रिस्ताब्दाः १९३४ श्री-भट्टिकाव्य-सुधारणा- १. यद्यपि बहु नाघीपे तथापि पठ पुत्र ! व्याकरणम् । स्वजनः श्वजनो मा भूत् सकलं शकलं सकृत् शकृत् ॥ २. अ-विदित-श-ष-स-विशेषा वाणी वक्त्रात् विनिर्गता येषाम् । गुद-वदन-विवर-भेदो रदनैरेवोपलक्ष्यते तेषाम् ॥ ३. अष्टाध्यायी जगन्माता,ऽम-कोशो जगत्पिता । भट्टि-काव्यं गणेशश्च त्रयीयं सुख-दाऽस्तु वः ॥ ४. शब्द-वाक्य-पद-च्छेद-स्थूला॒क्षर-विशेषदृक् । सुधारकैः सुधार्यासौ पुस्तक-स्थापने यदि-- ॥ ५. स्थाप्यते गद्य-पद्येषु सच्छात्रानुग्रहेच्छया, । मूला[^३]देवा[^४]र्थ-सिद्धिः स्यात् किं टीकायाः प्रयोजनम् ॥ ६. अ-संस्कारं वि-कोशं चा॑ऽपच्छन्दश्चानलङ्कृति | नीरसं तद्भवेत्काव्यमित्याहुः काव्य-कोविदाः ॥ ७. व्याकृत्या कोश -छन्दोभ्यामलङ्कृत्या रसेन च | पञ्चकेनान्वितं काव्यं भट्टि-काव्यं विराजते ॥ ८. व्याकृति-चषके पेयं राम-राज-कथामृतम् । शब्द-वाक्य-पद-च्छेद-स्थूला॒क्षर विशेषदृक् ॥ ९. सर्वेषामेव ग्रन्थानामेवं भाव्या सुधारणा । अन्ततः शिक्षण-ग्रन्था अप्येवं स्युः सुधारिताः ॥ कै॰ वि॰ ना॰ शा॰. [१] (छापणें). [२] (छापली जाते). [३] मूलग्रन्थात्, पक्षे बाल-शिष्यात्. [४] भाषान्तरम्, पक्षे स्पष्टम्. विशेष सूचना. १ - सदई ग्रंथ छापण्याची व्यवस्था अशी ठेविली आहे कीं- विद्या र्थ्यांना पदच्छेद करण्यास सुलभ पडावें म्हणून संध्यक्षरावर वैदिक खरितस्वराप्रमाणें ।" अशी उभी रेषा दिली आहे; तिचा अर्थ - ज्या अक्षरावर ही '1" उभी रेपा दिली आहे तें अक्षर उमें चिरून त्याचा पूर्वभाग पूर्वपदांत व उत्तरभाग उत्तरपदांत सामील करावा, असे समजावें. जसें ग्रथम श्लोकांत 'इत्युदाहृतः' आणि 'पितरमु॑पागमत् ' ह्या दोहोंवर '१' ही रेपा आहे. आतां त्यु= त्य् + उ = त्यु; मु=म् + उ = मु; म्हणजे इत्य्, (इति) उदाहृतः; पितरम् उपागमत् अशीं पदें समजावीत. इति याचें इत्य् हें पाणिनीच्या 'इको यणचि' या सूत्रानें झालें आहे; ह्याप्रमाणें पदच्छेद दाखवून सामासिक नामांत शब्द - ( प्रातिपदिक ) छेदही '' ह्या चिह्नानें दाखविला आहे. आतां जेथें संधीमुळे '–' ह्या चिन्हानें शब्दच्छेद दाखवितां येत नाहीं, तेथें संध्यक्षराखालीं वैदिकानुदात्तस्वराप्रमाणें '' अशी आडवी रेपा दिली आहे. म्हणजे तीच शब्दच्छेदरेषा खालीं ओढली आहे. जसें ३ श्लोकांत (सर्वेषु-भृताम् ) वें यांत र्व+इ = वें, झणजे सर्व-इषु-भृताम् असें जाणावें. येथें सर्व + इषु सर्वेषु हें पाणिनीच्या 'आद्गुणः' या सूत्रानें झालें आहे असे समजावें. स्वल्पविरामचिह्नाचा उपयोग करून वाक्येंही निरनिराळीं तोडून दाखविली आहेत. ह्याप्रमाणे मूळ ग्रंथाला बाध न येतां वाक्य-पदशब्दच्छेद दर्शविला; परंतु कित्येक स्थलीं 'अभ्रून् नृपः' (श्लोक ११). 'स्त्रीभिर् युतानि' (श्लो० ७), 'ज्ञाता ऽऽशयस् तस्य' (श्लोक ११). असा पदच्छेद दाखविला आहे. त्या स्थळीं 'अभृनृपो', 'स्त्रीभिर्युतानि', 'ज्ञाताशयस्तस्य' असेंच पाठकालीं म्हणावें. पदच्छेदबोधापेक्षां संयुक्त पाठ दुर्बोध नाहीं. . आतां पूर्वीच्या आवृत्तींत कित्येक टिकाणीं मूळ ग्रंथाची व टीकेची बरीच असंबद्धता दिसून आली. त्या ठिकाणीं मूळग्रंथ कायम ठेवून टीकेंतच कोठें कोटें फेरफार केला आहे. कित्येक ठिकाणीं टीका कायम ठेवून मूळांत फेरफार केला आहे. जसें १४५५ श्लोकांत 'अपर्यत महीपतेः' असा जयमङ्गलाटीकेचा पाठ आहे, परंतु मल्लिनाथाच्या टीकेंत 'अस्मार्यत महीपतिः' असा पाठ आढळतो, आणि हा जरी ( माझ्या अल्पमतीला ) योग्य वाटतो तथापि सर्व पुस्तकांत जयमङ्गला टीका असल्यामुळे वरीलच पाठ (अस्मर्यत महीपतेः) घेतला आहे आणि दुसरा पाठ 'अस्मार्यत महीपतिः' हा खालीं टीकेंत दिला आहे. 'प्रायेण मुह्यन्ति हि ये लिखन्ति' ह्या नियमाने हा प्रथमच प्रसंग असल्यामुळे प्रकृत पुस्तकांत ज्या कांहीं चुका नजरचुकीनें राहिल्या असतील, त्या मी विद्वद्सुहृज्जनांनीं पत्रद्वारा कळविल्यास आदरपूर्वक स्वीकारून आगामी मुद्रणांत सुधारीन. क० वि० जो०. भागा: (काण्डाः) ४ १ -प्रकीर्ण-काण्ड:(संकीर्णः) } २ - अधिकार काण्डः प्रकीर्ण-मिश्रःकाण्ड:४- तिङन्त-काण्ड:भट्टिकाव्यस्य काण्ड-वर्ग-पद्य-संख्याऽनुक्रमःविभागा: (वर्गा:) २२ व्याकरण - रीत्या परिच्छेदाः (वर्गाः) १ - राम संभवः २- सीता-परिणयः ३- राम-प्रवास: ४ ५,९७-१०० टाधि, १०१ - १०३ प्र०, ५- सीता हरण: राम१०४-४ आमधि० प्रवास: ६७-९१ णत्वाधिo, कथानक-रीत्या सर्गाः २- ५ - ७, प्र०, ८-१० दुहादि-द्विकर्माधि० ६ - सुग्रीवाभिषेक: १६-२४ सिजधि०, श्नमधि०, ४०-४५ प्र० कृत्याधि०, ६८-७० प्र०, ११-१५ प्र०, ३५ –– ३९ ४६-६७ ७१-८६ निरुपद्कृवि०, ८७९४-१०८ खजवि०, १०९ - ११२ डाधि०, ११२–१४३ सोपपदकृदधिo, २-१ – २७ ताच्छी लिकड०, २८- ३३ । ७-सीता इन्वेषणम् निरधिकारकृदधि० ३४-६७ भात्रेकर्त० कृदधि०, ६८-७७ स्त्रीलिङ्गाधि०, ७८ – ८५ कृद्रजि०, ८६ - ९० प्र०, ९१ । - १०९ ङित्वाधि०, । ३ – १ - ६९ आत्मनेपदाधि०, ७०-८४८ - अशोक वनिका भङ्गः कारकाधि०, ८५-९३ कर्मप्रवचनीअनभिहितेऽधि०, याधि०, ९४ - १३१ ४-१-७ प्र०, ८–११ मिचिवृद्ध्यधि०, ९ मारुति संयमः १२ - २२ इप्रतिषेधाधि०, २३–५७ सत्वावि०, इड्विध्यवि०, ५८- ६६ धत्वाधिo, ११० – १३७ प्रकी०९२-१०९ १ – अलङ्कार दर्शनम् - शब्दाऽलङ्कारः १ - २१; अर्थाइलङ्कारः २२ – ७४; २- माधुर्य-प्रदर्शनम् ३ - भाविकत्व - प्र० ४- भाषा समावेशः १० - सीताऽभिज्ञानदर्शनम् २१-लङ्कागतप्रभातवर्णनम् १२- विभीषणाऽऽगमनम् १३- सेतुबन्धनम् । ३ वि० ( भ. का.) – ० । १ – लिङ्— विलसितः ( पू. भू. का. ) - १४ - शरबन्धः २ - लुङ् - वि० (सा. भू. का. ) लट् ४ - लड़ - वि० ( अ. भू. का. ) ५ - लट् - वि० ( वर्त. का.) ६ - लिङ् - वि० ( विध्यर्थः) ७ - लोट् - वि० ( आज्ञार्थः) ८- लङ् - वि० (सं. :) ९ - लुट् - वि० (अ. भ. का.) રર : ।१५- कुम्भकर्ण वधः।१६ - रावण-विलापः १७वधः १८ - विभीषण - प्रलापः १९- विभीषणाऽभिषेकः २०-सीता-प्रत्याख्यानम् २१ – संशोधनम् : २२ - अयोध्या प्रत्यागमनम् २२ पद्यसंख्या " २७ ५६ १०८ १४३ २०८ १३१ १३७ ७४ ४७ ८७ ५० ११३ ૐ ४२ ११२ ४२ ३० ३७ २३ ३५ १६२४ श्लोकाः अकम्पनस्ततो● अकुप्यदिन्द्रजित्.. अकूर्दिष्ट व्यकारी च० अकृष्टपच्या:० अकोकूयिष्ट● अखण्ड्यमानम् अगाधत ततो अगोपिष्टां पुरीम्० अग्निः प्रमादेन • अक्रुधच्चाभ्यधाद् अक्लेश्यमसिना अक्षारिषुः शराम्भांसि अक्षेमः परिहासोऽयम् अक्षणोः पतन्नील● अग्निचित्सोम ० अग्निष्टोमादि ० अ. ... अजिघ्रत्तम्● अजिघ्रपंस्तथैव • अजिहदत् स: ० अजीगणद्दारा ● अज्ञवनोत्सहेथा: • ... ... .... ... ... अग्नीनवरिवस्यश्च अभ्याहितजनप्र अग्रसिष्ट व्यधाविष्ट० अघानि ताडका• अधुरंस्ते महा० अङ्गदेन समं ... ... *** ... ... ... ... ... लोकानुक्रमणिका ... अगदेनाऽह साताम्... अचूर्णयच यूपाक्षम् अच्छेत्तां च महाऽऽत्मानौ ० ... ... ... ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः. श्लोकाः अटाट्यमानः • ११५० अतत्वरच तान् १३७८ अतस्तम्भदयम् १२२६ । अताप्यस्योत्तमम् ३४९ ।अतिकायाद्विना• १२९५ । अतिकाये हते १२०० अतिकान्ता त्वया ५१२ । अतिप्रियत्वात् ० ६८१ । अतीते वर्षके ० ● ... ६९ । अथ संपततः • १२९० । अथाश्चितोरस्कम् १२९१ अथानुकूलान् ८० अथाऽऽयस्यन् १५१६ । अथार्ध्य मधु० ... ३०६ अतुल्यमहसा ९२० ।अतुषत्पीठम् ० ९४८ ।अतुष्यन्नमराः सर्वे ५४३ अतृणेटू शऋजित् १२९४ । अतौत्सीदया ९५५ अथ कुमात्... ४१९ । अथ जगदुरनीचैः ७५२ ।अथ तमुपगतम् १३९७ । अथ तीक्ष्णाय सैः ७८४ अथ ददृशुः.. १२४३ अथ नयन • २२३ । अथ पुरुजवयोगात्... १४०८ । अथ मृदु १२५८ । अथ लक्ष्मण १२९६ । अथ लुलित० १४२५ अथ स वल्क १२७२ ।अथ ससंभ्रम ... ... ... ... 200 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... *.. ... ... ... ... OER ... ... 4. ... श्लोकाङ्काः. १४० १२४१ १२६८ ३२४ १३०७ १३०६ १५९९ ४०२ ४५२ २१२ ११८९ १३९३ १३६१ १२१८ ४९२ २७ १०१८ १८६ ८६० ८८० ૮૨ ८७४ ८५२ ८२४ ८११ १६२० १७९ ९५२ ९२२ २६६ ३६१ श्लोकाः अथाऽऽलम्व्य अथाssलुलोके अथान्तमासेडुपि० अयोपशरदे... अढालिपुः शिलाः अदिहंश्चन्दनैः अदीदिपत्ततो वीर्यम् अक्षताम्भांसि अश्यन्ताऽनिमित्तानि अदेवीद्वन्धु० ... ... *** O *** अदोहीत्र अद्धि त्वं पञ्चगव्यम् अझो द्विजान् अद्य सीता मया अद्राष्टां तं रघु० अधर्मान्नात्रसः अधिगतमहिमा अधिजलवि... अधिज्यचापः अधि रामे अधीयन्नात्म अध्यगीष्टार्थ● अध्यङ् शस्त्र ० अध्यायच्छऋजित् अध्यासिसिषमाणे अध्यासीत् . अध्युवास रथम् अध्वरेवग्नि ... **4 *. *** : *** ... ... ... ... ... : अध्वरेष्विष्टिनाम् अनंसीच्चरणों अनंसीमर्मरेण अनर्दिषुः कपि● अनिमित्तान्यथा• ... अनिर्वृतं भूतिषु अनुजानीहि 300 ... ... ... ... ... ... ... ... 40. ... the a ... ... ... ... ... ... H श्लोकाङ्काः ! श्लोकाः ३२६ । अनुजिज्ञासतेवाऽथ... ५१ / अनुमन्तावहे नावां ८८५ । अनुष्टाय यथादिष्टम् ४४८ अनृतोद्यं न तत्रास्त्रि १२१९ । अनेकशो निर्जित... १४०० । अन्तः पुराणि पौलस्यम् १२६३ । अन्तर्धत्स्व रघु० ३७ । अन्तर्निविशे १४४६ । अन्याऽऽसक्तस्य ६६४ । अन्ये त्वलङ्क्षिपुः ३२५ । अन्यान्यं स्म १५४२ । अन्वनैषीत्ततो● ६१ । अन्वयाऽऽदि० ६४२ अपक्ककुम्भाविव १२२० । अपथ्यमायतों १३८० अपग्रथद्गुणान् ८८२ । अपमन्युस्ततो • ८७६ । अपरिमित ५८ । अपरीक्षित● ६३५ । अपलापयमानस्य अपहरदिव. अपि तत्र रिपुः २१९ अपि स्तुह्यपिसेवा० १३७७ । अपिस्फवत्स्वसामर्थ्य ५८० । अपूजयंश्चतुर्वक्रम् ५९९ । अपूजयन् कुलज्येष्ठान् ११४३ अपूपुजन् विष्टर १९४ । अपूरयन्नभः २६२ अपृष्टो नु ब्रवीति ७२४ । अपौहद्वाणवर्षम् १२०६ । अप्रतिस्तब्ध● १२६९ २४६ । ० ... १२१६ । अबभाजत्ततः १३५५ । अबिभ्रत्ततः १००९ अभायत यथा ० १५३२ । अभावे भवताम् ... *** 2 ... ... ... ... ... ... 40. ... *** ... ... ... .. ... ... ... apa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 490 ... *** श्लोकाङ्काः. ५७७ १६१३ १५४९ ३४५ ७९ १४९५ २१५ C ८०८ १२१३ ५४८ ४२८ ८०५ ९७३ १४६३ १२५३ १५०१ ८७१ ८५० ५८६ ८७५ १५७० ६३४ १२८० १३५१ १३४८ ५३ १४०२ १४७५ १४२९ ७६२ १२६४ १२७४ ५४४ ५११ श्लोकाः अभिज्ञानं ... अभियोतिष्यते अभिनच्छत्रु● अभिन्यविक्षथाः अभिमानफलं जानन् अभिमानफलं प्रोक्तम् अभियाता. अभिष्यन्तः अभीषयन्त ..t अभून्नृपो अमेदि च शरैः अभैषुः कपयो॰ अम॑स्यत भवान् अमन्थीच परानीकम् अमर्षितमिव ... अमर्षो मे परः अमलमणि ● ... ० ... ... ... ... ... ... ... अमितम्पचम् अमृडित्वा अम्भांसि रुक्मकुम्भेन ..D अयुक्तमिदमित्यन्ये अयं नियोगः पत्युस्ते अयं मैथिल्यभिज्ञानम् अरण्ययाने • अरविन्दरेणु● अरासिषुः ... अरोदीद्राक्षसानीकम् अर्थेन संमृता अर्थोत्थिता• अलिगणविलोल • ... अलोठिष्ट च भू० अवगाढं गिरिजालम् अवहे अवश्यपाव्यम् अवश्यायकणा० ... ... ● ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ….. ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः. श्लोकाः ८३० ४८४ । अवसन्नरुचिम् ६३१ । अवसायो.... १४१२ अवसाव नगेन्द्रेषु ६२२ । अवसितं हसितम् ७९४ । अवसेयाश्च कार्याणि ८०३ । अवाशिरसम् अवादीत्तिष्ठते ● ७४४ । अवादीन्माम् ५८४ अवाद्वायुः १ अविवेष्टन्नृपा १२४६ । अवीततृष्णो • १२३८ । अवोचत्कुम्भ १५७७ अव्यप्रमुप १२२७ । अव्यर्णो गिरि० ० ० ५३८ । अशनिरयम् १३२५ O अष्टघण्टां महा० १०३७ ६८४ । असंस्कृत्रिम • अशप्त निहुवानो● १०५७ अशान भरतात् ३८८ । अशिश्रवन्नात्ययिकम् अशृण्वन्नन्यतः ५३० अशोभिष्ट १५२३ अश्रोतद्रुधिरम् १३९५ १५४५ अनीतपिबतीयन्ती ६६० । अश्वान् वालिसुतो. १३३ । अश्वान् बिभीषणो● १३९४ असद्बन्धु १३३१ असंप्राप्ते ९०२ असितोमर० १०३६ असीतो रावणः १२३७ । असुलभहरिसंचारम् १०३५ असृष्ट यो० ४८२ । असौ दधद्. ३५५ अस्ताविषुः सुराः ३७१ । अस्तुवन् देव ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... : **D ... ... ... ... .... .….. ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः. ८४३ ३७२ ४३० ८१६ १५२८ १४१ ६८२ ११९० १२४२ ९०१ ११९४ ५५६ ६९२ ८७७ ६१६ १५५३ १०७ १३६३ १२३५ १४२३ २७५ १२५९ १४३६ १४३८ १७५ ८०९ ६५४ १०६५ २८८ १०२९ ९५ ६६८ १२५१ १०१६ श्लोकाः अस्तुवन् वन्दिनः अस्तृणादधिकम् अस्त्रीकोऽसा • अस्पन्दिष्टाsक्षि अस्माकमुक्तम् अस्यन्दन्निन्दु · अस्यन्नरुष्० अस्रसच्चाssहतो अस्त्राक्षुरस्रम् अहं राम०. अहं शूर्पणखा अहं स्वप्नक्... अहं तु शुश्रुवान् अहं न्यवधिषम् अहमन्त ... अहृत धने.. अहो जागर्ति अहौषीत्कृष्ण ● ० ... आः कष्टम् .. आकर्ध्यामि यशः DIO आख्यन्मुनिस्तस्य आख्यातासि हृतम् : आहिषातां रघु० आंद्दिष्ट तानसंमान्य ... ... ... ... आधूर्णिष्टां क्षतौ आघ्नन् मेरी: आचचक्षे च वृत्तान्तम् आचाम्यं सन्ध्ययोः आचिक्याते च भूयोऽपि आचिचाय स तैः ... ... आच्छादयन् व्यलि... आजघ्नंस्तूर्य. आज्ञां कारय आज्ञां प्रतीषुर् आटायताऽवमयाऽसौ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64 ... ... ... ... ... .... ... ... श्लोकाङ्काः. श्लोकाः १३५४ । आढ्यंकरण● १४४८ । आतिथ्यमेभ्यः १६७ । आविष्टद्गु • १२०८ आत्मनः परि० १२५ आत्मम्भरिस्त्वं ६०८ आत्मानमपजानानः ७३८ । आत्रिकूटम्... १२६५ । आददीध्वं महार्हाणि ९९ आदरेण गमं ३३९ आदिक्षदादीप्त● १७० । आदिदेश स ४५९ आदृत्यस्तेन ... आनन्दयिष्यदागम्य ४२७ ३०७ । आनन्दितारस्त्वाम् २८२ । आपिङ्गरूक्षो ८४६ । आपीतमधुका १४६९ आप्तारौ भवता ... ... ६२६ । आर्चीद्विजातीन् १२५ । आच्छेन् वामम् १४२१ । आलिङ्गितायाः ... १२७७ आप्यानस्कन्ध १४२ । आवद्धनेत्रा० १२०९ आवद्धभीम• ३०२ । आबध्नन् कपि० १३३ । आमन्त्रयेत् तान् १९ आमिक्षीयं दधि० १६०५ । आमुचर्म .. १२९९ आयान्त्यः वफल ● ११२० ... १३५३ आयाससंभवाऽरुण आयिष्ट मारुतिम् । ३५६ । आयोधने स्थायुकम् १११५ आरामदर्शनात् १११४ । आरूढं च सुवेलम्... १३४९ ११६४ ... ... va ... आरूढवाण● आरोक्ष्यामि युगान्त ... ... ... ... ... ... *** ... .... ... ... ... ... ** ... ... श्लोकाङ्काः. ४०५ १२४ १५२ ५२० ६० ५६८ ८०२ १५०८ ४९० ८५ ११३२ १५७९ १६०४ २५३ १५९८ २३९ ९०७ ११२ १४५८ १५०७ १९५ १३५२ १५९० १०२८ १२८५ ४९ ६३० १०४९ १०६४ १३४६ १५ १३५६ ८९७ श्लोकाः आलोकयत्स● आलोचयन्तो आवरीतुमिवा० आवासे सिक्त● आशङ्कमानो● आशासत ततः आशितंभवम् आशीर्भिरभ्यर्च्य आशुश्रूषन् आश्चर्य यञ्च यत्र त्वाम् आश्चर्य यच यत्र स्त्री आश्वसीदिव आश्वस्याऽसः आश्वासयांचकाराऽथ आससञ्ज भयम् आसिष्ट नैकत्र आसीद् द्वारेषु आस्कन्दल्लक्ष्मणम् . आस्ते स्मरन् आस्फावताऽस्य आस्यन्प्लवङ्गमाः आख साकं मया आहूय रावणो आहोपुरुषिकाम् आह्वास्त स० आह्वायते विश ... इति निगदित• इति ब्रुवाणो इति वचनमसौ भट्टि० २ ... इच्छ लेहेन इच्छन्त्यमीक्ष्णम् इच्छा मे परमानन्दे: इतरो रावणादेषः इति चिन्ता ● इ. ... .. ● ... 840 ... ... ... ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः श्लोकाः १४२७ । इत्थं प्रवादम् ४७४ । इदं कवचम् ६९७ । इदं नतंतनम् २७३ । इदमधिगतम् २९७ । इन्दुं चषक● १३४७ । इन्दोः स्यन्दिष्यते. ३९७ । इपुमति रघुसिंहे इह सा व्यलिपत् ५७८ । इहाऽजीव इहैव त्वम् इहाऽऽसिष्टा • २४ ... १५१९ १५७५ ७२९ । ईक्षांचक्रेऽथ ईयुर्भरद्वाज ७०७ ११२९ । ईर्ष्याविरुग्णाः ११७२ । ईश्वरस्य १०३ । ईषदाढ्यङ्करो १४०३ O ... उच्चख्नुः परि० ३१६ । उच्चिक्थिरे पुष्प उच्चैरचित● १३१५ उच्चैरसौ राघवम् उच्चै *** POD ... ६२० १०१० उच्छ्रायवान् १५२५ उज्जुगूरे ततः ... ६४८ । उत्तराहि ६५२ । उत्तिष्ठख मते १३८ । उत्तीर्णौ वा ... ६७ । उत्तेरिथ समुद्रम् उत्पत्य खम् १०१८ १४२८ । उक्तवन्तौ ततो रामम् ३४३ उक्तवान् राघवः ctor : ... ... १३९६ उक्षान्प्रचक्रु● १३५९ । उग्रंपश्याऽऽकुले ६२१ । उग्रपश्येन ७१९ । उच्चख्नाते नलेनाजौ २१० ... रारस्यमानाम्. ... ... ... ... ... *** ... .. ... ... ... ... 404 ... ... ... *** ... श्लोकाङ्काः ३२० ३०४ १६२२ ५८१ १३२१ २६ ३१२ १३७९ २०३ १०८६ १२२ ८८९ ६५७ ५१८ १६१२ १५३९ ८७ १६१ ३९१ ११०० १०३९ १२० ७१३ ७८ २७९ ४७१ १११९ ६४९ १५४८ ३८६ ११२५ २१३ श्लोकाः उत्पाजंछिद्रम् उत्पाताः प्रावृतन् उत्सुकानीयत उदक शत० उदक्षिपन् प० उदजीवत् सुमित्राभूर्● उतारिषुः । उतारीदुदन्वन्तम् उदपतद्वियत् ... उपान्यकुरुताम् उपारंसीच ... उपासांचक्रिरे उपास्थितैवमुक्ते उपास्थिषत् उपेक्षणीयैव *** उदरे चाऽजरन्नन्ये... उधंस्यति हरिर् उन्नसं दवती उपेक्षिता देव० उपेक्षिते वालि • ... ... उन्नयानवि० उन्मीलिष्यति चक्षुर उवाच मारुतिः उष्णीषं मुमुचे उरन् यज्ञपात्राणि .. उन्मुच्य ब्रजम् उपशाम्यतु ते बुद्धिः उपशूरम् ऊचे संवरिषीष्ठाः ऊर्जस्वलं हस्ति • : c.. ●se ... ... ... उभावकृन्तताम् उभौ मायां व्यतायेताम् उल्का दहशिरे उवाच चैनं क्षणदा ● ... ... OKU ... ... ... ... ... 3 ... ... *** .** ... ... ... ... श्लोकाङ्काः श्लोकाः ऊर्णनाव स... १००१ १२०७ ऊर्ध्व मुहूर्तादह्रो १५३८ । ऊर्ध्व म्रिये मुहूर्तादि ४८५ । ऊहिरे मूर्ध्नि ११६ ऋग्यजुषम् . ... १४४१ १२१४ ऋणाद्वद्ध ११९१ ऋद्धिमान् राक्षसो• ८२८ । ऋषभोऽद्रीन् 20 १४५१ १०८९ । एष्टारमेषिता १०१३ ... एष रावणिः... एष शोकच्छिदो● ... ... १२३१ । ऋष्यमूकम्. १३०९ ऋष्यमूके १५६ ४७१ एक: पदातिः १३१२ एकहावन ● १४९२ । एकेन बहवः १५३५ । एकेन वाली ६२९ । एकेन सन्धिः ३९६ । एको द्वाभ्याम् ५९६ । एता दैवानु● २९० । एते ते मुनिजन • ३३३ । एतौ न्म मित्रावरुणौ ७६८ । एवं युवां मम ९५८ एवं विजिग्ये ताम् ९२७ एष पेक्ष्याम्यरीन् ९४६ एष प्रावृषि १४५० ऋ. ... ... ava ... ... ऐ. ५१० ऐक्षिष्महि ११६३ । ऐद्विप्रवदमानैः १५१० । ऐन्द्रेण हृदये ऐ वाचं देहि ऐषी: पुनर्जन्म ७०० १३७ । ऐहिष्ट तं कारयितुम् ... ... ww. ... DOO ... ... ... ... श्लोकाङ्काः ११७१ १५४७ १४९४ ११५९ १४७ ६४५ ८४८ १२२५ ४११ ३४१ ९६८७ ३७६ ६८८ ४४३ १६१२ ६८ १६११ ११७४ १३४२ २३७ १२७० ४६१ ७०४ ५७२ १२५० ३०९ १८ ११ श्लोकाः ओजायमाना ओषांचकार औष्ण्यं सजेन्मध्य • ओ औ. कुण्डपाय्यवताम् कुतोऽधियास्यसि क. कः कृत्वा रावणा कः पण्डितायमानः कथं दुष्टुः कथं वजीविपुस्ते च कपयोsविभयुः कपितोयनिधीन् कपिनाऽऽम्भोधि० कपिष्पृष्ठगतौ कपिर्जगाद... कपिश्चङ्क्रमणो कमण्डलुकपालेन ... 9... कम्वूनथ समादध्मुः कम्राभिरावृतः करिष्यमाणम् करोति वैरम् कर्णेजपैराहित • कर्तास्मि कार्यम् कलहरिकण्ठ ● कल्पिष्यते हरे का त्वमेकाकिनी कान्ता सहमाना कान्ति खाम् कामो जनस्य कार्यसारनिभम् काल्यमिदं विहितम् किंचित्रोपावदिष्टासौ किं दुर्नयैस्त्वय्यु • ... ... .. ... ... ... ... 81. ... ... ... : : ... ... ... ... ... ... ... ….. ... *** DOO ... ... .. ... ढोकाङ्काः श्लोकाः कुमुदवन • २५९ । कुम्भकर्णस्वतो २९२ । कुम्भकर्णसुत कुम्भकर्णे हते कुम्भकर्णो रणे कुरु बुद्धिम्... कुर्याद्योगिनम् ७७८ २५८ । कुर्यास्तथा येन ४२३ । कुर्वन्ति परिसारिण्यः कुर्वन्तो हवम् कुलभार्याम्... कृतं सर्व यथोद्दिष्टम् १२५४ १४०४ ८३७ ६७९ । कृताभिषेको० ८५३ । कृती श्रुती ८०१ कृते कानिष्ठिनेयस्य... ४५० । कृते नोपकृतम् कृतेषु पिण्डोदक ०. ९९५ .... २४५ १०७० । कृते सौभागिनेयस्य ४५८ कृतैरपि दृढ १९२ कृत्वा कर्म १०१४ कृत्वा लड्ङ्का० कृत्वा वालि● ... ... ... ८९ ४६६ । कृशानुवर्ष्मण्यधि०. १०५३ । कृषीढूं भर्तु • १३१६ । केचित्संचुकुटुः २४९ केचिद्वेपथुम् ८२६ । केचिन्निनिन्दुः ५९१ केन संभावितम् १५२० केन संविद्रते नाऽन्यः ४६७ । केन संविद्रते वायोर्. १६२५ केनापि दौष्कु लेयेन ५७० । केशानळुश्चिषुः ९९९ कोट्या कोट्या पुर० कोऽन्योऽकर्त्स्यदिह... ६३२ । कोपात्काश्चित् ३५८ ... 400 ... ... ... .an ... ... ... ... ... ... ... ... ... CO ... श्लोकाङ्काः ८७८ १२०२ १२९३ १३२३ १३२२ १९८ ४४४ ९३४ ४४१ ४९५ १५१५ ९८१ १३४ २६७ ५५० ११८ १७३ ११०९ २०९ ४१२ ९४० ७५० ११७३ १८१ ९२ १३१९ १४८६ ५५९ ५२२ ११८४ १०९७ १५८४ श्लोकाः कौशल्ययाऽसावि.. क्रियासमारम्भ० क्रियेरंध दशास्येन क्रीडन् भुजङ्गेन क्रुद्धाननुनयेः क्रुद्धोऽदीपि... 0... क स्त्रीविसह्याः क्षणं भद्रावतिष्ठत्व क्षतैर संचेतित ● क्षितिकुल.... क्षिप्रं ततोऽध्वन्य • क्षुद्रान्नजक्षुः... खमट घामट समृयुर्वसुधाम् खं पराजयमानो खरदूपणयो खरादिनिधनं ... *** *.* क्रुध्यन् कुलम् क्रूराः किया ग्राम्य • क्लिष्टाऽऽत्मभृत्यः क्व च ख्यातो रघो० क ते कटाक्षाः ... ... ... ... PO .... ख. A ... B.B ... ग. गच्छन्तु चारु० गच्छन्स वारीणि गजानां प्रददुः गतमङ्गुलि • ० गतासु तासु गतास्यादव चिन्वाना 624 ... गते तस्मिन्नुपा० गते तस्मिन्गृहीतार्थे गते तस्मिन् जल • गते तस्मिन् समा० गतेऽतिभूमिम् ... ... ... *** ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... DOA ... ... ... श्लोकाङ्काः श्लोकाः १४ गते त्वयि पथानेन... ९९३ । गतो वनं वो १५०३ । गत्वाथ ते पुरीम् १०१५ । गदा शऋजिता १५२४ गन्तारः परमां प्रीतिम् ३२३ । गन्तुं लङ्कातीरम् २३ । गम्भीरवेदिनः ९९७ । गम्भीराः प्रावन् ९७५ । गरुडानिल● १५५४ । गर्जन् हरिः... ● ४८७ गाढगुरुपुङ्ख● गाढसमीरण ९९० ५५३ । गावितासे नभो ९०९ । गावेयदिष्टन् ८६९ गान्धर्वेण न्यविष्यत् ७१ । गिरिपङ्कचारु० ५२ गिरिपरिगत गिरिमन्वसृपत् १५६० गिरेर्नितम्बे ११५२ । गुरुगिरिवर ५५१ । गुरुपणव वेणु ● १७२ । गुरुर्दधाना.. ७९० गुरुरुचञ्चत्... गुहाया निरगात् १०३३ गूहमानः ८३२ गृध्रस्यहा० १०७९ ग्रहमणिरसनम् ७५१ .. .. ६४४ ३०१ । घनगिरीन्द्र० घानिषीष्ट त्वया घानिष्यते तेन ७२५ ... ... ० ... ... ... ..4 ... ... *** ... घ. : १६० २४४ घोरजलदन्ति ६३९ घोषेण तेन प्रति... ९१३ । घ्नन्तं मोपेक्षिषाथाम् ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः १६०७ १५१४ ११०४ १६०६ १०३० १०८१ १४०९ ८३४ २६ १०२१ १०६१ १५९२ ५९ १४३८ १०४७ ८७० ३१८ ३५ १०३४ १०६३ ८९९ ९२५ ४०९ ५८७ ३२२ ८५७ ८२५ १५२९ २२ १०२२ ९९२ १२२२ श्लोकाः चकाराधस्.. चकासांचक्रुः चक्रन्दुरुचे • चक्काणाऽशङ्कितो चक्षूंषि कान्तान्यपि चञ्चलतरुहरिण● चञ्चूर्यन्तेऽमितो चतुष्काटम् .. चन्दनद्रुमसंच्छन्ना चन्ति बाल चलकिसलय • चलपिङ्गल.... ●... चापल्ययुक्तस्य चारुकलहंस • चारुसमीरणरमणे चिरकालोषिताम् चिरं क्लिशित्वा चिरेणाऽनुगुणम् चुकोपेन्द्रजित् चुक्रुधे तत्र चेतसस्त्वयि... ip चिकीर्पिते पूर्व • चिचेत रामस चितां कुरु च चित्रं चित्रम् चिन्तयन्नित्थम् चिन्तावन्तः कथम् ... चिरं रुदित्वा छलेन दयिता छिन्नान्नैक्षन्त जक्षिमोऽनपराघे जगन्ति धत्व ... ... ... ... *** ... ... छ. ::: ज. ● ... ... ... ... ... ... ... 250 ... ... ... ... ... ... ... ... ... : ... i 4. श्लोकाः जगन्त्यमे याद्भुत • ७३९ । जगर्जुर्जहृपुः १०८७ जगाद वानरात् ११० जगाहिरेऽम्बुधिम् ११५७ जग्मुः प्रसादम् ९०८ जग्लौ दथ्यौ १०२४ । जटायुः पुण्यकृत् १४८३ जनानुरागेण ७३५ जरित्वेव श्लोकाङ्काः १५९४ जलकामदन्ति १३२४ जवतीरतुङ्ग • १०५७ ३८९ १४११ ० डुढौकिरे पुनर् जलद इव ८३६ जलनिधिमगमत् ९५१ जले विक्रम १०४२ जल्पाकीभिः १०१९ । जल्पितोत्कुष्ट • ९३७ । जहसे च क्षणम् ११३० । जहीहि शोकम् १५६४ जिगमिषया संयुक्तम् ७३१ । जिज्ञासोः शक्तिम्... ६०१ । जिते नृपारौ ५०६ । जूतिमिच्छथ १३२ जेता यज्ञ० २२५ जेतुं न शक्यो• २३५ । ज्ञात्वेङ्गितैर् ६३७ ज्ञायिष्यन्ते मया १११२ ।ज्योतिष्कुर्वन् ११७५ ज्योत्स्नाऽमृतम् १५५८ तं यान्तं दुद्रुवुर् तं यायजूका: - १७७ । तं रत्नदायम् १५६१ । तं विप्रदर्शम् ... ... ... ... ... 20 ... ... .. ... PER : 4: ड. *** ... AAD ... .. ... ... ❤wa ... ... .... ... ... ⠀ ⠀ ... श्लोकाङ्काः ९५६ १०७५ ५२५ ११३५ ६४ ११२८ ५१५ ९५९ ७१४ १०६० १०६७ ९३१ ८६१ ५६६ ४५३ ५७१ ११६१ १५४० १०३३ ४०७ ८१ ५०३ १६५ ९८ १३४५ ७३७ ६०४ ११३९ ११६५ ४७ ८४२ ५० श्लोकाः तं सुखवन्तः तं जागरूक: ततः कथाभिः ततः असिमाहारम् ततः कपीनाम् ततः कर्ता तनः क्रोधानिल● ततः खद्धं समुद्यम्य ततः परं भरद्वाजो... ततः प्रगदिता वाक्यम् ततः प्रजघटे युद्धम् ततः प्रणीताः ततः प्ररूदितो ततः प्रवित्राजयिपु. नतः प्राकारम् ततः प्रामुह्यताम् ततः प्रास्थिषता• ततः प्रोदसहन् ततः शतसहस्रेण ततश्चित्रीयमाणो • ततः सकोपम् ततः स गतवान् ० 640 ... ... ततः समभवद्युद्धम् ततः समाशङ्कित• ... O... ततः ससंमदास्तत्र... ततः सुचेतीकृत • ततः सौमिन्निर् ततनिशिरसम् तुषुर्वानरा ततोऽकुष्णाद्दश● ततोऽक्रन्दीद्दश • ततोऽचित्रीयता ● ततो जलघिगम्भीरान् ततो दशास्यः ततो दशास्यः स्मर०. ... ... ... ... ... ... 990 ... *** ..: ... ... ... ... ... ... १० श्लोकाङ्काः श्लोकाः ११५ । ततोऽद्विषुर्निरालोके ४५७ । ततोऽधावन् महा० १६१४ । ततो नदीष्णान् ततो नीलहनूमन्तौ ... ४९४ । ततोऽभ्यगाद्गावि० ४३५ । ततो मातलिना ततो मन्द्रगतः ४६८ ७९१ ६३६ । ततो मायामयान् ततो मायामयीं सीताम् १६०० १५५६ ततो रामेति चक्रन्दुः ११४५ । ततो रामो हनूमन्तम् १०४४ । ततो रौद्रसमायुक्तम् १२०५ । ततो बलिन्दम ९१ ततो वालिपशौ ५९७ / ततो वावृत्यसानासौ ११७० ततो विजघटे ५३६ ततो विनिद्रम् १४४२ १५४५ ततोऽशीति तत्कर्म वालि २३१ तत्र जेतुं गमिष्यामि १०१२ । तत्रेन्द्रजितम् १५२२ । तथापि वक्तुम् १४०५ तथाऽऽर्तोऽपि ८९० तं दृष्ट्वाचिन्तयत् ४९३ । तं नो देवा विधेयासुः ….. ८४ तमः प्रसुप्तम् १२७५ तमध्यासिष्ट १४३५ । तमसाया महानिल● ११८० तमुखत १४२६ । तमेवंवादिनम् १२४६ तं भीतंकारम् १४१० तं मनोहरम् ५०१ तं सीताघातिनम् ९४४ । तयोर्वानर० १०६९ । तरङ्गसङ्गात् ... ... ... ... s .ne ... 404 8.4 40. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... लोकाङ्काः १४०७ १४१९ १२६१ १७ १४५५ ५१३ १४५३ १३३६ १११६ १५९१ १३९२ ३९८ ४०८ १६६ ११३४ ९३२ ६७६ ११०५ १३३८ १३७६ ३१५ ६४६ १४०२ ८९४ १२७८ १६०२ २२९ १३३९ २२२ ३८२ ३३२ ४१३ २९ श्लोकाः तर्पणं प्रजनिष्णूनाम् तवोपशायिका तस्तनुर्जज्वलुर् तस्मात्कुरु त्वम् तस्मान्निरपतरि तस्मिन्कृशानु॰ ... ... तस्मिन् कैलास ● तम्मिन्नन्तर्घुणे तस्मिन्वदति तस्य क्षेमे महा० तस्य निर्व तस्याः सासद्यमानायाः तस्याधिवासे तस्याप्यत्यक्रमीत् तस्याप्य बेभिदिष्टासौ तस्याविषत तस्याहारिषत तस्यै स्पृहय ताः सान्त्वयन्ती ... • कैकेय्या तातं प्रसाद्य तान् दृष्ट्वाति • तान् प्रत्यवादीत् तान् विलोक्य ताभ्यामन्योन्यम् तामापतन्तीम् तामुवाच स तांश्च तव्यान् तां पराजयमानाम् तो प्रत्यैच्छन् तां प्रातिकूलिकीम् तां प्राविशत् तालेन संपादित • तावभाषत पौलस्त्यो तावस्फावयताम् तास्तया तर्जिताः ... 800 ⠀ ... ... ... ... ● ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... ... ११ श्लोकाङ्काः श्लोकाः ता हनुमान् ६६५ । तिग्मांशुरश्मि० १०९८ तिरोबभूवे सूर्येण १००६ तीव्रं सन्दिष्यते १३९१ । तीव्रमुत्तपमानो● १४५ तुझतरुच्छाया• ५९३ । तुङ्गमणिकिरण० ४९६ तुझमहागिरि० ६५५ । तुझा गिरिवर ... ... ... १२८४ तुरङ्गाः पुस्फुटुः ४३३ । तूर्याणामथ १६९ तृणाहानि दुराचाराः ८४८ ० तृणाय मत्वा ११९८ तृणे त्वद्वियोग • १२९७ । तृणेह्मि देवम् ३१३ । ते तं व्याशिषत १२६० तेन वह्येन... ६१७ । तेन सङ्गतम् १०५ । तेनादुद्यूषयत १५८६ । वेनेऽद्रिबन्धो ६९१ वे परस्परमासाद्य... ५५ तेऽभाषिषत ४३८ ते विज्ञायाऽमि • १४४७ । ते भुक्तवन्तः १४३७ वे रामेण सरभसम् १५९ । तेऽव्यरासिषुः ६८६ । तेषां निहन्य ६१३ । ते हि जालैर् १३७४ तैरजेषत सैन्यानि... २७७ । तैर्वृक्णरुग्ण● ६०२ तौ खड्गमुसल● ९०३ तौ चतुर्दश १३७१ तौ वालिप्रणिधी १३८९ तौ हनूमन्तमानेतुम् ६४३ । त्रस्यन्तीं ताम् ... DV ... ... ..* *** DOD ... ... ... *** 4-6 ... ... ... ... ... ... : ५९२ ११११ १३११ १०५२ १०५४ १०४० १०२७ १०७४ १६१९ १५३३ ६४१ १५४३ १४९१ १२२४ ३४२ ३४४ २३२ १०४५ १३९० ११८७ ७६३ १२७ १०६५ १२५३ ६९४ ४२६ १२५७ १८० १८५ १७८ ३७७ १२८६ २७८ श्लोकाः त्रिवारीणम् त्रिंशत्तनम्... त्वं मसर्जिय त्वं न वेत्थ त्वक्त्रः संविव्ययुः त्वन्तु भीरु... वन्मित्रनाशो त्वमजानन्निदम् त्वमर्हमि नातुः त्वं पुनपुनीहीति त्वया तु लोके त्वयाय लङ्का त्वचायत किम् त्वयापि नाम रहिता त्वया संदर्शितारौ त्वयि नस्तिष्टते दग्धशैल इवा ० दण्डकानध्य • दण्डकां दक्षिणेन दण्डेन कोशेन च दत्तः खदोषैर् दत्तं न किं के ... ... - : hr : : दत्तावधानम् दलाल भूर्नभो● दहशे पर्ण● ददैर्दुःखस्य... ददौ सदयिताम् दधाना बलिभम् दधावाऽद्भिः दध्वान मेघवत् दन्तच्छदे प्रज्वलिता दमितारिः दमित्वाप्यरि० दर्शनीयतमाः ... *** *3. ... ... ... Tee ... ... ... ... ... ... ... ... काङ्काः लोकाः ७३ । दर्शयांचक्रिरे रामम् ५२३ । दशग्रीवोऽहम् ७२१ दशदन्तिसहस्राणि १४७६ । दस्येऽहं मधुनो १२४२ । दातुः स्वादुद्दिषाम्... २२७ । दिक्पालैः कदनम्... ९७८ । दिग्व्यापिनीलचिन ● १४७३ । दिदृक्षमाणः परितः १५०० दिक्षुमैथिली राम १५५९ । दिद्विपुर्दुद्रुवुर् ९६७ दिशो द्योतयमानाभिर् १०११ दिशो व्यश्नुते १५७२ । दीक्षख रामेण १४९० । दीपतुल्यः प्रवन्धोऽयम् १५९७ । दीप्यमानम् ५५४ दुःखायते दुरुत्तरे... १२०४ । दुर्गाऽश्रितानाम् १८९ दुप्पानः पुनर् ६५० दूतमेकम् ९७४ दूरं समारुह्य १०१६ । दूरगैरन्तगैर्... ९९८ दूरात्प्रतीहार• ३४ । दृष्ट्वा ताम् १०८८ । दृष्ट्वा दयितया १५३ । दृष्ट्वा राघव ... ३७० दृष्ट्वा सुषुप्ताम् ४३२ । दृष्ट्वोर्णुवानान् १५४ देवान्तकोऽति • ११२८ । देहं बिभ्रक्षुः ६०८ । देहत्रश्चन ९१७ । दैत्यक्षये महा० ६९३ । दैत्याभिभूतस्य ७१५ । दैवं न विधे ६५८ । दैवाद्विभीहि Q ... ... .. ... ... .. ... ... ... ... 009 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... श्लोकाङ्काः ३१२२ १३८४ १४१३ ३७३ १४९८ १३६५ ४० १११ १५३७ ११६९ ५८८ १४८४ १५४४ १६२३ २६४ २५७ ९०४ ९८३ ७९१ ७८३ ४.८६ ४०० ९३९ ७६१ ६०० ७५५ १२९ १२५५ २४० ५१४ १५८५ ४३१ १५५७ श्लोकाः दोषैररमतै भिस्ते दौवारिकाभ्याहत ●. द्यामिवाह्वयमानम् द्रष्टाऽसि प्रीतिमानारात् द्रष्टास्थस्तत्र तिस्रो• द्रष्टुं प्रक्रममाणः द्रुतं संस्वरिषीष्ठाः द्रुतं द्रुतम् द्रुतमत्रास्त द्रुभङ्गध्वनि ० द्विषन्वने ० O ... धनानामीशते धनुष्पाशभृतः द्विष्कुर्वताम् द्वेष्टि प्रायो गुणेभ्यो • वर्मोऽस्ति सत्यम् धर्म्यास कामार्थ • धारयैः कुसुमो• धिग्दाशरथिम् विड्मां त्रिशिरसा धुन्वन्सर्व• • धूम्राक्षोऽथ प्रति • धेयास्त्वं सुहृदाम् ... ध्वजानुहुधुवुः ध्वनीना मुद्धमैर् ... धनूंप्यारोपयांचक्रुर्.. धर्मकृत्यरताम् धर्मं प्रत्यर्पयन् नखैरकर्तिषुः न गच्छामि पुरा ... नगजानगजा नगरस्त्रीस्तन • ● न च काञ्चन ० ... ... ... ... ... ... *** ... 900 ... ... ... ... ... 200 ... AVO ... ... .*. ... १३ श्लोकाङ्काः श्लोकाः १३८६ । न चोभावप्यलक्ष्येताम् ९३८ न जिजीवाऽमुखी ५६० । न जिह्वयांचकार १५९६ । न तज्जलं यन्त्र १६०९ न तं पश्यामि ५६७ न तानगणयन् ७०१ न तृणेलीति ८२१ न स्वजायत मे १३०१ न त्वं तेनान्ध ६७४ । न निश्चितार्थम् २८० । नन्दनानि मुनि० ७३६ । न प्रणाय्यो० १४६७ । न प्राणिषि ... ... ... POO ... ... ... ... न प्रावोचमहम् १४७८ न बिभाय ७३३ न भवति महिमा १०७६ न भवाननु● ३५३ । नभवान्यस्य वाजेषु ७८८ न योद्धुमशकन् ६२ नरकस्यावतारोऽयम् ९ न वानरैः ३६९ । नश्यन्ति ददर्श ४१५ न सर्वरात्र० १३१३ । नहि प्रेष्यवधम् २८४ । नाकल्प्स्यत्संनिधिम् ११४१ । नाखेयः सागरः १५२७ । नागास्त्रमिदम् ११२१ नाजानन्संदधानम्. ३६८ । नानुरोत्स्ये जगत् ... नाभविष्य दियम् ११८५ नाभिज्ञाते महा० १४९३ । नाभिज्ञाते स यक्षेन्द्रम् ८१९ । नामग्राहं कपिभिर् १६०३ । नामोक्ष्याम वयम् ८१५ । नायमुद्विजितुम् ... ... ... *** *** ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... noo ... ... ... ... ... ... ... *** ... ... ... ... ... ... ….. : श्लोकाङ्काः १४५२ ११२९ २९४ ६४ २०४ १३५७ ३३० १३८३ २१८ ९९४ ३६३ ३५७ ११९२ २८५ ૮૨ ६२८ १४५६ १२३० ५१६ ८२० ८२२ ७८५ १५३६ १५७८ ११३३ १३६२ १३२७ १५६९ १३४० १३४१ ४३४ १५८१ ५२६ श्लोकाः नायास्यति नारीणामप● नावकल्प्य मिदम् नाविवदियुम् नावैल्याप्यायितारम्. नासां मातृ० नास्ये पश्यति निकुञ्जे तम्य निकुम्भो वानरेन्द्रस्य निकृत्तमत निखिलाभवम् निधानिध● निजघाना० निमित्तशून्यै निरचायि यदा निरवत्स्येन निराकरिष्णवो निराकरिष्णुर् निराकरिष्णू निराकृत्य यथा निरासू राक्षसाः निर्माणदक्षस्य निर्यत्स्फुलिङ्गाकुल निर्लको विमदः निर्वणं कृतम् निलिल्ये मूर्ध्नि निवृत्ते भरते निशातुषारैर् निष्कोषितव्यान् नित्यमुद्यच्छमानाभिः निन्दको रजनि निष्क्रम्य शिक्षया निष्ठां गते निहतव निहन्ता वैर 200 ... *** ... ... ... ... *** ... ... ... ... ... ... *** *** *** *** ... ... ... ... .... ... ... .. ... लोकाङ्का: १४ श्लोकाः ३६० । नीवारफल ० नृपात्मजौ १५१७ । नेत्रेषुभिः ५३३ । नेदानीं शक ४५१ । नैतन्मतं मत्कम् ७५३ । नैवं विरह ० २०२ । नैवेन्द्राणी न ५३७ । नोदकण्ठिष्यता • १३०२ । न्यकृन्तंश्चक्र० ९२६ । न्यवर्तयत्सुमित्रा० ८१३ । न्यवसिष्ट ततो • ४९९ । न्यविक्षत ७९९ । न्यश्यन् शस्त्राणि न्य पेधत्पावका ● ० ५८३ ४४७ । न्याय्यं यवत्र १००० १२८८ । पक्षिभिर्वितृदैर् ६११ । पडवाल● ४३७ । पञ्च पञ्चनखा ९२८ । पततिक्रोष्टु● १८४ । पतिवध० १३८१ । पपात राक्षसो● १०९१ । पयोघटोनीरपि ६ पयोधरांश्च ९४९ । परस्त्रीभोग ० २७० । परिखेदित• ७६७ । परिघेणावधिष्टाथ ११४४ । परितः पर्यवाद्वायुः १३९ । परिपर्युदधे• ३१ परिभावम् ७०३ परिभावीणि ५०५ । परिशेषं न १३ । परीक्षितुमुपा ५०२ । परेद्यव्यद्य २६१ । पर्यशाप्सीत् ... ... ... *** ... 200 ... ... ... ** ... ... 080 *** प. ... *w. ... ... ... ... ... ... ⠀ ... ... : ... ... ... ... ... wao ... *** ... ... ... ... ... ... : ... श्लोकाङ्काः ४८५ ११३ १४८९ ११४ १६१० २०५ २५५ १३५८ २३१ ११८८ ५४९ १३५० १४३३ ४७५ ३६७ ७९३ ४२२ ८८१ ११४९ १००४ ९१7 ७९५ ८३८ १२६२ १३९८ २५२ ४८८ ३६५ ६३३ ५६५ १५१ १७१ श्लोकाः ... परितोऽनु पश्चिमं करवामैतत् पश्यामि रामाद पस्पन्दे तस्य पापकृत् सुकृताम् पारं जिगमिषन् पिप्रायाद्रि० पिशाचमुख• पिशिताशिनाम् पीडाकरममित्राणाम् पीतौष्ठरागाणि पीने भटस्यो• पुंसा भक्ष्येण पुण्यो महाब्रह्म० पुत्रीयता तेन पुरःप्रवेशम् पुरुहूतद्विपो पुरो रामस्य पूतं शीर् पूर्वस्मादन्य● ... पृथड्नभस्वतः पृथुगुरुमणि • पौरा निवर्तध्वम् प्रकुर्याम वयं देशे प्रगृह्यपदवत् अचपलमगुरुम् प्रजागरांचकार प्रजागराताम्र • प्रणमन्तं ततो प्रणमन् ब्रह्मणा प्रणश्यन्नपि . प्रणिपत्य ततो प्रणिशाम्य प्रण्यगादीत्. : DOO ... ... ... ... ... ... ... ... GOO ... ... ... *** ... ... ... :: ... ... ... ... ..4 ... श्लोकाङ्काः १५ श्लोकाः ७१२ । प्रतन्व्यः कोमलाः १५३४ प्रतीय सा पूर् ९८२ । प्रतुष्टुवुः कर्म ११५१ प्रतुष्टुषुः पुनर् ४१८ । प्रतोदा जगलुः ७१६ । प्रत्यूचे मारुतिः ४९८ । प्रत्यूचे राक्षसेन्द्रः २८६ । प्रत्यूचे वालिनम् ८१८ प्रदहशुरुरु० १३६१ प्रबाधमानस्य ९०५ प्रवोधकालात् ८९२ । प्रभातवाताहति ८०० । प्रमादवांस्त्वम् प्रमेदिताः १० प्रययाविन्द्रजित् ३६६ प्रयाणमात्रेण ४ ७४० ... १४३ प्रयास्यतः पुष्य ५३९ । प्रलापिनो● ६४७ । प्रलुठितभवनौ ६५१ । प्रवपाणि वपुर् ८६२ । प्रवपाणि शिरो ९७ । प्रवहन्तं सदा ० १५०६ । प्रविधाय धृतिम् ३५२ । प्रष्टव्यं पृच्छतः ४७८ प्रस्कन्दिकाम् ८५८ । प्रस्थास्यमानौ २९३ । प्रहस्तमर्थयां चक्रे ९०६ प्रहस्तस्य पुरो० १५८३ ।प्रहीणजीवितम् १५८० प्राकारमात्रावरणः ८०७ । प्राधानिषत १०२६ । प्राङ्मुहूर्तात् ७७३ । प्राचीं तावद्भिः ७७२ । प्राचुचूर्णच ... ... ... ... ... ... ... ... प्रयातस्तव यम्यत्वम् ... ... ... 00 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .….. श्लोकाङ्काः १५९५ १०१ ७४२ ११६७ २०६ ४२५ ८६५ ९३३ ९२४ ३३ ९९१ ६९० १०८४ ९६५ ३४० २५ ४४६ २९१ १५६६ ८७१ ५९४ १६२१ ९४ ११५६ ११७० ७७७ ९६९ ७७५ १३३७ ४८६ १२१७ श्लोकाः प्राच्यमाजिहिषाम् प्राजावाक्चान्यवा प्रज्ञांन्तेजखिनः प्राणयन्सम्... प्राणा दुध्वंतिरे प्राणियुर्निहताः प्रातस्तरां प्रादमयन्त प्रादिक्षत प्रादुःपन्ति प्रादुन्न्रजानुभिः प्राप्तचारित्र्य ● प्राप्य चूर्य ० प्रायुङ्ग राक्षसीर् प्रायोपासन ● प्रलोउन्त प्रावर्तिष्यन्त चेष्टाः प्रवर्धत रजो० ० प्राशीन चातृपत् प्रास्थापयत्पूग • प्रियंवदोऽपि ● प्रियंभानुकताम् प्रीतोऽहं भोज० प्रीत्यापि दत्तेक्षण प्रेता वरेण शक्रस्य प्रोदपादि नभस्तेन प्रोणति शोक ० O ... 393 ... ... ग्रौर्णावीच्छर • प्रौर्णुवीत्तेजसा फलभरमन्थर • फलान्यादत्ख फलाशिनो निर्झर ० बद्धो दुर्बल • ... ... ... ... : ⠀ ... ... Oaas ... 454 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... श्लोकाङ्काः श्लोकाः १०८३ । बद्धो वासर • ११९५ । वन्धूनशङ्किप्ट १४६४ । ववाघे च वलम् ७७४ । वभूव याऽधि० बभौ मरुत्वान् ११२३ १२८९ । वलान्यभि० O ९१५ । वलिनावमुम् ६०५ । वलिर्ववन्धे .. ५७६ । वहुधवलवारि ७५४ । बहुधा भिन्न १३६० विभ्रत्स्त्राणि १५५१ । बिम्वागतैस्तीर• १५७ । वुद्धिपूर्व ध्रुवम् ६३८ । बुभुत्सवो द्रुतम् ५७७ । वोद्धव्यं किमिव १३६४ ।वोभवीति न० १५८२ । ब्रह्मर्षिभिर्नूनम् १४०६ । ब्रह्मादधाद्वधम् १२१० । ब्रूहि दूर० ... .. भुवनभर • भूर्ति तृणद्मि १०५९ । भूमिष्ठस्यासमम् ५५२ भूमौ शेते दश ९८० । भूयस्तं धिप्सुम् भृङ्गाली कोकिल • १६४ । मृतनिखिल ● ... ८६ ... ३९२ । भजन्ति विपदस्तूर्णम् ४०६ ।भयसंहृष्ट ० ६२५ । भल्लैश्च विभिदुः ९४१ । भवत्यामुत्सुको ० १५८७ । भवन्तं कार्त • १२८७ । भिन्ननौकः १४८६ । भुजांसवक्षःस्थल. ... १३०० । भुजौ चकृततुः १३०३ ... ... ... : ... ... ... ... ... ... 8.3 ... TAE ... ... .. ... ... श्लोकाङ्काः १०२० १०८ १११३ ५२९ ८२९ ७४३ ३८३ १०४१ १४८२ ३० ४२१ ५३४ ८८३ १४९९ ९८८ १३७३ १४६२ ६९५ १०१९ ६५९ २१६ २७१ ९४७ ८६४ ३२९ १४४३ १४६० ७०६ ३६४ ८६७ श्लोकाः भेष्यते मुनिभिः भ्रमरकुलाकुलो० भ्रमी कदम्ब • भ्रातरि न्यस्य भ्रूभङ्गमाधाय भ्रेजिरे क्षत भ्र्मुः शिलो० भ्रेमुर्ववल्गुः... मण्डलान्याहृताम् मत्तेनामारि... मत्वा सहिष्णून् मत्पराक्रम• मधुकर विरुतै मधुसाद्भुत● मध्वपाययत्● मन्तूयिष्यति मन्त्रे जातु वदन्ति मन्दायमान • मन्नियोगात्, मन्युं वध्या भट● मन्युं शेकुर्न ते मन्युर्मन्ये , मन्ये किंजमहम् मम रावण मया त्वमाप्था: मरिष्यामि विजेष्ये महाकुलीन ● महीयमाना... मांसं हतानामिव मांसविकयिणः मांसान्यौष्टा • मांसेनास्याश्वताम् मांसोपभोग • ० मातामहा.... ... ... ⠀⠀⠀⠀ म. ... ... ... : : ... ... :: ... ... ... महि० ३ ... ... 200 .. ... ... ... ... ... qu लोकाङ्काः. श्लोकाः १३४४ । मा न सावीर् १५८८ मानुषानभि ४३९ । मानुषी नाम २६५ । मानेन तल्पेषु मां दुष्टां ज्वलित... ११३६ । मापरानोदियम् १००७ ४८९ मामुपास्त... १०४६ मायानामीश्वराः १४३० १२६६ मारयिष्यामि ९६३ । मार्ग गतो गोत्र • २६९ । मावसंस्थाः . ८५६ । माशोचिष्ट रघु० - ७५९ मा स्म तिष्ठत ४२० १००३ मृगयुमिव मृगाः प्रदक्षिणम् मृदजा धीरम् १२११ मृदुभिरपि मृषासि त्वम् १९७ ६८९ ८८ । मृषोद्यम् ... 69 मायाभिः सुचिरम्... मायाविभित्रास • ... ... We ... ... 2. ५८३ माम द्राक्षीर् १३३५ । मा स्म भूर्ग्राहिणी १४७४ । मितमवदत् ६०७ । मित्रघ्नस्य प्रचुनोद. ७९८ मिथ्या मास्म १५३० । मिथ्यैव श्रीः १११७ । मिमेह रक्तम् ३२१ । मुञ्चताकाश० ४२४ । मुदा संयुहि... १७४ । मुषित्वा धनदम् २१ । मुष्णन्तमिव १३१७ । मूर्खास्त्वामव २६० । मूर्धजान् स्म ६५ मूर्ध्ना दिवमिवा० ●● ... ... ... ... *** ... ... ... ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... ... ... ... ... ●● ... लोकाङ्काः. ७२३ १६० १३३२ ८८८ १५६७ १३६७ २०७ ६८५ ७११ ९२९ १३२६ १००२ ६२३ १२८२ १३७२ ३०८ २७६ ८२७ ११०१ १३८२ २५४ ११६८ १५०९ १५४६ ५७१ ७६५ ११९६ १४९६ १२०३ १८२ १०८२ १०७२ ८७३ ४१७ २४३ डोकाः मेघङ्करम् नेवनादः मेघाः सविद्युतो मोजिग्रहः सुनीतानि मोदिष्ये कस्य श्रियमाणः श्रियामहे म्रियेयोर्ध्व मुहूर्तात् POS यदा न फेलुः यदा विगृह्णन्त्र यहेनर्दिनम् यद्यकल्प्स्यत् यद्यहं नाथ... यमं युनज्मि यमलोकमिव यमायाकम्पनम् यमास्यश्वरी : यः पयो दोग्धि यक्षेन्द्रशक्तिम् यच्च यत्र भवांस्ति • यच्चापि चला० यज्ञपात्राणि गात्रेषु यत्कृतेऽरीन् यत्नं प्रोर्णवितुम् यत्र यच्चामरिष्यत् .. यत्स्वधर्मम्... यथावं संगिरन्ते यथेष्टं चर वैदेहि यदतासींच्छनैर् ययाथ त्वम् ययुर्वन्ध्यम् यशस्कर • यस्यां वासयते याः सुहृत्सु 2... : S ... : ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... लोकाङ्काः । श्लोकाः यां कारिं राज ३९५ ७४८ यात यूयम्... १४२० । त्राः समचरन्त यायास्त्वमिति १२०१ १३२८ । यावजीवम् ४२९ यावत्र मंत्रासित.. ५२४ १५०५ युद्धाय राज्ञा युद्धोन्मत्तं त्र युयुजुः स्यन्दनान् ६२४ युवजानिर् १२२१ । युष्मानचेतन् १५१८ ... यूचं समैष्यथ ९५४ । चेन पूतक्रतोर् १५१३ । ये सूर्यमुप० १३६९ ५२७ । योगक्षेमकरम् । योद्धारोऽविभरुः योद्धुं सोऽप्यरुषत् ५७३ योऽपचक्रे १५५५ । योषिवृन्दारिका १५७६ ८०४ ६७५ ११८१ रक्तपङ्के गजाः ९६० रक्तमव्योतिषुः २२४ । रक्तं प्रचुश्चतुः ७१७ । रक्तेनाचिक्लिदत् १९१ । रक्षांसि वेदिम् ३२८ रक्षणं करोषि १४१५ यैरवानि खरो० ० ... रघुतनयम् रणपण्डितो● ... ११५४ २१७ रणे चिक्रीड. ७२० रथेनाविव्यधत् ४८७ रविस्तप्स्यति २८१ ... ... रसान् संहर राक्षसस्य न... १३२९ राक्षसानां मयि ... ... 300 4: ... m... ... ... ... ... ... 30 ... ... ... AND ... ... ... ... ... ... ... ... लोकाङ्काः. ५०९ ४७० ५७४ २४२ १५७३ ९३५ १२५६ ११५८ १९६ ८४५ १४४ १४७१ ५५५ १२४७ २२३ १३९९ १२३३ ५६२ २०७ १०९६ १२३२ ११४७ १२२९ १२ ५०० ८४० ८१२ ११४८ १२६७ १३१० १५६२ १२३९ श्लोकाः राक्षसान्बटु० राक्षसेन्द्रस्ततो● राक्षसेन्द्रस्य... राक्षसोऽतर्जयत् राक्षस्यः प्रारुदन् राघवं पर्ण .... राघवस्य ततः राघवस्य मतेनाथ रामस्य दयमानः रामस्य शयितम् रामादधीत● रामोऽपि दारा० रामोऽपि हत० रामोऽवोचत् रावणः शुश्रुवान् राघवस्याभृशायन्त राघवस्यामुषः राघवाभ्यां शिवम् . राघवो न दयांचक्रे... राजितं गारुडै राममुच्चैर् रामसंघुषितम् रावणबलम्... रावणस्य नमन्ति रावणस्येह रावणाङ्कपरिश्लिष्टा ... रावणाय नमस् रिणचिम जलधे: रुचिरोन्नत • रुदतोऽशिश्रियत् रुरुजुर्भेजिरे... रोचमानः रोदिति स्मेव... रोदिम्यनाथम् रोषभीम • ⠀ ⠀ ⠀ ⠀ ⠀ ⠀ ⠀ ... ... ... ... yog ... ….. ... .... G ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 848 ... ... ... ... ... १९ श्लोकाङ्काः. श्लोकाः २६८ ल. ११८२ । लक्षे द्वे च पदातीनाम् ६७१ लक्ष्मणं सा... १४४९ लक्ष्मणाचक्ष्व १४१७ लक्ष्मीः पुंयोगम् १६२ लङ्कां नम्रा ४६२ लङ्कालये तुमुल १५६५ लज्जानता १४३९ लतानुपातम्... ११९७ लब्धां ततो. ६७२ लभ्यां कथं नु १११० ललुः खड्डान् १४५७ लवण जलबन्ध● ४१६ लाङ्गूलमुद्धतम् २३८ लाङ्गूलैटयां • ६६१ लेढि भेषजवत् ६६७ । लोकानशिशिपोः ६१४ लोभाद्भयाद्वा ९७१ । लोलं कूलाभिगमे २९६ लोहबन्धेर्बबन्धे नु.. ० ३८७ व. १०९० वक्षः स्तनाभ्याम् १०६८ वचनं रक्षसाम् १४९७ । वज्रमुष्टेर्विशिश्लेष ६६२ । वज्राभिघातैर् १५५२ वञ्चित्वापि AL ... J** pap ""; ... ... no ... ... ... ० ... ६४० वणिक् प्रग्राह ३२७ वधेन संख्ये... ८४२ । वनतापसके .. ३१० । वनस्पतीनां सरसाम् ११४६ । वनानि तोय ६१५ । वनान्तप्रेङ्खणः ७२८ । वनेषु वासतेयेषु १४८८ वपुश्चान्दनिकम् ७८२ । वयमद्यैव ... ... ... ... *** ... ... ... PO ... ... ... ... *** ⠀ लोकाङ्काः. १४१४ १६८ ३११ २०० ५२८ १०५० १५५० ३८ ७५७ ३३८ ११६० १०६२ ६८० १०९४ १४६५ ७२७ ९७९ १०४८ ११२४ ८९५ ६२७ ११०२ ९८९ ५४० ४८३ ८३ २२६ २८ ३२ ७७९ १४६ १६३ ४६३ श्लोकाः चरवार सलिल वरिपीट वरेण तु मुनेर् वतिष्यमाणम् वर्धते ते वर्धिषीष्टाः दल्गूयन्तीम्... वसानतन्त्रक० वसानां वल्कले वसुन्धरायाम् वसूनि तोयम् वसूनि देशांच वस्त्रात्रपान वस्त्रैरनत्युलवण वाचंयमान् . वाचंयमो० वाताहति ● वादयांचक्रिरे *** ... ... वानरः कुल● वानरं प्रो० वानरा मुष्टिभिर् वानरेषु कपिः वायव्यास्त्रेण तम् वालिनं पतितम् वासयेत सु० विकत्थी याचते बिकुर्वे नगरे विमाढारम्. विग्रहस्तव विचित्रमुच्चैः... विचुक्रुशुभूमि • विटपिमृग० विदाकुर्वन्तु... विदित्वा शक्तिम् विद्यामथैनम् *.. : ... : *** ... ... *** ... ... ... ... ... ... bec ... ... ... ... ... ... २० लोकाङ्काः । लोकाः १०२५ । विद्युत्प्रणाशम् ६९८ । विद्युन्नाशम् ... ४०१ । विद्रुममणि ० ६१० । विवृतनिशित • ३५९ । विनङ्क्ष्यति .. विनेष्ये क्रोधम् १५२६ २५६ । विपाकोऽयम् १४८ विप्रकृष्टम् ३९१ । विभिन्ना जुधुरुः ३९९ । विभीषणस्ततो● ३ विभीषणोक्तम् ९० विमलमहामणि ० वियति व्यस १२६ ९३४ .. । वियत्यानभ्रतुः वियोग दुःखा० विराधताडका १२३ ३९३ ३७५ विराधं तपसाम् विरुग्णसंकीर्ण ● ● १०७१ ७३२ विरुग्णोदग्र० विरूपाक्षस्ततो● ७०९ विरूपाक्षो ज १०९३ ६५६ । विलुलितपुष्प● विलोक्य द्योतनम् विलोक्य रामेण १२४८ Q ४१४ १५१२ । विलोक्य सलिल● ४४५ । विलोचनाम्बु ० ५६३ विलोलतां चक्षुषि ७०२ । विवृत्तपार्श्वम्... १९० विशङ्कटो वक्षसि ४४ । विशिश्वासयिषाम् १०४ । विश्वासप्रद ८३९ । विषधरनिलये २९५ । विषसादेन्द्र० ५३२ । विषय राक्षसाः ४८ । विष्यन्दमान ● : ... Sa ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... *** ... COU ... ... ... ... ... ... : श्लोकाचाः. ४६० ८६६ ९३० १३३० ५६४ १४६१ ६५३ ११०८ १२८१ ९८६ १०५५ ५४५ ११७८ ४१ ७८९ १००६ २०८ १४२४ ११०३ ६७३ ४४९ १०२ ५४२ ७६० ९२१ १०८० ३८० ८५५ ७६४ ७४६ ७४७ श्लोकाः बिस्फुलद्भिर् वीनामुपसरम् वीर्य मा न ददर्श वृक्षावृक्षम् वृतस्त्वं पात्रे● वृद्धिक्षयस्थान वृतौ प्रकाशम् वृद्धौरसां राज्य • वृन्दिष्ठमार्चीत् वेदिवत्स • वेदोऽगवांस्तैर् वेश्मान्तर्हणनम् वैखानसेभ्यः व्यक्रुक्षद्वानरा० व्यजिघृक्षत्सुरान् व्यतिघ्नतीम्... व्यतिजिग्ये ... व्यनाशयंस्त्रतः .... व्रणकन्दर व्रणवेदनया व्रणेरवमिषू ● त्रातीनव्याल● शक्ति संस्खजते शक्तिरित्यकुपत् शक्कैः सुहृद्भिः ... व्यरमत्प्रधनात् व्यश्रुते स्म ततः व्याख्यागम्य मिदम्... व्याप्तं गुहा० व्यायच्छमानयोः व्योम प्राचिनुताम्... व्रज्यावती शक्त्यृष्टिपरिघ ० शक्नोति यो न ... .. ... ... ... ... श. *** ... ... ... ... *** ... ... ... ... ... ... P.. ... POG २१ श्लोकाङ्काः. श्लोकाः ७४९ । शक्यान्यदोषाणि ४९४ । शङ्काघवित्र ० ११९३ शतसाहस्रम् शत्रुनान् युधि शत्रुमिर्निहते ६१२ १९३ ९५७ ८९१ १३६ ७२ । शरणमिव ... शरीरं लोहिताक्षस्य शत्रून् भीषयमाणम् शमं शमं नभवन्तः ८३५ शुश्राव रामः ३३४ ० ... शूलानि भ्रमयाम्० ६८३ शृण्वन्द्भ्यः प्रति • १५० शैलेन्द्र शृङ्गेभ्यः शैले विश्रयणम् ... १६ । शरैरताडयत् ७७६ । शर्मदं मारुतिम् १२८ शशाङ्कनाथा• १२२८ । शशिरहितमपि १३८५ । शस्त्रैर्दिदेविषुम् ५४७ । शस्त्रं तरूवधरम् ५४६ । शाम्यत्यृतुममाहारः शिजानभ्रमर • १४२२ 9 ५९५ । शितविशिख १४५९ शिला तरिष्यति १६२४ । शिवाः कुष्णन्ति ३८४ शीघ्रायमाणैः ४१० । शीर्षघातिनम् १४३१ । शीर्षच्छेद्यम् ५०४ शुक्लोत्तरासङ्ग १४८१ श्रीनिष्कुष्यति १२३६ । श्रुत्वा विस्फूर्जथु● ९४५ । श्रोत्रा क्षिनासा० ६७७ । श्लाघिष्ये केन ९६४ । वःश्रेयसम्... ..u ... ... ... ... ... ... www ... *** ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः. ५२१ ५७९ ४०४ १३१४ २४१ १४८५ ८७९ १२९८ १३८७ ३७९ ९०० ८६८ ७०५ ९८४ १४७९ १६१७ १८३ १००८ १४७० ११९ ४०३ २२८ १३० १०८५ १०७७ ६१९ ९२३ ४५४ १४८० २३६ ११७ ૧૨૦૮ १७६ श्लोकाः षड्वर्गवश्यः ... संयुचूषुम् संवर्गयांचकार ... ... संवाद्भिः सकुसुम • संवित्तः सह *♥. SUD संगच्छ राम० संग्रामे संघर्षयोगिणः सच विह्वल● स चापि रुधिर् सजलाम्भोद • संचेरुः सहसा संजानानान् स. संश्रृणुष्व संसर्गी परि० संतिस्मविषमाणो संस्तावमिव... स एव धारयेत् सकिर: कल्पितम् संजुघुक्षवः संज्वारिणेव... स तानाजीगणत् सतामरुष्करम् सतामबिभ्रमत् स तामूचे सत्त्वं समदुधुक्षच सत्वं हनिष्यन् ... .. ... सख्यस्य तव स गिरिं तरु० संकल्पं नाकरिष्यच्च संक्रुध्यसि संक्ष्णुवानः संगच्छ पनि ... - ... ... ... ... .4 ... ... : ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ADO ... श्लोकाङ्काः. ... ... ... ... ९७० २२ श्लोकाः सत्वमेजय ● सत्वानजस्रम् सदोद्वार • wa ४७३ संधानकारणम् १५०४ संधानमेवास्तु ९४३ । संधुक्षितं मण्डलं ३६२ । संथों स्थितो वा ७०८ सद्रत्नमुक्ता ● ११६२ । संदर्शितस्नेह • १५८९ संत्रस्तानामपाहारि० २२० । संत्रासयांचकार ५५८ । संदिदर्शयिपुः ४४२ ।संदृश्य शरणम् ७२६ ।संदुधुक्षे तयोः ८३३ सन्नत्स्याम्यथवा १५७१ । सपक्षोऽद्रिरिवा स पुण्य कीर्तिः ६१८ ५८२ २७४ ... a.. सप्तषष्टिं प्लवङ्गानाम्... ० स प्रोषिवान् ७८६ स बिषेष प्रचुक्षोद ७४५ । समयं परिहरमाणो● ७७० स भवान् भ्रातृ • ८५१ स भस्मसाञ्चकार १२४४ । समक्षुभ्रन्नुदन्वन्तः... ४६९ । समक्ष्णुवत शस्त्राणि ४९१ समगत कपिसैन्यम् ५६९ समगध्वम् ६८७ । समतां शशि ४४० । समनत्सीत्ततः ११८६ समपत्स्यत राजेन्द्र... २८३ स महाफणि● ... 6.a ... ... १२३४ । समधत्तासुरम् ३५४ समाविष्टम् . १२१५ समाश्वसिमि केनाहम् ७२२ । समिद्धशरणा ... *** ... ... ... ... ... ... ... ... ... श्लोकाङ्काः. ३८५ ३३५ ४७२ ७ ९६२ १२४५ २८७ २४७ ३०० ११७७ ११९९ ९८५ ९७२ ९६१ १३३३ १२०५ १२७९ १०९ ११५५ १०२३ १५२१ ११५३ १४५४ १४०१ १३०४ ५३५ ८४९ १२९२ १५७४ १०५६ ३४३२ ३७४ १४६८. ८१७ श्लोकाः समीरयांचकाराथ समीहे मर्तुम् समुपचित● समुत्क्षिप्य ततः समुत्तरन्तौ ... समुत्पेतुः कशा० समुद्रोपत्यका समुपेत्य ततः समूलकाषम् संपत्य तत्सनीडे संपस्पर्शाऽथ संपातिना प्रजङ्घः संप्राप्य तीरम् संप्राप्य वानरान् संप्राप्य राक्षस● संबभूवुः कबन्धानि संमृष्टसिता • सरसबहुपल्लव ● सरमां सरसाम् सराघवैः किं बत स राजसूय सर्वंकषयशः सर्वतश्चाभयम् सर्वत्र दयिता ● सर्वनारीगुणैः सर्वस्य जायते सक्षमच्छिदत् स शत्रुलावौ स शुश्रुवान् ससैन्यश्छादयन् सस्यन्दे शोणितम् सस्फुरस्योदकर्षच् सस्रंस शर सहभृत्यः सुरा० सहसा ते तरु० ... ... .. ... ... ... AD ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... *** २३ श्लोकाङ्काः. श्लोकाः ११७९ सहायवन्तः ११३१ । सांराविणम्... ८६३ । सामर्थ्य चापि १५६८ । सामर्थ्यसंपादित● ३५० । सामोन्मुखेन० १०७८ । सानैव लोके २७२ । सायन्तनीम् १५३१ सारथिं चालुनोत् १३१ ।सारोऽसाविन्द्रिया • २१४ सा स्तम्बघ्न ११३७ । सितारविन्द ० १०९९ । सीतां सौमित्रिणा १२१ । सीतां जिघांसू ५१९ सीतान्ति के... १८८ सीतां दिदृक्षुः १०९५ ९१९ १०५१ ८१४ ९५० ३४८ ३९४ १४१८ सीतारक्षो● सुकृतं प्रिय● सुखं स्वप्स्यन्ति सुखजातः सुखावगाहानि सुग्रीवान्तिकम् ७५७ । सुपाद् द्विरद सुप्तो नभस्तः १४६६ सुप्रतिष्णात ● १५४९ सुप्रातमासादित ३७८ २० सुरापाण ७३१ । सुरापैरिव ११६६ । सुषानीं सर्व १४४० । सुपुपुस्ते ११४० । सुहृदौ राम० १३४३ । सूतोऽऽपि गङ्गा० १०४३ । सृमरोऽभडर ० ... ... ... ... सुग्रीवो मुमुदे सुग्रीवोऽस्याभ्रशत् .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 300 ... Ba ... ... ... श्लोकाङ्काः. १९९ ४७७ १२१२ ८४४ ८९८ ९१६ २४८ १३८८ २०३ ४९७ ४५ २९८ ३१९ ५८५ ४७६ २५१ १३३६ २२१ ९१८ ४६५ ११०६ १२४० १५५ १०६ ७५६ ३८१ ७५८ ७४१ ७८७ १०० श्लोकाः सेतुं महेन्द्रम् सेवितासे प्लवङ्ग • सेहे कपी रथा० सोऽध्यष्टीयत रामेण सोऽध्येट वेदान् सोऽपृच्छत्... सौमित्रिः सर्पवत् सौमित्रिराकुलः सौमित्रे मा... सौमित्रेरिति सौर्यग्नेये ... ... स्त्रीभूषणम् . स्थानं नः पूर्वजानाम् स्थायं स्थायम् स्थितमित्र परि 400 स्नानभ्यविचत स्नानीयैः स्नापयेत स्नानुलिम्प स्टहयालुम्... स्फटिकमणिगृहैं: स्कुटपरुषम् स्मरातुरे चेतसि स्मेष्यन्ते मुनयो स्यन्त्वा स्यन्त्वा दिवः स्रस्ताङ्गचे टो● खस्ताङ्ग यष्टिः स्वपोषमपुषत् : : : D03 *** ... ... ... ... ... श्लोकाः १६१५ । स्वं कर्म कारयन्त्रास्ते १५९३ । स्वर्गे विद्यत्र ११७६ । स्वर्भानुर्भास्करम् १४४४ । खां जिज्ञापयि २ स्वामिनो निष्क्रयम्.. २९९ । स्खेनुस्तित्विपुः १२७१ १३६५ १५८ ८८४ १२७३ ४२ १६२८ २३४ ८५४ ० ३१४ । हया जिहेरे १५११ हरहासरुद्ध १५४१ हरामि राम० ४५५ । हरिवविलोल● ८५९ । हरेः प्रगमनम् ८१० । हविर्जक्षिति.. ९१२ । हित्वाशितङ्गवीनानि १३१८ । हिरण्मयी शाल १६०१ । ही चित्रं लक्ष्मणेन ८९३ हृतरत्नश्चत ८९६ हृदयङ्गम ३१७ । हृदयोदङ्क० लोकाङ्काः. हतं रक्षांसि हृतवन्धुर्जगाम हतराक्षस.... हता जनस्थान • हते तम्मिन् हत्व रक्षांसि हन्तुं क्रोधवशात् समाप्तेयं श्लोकानुक्रमणिका । ... .. ... ORD ... ... ... ... ba ** ... ... ... ... ... Da ... 8.5 ... ... ... ... श्लोकाङ्काः. ५० १५६३ १४७२ ७१० ७३४ ११३८ १२५२ १८७ ७९२ ९३६ ७१८ २८९ १०७३ १०३१ २३० १०३८ ७८० १४७७ १४९ ७४ ११०७ २११ २५० ५१७ देवं नंदनंदनं वंदे । ओं नमः सिद्धम् ॥ अथ श्रीभट्टि-काव्यं जयमङ्गलया समेतम्- प्रथमः सर्गः- प्रणिपत्य सकलवेदिनमतिदुस्तरभट्टिकाव्यसलिलनिधेः ॥ जयमङ्गलेति नाम्ना नौकेव विरच्यते टीका ॥ १ ॥ लक्ष्यं लक्षणं चोभयमेकत्र विदुषः प्रदर्शयितुं श्रीस्वामिसूनुः कविर्भट्टिनामा रामकथाश्रयमहाकाव्यं चकार । तथाह्यस्योपनिबन्धनं कविना द्विधा कृतम् । एकं लक्षणसूचकैः प्रकीर्णा-धिकार-प्रसन्न-तिङन्तकाण्डैश्चतुर्भि: । द्वितीयं लक्ष्यसूचकै रामसंभवादिभिर्द्वाविंशत्या सर्गैः । तत्र लक्षणं द्विविधम् । शब्दलक्षणं काव्यलक्षणं च । तत्र प्रथमस्य प्रकीर्णाधिकारतिङन्तकाण्डानि । द्वितीयस्य प्रसन्नकाण्डम् । यत्रोच्चावचेन बहूनां लक्षणानां प्रकरणं तत्प्रकीर्णकाण्डम् । तदेवात्र प्रथममुक्तं तस्य व्यापित्वात् 'उत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्' इति प्रदर्शनार्थम् । अत्र यद्यप्यादौ कविना देवतानमस्कारो न कृतस्तथापीष्टदेवतासंकीर्तनमपि विघ्नोपशमनहेतुर्भवतीति मन्यमान आह- १--अभून् नृपो विबुध-सखः[^१] परं-तपः श्रुता॒ऽन्वितो द[^३]श-रथ इत्यु॑दाहृतः, ॥ गुणैर् वरं भुवन-हितच्[^४]-छलेन यं सना-तनः पितरमु॑पागमत् स्वयम्[^५]. ॥ -- १--'अभून्नृपो दशरथ इत्युदाहृतः श्रुतान्वितो विबुधसखः परन्तपः ॥' इति पाठव्यत्यासोऽपि क्वचित् । २--'७७७ । अथ मित्रं सखा सुहृत् ।' इति नामलिङ्गानुशासनेऽमरसिंहः । ३--दशसु दिक्षु रथो रथ-गतिर्यस्येति यथार्थनामेति भावः । ४--'२४६ । छे च ।६।२।७३।' ह्रस्वस्य छे परे तुगागम: स्यात्संहितायाम् | यथा-सदाशिव+छात्रः=सदाशिवच्छात्रः । इति सिद्धान्तकौमुद्यां भट्टदीक्षितः । ५--पद्येऽस्मिन्वृत्तं रुचिरा । तल्लक्षणम्-‘चतुर् (४)-ग्रहै (९)रिह रुचिरा ज-भ-सू-ज-गाः ।' इति वृत्तरत्नाकरे भट्टकेदारः । अभूदित्यादि -- तस्य हीष्टदेवता सनातनो विष्णुः । स चादौ कीर्तितः । तत्प्रतिबन्धना चेयं कथेति प्रबन्धेनैवात्र संकीर्तनं रामायणवत् । तत्र विष्णोर्यस्मिन्काले जगत्कार्यवशादवतारः कृतस्तदेव प्रथमं दर्शयति । अभूदिति भूतसामान्ये लुङ् | भूत इत्यर्थः । अन्यथा राज्ञश्चिरातीतत्वात्कवेः परोक्षत्वाच्च लिट् स्यात् । '२२२३ | गाति-स्था-।२।४।७७।' इति सिचो लुक् । '२२२४ । भू-सुवोस्तिङि ।७।३।८८।' इति गुणप्रतिषेधः ॥ 'नयतेर्डिच्च' इति नयतेरौणादिक ऋन् । नरो मनुष्यास्तान्नॄन्पातीति । '२९१५ । आतोऽनुपसर्गे कः ।३।२।३।’ । ‘२३७२। आतो लोपः-।६।४।६३।' नृपो राजा । अत्यन्तधर्मविजयित्वाद्देवराजस्य मित्रमासीदित्याह--विबुधसख इति । विबुध्यन्त इति विबुधा देवास्तेषामपि प्रधानत्वात् । तत्रेगुपधलक्षणः कः । सामान्यशब्दोऽपि देवेषु वर्तमानोऽप्यथवशाच्छक्रे प्रयुक्तस्तस्य सखेति । '७८८ । राजाऽहःसखिभ्यष्टच् ।५।४।११।' विदुधसखः । अनेन धर्मविजयित्वं दर्शयति विबुधसखत्वस्य धर्मकार्यत्वात् । सुरलोकविजयिनश्च ये राजानस्तेषां धर्मविजयी प्रधानम् । परे शत्रवस्त्रिविधाः-उच्छेदनीयोपपीडनीयकर्षणीयाः । तत्र ये उपपीडनीयकर्षणीयास्तान्परांस्तापयतीति परंतपः । '२९५४। द्विषत्परयोस्तापेः ।३।२।३९॥ इति खच् । '२९५५ । खचि ह्रस्वः ।६।४।९४।' । '२९४२ । अरुर्द्विषदजन्तस्य- ।६।३।६७।' इति मुम् । नृप इत्यनेन स्वमण्डले वृत्तिराख्याता । परंतप इति परमण्डले । श्रूयन्त इति श्रुतानि वेदादीनि तैरन्वितः संबद्धः । ग्रन्थतोऽर्थतश्च गृहीतत्वात् । दशरथ इत्यनेन नाम्नोदाहृतो लोके गीतः ॥ गुण्यन्तेऽभ्यस्यन्त इति गुणाः । '२०४० । गुण आमन्त्रणे ।' इति चौरादिकोऽदन्तः । तस्मात् '३१८८। अकर्तरि च-१३१३ | १९।' इत्यादिना घञ् । येषाम् 'एरजण्यन्तानाम्' इति दर्शनम् । येषां तन्नास्ति तेषामेरच् | स्वरं प्रति विवादो न रूपं प्रति । गुणैरभिरामत्वादिभिर्वरं श्रेष्ठं यं नृपं पितरमुपागमदिति संबन्धः । व्रियत इति वरः । '३२३४। ग्रह-वृ-दृ-।३।३।५८।' इत्यादिना कर्मण्यप् । केन हेतुनोपगतवांस्तं पितरं सनातन इत्यत आह--भुवनहितच्छलेनेति । भवन्त्युत्पद्यन्त इति भुवनानि । भूर्भुवःस्वरिति यो लोकाः । 'रजः क्युन्' इत्यनुवर्तमाने 'भू-सू-धू-सर्जिभ्यश्छन्दसि' इत्यौणादिकः क्युन्बहुलवचनाद्भाषायामपि भवति । तेभ्यो हिता भुवनहिता विष्णोर्दशावताराः । इह तु रामो द्रष्टव्यः । तच्छलेन व्याजेन भुवनहितच्छलेन । इदानीं रावणादि-कण्टकोद्धरणात् । तथा चोक्तम्--'परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥' इति । सनेत्यव्ययं सदार्थे वर्तते । सना भवतीति । १३९१ । सायं चिरम्--।४।३।२३।' इति ट्युट्युलौ तुट् च । सनातनो विष्णुरुपागमदुपजगाम । ऌदित्वादङ् । सत्स्वन्येषु राजसु गुणैर्वरत्वाद्यं पितरं जनकमङ्गीकृतवान्सोऽभूदिति योज्यम् । स्वयमित्यात्मना न कर्मणान्येन वा प्रेरित इत्यर्थः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री-राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः - ३ २ - सोऽध्यैष्ट वेदांस्, त्रि-दशांनयेष्ट, पितॄनपारीत्, सममंस्त बन्धून् ॥ व्यजेष्ट षड्-वर्गम॑रंस्त नीतौ, स-मूल-घातं न्यवधीदरींश चॅ. ॥ सोऽध्यैष्टेत्यादि — क्षत्रियस्य धर्मोऽध्ययनं यजनं दानम् । शस्त्राजीवो भूतरक्षणं चेत्युभयं नृप इत्यनेनोक्तम् । भूतरक्षणे शस्त्रमङ्गम् । स नृपो वेदानध्यैष्टाधीतवानिति स्वाध्याय उक्तः । वेदयन्ति ज्ञापयन्ति धर्माधर्माविति वेदाः सामादयः । '२८९६ । नन्द-ग्रह-पचादि ।३।१।१३४ । इत्यच् । इङोऽधिपू र्वस्य '२४६० । विभाषा लुङ्-लृङोः - ।२।४।५०' इति गाङ् । विभाषयेति गाङभावपक्षे रूपम् । अजादित्वादाद । '२६९ । आटश्च ।६।१।९०। ' इति वृद्धिः । ङित्त्वादात्मनेपदम् । '२१२ । आदेश प्रत्यययोः-। ८।३।५९। इति षत्वं ष्टुत्वं च । त्रिदशान्देवानयष्टाग्निष्टोमादिभिः पूजितवान् । यजनमुक्तम् । यजेः '२१५८ । स्वरित - जितः - ।१।३।७२ ।' इति तङ् । अनिक्समीपत्वाद्धलः '२३०० । लिङ्सिचौ - १।२।११।' इति कित्वं न भवति । '२२४ । श्च अज-८।२।३६।' इत्यादिना षत्वम् । '२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः ॥ पितृनपारीदाप्यायितवान् । पितरमुद्दिश्य यजनम् '११६०। पृ पालन-पूरणयोः ।' इत्यस्मात्पूरणार्थाल्लुङि रूपम् । '२२९७ । सिचि वृद्धिः -।७।२।१।' '२२६६। इट इंटि।८। २।२८।' इति सिचो लोपः । अथवा 'पितृ्ऋनतार्प्सीत्' इति पाठः । '१२७१। तृप प्रीणने ।' इत्यस्मालुङि 'स्पृश-मृश-कृश-तृप-हृपां च्ले: सिज्वक्तव्यः' इति च्ले: सिचि '२४०२ । अनुदात्तस्य च ।६।१।५९। इत्यादिना अमभावपक्षे रूपम् । पितृ्ऋंस्तर्पितवानित्यर्थः।। सममंस्त बन्धून्मातृपिनादिज्ञातीन्संमतवान् । सदा दानमानादिभिः पूजितवानित्यर्थः । मन्यतेरनुदात्तत्वात्तङ् । इट्प्रतिषेधश्च । येषां सिच इकार उच्चारणार्थस्तेषाम् '२६९७ । हनः सिच् । १।२।१४॥ इति कित्कच १ –'७॥ अमरा निर्जरा देवास् त्रि-दशा विबुधाः सुराः ॥" इति ना० अ० 'तृतीया यौवनाख्या दशा सदा येषां ते त्रिदशाः । त्रिशब्दस्य तृतीयार्थता त्रिभागवत् । इति व्याख्यासुधायां (रामाश्रयां ) भानुदीक्षितः । २ – '२९४ । व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राजभ्राज-छशां षः ।८।२।३६ । व्रश्चादीनां सप्तानां छशान्तयोश्च पकारोऽन्तादेशः स्याज्झलि पदान्ते च।' इति वै० भ० । ३ – काम-क्रोध-लोभ-मोह-मद-मत्सरेत्यन्तररीणां षड्वर्गमित्यनित्यसमासः । यथा - '४३ । तनुमुद्धूलयन् मर्त्यः शिव-भागवतो यदि । अरि-पड्-वर्ग-तस् तस्य भयं नास्ति कदाचन ॥ इति समास-कुसुमाऽऽवल्यामनन्त-शिष्यः । ४- पद्येऽस्मिन्वृत्त मुपजातिरापञ्चविशतिपद्येभ्यः । तल्लक्षणम् - 'स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ ज-गौ गः, उपेन्द्रवज्रा ज-त-जास्ततो गौ, । अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजौ पादौ यदीयावुपजातयस्ताः (१४) ॥' इति वृत्त० भट्टकेदारः । उपजातयश्चतुर्दशविधाः सन्ति । भट्टि काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, रणज्ञापकान्नलोपाभावः । येषां तु इकार इत्तेषामिदित्वान्नकारलोपाभावः ॥ आभ्यन्तरं शत्रुमजित्वा कथं परंतप इत्याह – व्यजेष्ट षड्वर्गमिति । कामक्रोध- लोभमोहमदमात्सर्याणां षण्णां वर्गः षड्वर्गः । तमभिभूतवान् । विपूर्वस्य जयतेः '२६८५ । वि-पराभ्यां जेः ।१।३।५९॥ इति तङ् ॥ अरंस्त नीतौ सामादिषु संध्यादिषु च रतः । नीतिमानित्यर्थः ॥ समूलघातं न्यवधीत्समूलान्निःशेपानरी- ञ्शत्रुन्निहतवान् । उच्छेदनीया ये शत्रवस्तेष्विदं विधानम् । समूलोपपदा. द्धन्तेः '३३५७ । समूलाकृत- ।३।४।३६।' इत्यादिना णमुल् । '३५८ । हो हन्तेः-। ७।३। ५४ ।' इति घत्वम् । वृद्धिः । '२५७४ । हनस्तः ।७।३।३२।' इति तत्वम् । '३३६७। कषादिषु यथा- । ३।४।४६।' इत्यादिना यथाविध्यनुप्रयोगः । अनुप्र योगे '२४३४ । लुङि च ।२।३॥१३।' इति वधादेशः । तस्याकारान्तत्वादुपदे- शेऽनेकाच्त्वादिण्निषेधो न भवति । अतो लोपे कृते तस्य स्थानिवद्भावात् '२२८४ । अतो हलादेः- ।७।२।७।' इति विभाषावृद्धिर्न भवति ॥ ३ - वसू॑नि तोयं घन-वंद् व्यकारीत्, सहा॑ऽऽसनं गोत्रं - भिदाऽध्यवात्सीत् ॥ न त्र्यम्वकार्दन्यमु॑पास्थिताऽसौ, यशांसि सर्वेषु-भृतां निरास्थत् ॥ वसूनीत्यादि — वसूनि द्रव्याणि बन्धुव्यतिरेकेण बालादिभ्यो व्यकारीद्दत्त वान् । विक्षिप्तवानिति वा । किरतेर्लुङि रूपम् । कः किमिवेत्यपेक्षायामाहतोयं धनवदिति । तोयमुदकम् । घनो मेघः फलनिरपेक्षतया यथा विकिरति तद्वत्। एवं सम्यक्पालनादिन्द्रेण तुल्यत्वमाह - सहासनं गोत्रभिदाऽध्यवात्सीदिति । गोत्रभिदेन्द्रेण सहासनमध्यवात्सीदध्युषितवान् । अनेनात्यन्तधर्मविजयित्वस्य फलं दर्शयति । '१०७४ । वस निवासे ।' इत्यस्य रूपम् । 'वसिः संप्रसारणी' इति वचनादिडभावः । '२२२५ । अस्ति-सिचः ।७।३।९६ ।' इति इट् १ – '९७६ । द्रव्यं वित्तं स्वापतेयं रिक्थमृक्यं धनं वसु । हिरण्यं द्रविणं द्युम्नमर्थरें-विभवा अपि ॥" इति ना० अ० । २ – '१७७८ । तेन तुल्यं क्रिया चेद् वतिः ( वत् ) ।५।२।११५। ब्राह्मणेन तुल्यं ब्राह्मणवदधीते । क्रिया चेदिति किम् । गुणतुल्ये माभूत् । पुत्रेण तुल्यः स्थूलः ।" इति वै० भ० । ३–'४९। सुत्रामा गोत्र-भिद् वजी वासवो वृत्रहा वृषा । वास्तोष्पतिः मुरपतिर् बलारातिः शचीपतिः ॥" इति० ना० अ० । 'गां पृथ्वीं त्रायन्ते पालयन्ति ते गोत्राः पर्वतास्तान् भिनत्ति विदारयतीति गोत्रभिद् ( त् )।' इति व्या० मा० । '१०३४। त्रै-ङ् पालने " ( ' '१५३३ । भिदिर विदारणे ।" इति धातुपाठे पाणिनिः । ४–'३८॥ हरः स्मरहरौ भर्गसू त्र्यम्बकस् त्रिपुरान्तकः । गङ्गाधरोऽन्धकरिपुः ऋतुध्वंसी वृषध्वजः ॥" इति ना० अ० । 'दैव-दीपम् तु लोचनम् । अम्बकं च----- इति त्रिकाण्डशेषे पुरुषोत्तमः। तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः '२२६७। वद-व्रज - ।७१२१३।' इत्यादिना वृद्धि । '२३४२ । सः स्यार्धधातुके । ७१४।४९॥ इति तत्वम् । आसनमिति '५४४ । उपान्वध्याङ्वसः ।१।४।४८।' इत्यधिकरणस्य कर्मसंज्ञा ॥ त्रीण्यम्बकान्यक्षीणि अस्येति त्र्यम्बको महादेव- स्तस्मादन्यं नोपास्थित । न पूजितवा नित्यर्थः । उपपूर्वात्तिष्ठतेः 'देवपूजा-संग- तिकरण - मित्रकरण पथिपु ।' इति देवपूजायां तङ् । '२३८९१ स्था-ध्वोरिच । १।२।१७।' इत्यादिनेत्वं कित्त्वं च । '२३६९ । स्वादङ्गात् ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः ॥ इपून्वितीति । १२९८० । अन्येभ्यो दृश्यन्ते ।३।२।७५॥ इति विप् । इपुभृतो धनुर्धराः सर्वेषां तेषां यशांसि निरास्थत् । निरस्त वानित्यर्थः । एतेनास्यासाधारणीकृतास्त्रत्वं दर्शितम् । 'उपसर्गादस्यत्यूयोर्वा वचनम्' इति वचनाद्यदा उङ् नास्ति तदा तिप् । '२४३८ । अस्यति ।३।१॥५२॥ इत्यादिना च्लेरङ् । '२५२० । अस्यतेस्थुक् ।७।७४।१७।' ॥ ४ - पुण्यो महा ब्रह्म समूह-जुष्टः संतर्पणो नाक-सदां वरेण्यः ॥ जज्वाल लोक स्थितये स राजा यथाsध्वरे वह्निर॑भिप्रणीतः ॥ पुण्य इत्यादि - पुनातीति पुण्यः । 'पूजो यत् णुक् हस्वश्च' इत्यौणादिको यत् णुगागमश्च ह्रस्वश्च । अत्यन्तपुण्यकरणाद्वाजापि पुण्य इत्युच्यते । तन्मयत्वादाजा । अग्निरपि पुण्यः पावनत्वात्पुण्यः । यागादिः पुण्यस्तेन पुरुषः पूयते । महतां वेदविदां ब्रह्मणां ब्राह्मणानां समूहेन जुष्टः सेवितो राजाग्निश्च । ब्रह्मशदोऽत्र ब्राह्मणपर्यायः । नाके स्वर्गे सीदन्तीति '२९७५ । सत्-सू- द्विप - ३२॥ ६१।' इत्यादिना किप् । नाकसदो देवास्तेषां । कर्मणि पष्ठी । संतर्पयति प्रीणयतीति संतर्पणः । संतर्पयते: '२८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।३।११३।' इति कर्तरि ल्युट् । राजा यागादिना तर्पयति । अग्निरप्यग्निमुखत्वाद्देवानाम् । वरेण्यः श्रेष्ठो राजाग्निश्च । 'वृङ एण्यः' । जज्वाल प्रदीप्तवान् । लोकस्थितये माभूल्लोकस्य स्थित्यतिक्रम इत्येवमर्थम् । अग्निरपि लोकस्य स्थितये ज्वलति । यथोक्तम्'अग्नौ प्रास्ताहुतिः सभ्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याजायते वृष्टिवृ॑ष्टेरनं ततः 1 १ - १३२२ । वेदस् तत्त्वं तपो ब्रह्म, ब्रह्मा विप्रः प्रजापतिः ।' इति ना० अ० । यथा'ब्रह्माणौ ब्रह्मणो ब्रह्म ब्राह्मणा वेत्तुमर्हतः । एतत्-पद्याऽर्थ-बाह्याऽर्थोऽपि न स्यात् कोशमन्तरा. ॥" इति कोशावतंसः । २ – २९७५ । सत्-सू-द्विष-द्रुह-दुह-युज-विद भिदच्-छिद-जि·नी-राजामुपसर्गेऽपि किप् ( ० ) ।३।२१६१॥ एभ्यः किप् स्यादुपसर्गे सत्यसति च सुप्युपपदे । यथा - चु-सत् । उप-निषत् । अण्डसू: । प्रसूरित्यादि ।" इति वै० भ० । ३- '२२८७ । उपसर्गाद-समासेऽपि णोपदेशस्य ।८।४।१४। उपसर्गस्थान्निमितात्परस्य णोपदेशस्य धातोर्नस्य णः स्यात्समासेऽसमासेऽपि । प्रणदति । प्रणिनदति ।" i भट्टि-काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-ऋाण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, यजाः ॥ इति । अभिप्रणीत इत्यझिविशेषणम् । आभिमुख्येन प्रणीत इति मादिसमासः । '२२८७ । उपसर्गादसमासे - 1८।४।१४।' इत्यादिना णत्वम् । मन्त्रेणाभिमुखीकृत इत्यर्थः । यथाध्वरे यागेऽभित्रणीतो वह्निज्र्ज्वलति तथा राजापीत्यर्थः ॥ वत्रस्थो राज्यं चकार तां नगरी दर्शयन्नाह ५- स पुण्य - कीर्तिः शत-मन्यु - कल्पो महेन्द्र लोक प्रतिमां समृद्ध्या ॥ अध्यास्त सर्व॒र्तु-सुखाम॑योध्या- म॑ध्यासितां ब्रह्मभिरि॑िद्ध-वोधैः ॥ ● स पुण्येत्यादि – स्वामिगुणपूर्वका हि निवासस्य गुणा भवन्तीति प्रद- र्शनार्थ पश्चात्तदभिधानम् । तथा चोक्तम्- 'स तु यच्छीलस्तच्छीला अस्य प्रकृ तयो भवन्ति ।' इति । स राजा पुण्यकीर्तिः पुण्याः पवित्राः कीर्तयो यस्य सः । शतमल्युकल्प इति प्रभावं दर्शयति । '२०२२ । ईपदसमाप्तौ - 1५।३।६७।' इति कल्पप् । शतमन्युरिन्द्रः । महेन्द्रलोकप्रतिमामयोध्यामिति योज्यम् । प्रति- मीयते तुल्यत इति प्रतिमा । ' ३२८३ । आतश्चोपसर्गे - । ३।३।१०६ । ' इत्यङ् । महेन्द्रलोकेन प्रतिमा तुल्या । १६९२ । तृतीया ।२।१।३०॥ इति योगविभागा- समासः । अमरावतीमिवेत्यर्थः । कया । समृद्ध्या । सम्यगतिशयेनर्द्धिः समृ द्धिः । '७६९१। कुगतिमा ।२।२।१८।' इति प्रादिसमासः । अध्यास्ताध्यासित- वान् । भूतसामान्ये लङ् । अस्तेरनुदात्तत्त्वात्तङ् । ५४२ । अधि-शीङ्-१॥४॥ ४६।' इत्यादिनाधिकरणस्य कर्मसंज्ञा । सुखयतीति सुखा पचाद्यच् । सुखहेतु- त्वढा मुखा । सर्वपु ऋतुपु सुखेति । '७१७ । सप्तमी-।२।१॥४०॥ इति योग- विभागात्समासः । अध्यासितामध्युषिताम् । ब्रह्मभिद्राह्मणैरिद्धवोधैः । सर्वशा- परिज्ञानापटुवुद्धिभिरित्यर्थः । इन्धेर्निष्ठायामनुनासिकलोपः ॥ ६ - निर्माण - दक्षस्य समीहितेषु सीमेव पद्मऽऽसन - कौशलस्य ॥ ऊर्ध्व-स्फुरद्-रत्न-गर्भस्तिभिर् या स्थिताऽवहस्येव पुरं मघोनः ॥ १–'५४२। अधि-शीङ्-स्थाऽऽसां कर्म ।१।४।४६ । अधिपूर्वाणामेषामाधारः कर्म स्यात् । यथाअधिशेते-अधितिष्ठति-अध्यास्ते वा वैकुण्ठं हरिः । इति० वै० भ० + २ - ११८ । किरणोत्रमयूखांऽशु-गभस्ति-घृणि रश्मयः ॥ १ ३ – '३३०। पूः स्त्री पुरी नगयौं वा पत्तनं पुटमेदनम् ।' ४–४७। इन्द्रो मरुत्वान् मघवा बिडौजाः पाकशासनः ॥" इसि सर्वत्र मा० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः- निर्माणेत्यादि - पद्मासनो ब्रह्मा । पद्ममासनं यस्येति कृत्वा । तस्य कौशलं नैपुण्यमिति षष्टीसमासः । तस्य '७०५ । पूरण-गुण ।२।२।११।' इत्या- दिना न प्रतिषेधः । तत्र विशिष्टा एव गुणा रूपरलगन्धस्पर्शास्तद्विशेषाच शुक्लनीलादयः कटुकाम्लादयः सौरभ्यादयः शीतोष्णादयश्च गृहीताः । तन्त्र रूपादिभिः समासो भवत्येव । 'तत्स्यैश्च गुणैः षष्ठी समस्यते न तु तद्विशेषगुणैः ।' इति वचनात् । अन्यैस्तु समासप्रतिषेधः । एवं च कृत्वा सुनित्रय वचनमर्थवद्भवति । तद्यथा '९१९ । अधिकरणैतावत्वे च ।२।४।१५। १२९५ । तदशिप्यं संज्ञाप्रमाणत्वात् ।१।२१५३।' इति पाणिनेः, 'युग- पद्देशपृथक्त्वदर्शनादिति रूपसामान्याद्वेति वचनप्रामाण्यादिति चेदलो- पप्रतिषेधः' इति कात्यायनस्य, 'नकारग्रहणसामर्थ्याल्लोपो भवि- व्यतीति किं पुनस्त्रार्थ सत्तत्त्वम्' इति भाष्यकारस्येति । तस्य सीमेव मर्यादेवायोध्या । ततो न सृष्ट्यन्तरं शोभनमस्तीत्यर्थः । कीदृशस्य । निर्मा- णदक्षस्य । निर्मितिर्निर्माणं सृष्टिस्तत्र दक्षस्य पटो: । क्व विषयेषु । समीहि तेषु । स्रष्टुमीप्सितेध्वित्यर्थः । ऊर्ध्वमुपरिष्टात्स्फुरलगभस्तिमिः स्फुरन्तो ये रत्नानां गभस्तयो रश्मयस्तैर्हास भूतैर्मघोन इन्द्रस्य पुरममरावतीमवहस्येव स्थिता या तामध्यास्त । 'मघवन् श्वन् उक्षन्' इत्यौणादिकः । '३६२॥ श्वयुव- मघोनाम् –।६।४।१३३॥ इति संप्रसारणम् ॥ ७- सद्-रत्न-मुक्ता-फल-वज्र-भाञ्जि विचित्र - धातूनि स - काननानि ॥ स्त्रीभिर् यु॒तान्य॑प्सरसामि॑वषैर् मेरो: शिरांसीव गृहाणि यस्याम् ॥ सद्तेत्यादि – सन्ति शोभनानि यानि रत्नादीनि तानि भजन्ते यानि गृहाणि तानि सद्रवमुक्ताफलवज्रभाञ्जि । मुक्ताफलवज्रयो रखान्तर्भावेऽपि प्राधान्यख्यापनार्थं वचनम् । गोबली वर्दन्यायाद्वा । रत्नशब्देन मरकतपद्मराग- वैदूर्यादयो गृह्यन्ते । 'सद्रनादि - युञ्जि' इति पाठान्तरम् । '३७६ । युजेरसमा- से ।७।१२।७१॥ इति प्रतिषेधो न भवति । अनपुंसकविषयत्वात् । नपुंसके तु तल्लक्षणस्य नुमो विधानात् । विचित्रधातूनि विचित्रा नानाप्रकारा धातवो मनः- शिलादयो येषु गृहेषु तेषां विरचितचित्रकर्मत्वात् । सकाननानि सोद्यानानि । स्त्रीमिर्युतान्यप्सरसामिवौघैस्तत्रत्याभिः स्त्रीमिरप्सरोभिरिवेत्यर्थः । मेरोः शिरां- सीव शृङ्गाणीव एवंविधानि गृहाणि यस्यामयोध्यायां तामध्यास्त । गृह इति '२९०६। गेहे कः ।३।१।१४४।' तत्र गृहशब्दो वेश्मनि नपुंसकलिङ्गः । तत्स्था- यिषु पुंलिङ्गो नित्यं बहुवचनान्तश्च ॥ १ – '३४९। अटव्यरण्यं विपिनं गहनं काननं वनम् । इति ना० अ० भट्टि-काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ८ - अन्तर्-निविष्टोज्वल-रत्न -भासो गवाक्ष- जालैरभिनिष्पतन्त्यः ॥ हिमा॒ऽद्र - टङ्कादि॑िव भान्ति यस्यां गङ्गाऽम्वु-पात - प्रतिमा गृहेभ्यः ॥ अन्तरित्यादि – अन्तर्गृहमध्ये निविष्टानि निहितान्युज्वलरखानि यानि तेषां भासो रइमयो गृहेभ्यो गवाक्षजालैरभिनिष्पतन्त्यो निर्गच्छन्त्यो यस्यां भान्ति तामध्यास्तेति योज्यम् । पर्वतस्योन्नतप्रदेशष्टङ्क इत्युच्यते । तस्माद्धिम वत्पर्वतङ्गादिव गङ्गाम्बुपातप्रतिमा गङ्गाजलप्रवाहतुल्या: स्वच्छत्वात् ॥ ९ - धर्म्यास कामा॒ऽर्थ - यशस्-करीषु मतासु लोकेऽधिगतासु काले ॥ विधासु विद्वानिवँ सोऽमिरेमे पत्तीषु राजा तिसृत्तमासु ॥ धर्म्यास्वित्यादि – धर्मादनपेतासु । '१६४४॥ धर्म-पध्यर्थ - ।४।४।१२।' इत्यादिना यत् । कामार्थयशांसि कर्तुं शीलं यासां तासु । ' २९३४ । कृजो हेतु- ।३।२।२०।' इत्यादिना ताच्छील्ये टः । १६० । अतः कृ कामे - । ८।३।४६ ।' इत्या- दिना विसर्जनीयस्य सत्वम् । टित्त्वान्डीप् । मतासु पूजितासु लोके तासां प्रती- तत्वात् । अधिगतासु काले विवाहयोग्ये काले परिणीतासु । सोऽभिरेमे स राजाभिरतवान् । पत्नीपु '४९० । पत्युनों यज्ञसंयोगे ।४।१।३३ । इति नकारः । तिसृषु कौसल्याकैकेयीसुमित्रासु । उत्तमास्विति सन्नारीगुणैः श्रेष्ठासु । विद्यास्त्रिति विदन्त्याभिर्धर्माधर्माविति विद्याः । '३२७६ । संज्ञायां समज - ।३।३।९९।' इत्या. दिना क्यप् । तिसृषु सामर्ग्यजुराख्यासु । धर्म्यास्वित्यादिकं तुल्यम् । विद्वानिव । यथाधिगतविद्य इत्यर्थः । '३१०५ । विदेः शतुर्वसुः ।७।१।३६।' दीर्घ हलढ्या- दि-संयोगान्तलोपाः ॥ तस्य राज्ञः पत्नीभिस्ताभिः सह रममाणस्य सुवा नैवासन् । ऋष्यशृङ्गनामा मुनिः पुत्रीयं क्रतुं जानातीति पुरोधसो वसिष्ठादुपश्रुत्य राज्ञा वारविलासिनीभिरानायितो मुनिरित्येतत्कथयितुमाह१ - १६४४१ धर्म-पर्थ्यर्थ न्यायाद॑नपेते ।४।४।१२। धर्मादनपेतं धर्म्यम् । पथ्यम् अर्थ्यम् । न्याय्यम् ।' इति वै० भ० ॥ २ – 'इच्छा काङ्क्षा स्पृहेहा तृड् वान्छा लिप्सां मनोरथः ॥ २२८ । कामोऽभिलाषस तर्षश् च - ' इति ना० अ० ॥ ३ – अत्रोपमालङ्कारः तल्लक्षणं कुवलयानन्दकारिकायाम् । 'उपमा यत्र सादृश्यलक्ष्मीरुल्लसति द्वयोः । हंसीव कृष्ण ते कीर्तिः स्वर्गङ्गाम् ( स्वर्ग गाम् ) अवगाहते ॥ ४ - अत्रोपजातिच्छन्दः तलक्षणं पूर्वो( २ )क्तम् । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम - संभवो नाम प्रथमः सर्गः १० - पुत्रीयता तेन वरा॒ऽङ्गनाभि- रोनायि विद्वान् ऋतुषु क्रियावा॑न् ॥ विपक्रिम-ज्ञान-गतिर् मनस्वी मान्यो मुनिः स्वां पुरमृ॑ष्य-शृङ्गः ॥ पुत्रीयतेत्यादि — पुत्रीयतात्मनः पुत्रमिच्छता । इच्छायाम् '२६५७। सुप आत्मनः क्यच् ।३।१।८।' इति क्यच् । '२६५८ । क्यचि च । ७ । १४ । ३३ ।' इतीत्वम् । तेन राज्ञा प्रयोजककर्त्रा वराङ्गनाभिर्वरस्त्रीभिः प्रयोज्यकर्त्रीभिरानायि स्वां पुरमिति योज्यम् । 'नी- वह्योः' इत्यादेरपि '५३९ । अकथितं च ।१॥४॥५१॥ इति चकारेण संगृहीतत्वान्नयतिर्द्विकर्मकः । तत्र प्रधानकर्मणि लुङ् । चिपिण- लोपौ ' २३२९ । चिणो लुक् । ६।४।१०४॥ इति तशव्दस्य लुक् । गुणकर्मणि तु पुरमिति द्वितीया । '५४० । गति- बुद्धि-।१।४।५२।' इत्यादिना प्रयोज्यकर्तरि द्वितीया न भवति । 'नी - वह्योः प्रतिषेधः' इति वचनात् । विद्वान्वेदार्थतत्त्ववित् । एवं च कृत्वा ऋतुषु क्रियावान्प्रशस्तक्रियः । प्रशंसायां मतुप् । विपक्त्रिमज्ञा- नगतिरिति विपाकेन निर्वृत्तम् । पचतेः क्त्रिः क्त्रेर्मप् । यत्पूर्वजन्मकृतमनिवर्त- नीयं कर्म तस्योग्रतपःप्रत्ययाद्विनोपदेशाज्ज्ञानात्प्रवृत्तिर्बुद्धावस्य जातेत्यर्थः । मनस्वी प्रशस्तमनाः । प्रशंसायाम् १९२८ अस्माया- मेधा ।५।२।१२१॥' इत्यादिना विनिः । मान्यो मानार्हः । '२८२२ । अर्हे कृत्यतृचश्च । ३।३।१६९।१ इति ण्यत् । धर्मादिमननान्मुनिः । 'मनेरुच्चोपधायाः' इति इन् । उपधाया उकारः । ऋष्यस्य शृङ्गमृष्यशृङ्गं तच्छृङ्गमिव शृङ्गं यस्य स ऋष्यशृङ्गः । 'सप्तम्युपमान -' इत्यादिनोत्तरपदलोपी समासः ॥ ११ - ऐहिष्ट तं कारयितुं कृता॒ऽऽत्मा ऋतुं नृपः पुत्र फलं मुनीन्द्रम् ॥ , ज्ञाना॒ऽऽशयस् तस्य ततो व्यतानीत् स कर्मठ: कर्म सुताऽनुबन्धम् ॥ ऐहिटेत्यादि-तं मुनीन्द्रं क्रतुं कारयितुं नृप ऐहिष्ट इंहितवान् । ईहतेरात्मनेपदिनो लुङि सेट्त्वादिटि च रूपम् । द्विकर्मकता तु '५४१ । हृ-कोरन्यतरस्याम् । १।४।५३।' इति । कृतात्मा वशीकृतात्मेति भावः । पुत्रफलं पुत्रः फलं कार्यं यस्य ऋतोः ॥ तत उत्तरकालम् । स मुनिः परचित्तज्ञत्वाज्ज्ञाताशयो १ – '२०६३ । क्रियावान् कर्मसूद्यतः ।" इति ना० अ० । 'भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संवन्वेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुबादयः ॥' इति वै० भ० । .२ ६७५ । ईंह चेष्टायाम् ' इति धा० पा० । ३ - १०६३ । कर्मशूरस' तु कर्मठः । इति ना० अ० । भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ज्ञाताभिप्रायो राजाभिमतं कर्म कारयितुं तस्य नृपस्य कर्म व्यतानीव्याख्धवान् । तनोते: २२६८ । नेटि-।७।२।५।' इति हलन्तलक्षणायां प्रतिषिद्धायाम् '२२८४ । अतो हलादेः-१७।२।७१' इति विभापावृद्धिः । कर्मठः कर्मणि घटते १८३६। कर्मणि घटोSठच् ।५।२।३५।' यागऋिगानिष्पादक इत्यर्थः । सुतानुबन्धं सुतान- नुवनातीति कर्मण्यण् । 'सुतानुबन्धि' इति पाठान्तरम् । सुताननुबद्धुं शीलम- स्येति । १२९८८ सुप्यजातौ णिनिः-।३।२।७८१' सुपीत्यनुवर्तमाने सुप्ग्रहण- मुपसर्गनिवृत्त्यर्थमिति केवलस्योपसर्गस्य तिवृत्त्यर्थं दृष्टव्यम् । अन्यथा जाता- विति किं ब्राह्मणानामन्त्रायतेति न युज्यते । आङित्यस्योपसर्गत्वात् ॥ १२ - रक्षांसि वेदीं परितो निरास्थ- दंङ्गान्य॑याक्षीदभितः प्रधानम् ॥ शेषाण्यहौषीत् सुत-संपदे च, वरं वरेण्यो नृपतेरमागत् ॥ रक्षांसीत्यादि-वेदीं परितो यजलयेद्याः समन्तात् । विनायोपस्थितानि रक्षांसि । रक्ष्यते येभ्य इत्यसुन् । तानि रक्षोत्रैर्नत्रैर्निरास्यन्चिरस्तवान् । पर्यभि भ्यां सर्वोभयार्थे तसिल । 'अभितः परित:--' इत्यादिना द्वितीया ॥ अङ्गान्य- याक्षीदद्भितः प्रधानमिति । यद्देवतामयो यागः सा देवता तत्र प्रधानम् । पुत्र- फलव्वाद्विष्णुः प्रधानम् । तमिवा । तस्योभयतः पार्श्वयोर्यान्यङ्गानि चक्षुरादीनि देवतान्तराणि तान्ययाक्षीत् अग्नावाहुत्या पूजितवान् । कर्तुः क्रियाफलाभावा- तङ् न भवति । घत्वकत्वे ॥ शेपाण्यहौपीदिति स्वानं विष्णुमिवा शेषाणि प्रति- कृतानि पिष्टकमयानि सुतानां संपदर्थमनौ हुतवान् । जुहोतेः सिचि वृद्धाविटि च रूपम् । वरेण्यः श्रेष्ठः । वरं चामार्गोन्मार्गितवान् । हे देवा अग्निप्रभृतयः, नृपतेः सुता भूयासुरिति । १९८९। मार्ग अन्वेषणे' । 'आषाद्वा' इति यदा णिच् नास्ति तदा चङभावात्सिजेव भवति ॥ १३ - निष्ठां गते त्रिम-सभ्य-तोषे *विहित्रिमे कर्मणि राज-पत्यः ॥ प्राशु॒र् हुतो॒च्छिष्टमु॑दार-वंशयास् तिस्रः प्रसोतुं चतुरः सु-पुत्रान् ॥ निष्ठामित्यादि — निष्ठां समाप्तिं गते कर्मणि यागक्रियायां समाप्तायां राजपत्यो हुतोच्छिष्टं हुतावशेषं शिष्टचरुं प्राशुभक्षितवत्यः । अनोतेर्लिटि उसि १ - * अभितः परितः - समया- निकपा-हा प्रतियोगेऽपि' । २- १२४७ । निष्ठानिष्प. त्तिनाशाऽन्ताः। इति ना० अ० । ३ - ११६६ / डु-दा- ञ् दाने' । ४ - ११६७ ॥ हुधाञ् धारणपोषणयोः । दान इत्यप्येके ।" इति धा० पा० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः११ रूपम् । दत्रिमसभ्यतोषे दानेन निर्वृत्तो दत्रिमः सभ्यानां ब्राह्मणानां तोषो यत्र कर्मणि । विहित्रिसे विधानेन निर्वृत्ते कर्मणि दाजो धाञश्च '३२६६। द्वितः क्रिः ।३॥३॥८८॥ इतिौ विहिते प्रथमस्य '३०७६ । दोदोः ।७।४।४६॥ इति ददादेशः । द्वितीयस्य ' ३०७७ । दधातेर्हिः ।७।४।१२॥ इति हिरादेशः । मप् । सभायां साधव इति सभ्याः । १६५७ । सभाया यः ।४।४।१०५॥ उदारवंश्या महावंशोद्भवाः । शेषे यत् । कौसल्या कैकेयी च क्षत्रिये । सुमित्रा तु वर्णसंकरजा । किमर्थं प्राशुः । प्रसोतुं सुपुत्रान्विनीतान्प्रसवितुम् । तत्र कौसल्या कैकेयी चैकैकं पिण्डं प्राशितवत्यौ । ताभ्यां परिचारिकेति पिण्डभागद्वयं दत्तं सुमित्रा प्राशितवती । ततश्च पुत्रद्वयं जनयिष्यति । एवंचाभिसंधाय चतुर इत्युक्तं न तु त्रीनिति । '११०४। पू- प्राणिगर्भविमोचने ।' । '२२७९ । स्वरति- १७।२।४४ ।' इत्यादिना विभाषिते ॥ > १४ - कौसल्ययाऽसावि सुखेन रामः प्राकू, केकयी तो भरतस् ततोऽभूत् ॥ प्रासोष्ट शत्रु प्रमु॑दार- चेष्ट- मैका सुमित्रा सह लक्ष्मणेन, ॥ कौसल्ययेत्यादि – कोसलस्य राज्ञोऽपत्यमिति '११८९॥ वृद्धेत्कोसला- जाद (यङ् ।४।१।१७११११५२८। यङश्चाप् ।४।१।७४ । कौसल्यया प्राकू प्रथ- मम् असावि रामो जन्यते स्म । पूङः कर्मणि लुङि चिणि रूपम् । सुखेनेति । प्रकृत्यादित्वात्तृतीया । महतां जन्मनि न काचिदपि पीडास्ति ॥ तदनन्तरं केकयीतो भरतोऽभूत् । केकयानाचष्टेति णिच् । सा हीदृशास्तादृशाः केकया इति कथयति । तदन्तात् 'अच इः' इति इकारप्रत्यय औणादिकः । णिलोपः । 'कृदिकारादक्तिनः' इति ङीष् । '२११२ । अपादाने चाहीयरुहोः १५।४।४५।' इति तसिः । यदा च केकयस्यापत्यम् '११८६। जनपदशब्दात्क्ष- त्रियादञ् ।४।१।१८६।' इत्यञ् । '११४४ । केकय मित्रयु प्रलयानां यादेरियः ।७।३।२।' इतीयादेशः । ८४७० । टिड्ढाणञ्- । ४।१।१५॥ इति ङीपू । तदा कैके- यीति द्वितीयं रूपम् । सुमित्रा शत्रुघ्नमुदारचेष्टम् । उदारा चेष्टा यस्येति । आसोष्ट प्रसूतवती । कर्तरि लुङ् । ङित्त्वात्तङ् । जातमात्रस्य हि तस्य किल महा- सच्वतया तादृश्येव चेष्टाऽभूदिति श्रूयते । एकेति । एकैवेति गम्यमानत्वादेव- शब्दो न प्रयुक्तः । सह लक्ष्मणेन लक्ष्मणेन सह ॥ १५ - आचद् द्वि-जातीन् परमाऽर्थ - विन्दा- नुदेजयान् भूत-गणानू न्यषेधीत् ॥ १२ भट्टि काव्ये -- प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, विद्वानु॑पानेष्ट च तान् स्व-काले यतिरं॑ वशिष्ठो यमनां वरिष्ठः ॥ · आर्चीदित्यादि – तेषु जातेपु द्विजातीन्दे जाती येषामिति तान्त्राह्मणक्षत्रिय- वैश्यान्परमार्थविन्द्वान् । विन्दन्तीति विन्दाः । १५२६ । विद्ऌ लाभे' इत्य- स्मात् '२९००१ अनुपसर्गात्-१३।१।१३८ ।' इत्यादिना शः । मुचादित्वान्नुम् । पर- मार्थस्य विन्दाल्लाभिन इति कर्मणि षष्ठी । तस्याः 'कृद्योगा च पष्टी समस्यत इति वक्तव्यम्' इति समासः । तानाचत्स्रगादिभिः पूजितवान् । '२१३। अर्च पूजायाम्' इत्यस्माल्लुङ तिप् इट् सिचो लोपः ॥ भूतगणान्राक्षसादि- गणान् । उढ़ेजयानुत्कम्पान् । तस्मिन्नेव सूत्र उत्पूर्व एजिर्ण्यन्तो निर्दिष्टः । तस्मादुदेजयतीति शः । तान्यपेधीदुत्सादितवान् । पिधेः '२२६८ । नेटि ७१२ ।४।' इति हलन्तलक्षणायाः प्रतिषेधः ॥ विद्वान्पौरोहित्यकर्मणि कुशलः । उपानेष्ट च तान्रामादीन् । तेषामुपनयनाढिक्रियां चकार । ' २७०९ । संमानन -।१।३।३६।' इत्यादिनाचार्यकरणे तङ् । स्त्रकाले इति 'गर्भादेकादशे वर्षे जातन्य गर्नैकादशे' इत्यादिना वचनेन उपनयनकाल उक्तः । यमनियमेषु यतत इति यतिः । 'सर्वधातुभ्य इन्' इति इन् । 'अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य मक- ल्मपम् । इति पञ्च यमा येषां सन्तीति यमिनः स्मृताः । तेषां वरिष्ठ उत्त- मः । '२०१६ । प्रिय-स्थिर । ६।४।१५७।' इत्यादिनोरुशब्दस्य वरादेशो महत्प- र्यायस्य । वशिष्टः ॥ १६ - वेदोऽङ्गवांस्तैरखिलोऽध्यगाय, शस्त्रायुपायंसत जिंवराणि ॥ ते भिन्न-वृत्तीन्यपि मानसानि समं जनानां गुणिनोऽध्यवात्सुः ॥ , वेद इत्यादि — 'शिक्षा कल्पो व्याकरणं छन्दोविवृतिर्निरुक्तं ज्योतिषं चेति षडङ्गानि शास्त्राणि तानि विद्यन्ते यस्य वेदस्येत्यङ्गवान् । तैरुपनीतै रामादिभिः । अखिलो निःशेषो वेदोऽध्यगायि । अधीत इत्यर्थः । इङोऽधिपूर्वात्कर्मणि लुङि '२४६० । विभाषा लुइ-लुङोः ।२।४।१०।' इति गाङादेशः । चिण युक् तलुक् । शस्त्राणि धनुरादीनि जित्वराणि जयशीलानि । '३१५३ । इण्-नश्-जि-1३।२। १–'७५१। ये निर्जितेन्द्रिय-ग्रामा यतिनो यतयश् च ॥ इति ना० अ० । २ - वश इन्द्रियनिग्रहो येषां तेषु प्राधान्येन तिष्ठति यः स वशिष्ठः । ३ – 'यतिनां वरिष्ठ ' इत्यपि कचित् पाठः । ४ – '३१४३ । इण् - नशू-जि-सर्ति भ्य: कंप् (वर) ।३।२।१६३ । इत्वरः इत्वरी नश्वरः जित्वरः सत्वरः । इति वै० म० । ८४२ । 'जेता जिष्णुश च जिव्वरः ॥ इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः - १३ १६३।' इत्यादिना क्वरप् । तैरुपायंसत स्वीकृतानि । उपपूर्वो यमिः स्वीकरणे वर्तते । तस्मात्कर्मणि लुङ् । '२२५८ । आत्मनेपदेषु ॥७॥१॥५॥' इत्यादिना अदादेशः । '२६९७ । हनः सिच् ॥२।१४॥ इति ज्ञापकादनुनासिकलोपाभावः । ततस्ते रामादयो गुणिनो मानसानि मनांसि । प्रज्ञादित्वात्स्वार्थे णः । भिन्न- वृत्तीनि नानाविधप्रवृत्तीनि विषयेषु तानि मानसान्यपि जनानां समं साधा- रणम् । क्रियाविशेषणम् । अध्यवात्सुरध्युषितवन्तः । अधिपूर्वाद्वसेः सिचि (२२६७ । वद-ब्रज ।७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । '२३४२ । सः सि-१७।४।४९। ' इति तत्वम् । '२२२६ । सिजभ्यस्त । ३।४।१०९ ।' इति जुस् । '५४४ ॥ उपानु- १।४।४८।' इत्यादिनाऽधिकरणस्य कर्मसंज्ञा ॥ १७ - ततो भ्यगाद् गाधि - सुतः क्षितीन्द्र रक्षोभिर॑भ्याहत-कर्म-वृत्तिः ॥ रामं वरीतुं परिरक्षणा-थे, राजाऽऽजि॑िहत् तं मधुपर्क-पाणिः ॥ तत इत्यादि - तेषु रामादिषु तथाभूतेषु । गाधिसुतो विश्वामित्रः । क्षितीन्द् राजानमभ्यगादभिगतवान् । इणो गादेशः । '२२२३ । गाति-स्था । २४७७१ इत्यादिना सिचो लुक् । रक्षोभिर्निशाचरैरभ्याहताभिभूता यागादेः कर्मणो वृत्तिः प्र॒वृत्तिर्यस्येति । रामं वरीतुं प्रार्थयितुम् । ८२३९१॥ वृतो वा ।७।२।३८।' इति इटो दीर्घत्वम् । परिरक्षणार्थं । विहन्यमानस्य कर्मण इत्यर्थः । तं गाधि- सुतम् । आजिहत् पूजितवान् । '१८६४ । अर्ह पूजायाम्' इति स्वार्थिक- ण्यन्तश्चौरादिको गृह्यते न भौवादिकः । तस्माद्धेतुमण्णिचात्र न भवितव्यम् । '२३१२ । णि-श्रि - ।३।१।४८ । इत्यादिना चङ् । णिलोपः '२२४३॥ द्विर्वच नेऽचि ११११५९ ।' इति स्थानिवद्भावात् । '२१७६ । अजादेर्द्वितीयस्य ॥१।२३॥ इति हिशब्दो विरुच्यते । रेफस्य न । '२४४६ । नन्द्राः ।६।१।३॥ इति प्रति- षेधः । चुत्वम् । आट् । वृद्धिः । मधुपर्कपाणिः । दधिघृतमधून्येकीकृतानि मधुपर्क इत्युच्यते । तस्मिन् पात्रे स्थितः पाणिर्यस्येति विग्रहः । 'सप्तम्यु- पमाने -' इत्यादिना उत्तरपदलोपी समासः । पात्रादुद्धृत्य मधुपर्केण पूजि - ववानित्यर्थः ॥ १८ - ऐषी: पुनर्जन्म - जयाय यत् त्वं, रूपाऽऽदि-बोधान् न्यवृतच् च यत् ते, ॥ तत्त्वान्य॑बुद्धाः प्रतनूनि येन, ध्यानं नृपस् तच्छि॑िवमित्यवादीत् ॥ . १ – ७४३॥ अथ गाधेयो विश्वामित्रश् च कौशिकः ॥' इति ना० अ० । २-१४७१ श्वःश्रेयर्स शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम् ॥ इति मा अ भ० का० २ भट्टि - काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, 'ऐपीरित्यादि मुकतत्वावबोधस्वस्या ध्यानं प्रयोजनं तन्त्र पुनर्जन्म भूयोजन्म तस्य जयाय यच्चानं त्वमैषीः एपितवानसि । इपेर्लुङ् । मध्यमैकवचने '२२६६। इट ईटि ।८।२।२८।' इति सिचो लोपे रूपम् ॥ रूपादिबोधात्र्यवृतञ्च यत्ते–रूपादिषु शब्दस्पर्शरूपसगन्धेषु चक्षुरादिद्वारेण यो बोधोऽध्यवसायलक्षणा बुद्धिः तस्माच्च यद्यानं न्यवृतत् निवृत्तम् । वृतेर्छुतादित्वात् '२३४५॥ युद्भ्यो लुहि ।१।३।११।' इति तिप् । च्लेरङ् ॥ तत्त्वानि पञ्चविंशतिः पुरुषप्रधानमहदहङ्कारादीनि । प्रतनृति सूक्ष्माणि येन ध्यानेनाबुद्धाः ज्ञातवानसि । बुधेरनुदात्तेतो लुङ् । थासः सिच् । '२३०० । लिसिचावात्मनेपदेषु ११/२।११॥' इति सिच: किव्वागुणाभावः । सिलोपधत्वजश्त्वादि ॥ तद्ध्यानं शिवं शोभनं कञ्चिदिति नृपोऽवादीत् । न तस्य व्याघात इति । '२२६७ । वद- ब्रज – ।७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । १९७४ । ध्यै चिन्तायाम्' भावे ल्युट् । ध्यानम् ॥ १४ १९ - आख्यन् मुनिस् तस्य शिवं समाधेर्, विघ्नन्ति रक्षांसि बने ऋतूंथ ॥ , तानि द्विपद् - वीर्य-निराकरिष्णुस् तृणेढु रामः सह लक्ष्मणेन. ॥ आख्यदित्यादि — पृष्टो मुनिस्तस्य समाधेर्ध्यानस्य शिवमनुपद्रवमाख्यत् कथितवान्। '२४३६ । चक्षिङः ख्याज् ।२४।४॥१४३८॥ अस्यति- ३।१।५२।' इत्यादिना चलेरङ् । आतो लोपः ॥ किन्त्वयं दोषः - विघ्नन्ति रक्षांसि वने ऋतून् । '२६६३ । गम-हन ।६।४।१८।' इत्यादिना उपधालोपः । '३५८ । हो हन्तेः- ।७।३।५४।' इति कुत्वम् ॥ किं क्रियतामिति चेदाह- तानि रक्षांसि । द्विषतां वीर्यं सामर्थ्य । वीरेः स्वार्थिकण्यन्तात् '२८४२ । अचो यत् ।३।१।९७।' तस्य निराकरिष्णुः निराकरणशीलः । १३११६ । अलंकृञ् ।३।२।१३६।' इत्या- दिना इष्णुच् । तृणेढु हिनस्तु । तृहेर्विधौ लोट् । १२२९६ । एरुः ॥३।४।८६ । रुधादित्वात् श्रम् । '२५४५ । तृणह इम् ।७।३।९२१' । '३२४ । हो ढः । ८।२।३१। ष्टुत्वम्। '२३३५। ढो दे ॥३॥१३॥ इति ढलोपः । सह लक्ष्मणेन लक्ष्म- णेन सह ॥ २० - स शुश्रुवांस्तद् वचनं मुमोह राजाऽसहिष्णुः सुत - विप्रयोगम् ॥ १–१४७॥ श्वःश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम् ॥ इति ना० अ० । तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री राम संभवो नाम प्रथमः सर्गः अहंयुनाऽथ क्षिति-पः शुभंयु- रूचे वचस् तापस- कुञ्जरेण ॥ १५ स इत्यादि - स राजा तस्य मुनेस्तद्वचनं शुश्रुवान् श्रुतवान् सन् सुतविप्र- योगमसहिष्णुरसहनशीलो मुमोह मोहमुपगतः । झुणोतेः '३०९७ । भाषायां सद-वस-श्रुवः ।३।२।१०८ ।' इत्यनेन वसुः । सुतेन विप्रयोगमिति '६९४ । कर्तृ- करणे कृता बहुलम् ।२।१॥३२॥ इति समासः । '६२७ । न लोकाव्यय-निष्ठा- ।२।३।६९॥ इति षष्ठ्याः प्रतिषेधः ॥ अथानन्तरम् । अहंयुना अहंकारवता । '१९४६ । अहं- शुभमोर्युस् । ५।२।१४०।' तापसकुञ्जरेण । १९०९ । तपःसहस्रा- भ्यां विनीनी । ५।२।१०२।' इत्यनुवर्तमाने 'अण् च ' इति मत्वर्थेऽण् । तापसश्च स कुअरश्चेति । '७४१ । वृन्दारक - ।२।१।६२।' इत्यादिना समासः । तेन क्षितिपो राजा । शुभंयुः कल्याणवान् । पूर्ववद्युस् । वचो वक्ष्यमाणमूचे उक्तः । कर्मणि लिट् । सम्प्रसारणम् । अहंयुनाथः इति विसर्गान्तं पाठान्तरम् । तत्र अहं- यूनां क्षत्रियाणां नाथ इति योज्यम् ॥ २१ - मया त्वमा॑प्थाः शरणं भयेषु, वयं याstatमह धर्म-वृद्ध्यै ॥ क्षात्रं द्विज-त्वं च परस्पराऽर्थं, शङ्कां कृथा मा, प्रहिणु-स्व-सूनुम् ॥ मयेत्यादि - भयेपु त्वं शरणम् आप्याः प्राप्तोऽसि मया । आपेः कर्मणि लुङ् । सिजुलोपः ॥ त्वयापि धर्मवृद्ध्यै धर्मोपचयाय वयमापस्महि प्राप्ताः । पूर्ववल्लुङादि । उत्तमबहुवचनम् । सिचो लोपाभावः । मकारस्याझलत्वात् ॥ तदित्थं क्षात्रं द्विजत्वं च धर्मवृद्ध्यै परस्परार्थं अन्योन्यप्रयोजनम् । 'कर्मव्यति- हारे सर्वनाम्नो द्वे भवतः ' । 'समासवच्च बहुलम्' इति यदा न समासवत् तदायम् ॥ तस्मान्मा शङ्कां कृथाः माकार्षीः । कथमस्मिन् संकटे पुत्रं नियोज- यामीति । '२२१९ । माङि लुङ् ।३।३।१७५ । अडभावः । '२३६८। उश्च ।१।२।१२॥ इति कित्त्वाद्गुणाभावः । '२३६९ । स्वादङ्गात् ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः ॥ प्रहिणु प्रेषय । स्वं पुत्रम् । हिनोतेः प्रार्थनायां लोट् । श्रुः । अपित्त्वात् ङित्त्वम् । गुणाभावः । '२३३४ । उतश्च प्रत्ययात् ।६।४।१०६।' इति हेर्लुक् । '२५३० । हिनु मीना ।८।४।१५।' इति णत्वम् ॥ १– '१०९५॥ अहङ्कारवान॑ंयु:, शुभंयु॒स्तु शुभाऽन्वितः ।' २ – 'स्युरेत्तरपदे व्याघ्र पुङ्गव-र्षभ-कुञ्जराः ॥ ११०५ । सिह-शार्दूल-नागाऽऽद्याः पुंसि श्रेष्ठाऽर्थ-गोचराः । इत्युभयत्र ना० अ० । भट्टि - काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, २२ घानिष्यते तेन महान् विपक्षः, स्थायिष्यते येन रणे पुरस्तात् ॥ मा मां महाऽऽत्मन् परिभूर-योग्ये न मद्-विधो न्यस्यति भारमंत्र्यम् ॥ घानीत्यादि — अनागतमर्थं ज्ञानेन समीक्ष्याह- महान्विपक्षो रावण: त्रैलो- क्यविजयित्वात् । सोऽपि रामेण घानिष्यते किमुतेतरे राक्षसाः । हन्तेः कर्मणि लृट् । '१७५७ । स्य- सिच्- ।६॥४॥६२ । इत्यादिना चिण्वदि उपधावृद्धिः । '३५८। हो हन्तेः- ।७।३।५४॥ इति कुत्वम् ॥ पुरस्तादग्रतो यद्रणं युद्धं भावि परशुरामेण सार्धमिति भावः । तत्र येन स्थायिष्यते तेन धानिष्यत इति योज्यम् । अत्र तिष्ठतेर्भावे लृट् । चिण्वदिया । '२७६१ । आतो युक् ।७।३।३३॥ ॥ हे महात्मन् महासत्व, मा मां परिभूर्मावज्ञासीः । किमेवं वदसीति । परिपूर्वो भवतिनिराकरणे वर्तते ॥ महिध इति विधानं विधा प्रकार: '३२८३१ आतश्चोप- सगै ।३।३।१०६।' इत्यङ् । विधा भेदः सादृश्यं च । इह सादृत्र्यं गृह्यते । मया विधा साहइयं यस्येति महिधः । १९३७३ । प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ॥२।९८।' इति मदादेशः । मद्विधो मत्सदृशोऽन्यो न भारमग्र्यम् । '३३६२। अग्राद्यत् ।४।४।११६॥ अयोग्ये असमर्थ न्यस्यति निक्षिपति । किमहं येनानागतं समीक्षितमिति भावः । योगाय प्रभवति योग्यः । ११७६६। योगाद्यत् १५ । १ । १०२ ॥ ॥ २३ - क्रुध्यन् कुलं धक्ष्यति विप्र-वह्निर, यास्यन् सुतस् तप्स्यति मां स-मन्युम् ॥ इत्थं नृपः पूर्वम॑वालुलोचे, ततोऽनुजज्ञे गमनं सुतस्य ॥ क्रुध्यन्नित्यादि — यद्यहं भूतरक्षणेऽधिकृतोऽस्य वचनं न कुर्यां तदा क्रुध्यन्सन् । दिवादित्वात् श्यन् । विप्रो वह्निरित्र । '७३५॥ उपमितम्- ।२।१।५६ ।' इति समासः । धक्ष्यति कुलं भस्मसारकरिष्यति । दहेद ३२५ । दादेः१८।२।३२।' इति घः । भष्भावः । चर्खम् । गकारस्य ककारः । '२११॥ इष्कोः ।८।३।५७।' इति षत्वम् ॥ यास्यन्गमिष्यन्सुतो मां समन्युं सशोकं तप्स्यति सन्तापयिष्यति । तपेर्लट् ॥ इत्थमेवंप्रकारं नृपः पूर्वमादाववालुलोचेऽवलोकितवान् । अवाङ्पूर्वाल्लोचेर्लिंद ॥ तत उत्तरकालं सुतस्य गमनमनुजज्ञे । अनुज्ञातं नृपेणेति विभक्तिविपरिणामेन तेनेति योज्यम् । कर्मणि लिट् । '१६०९ । ज्ञा अवबोधने' इति परस्मैपवित्वात् । नचानुपूर्वादस्मादामनेपदं विहितम् ॥ तथा लक्ष्य - रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः २४ - आशीर्भिरभ्यर्च्य मुनिः क्षितीन्द्रं प्रीतः प्रतस्थे पुनराश्रमाय ॥ तं पृष्ठतः प्रष्ठमियाय नम्रो हिंस्रेषु-दीसाऽऽत - धनुः कुमारः ॥ M १७ आशीर्भिरित्यादि — रामगमनस्यानुज्ञातत्वात् प्रीतो मुनिः क्षितीन्द्रं राजानमाशीर्भिरभ्यर्च्य पूजयित्वा । आङ: शासेः विप्युपसंख्यानात् उपधाया इत्वम् । प्रतस्थे पुनराश्रमाय आश्रमं पुनः प्रस्थितवान् । तिष्ठते: '२६८९॥ समय - ।१।३।२२॥' इत्यादिना लिटि तङ् ॥ प्रष्टम् अग्रयायिनं तं । ८२९१७ । प्रष्टोऽग्रगामिनि ।८।३।९२ ।' इति पत्वम् । पृष्ठतः पश्चात् इयाय कुमारः । इणो गलि वृद्धिरायादेशः । '२२४३ । द्विर्वचनेऽचि ।१।१॥५९॥ इति स्थानिवद्भावा- द्विवचनमिकारस्य । '२२९० । अभ्यासस्याऽसवर्णे ।६।४।७८।' इतीयङ् । नम्रोऽनुकूलः । हिंसनशीला इषवः शराः हिंस्रेषवः । आप्तमचिसंवादि यद्धनुस्तत् । हिंस्रेषु दीप्तमाप्तं धनुर्यस्य कुमारस्येति विग्रहः । अत्र '८७० । धनु- षश्च ।५।४।१३२।' इत्यनङ् न भवति 'समासान्तविधिरनित्यः' इति । दीप्रा- धनुरिति पाठान्तरम् । दीप्रमस्त्रं धृष्टतया यस्य धनुषस्तही प्रास्त्रं धनुर्यसेति सः । कस्मिन्विषये । हिंस्रेषु नान्येषु । नम्रादयो '३१४७ । नमिकम्पि । ३।२।१६७७ इत्यादिना रप्रत्ययान्ताः ॥ २५ - प्रयास्यतः पुण्य - वैनाय जिंष्णो- रामस्य रोचिष्णु-मुखस्य धृष्णुः ॥ त्रै मातुरः कृत्स्त्र - जितता॒ऽस्त्र-शस्त्रः सध्य रतः श्रेयसि लक्ष्मणोऽभूत् ॥ · प्रयास्यत इत्यादि — प्रयास्यतो गमिष्यतो रामस्य लक्ष्मणः सध्यङ् अभूत् सहायीभूतः । 'सहाञ्चति' इति क्विन् अनुषङ्गलोपः '३६१ । उगिदचाम्-१७ । १७०। इति नुम् । हल्ड्यादि-संयोगान्तलोपौ ' ३७७ । किन्प्रत्ययस्य ।८।२।६२ । इति कुत्वं नकारस्य डकारः । '४२२ । सहस्य सधिः ॥६।३।१५॥ इति सध्यादेशः । पुण्यवनाय पुण्यहेतुत्वात्पुण्यं वनम् । गत्यर्थात् कर्मणि चतुर्थी । जिष्णोर्जयशीलस्य '३११९। ग्ला-जि-स्थश्च -१३।२।१३९।' इति सुः । रोचिष्णु रोचन१-०८३७। पुरोगाऽग्रेसर-प्रष्ठाऽग्रतः-सर-पुरस्-सरा: ॥ इति ना० अ० । २-'५८५१ गत्यर्थकर्मणि द्वितीया-चतुर्थी चेष्टटा॒याम॑नध्वनि ।२।३२।१२॥ अध्वभिन्न गत्यर्थानां कर्मण्येते स्तश्चेष्टायाम् । ग्रामं ग्रामान वा गच्छति ।" इति वै० भ० । ३-८४२ । जेता जिष्णुस् च जित्वरः ।' ४ – ६६५ । विभ्राडू भ्राजिष्णु-रोचिष्णू,' । ५– '१०७०॥ धृष्टे धृष्ण ( धृष्णुर) वियातश्च', । ६ – १०७९ । यः सहाऽञ्चति सध्यङ्ग् सः इति सर्वत्र ना० अ० । १८ भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः, शीलं मुखं यस्य रामस्य पितुराज्या तुष्टत्वात् । '३११६ । अलंकृञ् –।३।२।१३६॥ इत्यादिना इष्णुच् । कृष्णुः शत्रुविध्वंसने प्रगल्भः । ' ३१२० । प्रसि-गृधि --- १३१४।११०।' इत्यादिना कुः । त्रैमातुरः तिसृणां मातृणामपत्याभेति तद्वितार्थ- विषये समासः । पश्चात् ११३८॥ मानुसङ्ख्या - १४१११११५।' इत्यादिना अण् उत्यं च '१०८०॥ द्विगोर्तुगनपत्ये ।४।११८८।' इति लुक् न भवति । सहि पिण्डद्वयप्राशनात्ताभ्यां च जनितः अस्त्रं च शस्त्रं चेति द्वन्द्वः । कृत्स्त्रं समयं जितमधिगतमस्त्रशस्त्रं येनेति विग्रहः, रतः श्रेयसि कल्याणे । २०१० । प्रकृत्यैकाच् ।६।४।१६३।' । '२००९ । प्रशस्यस्य श्रः ।५।३।६० । लक्ष्मीरियाणा- दिकः । लक्षैर्मुस् ईप्रत्ययश्च । सा यस्य विद्यत इति लक्ष्मणः, लोमादिषु 'लक्ष्म्या अच्च' इति न प्रत्ययः अखं च ॥ २६ - इषु मति रघु सिंह दन्दशकाञ् जिघांसौ धनुर॑रिभिरं- सह्यं मुष्टि-पीडं दधाने ॥ ब्रजति, पुर - तरुण्यो बद्ध-चित्राङ्गुलित्रे कथर्मपि गुरु-शोकान् मा रुदन् माङ्गलिक्यैः ॥ इपुमतीत्यादि - रघुसिंहे रामे रघुपु रघुवंशभवेषु सिंह इव शौर्यादियोगात् । व्रजति सति । इषुमति सनिषङ्गे । प्रशंसायां मनुप् । तदुक्तं कौमुद्यां 'भूम-निन्दा - प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुवादयः ॥' दन्दशूकान् हिंस्रान् । शे: '२६३५ । लुप-सद - ।३।१।२४।' इत्या दिना यङ् । 'जप-जभ-' इत्यादिना अभ्यासस्य नुकू । तदन्तात् '३१४६॥ यज- जप-१३।२।१६६।' इत्यादिना ऊकः । '२३०८। अतो लोपः ।६।४।४८।' । ' २६३१॥ यस्य हलः ।६।४।४।१९। जिघांसो हन्तुमिच्छौ । '२६१४ । अज्झन ।६।४।१६।' इति दीर्घः । '२४३० । अभ्यासाञ्च ।७।३।५५।' इति कृत्वम् '३१४८। सनाशंस-।३।२।१६८।' इति उः । '६२७ । न लोक - ।२।३।६९ ॥ इति पष्ठीप्रतिषे धात् द्वितीयैव । धनुर्दधाने बिभ्राणे । अरिभिरसह्यं सोढुमशक्यम् । २८४७॥ शकि-सहोश्च ।३।१।९९। इति यत् । मुष्टिपीडं मुष्टिना पीडयित्वा । मुष्टिशब्दे तृतीयान्ते उपपदे '३३७० । सप्तम्यां चोपपीड । ३।४।४९॥ इति णमुलू । तत्र चकारेण तृतीयानुकर्षणात् । बद्धं चित्रमङ्गुलित्रं येन अङ्गुलिं त्रायत इति कः । पुरे तरुण्यः पुरतरुण्यः । 'नञ्नजीककुख्युंस्तरुणतलुनानामुपसङ्ख्यानम्' इति ङीप् । यदि तद्वचोऽर्थवत् । नो चेनौरादिपाठात् ङीप् । रामो गत इति गुरुः शोको यासां ताः । कथमपि मा रुदन् न रुदितवत्यः । रुदेः '२२६९ । इरितो वा ।३।१।५७।' इति च्लेरङ् । यतो माङ्गलिक्यः मङ्गलप्रयोजनाः । । १–पद्येऽस्मिन्वृत्तं मालिनी। तलक्षणम् – 'न-न-मच-च-युतेयं. मालिनी भोगि (८) लोकै: (७) । इति वृत्तरत्नाकरेऽतिशकर्णी जातौ ( १५ अक्ष०) भट्टकेदारः । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- तदस्य १७७२ । प्रयोजनम् १५११११०९।' इति ठञ् । '४७० । ढिड्डाणञ्- ।४।१।१५।' इत्यादिना ङीप् ॥ २७ - अथ जगदुरनीचै— राशिषस् तस्य विप्रास, तुमुल कल- निनादं तूर्यमांजघ्नुर॑न्ये, ॥ अभिमत-फल-शंसी चार पुस्फोर वाहुस्, तरुषु चुकुवुरु॑च्चैः पक्षिणश् चोऽनुकूलाः ॥ अथेत्यादि- - तस्य रामस्य व्रजतो विप्रा अनीचैर्महता ध्वनिनाशिष इष्टव- चगाने जगदुर्गदितवन्तः । अन्ये वादकास्तूर्य कांस्यतालपटहादिसमूहमाजघ्नु - स्ताडितवन्तः । '२६९५ । आङो यम-हनः ॥।३।२८।' इत्यात्मनेपदं न भवति । अकादत्यनुवर्तते । तुमुलो महान्कलो मधुरो निनादो ध्वनिर्यस्येति । अभिमतमिष्टं फलं शंसितुं शीलं यस बाहोः स चारु पुस्फोर सुतरां स्फुरित- वानू । अत्र दक्षिणो बाहुः सामर्थ्याद्गम्यते स्वाङ्गत्वात् । अनेन सीताप्राप्ति- बीजमुपन्यस्तम् । स्फुरतैरभ्यासस्य २२५९। शर्पूर्वाः खयः ।७।४।६११' इति खयः शेषः। चर्त्वम् । पक्षिणश्च तरुपु स्थिता अनुकूलाः सन्त उच्चैः सुष्टु चुकुवुः कूजितवन्तः । '१११५॥ कु शब्दे इत्यस्य लिट: फिवाढुवङादेशः ॥ इति श्री जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री राम-संभवो नाम प्रथमः सर्गः पर्यवसितः । 4 द्वितीयः सर्गःइदानीं विजिगीषूणां कण्टकान् समुद्धर्तु शरत्काले समुद्योग इति तमेव वर्णयन्नाह - १९ २८ - वनस्पतीनां सरसां नदीनां तेजस्विनां कान्तिभृतां दिशां च ॥ निर्याय तस्याः स पुरः समन्ता- च्छ्रियं दधानां शरदं ददर्श ॥ १ ॥ १ - पद्येऽस्मिन्वृत्तं पूर्वो ( २६ ) क्तम् । २ – २०७१ । पारस्कर प्रभृतीनि च संज्ञायाम् २।१।१५७॥ पारस्करः, तस्करः, बृहस्पतिः, वनस्पतिः ॥ इति वै० भ० । '३५४ । वानस्पत्यः इलैः पुष्पाव, तैर-पुष्पाद् वनस्पतिः ॥ इति ना० अ० । २० भट्टि-काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, वनस्पतीनासित्यादि –स रामः । तस्याः पुरः अयोध्यायाः । निर्वाग निर्गय । समन्तात् सर्वतः शरदं ददर्श दृष्टवान् । कालस्याप्रत्यक्षत्वात् कार्याणां दर्शनात्तदर्शन मिति मन्यते । श्रियं दधानां धारयन्तीम् । केपां वनस्पतीनाम् । पारस्कराडिदर्शनात् सुटू । अत्र लोकप्रतीत्या वृक्षा द्रष्टव्याः । न तु पारि- भाषिकाः । तथा सरसां तडागानां नदीनां गादीनां तेजस्विनां चन्द्रतारा- दीनां कान्ति नैर्मल्यं बिभ्रतां दिशां च । तदा हि निर्मला दिशो भवन्ति । वन- स्पत्यादीनां श्रियं दधानां शरदं ददर्श ॥ तां रामव्यापारं विना सामान्येन वर्णयन्नाह २९ – तरङ्ग-सङ्गाच् चपलैः पलाशैर् ज्वाला - श्रियं साऽतिशयां दधन्ति ॥ स- धूम-दीप्ताऽग्नि रुचीनि रेजुस् ताम्रा॑नो॒त्पलान्या॑कुल - षट्-पदानि ॥ २ ॥ तरङ्गेत्यादि – तरङ्गसङ्गात् सलिलोमिंसम्पर्काञ्चपलैः चञ्चले : पलाशैः पत्रैः ज्वालाश्रियं सातिशयां दधन्ति । सधूसदीताग्निश्चीनि सधूमदीप्ताप्नेरिव रुचि- येषां रक्तोत्पलानां तानि रेजुः दीप्यन्ते स्म । राजेर्लिटि '२३५४ । फणां च सप्तानाम् ।६।४।१२५।' इति एत्वाभ्यासलोपौ । आकुलाः इतस्ततो यायिनः पटूपदा येध्विति । चलितपत्राणामग्निशिखातुल्यत्वात् पट्पदानां च धूमतुल्यत्वात् सधूमदीप्ताग्निरुचीनीत्युक्तम् ॥ ३० - विम्बाऽऽगतैस् तीर-वनैः समृद्धिं निजां विलोक्या॑ऽपहृतां पयोभिः ॥ कूलानि सऽऽमर्षतये॑व तेनुः सरोज लक्ष्मी स्थल- पद्म-हासैः ॥ ३ ॥ ·K विम्बेत्यादि – बिम्बं प्रतिबिम्बं तेनागतैर्निपतितैरिति । तृतीयेति योग - भागात् समासः । तीरवनैः कुसुमितैरित्यर्थात् । तैः करणभूतैः । पयोभिः कर्तृभिः समृद्धिं विभूतिं निजामात्मीयां अपहृतां विलोक्य कूलानि कर्तृभू तानि सामर्पतयेव साक्षमतयेव सरोजलक्ष्मीं कमलशोभां पयः सम्बन्धिन तेनुः विस्तारितवन्ति । '२२६० । अत एकहलमध्ये । ६॥४॥२०।' इत्यादिना एखा- भ्यासलोपौ । कूले सरोजासम्भव इति चेदाह-स्थलपद्महासेरिति स्थल- कमलविकासरित्यर्थः ॥ ३१-निशा-तुषारैर् नर्व॑ना॒ऽम्बु-कल्पैः पत्रा - ऽन्त - पर्यागलद्च्छ-बिन्दुः ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- उपारुरोदेव नदत् - पंतङ्गः कुमुद्वतीं तीर तरुर दिनाऽऽदौ ॥ ४ ॥ निशेत्यादि-निशायां तुपारः हिमैः । नयनाम्बुकल्पैः अश्रुतुल्यैः । नयनानुकारिपु पत्रेषु स्थितत्वात् । वैर्हेतुभूतैः पत्रान्तपर्यागलदच्छबिन्दुः । पत्रान्तात्पर्यागलन्तः अच्छास्तुपारबिन्दवो यस्य तीरतरोः । स दिनादौ दिना- रम्भे कुमुद्दतीमुपारुरोदेव आनन्दितवानिव भाति । शशिवियोगादीडशी- त्वं भूतासीति । रोदनक्रियया आक्रन्दनविशिष्टया कुसुद्वत्या ईप्सिततम- त्वात् रुदि: सकर्मकः । तदाऋन्दनं योजयन्नाह – नदत्पतङ्ग इति । कूजत्पक्षी- त्यर्थः । 'पतेरङ्गच् पक्षिणि' इत्यौणादिकः । कुमुद्दती ' १३०६ । कुमुदनड- ।४।२।८७ । इत्यादिना इमतुप् । १८९८ । झयः ।८।२।१०।' इति वत्वम् । उगिचात् ङीप् ॥ ३२ - वनानि तोयानि च नेत्र - कल्पैः पुष्पैः सरोजैश् च निलीन-भृङ्गैः ॥ परस्परां विस्मय-वन्ति लक्ष्मीमलोकयाञ्चक्रुरि॑वा॒ऽऽदरेण २१ ॥ ५ ॥ वनानीत्यादि — वनानि पुप्पैर्निलीनभृङ्गैः स्थितभ्रमरैः । लीयतेः '३०१९॥ स्वादय आदितः ।८।२।१५॥ इति निष्ठानत्वम् । नेत्रकल्पैः नेत्रतुल्यैः । तोयानि च सरोजैः निलीनभृङ्गैनैत्रकल्पैः । विस्मयवन्ति जातविस्मयानि । परस्परा- मन्योन्यस्य लक्ष्मीं शोभाम् आलोकयाञ्चक्रुरिव । आदरेण तात्पर्येण ॥ ३३ - प्रभात - वाता॒ऽऽहति-कम्पितता॒ऽऽकृतिः कुमुद्वती- रेणु - पिशङ्ग - विग्रहम् ॥ निरास भृङ्गं कुपितेव पद्मिनी, ने मानिनी संसहते ऽन्य सङ्गमम् ॥ ६॥ प्रभातेत्यादि - प्रभाते यो वातस्तस्याघातेन कम्पिता चालिता आकृतिराकारो यस्याः पद्मिन्याः सा भृङ्गं निरास निरस्तवती । कुमुद्वतीरेणुना पिशङ्गः कपिशः विग्रहो यस्य भृङ्गस्य । कुपितेव यथा अन्यया स्त्रिया सहोषितं तदङ्गसंक्रान्तपरिमलकण्ठमालमात्मदयितं काचित् कुपिता निरस्यति तद्वत् । सा १ – '१२२५ । पतङ्गौ पक्षि-सूर्यौ च ।' इति ना० अ० । २ - 'अत्राऽर्थान्तरन्यासाडलंकारः । तलक्षणं कुवलयानन्दकारिकायाम् – 'उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्य-विशेषयोः ॥ हनूमान॑ब्धिमतरद्, दुष्करं किं महाऽऽत्मनाम् ॥ इति । २२ भट्टि काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, किमिति निरस्यति – यतो मानिनी मानवती अन्यसङ्गमम् अन्यया सह संगम न संसहते । आत्मसङ्गादन्यसङ्गमं न सहते न क्षमते ॥ ३४ - दत्ता॒ऽवधानं मधु-लेहि-गीतौ प्रशान्त - चेष्टं हरिणं जिघांसुः ॥ आकर्णयनुत्सुक - हंस-नादान् लक्ष्ये समाधिं न दधे मृगावित् ॥ ७ ॥ दत्तेत्यादि-मधुलेहिगीताविति मधु लेढुं शीलमेषामिति णिनिः । मधुले- हगीताविति पाठान्तरम् । तत्र लिहन्तीति लेहाः पचाद्यच् । मधुनो लेहा इति षष्ठीसमासः । मधु लिहन्तीति वा कर्मण्यण् । दुत्तावधानं दत्तमानसं हरिण प्रशान्तचेष्टं जिघांसुः हन्तुमिच्छुरपि मृगावित् व्याधः । मृगान्विध्यतीति विप् । '२४१२। ग्रहि-ज्या ।६।१।१६।' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । "१०३७॥ नहि-वृति- ।६।३।११६।' इत्यादिना दीर्घः । लक्ष्ये वध्ये समाधि चित्रकात न दधे न धारितवान् । जित्वात्त । लिटः कित्चे आतो लोपः । उत्सुकानां हंसानां नादानाकर्णयन् ऋग्वन् तन्नाभिरतचित्तकत्वात् । वर्तमानकालो भूतेनाभिस- म्बध्यमानः साधुः । '२८२४ । धातु सम्बन्धे प्रत्ययाः ।३।४।१।' इति च । आक- र्णयन्निति 'प्रातिपदिकाद्धात्वर्थे बहुलम्' इति णिच् । '३१०३ । लक्षण हेत्वो:- ।३।२।१२६।' इति शतृप्रत्ययः ॥ ३५ - गिरेर् नितम्वे मरुता विभिन्नं तोया॑ऽवशेषेण हिमा॒ऽऽभ॑मभ्रम् ॥ सरिन् मुखऽभ्युच्चयमा॑दधानं शैलऽधिपस्या॑ऽनुचकार लक्ष्मीम् ॥ ८ ॥ गिरेरित्यादि — गिरेः कस्यचित् नितम्बे मध्यभागे स्थितमत्रं कर्तृ 'मरुता विभिन्नं विह्वलीकृतं तोयावशेषेण पयसोऽवशिष्टतया हिमाभं हिमसदृशं सारे- न्मुखानां गिरिनदी निर्गमाणामभ्युच्चयं वृद्धिम् आदधानं कुर्वाणं शैलाधिप हिमवतः लक्ष्मीं शोभामनुचकार अनुकृतवत् ॥ ३६ - गर्जन् हेरिः साऽम्भसि शैल-कुञ्जे प्रतिध्वनीनात्म-कृतान् निशम्य ॥ १–'९४। अभ्रं मेवो वारि वाहः स्तनयितुर् बलाहकः । धारा-धरो जल-धरस् तडित्वान् चारि-दोऽम्बु-भृत् ॥' इति ना० अ० । २ – ११३८३॥ याऽनिलेन्द्र चन्द्राऽर्क-विष्णु-सिंहां ऽशुवाजिषु । शुकाऽहि-कपि-मेकेषु हरिर् ना, कपिले त्रिषु ॥ ' तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता -परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः - २३ क्रमं ववन्ध ऋमितुं स कोपः प्रतर्कयन्न॑न्य - मृगेन्द्र-नादान् ॥ ९ ॥ ♥ गर्जन्नित्यादि — हरिः सिंहः गर्जन् शब्दं कुर्वन् । क्व शैलनिकुञ्जे गिरे- गहने । साम्भसि ससालले । एवंविधे प्रदेशे प्रतिध्वनीन् प्रतिशब्दान् आत्म- कृतान् निशम्य श्रुत्वा सरोषः सकोपः क्रमं बबन्ध ऋमितुमुत्पतितुं यत् सामर्थ्य तच्चकारेत्यर्थः । अनेकार्थत्वाद्धातूनां बन्धिरत्र करणे वर्तते । किमिति प्रतर्कयन्नन्यमृगेन्द्रनादान् ॥ इदानीं रामं व्यापारेण वर्णयन्नाह p ३७ - अदृक्षतो ऽम्भांसि नवोत्पलानि, रुतांनि च ऽश्रोषत षट्-पेदानाम् ॥ आघ्रायि वान् गन्ध-वहः सु-गन्धस् तेना॑ऽरविन्द - व्यतिषङ्ग - चांशु च ॥ १० ॥ अदृक्षतेत्यादि - नवान्युत्पलानि येष्वम्भस्सु जलेषु तानि रामेणादक्षत दृष्टानि । दृशेः कर्मणि लुङ् । '२३३६ । शल इगुपधा- ।३।१॥४५॥ इति प्रा- तस्य क्सादेशस्य '२४०७॥ न दृशः - ।३।१।१७।' इति प्रतिषेधात् '२२६९॥ इरितो वा-।३।१।५७ ।' इति सिजेव भवति । तेन विकल्पेनाङो विधीयमा- नत्वात् '२३००। लिङ्सिया । १।२।११॥ इति कित्त्वे गुणाभावः ॥ षट्प- दानां रुतानि अश्रोषत श्रुतानि । शृणोतेः कर्मणि लुङ् ॥ वहतीति वहः यचाद्यच् । गन्धस्य वह इति कृद्योगे षष्ठी समस्यते । गन्धवहो वायुराप्रायि आघ्रातः । कर्मणि लुङ् । अरविन्देन पद्मेन व्यतिषङ्गः संपर्कः सोऽस्ति यस्य वायोः सः । वातीति वान् । वातेः शतृप्रत्ययः । सुगन्धः । शोभनो गन्धो यस्य सः । अरविन्दव्यतिषङ्गत्वात् '८७४ । गन्धस्येदुत् पूति-सु-सुरभिभ्यः । ५।४।१३५॥ इतीकारः समासान्तो न भवति । गन्धस्येत्वे तदेकान्तग्रहण- मिति वचनात् सुगन्ध आपणिक इति यथा ॥ १- १९८। कोलाहलः कलकलस् तिरश्चां वाशितं रुतम् ॥ २-५४९। मधुव्रतो मधुन्करो मधु-लिण्-मधु-पाऽलिनः । द्वि-रेफ-पुष्प- लिड्-भृङ्ग-पटू-पद-अमरालयः ॥ ३–'६९ । श्वसनः स्पर्शनो वायुर् मातरिश्वा सदा-गतिः । पृषद्वो गन्ध हो गन्ध-वाहाऽनिलाऽऽशु-गाः ॥ इति सर्वत्र ना० अ० । २४ भट्टि काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः, ३८ - लताऽनुपांतं कुसुमा॑न्य॒गृह्णात् स, नद्यवस्कन्दमुपास्पृशच् च ॥ कुतूहलाच, चारु-शिलोपवेशं काकुत्स्थ ईपत् स्मयमान आस्त ॥ ११ ॥ लतेत्यादि – '३३७८ । विशि-पति-पदि-स्कन्द व्याप्यमानासेव्यमानयोः ॥३॥ ४॥५६॥ इति द्वितीयान्त उपपदे णमुल्विधीयते । तत्र व्याप्यमाने द्रव्यवचनस्य आसेव्यमाने च क्रियावचनस्य '३१३७॥ नित्य-वीप्सयोः ।८।१।४।' इति द्विवचनं विधीयते । अत्र तु समासेनैवोक्तत्वात् नोपयुज्यत इति स्थितम् । स काकुत्स्थो रामो गच्छन् लतां लतामनुपात्य कुसुमान्यगृह्णात् गृहीतवान् । लतामनुपात्या- नुपात्य च । '७८४ । तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् ।२।२।२१।' इति समासः । अहे- लेडू । श्वाप्रत्ययस्य, अपिदिति ङित्त्वे '२४१२ । ग्रहि-ज्या-६ ॥१॥१६॥' इत्यादिना सम्प्रसारणम् ॥ नद्यवस्कन्दमिति नदीं नदीम् अवस्कन्द्य सर्वा नदीमवस्कन्द्य ढौकित्वा नदीं वा अवस्कन्द्यावरकन्य, उपास्पृशत् आचमनं कृतवान् । कुतूहला- दिति सर्वत्र योज्यम् ॥ चारुशिलोपवेशमिति चारुशिलाः चारुशिला उपविश्य चारुशिला उपविश्योपविश्य वा आस्त आसितवान् । आसेर्लङि रूपम् । ईषत् स्मयमानः ईपद्धसन् ॥ ३९ - तिग्मांशु-रश्मिच्-छुरितान्य-दूरात् प्रात्रि प्रभाते सलिलान्येपश्यत् ॥ गभस्ति-धाराभिरि॑िव द्रुतानि तेजांसि भानो भुवि संभृतानि ॥ १२ ॥ तिग्मांश्वित्यादि-अदूरात्समीपे सलिलान्यपश्यत् । इशेर्लङि '२३६० पा-घ्रा–१७७३।७८।' इति पश्यादेशः । तिग्मांशोरादित्यस्य रश्मिभिः छुरितानि रञ्जितानि । तुकू । प्राचि पूर्वस्यां दिशि अवस्थितानि । प्रपूर्वादञ्चतेः '३७३॥ ऋत्विग्- ।३।२।५९॥' इत्यादिना विप् । अनुषङ्गलोपः । शिः । नपुंसकस्य नुम् । भानोरिव तेजांसि भुवि संभृतानि पिण्डीकृतानि । गभस्तिभिः रश्मिमिः धाराभिरिव द्रुतानि गलितानि । धारा प्रपात इति भिट्टा पाठाद्रष्टव्यम् ॥ १-'अलं- खल्वोः प्रतिषेधयोः प्रचां समान कर्तृकयोः पूर्व-काले आमीक्ष्ण्ये णमुल ( अम्) चसमासे ऽनन् पूर्वे क्त्वो ल्यप् (त्र) इति सर्वत्राष्टाध्याय्य पाणिनिः' वै० भ० च । क्त्वा ( त्वा) ● ।३।४।१८॥ ३३१६। ।३।४।२१॥३३२० ।३।४।२२॥३३४३। २७।२१।३७॥३३३२। तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- ४० - दिग्-व्यापिनीर् लोचन-लोभनीया मृजाऽन्वयाः स्नेहमिव स्रवन्तीः ॥ ऋज्वाऽऽयताः शस्य-विशेष पङ्कीस् तुतोष पश्चन् वितृणाऽन्तरालाः ॥ १३ ॥ दिव्यापीत्यादि-शस्यविशेषाणां शाल्यादीनां पङ्कीः पश्यंस्तुतोप तुष्टवान् । दिग्व्यापिनीः सर्वदिग्व्यापनशीलाः । लोभयन्तीति लोभनीयाः । बहुवचना- त्कर्तर्यनीयः । लोचनानां लोभनीया इति षष्टीसमासः । मार्जनं सृजा शुद्धिः । '३२८१ । षिद्भिदादिभ्योऽङ् ।३।३।१०४ । तया, अन्वयोऽनुगमो यासाम् । शुद्ध्यनुगता इत्यर्थः । ततः स्नेहमिव स्रवन्तीः । ऋजवश्च ता आयताश्च वितृणा- न्तरालाः । उत्पाटितानि तृणानि अन्तराले मध्यभागे यासां ताः ॥ ४१ - वियोग- दुःखाऽनुभवाऽनभिज्ञैः काले नृपंऽशं विहितं ददद्भिः ॥ आहार्य - शोभा-रहितैरमायै२५ रैक्षिष्ट पुम्भिः प्रचितान् स गोष्ठान् ॥ १४ ॥ वियोगेत्यादि — पुम्भिः गोपैः प्रचितान् व्याप्तान् गोष्टान् गावस्तिष्ठन्ति येष्विति २९१६ सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । '२९१८। अम्बाम्ब।८।३।९७।' इत्यादिना मूर्धन्यः । तान् स राम ऐक्षिष्ट दृष्टवान् । अनुदात्तेत्त्वात्तङ् । इट् । वियोगदुःखस्य योऽनुभवः अनुभवनं तस्यानभिज्ञैः तेषां पुत्रदारैः सहैव सर्वत्र गमनात् एतावता कालेन एतावद्देयमिति विहितं कृतम् । दुधातेर्हिः । नृपाशं करं ददद्भिः । आहार्या कटकादिभिः आहरणीया या शोभा दीतिः तथा रहितैः । अमायैः ऋजुभिः । आहार्येति २८७२ । ऋ-हलोयंत् ।३।१।१२४॥ शोभयतीति शोभा पचाद्यच् । ८३२८४ । ण्यासश्रन्थो युच् ।३।३।१०७ ।' इति युच् न भवति, तस्य स्त्रीलिङ्गे भावे अकर्तरि च कारके विधानात् । नन्द्यादिपाठात् ल्युर्न भवति, तस्य ' २८३० । वासरूपोऽस्त्रियाम् ।३।१।१४ । इति विकल्पितत्वात् । अथवा शोभनं शोभा स्त्रीलिङ्गे भावे घन् । '२८४१॥ कृत्य-व्युटो बहुलम् ।३।३॥३१॥ इति बहुलवचनादन्येऽपि कृतः प्राप्तमपि स्वाभिधेयं व्यभिचरन्ति ॥ ४२ - स्त्री - भूषणं चेष्टितर्म-प्रगल्भं चारूण्यं चक्राण्य॑पि वीक्षितानि ॥ ऋजूंव विश्वास - कृतः स्वभावान् गोपाऽङ्गनानां मुमुदे विलोक्य ॥ १५ ॥ M भ० का० ३ भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः, स्त्रीभूषणमित्यादि — गोपाङ्गनानां चेष्टितं गमनागमनादि । अप्रगल्भं लज्जावत् । तच्च स्त्रीविभूषणं स्त्रीणामलङ्कारः । तथा वीक्षितानि विलोकितानि अवक्राण्यपि कटाक्षादिरहितान्यपि चारूणि शोभनानि । स्वभावान् स्वाभिप्रायान् ऋजून् अकुटिलान् विश्वासकृतो विश्वासस्य जनकान् विलोक्य मुमुदे हृष्टवान् । स रामः । लिटोsपित्वात्कित्त्वे गुणाभावः । कार्याणां दर्शनात् स्वभावानां दर्शनमित्युक्तम् ॥ ४३ - विवृत्त - पार्श्व रुचिराऽङ्गहारं समुद्रहच्- चारु - नितम्ब रम्यम् ॥ आमन्द्र मन्थ- ध्वनि- दत्त-तालं गोपऽङ्गना-नृत्यम॑नन्दयत् तम् ॥ १६ ॥ विवृत्तेत्यादि-गोपाङ्गनानां दधिमन्थनाय यत् स्थानं कृतं तत् नृत्यमिवेति गोपाङ्गनानृत्यं कर्तृ तं रामं अनन्दयत् सन्तोषितवत् । नन्देर्ण्यन्तस्य लड रूपम् । विवृत्ते निर्यक्चलिते पार्श्वे यन्त्र नृत्ये । रुचिरः शोभनोऽङ्गहारोऽङ्गविक्षेपो यत्र । समुद्वहता तिर्यक् समुद्रच्छता चासनेतम्बेन मनोरमकटिभागेन रम्यं मनोहरम् । आमन्द्र ईषद्गम्भीरो यो मन्थकृतो ध्वनिः तेन दत्तस्तालो यत्र ॥ ४४ - विचित्रमुच्चैः प्लवमानमारात् कुतूहलं त्रस्तु ततान तस्य ॥ मेघाऽत्ययोपात्त-वनो॒पशोभं कदम्बकं वातमजं मृगाणाम् ॥ १७ ॥ विचित्रमित्यादि ॥ मृगाणां कदम्बकं वृन्दं तस्य रामस्य कौतूहलं तनान विस्तृतवत् । विचित्रम् कृष्णश्वेतत्वात् । उच्चैः प्लवमानम् ऊर्ध्वं जिहानम् । आरात समीपे त्रस्नु त्रसनशीलम् ' ३१२० । त्रसि - गृधि ।३।२।१४०।' इत्यादिना क्रुः । मेघात्ययेन मेवापगमेन उपात्तवनोपशोभम् । उपात्तं गृहीतं वनम् उपशोभा च येनेति व्यधिकरणबहुव्रीहिः । वातमजति वातमजम् । वाताभिमुखं गच्छती- त्यर्थः । 'वात- शुनी-तिल-शर्धेषु -' इति खश् । '२९४२ । अरुषि-१६।३।६७ ।' इति मुम् ॥ ४५ - सिताऽरविन्द - प्रचयेषु लीनाः संसक्त-फेणेषु च सैकतेषु ॥ कुन्ददा॒ऽवदाताः कलहंस-मालाः प्रतीयिरे श्रोत्र - सुखैर् निनादैः ॥ १८ ॥ सितेत्यादि — सितारविन्दानां प्रचयेषु समूहेषु ।'३२३१॥ एरच् ।३।३।५६।' ।'३२१४। सङ्घे चानौत्तराधर्ये ।३।३।४२।' इति घञकौ न भवतः आणिषु तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः सङ्घशब्दस्य रूढत्वात् । लीना: कलहंसमालाः । तथा संसक्तफेणेषु च सैकतेपु पुलिनेपु लीनाः सिकता येषु विद्यन्त इति । '१९१२ । देशे लुबिलचौ च ।५।१।१०५।' इति चकारादण् । कुन्दावदाताः कुन्दमिवावदाताः शुक्लाः । ७३४ उपमानानि ।२।१।२२।' इत्यादिना समासः । प्रतीयिरे ज्ञाताः । तेन रामेणेति विभक्तिविपरिणामेन सम्बन्धः । कर्मणि लिट् । २४५५ । इणो यण् ॥४।८॥ । '२२४३। द्विर्वचनेऽचि ।१।१।५९॥ इति स्थानिवद्भावाविर्वचनम् । श्रोत्रसुखैर्मचुरौर्ननादैः करणभूतैः। '३२४१ । नौ गढ़ – ।३।३।६४ । इत्यादिना घञ् ॥ शरद्वर्णनमुपसंहरन्नाह ४६ - न तज् जलं, यन् न सुचारु-पङ्कजं, न पङ्कजं तद्, यर्द - लीन-पट्-पदम् ॥ न षट्- पदोऽसौ, न जुगुञ्ज यः कलं; न गुञ्जितं तन्, न जहार यन् मनः ॥१९॥ न तज्जलमित्यादि । किम्बहुनोक्तेन सर्वथा न तज्जलं यत् सुचारुपङ्कजं न बभूव । पङ्कजमपि यदलीनषट्पदं तदपि न । असौ षट्पदोऽपि तथाविधो नाभूत् । यः कलं मधुरं न जुगुञ्ज न गुञ्जितवान् । '२१२ । गुजि अव्यक्ते शब्दे' । '२२६२ । इदितो नुम् धातोः ।७।१।५८।' इति नुमि लिटि रूपम् । गुञ्जि- तमपि तत् नैवासीत् । यन्मनो न जहार न हृतवत् रामस्य लोकस्य वा ॥ ४७ – तं यायेजूकाः सह भिक्षुं-मुख्यैस् तपः - कृशाः शान्त्युदकुम्भ-हस्ताः यायावराः पुष्प फलेन चऽन्ये प्राणचुरर्ध्या जगदर्चनीयम् ॥ २० ॥ ५ ॥ १ –पद्येऽस्मिन्नेकावल्यलङ्कारः । तलक्षणं काव्यप्रकाशे भट्ट- मम्मटः- 'स्थाप्यतेऽपोह्यते वाsपि यथा पूर्व परं परम् ॥ विशेषणतया वस्तु यत्र, सैकावली द्विधा ॥" इति । स्थापने यथा — पुराणि यस्यां स वराङ्गनानि, वराऽङ्गना रूप- पुरस्कृता-ज्जयः ॥ रूपं समुन्मीलित-सद्विलासम विलासा: कुसुमा-ऽऽयुधस्य ॥' किंवा — 'स पण्डितो, यः स्वहिताऽर्थ-दर्शी; हितं च तद्, यत्र पराऽनपक्रिया ॥ परे च ते, ये श्रित-साधु-भावाः; सो साधुता, यत्र चकास्यु॑माधवः ॥ अपोहने यथा— 'निरत्ययं साम न दान वर्जितं; न भूरि दानं विरहय्य सत्-क्रियाम् ॥ प्रवर्तते तस्य विशेष-शालिनी; गुणा॒ाइनुरोधेन विना न सत्-क्रिया. ॥' इति श्री - भारवि किरातार्जुनीये –१।१२। किं वा–'ना॑ऽऽर्थः स, यो न स्वहितं, समीक्षते; न तद् हितं, यत् न पराऽनुतोषणम् ॥ न ते परे, यैर् नहि साधुता श्रिता; न साधुता सा, नहि यत्र माधवः ॥२–७१४॥ इज्या शीलो यायजूक: ॥ ३-७४९। भिक्षुः परित्राट् कर्मन्दी पाराशर्यपि मस्करी ॥" २८ भट्ट- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः, तमित्यादि – यायजूकाः, अत्यर्थं यजनशीलाः । '३१४६। यज-जप दशांथङः १३।२।१६६।' इत्यूकः । '२३०८। अतो लोपः ॥४।४८॥ '२६३१॥ यस्य हरुः ।६।४।४९।' ते तपोवनस्थितास्तं राममागच्छन्तमानर्चुः सुठु पूजितवन्तः । अर्चलिंटि द्विर्वचनम् । '२२४८ । अत आः ।७।४।७० ।' इति दीर्घत्वम् । '२२८८। तस्मान्नुड् दिहलः ।७।४।७१॥ इति नुट् । सह भिक्षुमुख्यैः । भिक्षणशीला भिक्षवः परिव्राजकाः । '३१४८। सनाशंसभिक्ष उः ।३।२।१६८।' तेषां ये प्रधानास्तः सह । तपःकृशाः तपसा दुर्बलाः । शान्त्यर्थमुदकं तेन पूर्ण: कुम्भः । '९९७१ एकहलादौ-।६।३।५९१' इत्यादिना उदकस्य उदद्भावः । म हस्ते येपामिति बहुव्रीहिः । परनिपातश्चात्र वाहिता म्यादिदर्शनात् । प्रहरणार्थेभ्य इति वा । शान्त्युदकुम्भस्त्वहित निवारणसाधर्म्यात् उपचारेण प्रहरणम् । ते शिरःसूदकदानेन प्राणर्चुः । अन्ये मुनयो यायावरा एकत्रानियतनिलयाः । यातेर्यङन्तात् । '१३५६। यश्च यङः ।३।२।१७६।' इति वरच् । अतोलोपादि । पुष्पफलेन प्राणचुः । पुष्पाणि च फलानि चेति '९१०। जातिरप्राणिनाम् ।२।४।६॥ इत्येकवद्भावः अर्ध्या अर्चना: । '२८२२ । अर्हे कृत्य । ३।३।१६९।' अर्चनीयमित्यत्रापि । जगत जगद्भिर्वा, अर्चनीयम् । '६२९। कृत्यानां कर्तरि वा १२॥ ३॥७३॥ । इति पक्षे पष्ठी नतु '६२३ । कर्तृ-कर्मणोः कृति – ।२।३।९५॥ इति पढ़ी । ४८ - विद्यामधनं विजयां जयां च रक्षो-गणं क्षिप्नुम॑-विक्षता॒ऽऽत्मा ॥ अध्यापिपद् गाधि- सुतो यथावन् निघातयिष्यन् युधि यातुधानान् ॥ २१ ॥ विद्यामित्यादि – तपोवनं प्राप्तः गाधिसुतः एनं रामम् । '३५१॥ द्वितीया टौ~।२।४।३४।' इत्येनादेशः । विद्यां नाम्ना विजयां जयां च । यथावत् यथाविधि । अध्यापिपत् पाठितवान् । '२६०१ । णौ च संचङः ।६।१।३१।' इति गाङभावपक्षे रूपम् । अधिपूर्वादिङो हेतुमण्णिाच '२६०० । क्रीजीनां णौ ।६॥१॥४८॥ इत्या- त्वम् । पुगादिविधयः । रक्षोगणम् । क्षिप्तुं प्रेरयितारम् । '३१२० । त्रसि-मृद्धि - ।३।२।१४०।' इत्यादिना क्ल: । '६२७ । न लोका- ।२।३।६९ ।' इति षष्ठीप्रतिषेधात् द्वितीयैव । अविक्षतात्मा रागादिभिरनभिभूतचित्तवृत्तिः । तस्य हि विद्या अमोघा भवति । संग्रामे युधि । यातुधानान् रक्षांसि । निधातयिष्यन् मारयिष्यन् । हन्तेर्हेतुमणिच् । त्वं । लृट् लुटः सदादेशः ॥ - ४९ - आयोधने स्थायुकम॑स्त्रजात- म॑मोघम॑भ्यर्ण-महाऽऽहवाय ॥ १–१०७५। निराकरिष्णुः क्षिः स्यात् ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः ददौ वधाय क्षणदा = चराणां तस्मै मुनिः श्रेयसि जागरूकः ॥ २२ ॥ आयोधन इत्यादि —स मुनिः तस्मै रामायास्रजातम्, अस्त्रसमूहं ददौ दत्तवान् । ददातेर्लिट् । णल ' २३७१ । आत औ पलः ।७।११३४' आयुध्यन्ते अस्मिन्निति आयोधनं संग्रामः । अधिकरणे ल्युट् । तत्र स्थायुकं स्थितिकरणशी- लम् जयावहत्वात् । '३१३४ । लप पत - । ३।२।१५४ । इत्यादिना उकञ् । आतो युक् । अत एवामोघं अवन्ध्यम् । अवृथामोक्षत्वात् । अभ्यर्णो निकटो महाहवो यस्य तस्मै । अभिपूर्वादर्देर्निष्टायाम्, '३०६५ । अभेश्चाविदूर्ये ।७।२२५ इतीप्रतिषेधः । '३०१६ । र-दा- भ्याम् । ८।२।४२।' इति नत्वम् । अभ्यर्णः । आहव इति आहूयन्ते अस्मिन्युवायेति ह्वयतेराङ्पूर्वात् '३२५० । आडिङ युद्धे १३।३।७३।' इति सम्प्रसारणम् । अप्प्रत्ययः । गुणावादेशौ । वधाय क्षणदाचरा- णामिति क्षणदा रात्रिः तत्र चरन्तीति '२९३० । चरेष्टः ।३।२।१६।' तंत्र हि महाहवे रामो राक्षसान् हनिष्यतीति । '३२५३ । हनश्च वधः । ३।३२।७६।' इति वधादेशः । कृत्प्रयोगे क्षणदाचराणामिति कर्मणि षष्ठी । श्रेयसि जागरूक: तत्कल्याणे सावधानः जागर्तेरूकः ॥ ५० - तं विप्र-दर्श कृत-घात- यत्ना यान्तं वने रात्रि - चरी डुढौके, ॥ जिघांसु - वेदं धृत-भासुराऽस्त्रस् २९ तां ताडकाऽऽख्यां निजधान रामः ॥ २३ ॥ तमित्यादि - विद्यामस्त्रजातं चादाय यज्ञकर्मणि विघ्नोपशमनार्थ वने यान्तं रामम् रात्रिचरी राक्षसी ताडकाभिधाना डुढौके ढौकते स्म । ढौकतेरात्मनेप- दिनो लिटि रूपम् । तां च रामो निजवान निहतवान् । विप्रदर्श कृतघातयत्ना विप्रान् ब्राह्मणान् दृष्ट्वा कृतमारणाभियोगा रात्रिचरी । रामोऽपि जिघांसुवेदं वृतभासुरास्त्रः । जिघांसुं विदित्वा धृतं भासुरं भासनशीलम् अस्त्रं येनेति बहु- व्रीहिः । विप्रदर्श जिघांसुवेदमिति । '३३५० । कर्मणि दृशि-विदोः साकल्ये ।३।४॥२९।' इति णमुल ॥ ५१ - अर्थाss लुलोके हुत-धूम-केतु- शिखाऽञ्जन - स्निग्ध-समृद्ध-शाखम् ॥ तपोवनं प्राध्ययाऽभिभूत- समुच्चरच्- चारु पतत्रि-शिञ्जम् ॥ २४ ॥ अथेत्यादि – अथासौ रामो राक्षसीं हत्वा तपोवनं आलुलोके दृष्टवान् । २ - '१०११ ढौ गत्यर्थः ।' २–'लोकॅ दर्शने ।" ३० भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः, कथम्भूतम् । हुतधूमकेतुशिखाञ्जन स्निग्धसमृद्धशाखम् । हुतश्चासौ धूमकेतुरशिश्र हुत धूमकेतुः । तस्य शिखाञ्जनेन स्निग्धाः समृद्धाश्च फलादिना शाखा स्थ तपोवनस्य । प्राध्ययनेन वेदपाटेन अभिभूता तिरस्कृता समुच्चरन्ती चाव शोभना पतन्त्रिणां पक्षिणां शिक्षा ध्वनियंत्र । '१०९८ । शिजि अव्यक्ते शब्दे । शिक्ष शिक्षा '३२८०। गुरोच हलः ।३।३।१०३।' इत्याकारप्रत्ययः । पतन्तं चायन्त इति पतन्त्राणि पक्षाः । '२९१५) आतोऽनुपसर्गे कः । ३।२।३। । । तानि येषां भन्तीति पतन्त्रिणः । पतङ्गशिञ्जमिति पाठान्तरम् ॥ , ५२ - क्षुद्रान् न जक्षुर् हरिणान् मृगेन्द्रा, विशश्वसे पक्षि-गणैः समन्तात् ॥ नन्नम्यमानाः फल-दित्सयैव चकांशिरे तत्र लता विलोलाः ॥ २५ ॥ क्षुद्रानित्यादि — तत्र तस्मिंस्तपोवने तपोधनानां मित्रभावात् क्षुद्रानि- तरानपि हरिणान्मृगेन्द्राः सिंहाः न जक्षुः न बाधितवन्तः । क्षुद्यन्तांत क्षुद्राः । स्फायितञ्जीयादिना औणाढिको रक् । '२४२४ । लिट्यन्यतरस्याम् ।२।१४।४०।' इति अदेर्धस्ऌ । '२३६३ । गम-हन-१६।४।९८।' इत्यादिनोपधालोपः '१२१ वरि च ।८।४।५५॥' इति चर्ध्वम् । '२४१० । शासि-वास- १८।३।६० ।' इत्यादिना यध्वम् । पक्षिगणैः समन्तात्सर्वत्र विरुद्धैरपि काकोलूकादिभिः परस्परं विशश्वसे विश्वम्तम् । भावे लिट् । लताश्च विलोलाश्चपलाञ्चकाशिरे शोभन्ते स्म । फलदिन्सयेव मुनिभ्यः फलं दातुमिच्छयेव नन्नम्यमानाः अत्यर्थ नमन्यः । दातुमिच्छा दिस्सा । ददातेः सन् । '२६५३। सनि मी-मा- १७/४/५४।' इत्यादिना इस् । '२६२० । अत्र लोपो- ऽभ्यासस्य ।७।४।५८।' इति अभ्यासलोपश्च । '२३४२ । सः सि– ।७।४।४९।' इत्या दिना सकारस्य तकारः । '३२७९। अ प्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकारप्रत्ययः । फलानां दित्सेति कर्मणि षष्टीं विधाय कृद्योगे समासः । ननम्यमाना इति नमे- यडि '२६४३ । नुगतोऽनुनासिक - 1७।४।८५१' इति नुक् । यङन्ताच्छानच् । आने मुक् ॥ ५३ - अपूपुजन् विष्टर- पाद्य-मॉल्यैरातिथ्य - निष्णा वन-वासि मुख्याः ॥ प्रत्यग्रहीष्टां मधुपर्क मिश्रं तावा॑ सना॒ऽऽदि क्षिति- पाल-पुत्रौ ॥ २६ ॥ १ – '६९४। का दीप्तौ ।' २ – १३७८ । विष्टरो बिटपी दर्भमुष्टिः पीठाऽऽथर्मासनम् ।' ३. '७३८। पाद्यं पादाय वारिणि ।' ४ – १६९९ । माल्यं मालास्रजौ मूर्ध्नि । तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- अप्रूपुजन्नित्यादि – वनवासिमुख्याः महर्षयो विष्टरादिभिः अपूपुजन् पूजितवन्तः । तौ क्षितिपालपुत्रावित्यर्थात् द्वितीयान्तेन योज्यम् । वनवासीनि '९७६। शय - वास - ।६।३।१८।' इत्यादिना विकल्पेन सप्तम्या अलुक् । पूजेः स्वार्थिकण्यन्तस्य णौ चङि ह्रस्वः '२३१८ । दीर्घो लघोः ।७।४।१४॥ इति अभ्यासस्य दीर्घः । विष्टरमासनम् । ८३२३३। वृक्षासनयोर्विष्टरः ॥८।३।९३११ इति निपातनात् । पाद्यं पादार्थमुदकम् । २०५३ । पादार्घाभ्यां च ॥५॥४॥२५॥ इति यत् । तदर्थत्वात्पद्भावाभावः । माल्यानि कुसुमानि । मालायां साधूनि । '१६५० / तत्र साधुः ।४।४।१८। इति यत् । आतिथ्य-निष्णा: अतिथ्यर्थम् आतिथ्यम् । '२०९४ । अतिथेः ।५।४।२६।' तत्र निष्णाः कुशलाः । '३०८२। नि-नदीभ्यां स्नातेः कौशले १८३१८९१ । इति षत्वम् । तौ च क्षितिपालपुत्रौ रामलक्ष्मणौ तदासनादि प्रत्यग्रहीष्टां प्रतिगृहीतवन्तौ । प्रतिपूर्वाद् ग्रहेर्लुङ् । तसस्ताम् । '२५६२। ग्रहोलिटि ।७।२।३७ । इति दीर्घः । षत्वष्टुत्वे । मधुपर्क- मिश्रम् मधुपर्केण सहेत्यर्थः ॥ ५४ - दैत्याऽभिभूतस्य यु॒वाम॑वोढं , मनस्य दोर्भिर् भुवनस्य भारम् ॥ हवींषि संप्रत्यपि रक्षतं, तौ तपो = धनैरि॑ित्थर्मभाषिषाताम् ॥ २७ दैत्येत्यादि — दितेरपत्यानि दैत्याः । '१०७७ । दित्यदित्या –।४।११८५।' इत्या- दिना ण्यः । तैरभिभूतस्य भग्नस्य शरण्यस्य भुवनस्य भारमितिकर्तव्यतालक्षणं दोर्भिर्भुजैः युवामवोढम् ऊढवन्तौ । नरनारायणौ युवामित्युक्तौ । त्वं चत्वं चेति एकशेषः । अवोढमिति वहेर्लुङ् । थसस्तम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । सिजलोपः । '२३५७। सहि होः ।६।३।११२ । इत्योत्वम् । ढत्वष्टुत्वढलोपाः ॥ दोरिति दमेडर्डोसित्यौणादिको डोस् । हवींषि होतव्यानि । सम्प्रत्यपि रक्षतम् ॥ अर्चिरुचिद्दुसृपिच्छादिच्छर्दिभ्य इसिरित्यौणादिक इसिः । राक्षसैरुपहन्यमानानि रक्षतम् । प्रार्थनायां लोट् । शप् । थसस्तम् । इत्थमिति १९६५ । इदमस्थमुः ।५।३।२४।' अनेनोक्तप्रकारेण । तपोधनैस्तप एव धनं येषामिति । अभाषिषाताम् अभिहितौ । भाषतेः कर्मणि लुङ् । सिजिटौ ॥ ५५ - तान् प्रत्यवादीदथ राघवोऽपि, यथो॒प्सितं प्रस्तुत कर्म धर्म्यम्, ॥ १ – '६४४ । भुजबाहू प्रवेष्टो दोः ।' ३२ भट्टि काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीय वर्गः, तपो- मरुद्भिर् भवतां शराऽग्निः संधुक्ष्यतां नोऽरि-समिन्धनेषु ॥ २८ ॥ तानित्यादि — अथैतस्मिन् प्रस्तावे राववोऽपि रघुसुतः तान्मुनीन् प्रत्यवादी- त् । '२२६७। वद-व्रज - ।७।२।३।' इत्यादिना वृद्धिः । यथेप्सितं यथाभिमतम् । आप्नोतेः '२६१९॥ आप्-ज्ञ्प्यृधामीत् ॥७॥४॥५५॥ इतीत्वम् अभ्यासलोपश्च । सन्नन्तात्कर्मणि निष्टा । धर्मादनपेतं धर्म्यम् यागादि कर्म । प्रस्तुत प्रारभध्वम् । प्रपूर्वः स्तौतिः प्रारम्भे वर्तते । तस्मान्निमन्त्रणे नियोगकरणे लोट । थस्य तः । शपो लुक् । तपांसि मस्त इव तपोमरुद्भिः । भवतां तपोमरुद्भिर्नाऽस्माकम् । '४०५ । बहुवचनस्य वस् नसौ ।८॥२१॥ इति नसादेशः । शराभिः शरोऽझिरिव । यतां दीप्यताम् । '६४४ । थुक्ष, धिक्ष, सन्दीपन-क्लेदन - जीवनेषु ।' तस्मा- कर्मणि लोट् । अरिसमिन्धनेषु अरिकाष्ठेषु । समिध्यते एभिरिति समिन्धनानि । करणे ल्युट् । अरयः समिन्धनानीव ॥ । ५६ प्रतुष्टुवुः कर्म ततः प्रकृतैस् ते यज्ञियैर् द्रव्य-गणैर् यथावत् ॥ दक्षिण्य - दिष्टं कृतमर्खिजीनस् तद् यातुधानैश् चिचिते प्रसपत् ॥ २९ ॥ प्रतुष्टुवुरित्यादि — ततो रामवचनादनन्तरं तपोधनाः कर्म यागकियां प्रतु- ष्टुवुः । यथावत् यथाविधि प्रारब्धवन्तः । यज्ञियैः यज्ञकर्म: द्रव्यगणैः प्रक्लृप्तः मिलितैः । '२३५०। कृपो से लः ॥२।१८ । दक्षिणामर्हन्तीति दक्षिण्याः महामुनयः १७३३ । कडङ्कर-दक्षिणाच्छ च ५१११६९॥ इति चकाराग्रत् । तैर्दिष्टमुकम् । कृतमाविंजीनैः ऋत्विकर्मा हैरनुष्टितम् । ऋत्विजश्च ब्रह्मादयः पोडश पठिताः । तच्च कर्म असर्पत् वृद्धिं गच्छत् । यातुधानै राक्षसः चिचिते ज्ञातम् । '३९ । चिती संज्ञाने' इत्यस्मात् कर्मणि लिट् । यज्ञियैरा- विजीनैरिति '१७३५॥ यज्ञविंग्भ्यां घखजौ ॥५॥१३॥७१॥ इति तस्कर्मातीति ॥ ५७ - आपिङ्ग - रूक्षोर्ध्व-शिरस्य- बालैः शिराल-जङ्घैर् गिरि-कूट-दमैः ॥ 9 १ ~ पद्येऽस्मिन् रूपकाऽलंकारः । तलक्षणं का० प्र० भ० मम्मट:--:- तद् रूपकममेदो य उपमानो॒पमेययोः ॥' इति । यथा - 'एष मनः- स्वैर - पशुर् धावति पर कनक-कामिनीनिकटम् ॥ तस्माद् विवेक-पाशैः कण्ठे वैराग्य - काष्ठ मानध्यम् ॥' किंवा - दुष्यन्तसद्म पद्मं सा स्त्री - श्रीः कण्ठ-भानु-शिष्य-करैः । नीता 'स-सुत-सुगन्धा सद्-धर्म- नया॒ऽभ्युपूर्ण-पुर-सरसि ॥' स्वकृतसंस्कृत-भाषान्तर-पद्य-मालायाम् । २–१४३४/ रूक्षस् त्व-प्रेम्ण्य-चिकणे ।' इति ना० अ० । '२०५६ । रूक्ष पारुष्ये ।" इति धा० पा० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः ततः क्षपाऽटैः पृथु - पिङ्गलाऽक्षैः खं प्रावृषेण्यैरि॑िव चा॑ऽऽनशेऽन्दैः ॥ ३० ॥ . आपिनेत्यादि – ततः कर्मप्रवर्तनादनन्तरम् । क्षपाटे: निशाचरैः । अट- न्तीयटाः प्रचाद्यच् । क्षपायामटा इति । सप्तमीति योगविभागात् समासः । खमाकाशमानशे व्याप्तम् । अश्नोतेः कर्मणि लिट् । '२५३३॥ अश्नोत्र ।७।४।७२।' इति लुङ् ॥ शिरसि जाताः शिरस्याः । १६६६। शरीरावयवाद्यत् ॥५॥१६॥ आपिङ्गा आ समन्तात् पिङ्गा विधुदिव । रूक्षाः सूक्ष्माः ऊर्ध्वशिरस्या बाला येषां तैः । अन्योऽपि शिरस्यो भवति इति बालग्रहणम् । अमङ्गलबाला इत्यर्थः । शिराः सन्ति यासामिति '५९०३ । प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम् ।५।२।१६॥ इति लच् । शिराला जङ्घा येषां तैः । गिरिकूटनैर्गिरिकूटप्रमाणैः । १८३८ । प्रमाणे द्वयसच्—।५।२।३७ ।' इति दघ्नच । पृथूनि विस्तीर्णानि । पिङ्गलानि चाक्षीण येषां तैः '८५२ । बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः ।५।५।११३।' इति षच् । प्रावृषे- ण्यैरिवेति '१३८८। प्रावृष एण्यः ।४।३।१७।' अदघैः कृष्णसाधर्म्यात् । अपो ददतीति अब्दाः । चकारः पादपूरणार्थः ॥ ५८ - अधि - ज्य-चापः स्थिर-बाहु-मुष्टि- रु॑दञ्चितता॒ऽक्षोऽञ्चित - दक्षिणोरुः ॥ तान् लक्ष्मणः सन्नत-चाम-जङ्घो जघान शुद्धेषुर-मन्द - कर्णी ॥ ३१ ॥ ★ ३३ अधीत्यादि- तान् क्षपाटान् गगनस्थान् लक्ष्मणो जघान हतवान् । की- दृशः । अधिज्यचापः । अध्यारूढा उत्कलिता ज्या गुणो यस्य चापस्य तदधि- ज्यम् । प्रादिभ्यो धातुजस्येति समासः । अधिज्यं चापं यस्य लक्ष्मणस्य । स्थिरो निश्चलो बाहुर्मुष्टिश्च यस्य । उदञ्चिते उत्क्षिप्ते अक्षिणी येन स उदचिताक्षः । आका- शस्थापितदृष्टिरित्यर्थः । अञ्चितः सङ्कोचितो दक्षिणोरुर्येन सोऽञ्चितदक्षिणोरुः । अञ्चेः पूजायामितीटोऽनुत्पन्नत्वात् ण्यन्तस्य रूपम् । न चात्र पूजा गम्यते किन्तु गतिविशेष एव । अनुषङ्गलोपोऽपि न भवति णिलोपस्य स्थानिवद्भावात् । समन्तात् नता वामजङ्घा यस्य स सन्नतवामजङ्घः । शुद्धेषुः निशितबाणः । अमन्दमत्यन्तं ऋष्टुं शीलमस्यासावमन्दकर्षी । कर्णान्ताकृष्टचाप इत्यर्थः ॥ ५९ - गाधेय-दिष्टं विरसं रसन्तं रामो ऽपि माया - चणम॑स्त्र - चुचुः ॥ स्थास्तुं रणे स्मेर- मुखो जगाद मारीचर्मुच्चैर् वचनं महाऽर्थम् ॥ ३२ ॥ स्थिर तरः स्थेयान् ॥ १–१११८ । स्थास्तु ३४ भट्ट काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, गाधेयेत्यादि — गाधेरपत्यं गाधेयो विश्वामित्रः । यच इत्यनुवर्तमाने '११२५ । इतश्चानिजः ।४।१२।१२२।' इति ढक् । तेन दिष्टं कथितं मारीचं नाम राक्षसं रामो जगाद गदितवान् । रसन्तम् वदन्तम् । विरसमश्राव्यमिति क्रियाविशेषणम् । मायाचणं मायया वित्तम् । अस्त्रचुचुः अस्त्रैः प्रतीतो रामः । '१८२७ । तेन वित्तञ्जुञ्चुपचणपौ ।५।२।२६।' इति । स्थास्तुं रणे स्थितिशीलम् । तस्य सेनापतित्वात् । स्पेरमुखः चित्तस्याक्षोभादपद्धसनशीलवदनः । '३१४७ नमिकम्पि ।३।२।१६७।' इत्यादिना रः । उच्चस्तरां जगादेति क्रियाविशेषणम् । वचनं वक्ष्यमाणं महार्थं प्रधानार्थम् । ब्रुविशासीत्यत्र जुत्रीत्यर्थग्रहणाद्विकर्म- कता । मारीचं वचनं च ॥ ६० - आत्मं-भरिस् त्वं पिशितैर् नराणां फले- ग्रीन हंसि वनस्पतीनाम् ॥ शौवस्तिक त्वं विभवा न येषां व्रजन्ति, तेषां दयसे न कस्मात् ॥ ३३ ॥ आत्मेत्यादि-नराणां पिशितैमासैः आत्मानं विभपि पुष्णासि । नान्यदपि शरीरस्थितिहेनुर्भवतीति भावः । स त्वमात्मम्भरिः आत्मभरणाय फलानि गृह्णन्ति ये वनस्पतीनां तान् फलेग्रहीन् फलाशिनो मुनीन् हंसि मारयसि । शपो लुक् । '२९४० । फलेग्रहिरात्मम्भरिश्च ।३।२।२६।' इति निपातितौ । श्वो भवितारः शौवस्तिकाः । '१३८५ । श्वसस्तुट् च । ४ । ३ । १५ ।' इति ठञ् तुडागमश्च । द्वारादित्वादैजागमः । शौवस्तिकत्वं तद्येषां विभवा न व्रजन्ति तेपामश्वस्तनिकवृत्तीनां कस्मान्न दयसे न रक्षसि । '६१३ । अधीगर्थ-दयेशाम् । २।३।५२ ।' इति कर्मणि षष्ठी । , ६१ - अझो द्विजान्, देवयजीन् निहन्मः, कुर्मः पुरं प्रेत- नरा॒ऽधिवासम् ॥ धर्मो ह्येयं दाशरथे ! निजो नो, नैर्वाऽध्यकारिष्महि वेद-वृत्ते ॥ ३४ ॥ अद्म इत्यादि-राक्षसः प्राह । द्विजान् ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यान् अग्नो भक्षयामः । देवयजीन् देवान् यजन्ति आराधयन्ति ते तान्निहन्मः । 'अच इः' इत्यनुवर्तमाने खनीत्यादिषूह्यमानेष्वौणादिकेषु सूत्रेषु यद्यपि यजिर्न पठितस्तथापि यजेरिः १–'१०६६।उभौ त्वत्मम्-भरिः कुक्षिम् = भरिः खोदर-पूरके !!' २– '३५४। वानस्पत्यः फलैः पुष्पात् तैर-पुष्पाद् वनस्पतिः ॥ ओषध्यः फल-पाकाऽन्ताः स्युरेवन्ध्यः फले=प्रहिः ॥' इति सर्वत्र ना० अ० । ३–१३४७। धर्माः पुण्य-यम-न्यार्य-स्वभावाऽऽचार-सोम-पाः । इति ना० अ० । तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः३५ प्रकृतेश्च तद्यमिति वचनात् । '६१७ । जासि-निग्रहण । २।३।५६ ।' इत्यत्र सङ्घा. तविगृहीतविपर्यस्तग्रहणात् षष्ठी प्राप्तापि न भवति । कर्मणः शेषत्वेनाविवक्षितत्वात् । पुरं नगरं प्रेतनराणां मृतनराणाम् । अधिवासमवस्थानं कुर्मः । नित्यहननेन स्मशानतुल्यमित्यर्थः । कस्मादेवमित्याह - धर्म इति । दशरथस्यापत्यं दाशरथिः । '१०९५ । अत इज् ।४।१।१५।' । हे दाशरथे । हि यस्मादर्थे वर्तते । यस्मादयं धर्मः आचारः । निजो नित्यः । न इत्यस्माकम् । वेदविरुद्ध इति चेत् - नैवाध्यकारिष्महि वेदवृत्ते । वेदविहितं वृत्तमिति लोपी समासः यद् ब्राह्मणानामुक्तमनुष्टानं तत्र वयं नैवाधिकृता अधिपूर्वात्करोतेः कर्मणि लुङ् । ८२७५७ । स्यसिच्- ।६।४॥६२।' इत्यादिना चिण्वदि ॥ मध्यमपद इत्यर्थः । ६२ - धर्मोऽस्ति सत्यं तव राक्षसांडय- मन्यो व्यतिस्ते तु ममा॑ऽपि धर्मः ॥ ब्रह्म - द्विषस ते प्रणिहन्मि येन, राजन्य-वृत्तिर् घृत कार्मुकेषुः ॥ ३५ ॥ धर्म इत्यादि — रामः प्राह । हे राक्षस रक्ष एव राक्षसः । प्रज्ञादित्वा- दण् । स्वार्थिका अतिवर्तन्त इति पुँल्लिङ्गता । तवायं पूर्वोक्तः पराभिद्रोहलक्षणो 'धर्मोऽस्तीति सत्यमेतत् किन्तु ममापि रामस्य अन्यो धर्मोऽशिष्टनिग्रहलक्षणो व्य व्यतिभवते । इदमुक्तं भवति – यद्यप्येवंप्रकारस्त्वद्ध भविष्यति तथापीदानीमेव या त्वद्धर्मेण विद्यमानतया निष्पाद्या सा अस्मद्धर्मेणैव निष्पाद कत्वेन व्यतिस्ते । ततश्चान्य सम्बन्धिनीं क्रियामन्यः करोति इतरसम्बन्धिनीमि- तर इति धर्मव्यतिहारसम्भवात् । अस्तेः '२६८०० कर्मव्यतिहारे ।१।३।१४। तङ् । तथाहि यो यदवसरे यां कांचित् क्रियां करोति स तत्क्रियाकारीत्युपचा- राल्लोक उच्यते । येन धर्मेण हेतुना ब्रह्मद्विषस्ते प्रणिहन्मि मारयामि स व्यति- स्ते इति योज्यम् । '२२८५ । नेर्गद- ।८।४।१७।' इत्यादिना णत्वम् । '६१७॥ जासि-नि- २।३।५६ ।' इत्यादिना कर्मणि षष्ठी। तथा कथं तव धर्म इति चेदाह- राजन्यवृत्तिरिति । क्षत्रियवृत्तिः । ततो राज्ञोऽपत्यम् । ११५३ । राजश्वशुराद्यत् ।४।१।१३७।'। '११५४। ये च ।६।४।१६८।' इति प्रकृतिभावः । धृतं कार्मुकम् इष- वश्च येन सः । यतः अहं राजन्यवृत्तिः ततोऽहं धृतकार्मुकेषुरिति । 'धृतकार्मुके इति पाठान्तरम् । क्व राजन्यवृत्तिः सायुधेष्वित्यर्थः ॥ ६३ - इत्थं प्रवादं युधि संप्रहारं प्रचऋतू राम - निशा - विहारौ ॥ १ – '१३४७ धर्माः पुण्य-यम-न्याय-स्वभावाचा- रसोम-पाः' इति ना० अ० । भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, तृणाय मत्वा रघु-नन्दनो ऽथ बाणेन रक्षः प्रर्धनान् निरास्थत् ॥ ३६ ॥ इत्थमित्यादि – इत्थम् अनेन प्रकारेण प्रवादः अन्योन्याभिधातो यत्र संत्र- हारे तं संप्रहारं परस्पराभिभवलक्षणं प्रकृतवन्तौ । युधि रणभूमौ । युध्यन्ते अस्यामिति । सम्पदादित्वादधिकरणे किप् । रामनिशाविहारौ । रामो निशावि- हारो निशाचरो मारीचश्वेत्यर्थः । निशायां विहारो यस्येति समासः । अथानन्द रघुनन्दनो रघुवंशस्य नन्दयिता रामो रक्षः मारीचं वाणेन तत्सम्बन्धिनि सत्यपि तृणाय मत्वा तृणमिव अवमत्य -। '५८४ । मन्यकर्मण्यनादरे- । २।३।१७।' इति चतुर्थी तत्र प्रकृष्टकुत्सितग्रहणं कर्तव्यम् । इह मा भूत् । तृणं मध्वेति । प्रधनात् संग्रामात् निरास्थत् अपनीतवान् ॥ ६४ - जग्मुः प्रसादं द्विज-मानसानि, द्यौर वर्षका पुष्प-चयं वभूव ॥ निर-व्याजर्मिज्या ववृते. वचश् च भूयो बभाषे मुनिना कुमारः ॥ ३७ ॥ जग्मुरित्यादि — यागविघ्नकारिपु निरस्तेषु द्विजानां मानसानि मनांस्येव मानसानि । '२१०६ । प्रज्ञादि - ५१४ । ३८।' इत्यण् । प्रसादम् अव्याकुलस्वं जग्मुः तानि । '२३६३ ।' गम । ६१२१९८।' इत्युपधालोपः । द्यौः पुष्पचयं वर्षका वर्षण- शीला बभूव भवति स्म । '३१३४ । लप-पत-पद- ३।२।१५४।' इत्यादिना उकज् । '६२७ । न लोका– ।२।३।६९। इति पष्टीप्रतिषेधः । निर्व्याजं निर्विघ्नम् । इज्या यागः । '३२७५ । ब्रज-यजोर्भावे - ।३।३।९८।' इति क्यप् । ववृते वृतः लिट् । भूयः पुनरपि मुनिना गाधेयेन । कुमारः । अकृतदारकर्मत्वात् । वचो वक्ष्य- माणं बभापे । कर्मणि लिट् । बुवीत्यर्थग्रहणात् द्विकर्मकता । वचः कुमारश्च ॥ ६५ - महीय्यमाना भवताऽतिमात्रं सुराऽध्वरे घस्मैर-जित्वरेण ॥ दिवोऽपि वज्राऽऽयुध-भूषणाया हिणीयते वीरवती न भूमिः ॥ ३८ ॥ १ – ८६९ । युद्धमायोधनं यिकम् ॥' इति ना० अ० । भक्षको घस्मरो ऽमरः । जन्यं प्रधनं प्रविदारणम् ॥ मृधमास्कन्दनं संख्यं समीकं साम्परा२ – १२३६ । दन्त- विप्राण्ड=जा द्विजाः ।' ३–'१०६५। ४–१८४२ जेता जिष्णुश च जित्वरः ॥ इति सर्वत्र ना० अ० । तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः-- महीत्यादि – भवता भूमिः पृथिवी महीय्यमाना पूज्यमाना । अतिमात्रं सुष्टु सम्यक् पालनाहिवोऽपि स्वर्गस्य न हिणीयते न लज्जते किंतु प्रतिस्पर्धत इति भावः । '२१३८ । हिणी महीङ्' इति कण्ड्यादिपाठाद्यक् । ङित्वात्तङ् । अवयवे कृतं लिङ्ग समुदायस्य विशेषकं भवतीति महीयशब्दात्कर्मणि लकारः । शानच् । यक् । अतो लोपः । मुक् । महीय्यमानेति रूपम् । सुराध्वरे सुरानुद्दिश्य योsध्वरो यज्ञः क्रियते तत्र । वस्मरा: अदनशीला राक्षसाः । '३१४०। सुघ- स्यदः क्मरच्–३।२।१६०।' तेषां जित्वरेण जयशीलेन भवता । '३१४३ । इण् नश्-जि-३।२॥१६३।' इत्यादिना करप् । बज्रायुधभूषणायाः शक्र एवालङ्कारो यस्याः दिवः । वीरवती त्वद्विधो वीरो यस्त्रां भूमाविति ॥ संक्षेपेण स्तुतिमाह ६६ वलिर् वबन्धे, जल-धिर् ममन्थे, जहेऽमृतं, दैत्य-कुलं विजिग्ये, ॥ कल्पाऽन्त दुःस्था वसुधा तथहे येनैप भारोऽति - गुरुर् न तस्य ॥ ३९ ॥ । वलिरित्यादि – येन भवता बलिर्बबन्धे बद्धः । जलधिर्ममन्थे सथितः । मन्दरं दोर्भिगृहीत्वा । '४३ । मन्थ विलोडने ।' इत्यस्य रूपम् । संयोगान्तत्वा- लिटोsकित्चे अनुनासिकलोपो न भवति । जद्वेऽमृतम् । स्त्रीरूपधारिणा । दैत्य- कुलं विजिग्ये विजितमनेकधा । '२३३१॥ सन्- लिटोर्जेः ।७।३।५७ ।' इति कुत्वम् । '२७२ । एरनेफाचः ।६।४।८२॥ इति यणादेशः । तथा कल्पान्ते प्रलये दुःस्था दुःस्थिता वसुधा पृथिवी । ऊहे उद्धृता । वराहरूपिणा । वहेर्यजादित्वात् संप्र- सारणम् । तस्य भवत एष भारो मुनिजनरक्षणम् अतिगुरुर्न भवति । सर्वत्र कर्मणि लिद ॥ ६७ - इति ब्रुवाणो मधुरं हितं च तमा॑जिहन् मैथिल-यज्ञ-भूमिम् ॥ रामं मुनिः प्रीत-मना मखाऽन्ते यशांसि राज्ञां निजिघृक्षयिष्यन् > ॥ ४० ॥ इतीत्यादि — इति यथोक्तप्रकारेण मधुरं श्रोत्रसुखं हितं च ब्रुवाणः अभिदधानः । '३१०३ । लक्षण हेत्वोः - ३।२।१२६।' इति शानच् । मुनिः प्रीतमनाः मखान्ते यज्ञावसाने तं रामं मैथिलस्य यज्ञभूमिं आजिहत् गमितवान् मिथिलानां राजेति । '११८६ । जनपदशब्दात् क्षत्रियाद ।४।१।१६८।' इत्यत्र तस्य राजन्यपत्यवदित्यतिदेशादञ् । '६७८। अहिं गतौ ।' '२२६२ । इदितो नुम् - ७॥१॥ ५८ ।' प्रयोजकव्यापारे णिच् । लुङ् आटू चङि णिलोपः । '२२४३ । द्विवेचनेऽचि । १।१।५९॥ इति स्थानिवद्भावात् '२१७६ । अजादेर्द्वितीयस्य ।६।१।२।' इति हिशभ० का० ४ ३८ भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-पे द्वितीयो वर्गः, उस द्विचनम् । '२४५६ नन्द्राः - ६ । १।३।' इति नकारस्य प्रतिषेधः । अभ्या- सकार्यम् । आहिदिति रूपम् । राज्ञां यशांसि निजिवृक्षयिष्यन् निग्रहीतुम- भिभवितुमेषयिष्यन् । ग्रहे: सन् । '२६१० । सनि ग्रह-गुहोश्च ॥२।१२। इति इप्रतिषेधः । द्विवचनादि । १६०९ । रुद्र-विद ॥२॥ इत्यादिना सनः किम् । '२४१२॥ ग्रहि-ज्या । ६।१।१६।' इत्यादिना संप्रसारणम् । ढव्वभप्रभावौ । गकारस्य घकारः । कत्वषत्वे । पश्चाण्णिच् । तद्न्ताद्भविष्यत्सामान्यविवक्षायां लट् । तेन भविष्यद्नद्यतने लुट् न भवति ॥ । > ६८ - एतौ स्म मित्रा-वरुणौ किमतौ, किम॑श्विनौ सोम-रसं पिपासू ॥ जनं समस्तं जनाऽऽश्रम-स्थं रूपेण तावौजिहतां नृ-सिंहौ ॥ ४१ ॥ — एतावित्यादि – एतौ तत्रागतौ नृसिंहो नरौ सिंहाविव । जनकाश्रमस्थं जनं रूपेण स्वरूपतया औजिहतां वितर्क कारितवन्तौ । सिंहाविव । '६९५। ऊ वित- र्के ।' इत्यस्तोः ण्यन्तात् कर्तुः क्रियाफलाविवक्षायां '२५६३ । णिचश्च ।३।३। ६४ ।' इति तङ् न भवति । चङि णिलोपस्य स्थानिवद्भावात् । '२१७६३ अजादेहिं दीयस्य ।६॥२।' इति द्विवचनम् । ऊहमाह - मित्रावरुणौ आदित्यवरुणौ । '९२२ । देवता-द्वन्द्वे च ।६।३।२६।' इत्यानङ् । तयोर्महानुभावत्वात् । मोमरमं पिपासू पातुमिच्छू । '६२७॥ न लोका- । २।३।६९ । इनि षष्टीप्रतिषेधः । एतावा- गतौ । आङ्पूर्वस्यैणो निष्टायां रूपम् । किमश्विनौ अश्विनीकुमारौ सोमरमं पिपासू ताविति । एवं जनम् औजिहताम् । सुशब्दपाठे एतौ सुमित्रति पाठः । गुतो स्म मित्रेति स्मशब्दो निपातः पादपूरणार्थः ॥ ६९ - अजिग्रहत् तं जनको धनुस् तद् 'येऽद् दैत्य- पुरं पिनाकी', ॥ जिज्ञासमानो बलम॑स्य बाह्वोर्. हस अजिग्रहदित्यादि – येन धनुषा दैत्यपुरं पिनाकी महादेव आदित् हिंसितवान् । अर्दे: स्वार्थिकण्यन्तात् चङि । '२१७६ । अजादेद्वितीयस्य ।७११।२।' इनि दिशब्दो विरुच्यते । रेफस्य प्रतिषेधः । तद्धनुः तं रामं जनकः अजिअहत् योधितवान् । रघुनन्दनस् तत् ॥ ४२ ॥ . १ – नृ-सिंहावित्युपमान- पूर्वपदः कर्मधारय समासस्तत्रोदाहरणं समास- कुसुमावल्याम् '- रामोऽयं पुरुषव्याघ्रः संवृतः कपि-कुंजरैः ॥ हनिष्यति बाद युद्धे रावणं राक्षसर्षभम् ॥ १७ ॥' । 'स्युरुत्तरपदे व्याघ्र पुनवर्षभ- कुञ्जराः ॥ ११०५ । सिह-शार्दूल-नागाऽऽथा: पुंसि श्रेष्ठार्श्वगोचराः ॥" इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथान के सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः - ३९ अनेन धनुषा त्रिपुरं दग्धमिति । ग्रहेर्हेतुमण्ण्यन्ताच्चङि णिलोपः । '२३१४१ णौ चङ् – ।७।४।१॥' इति ह्रस्वः । सन्वद्भावाद्वित्वम् । ग्रहेश्च बुद्ध्यर्थत्वात् । '५४०३ गतिबुद्धि-।१।४।५२।' इत्यादिना रामस्य कर्मसंज्ञा । अस्य रामस्य बाह्वोर्भुजयो- र्बलं जिज्ञासमानो जनकः । एवंभूतं धनुः हसन् स्मयमानो रघुनन्दनो रामः अभाङ्क्षीत् भग्नवान् । भञ्जेर्लुङि सिचि हलन्तलक्षणा वृद्धिः । तत्र हि हल- ग्रहणं समुदायप्रतिपत्त्यर्थमित्युक्तम् ॥ ७० - ततो नदी ष्णान् पथिकान् गिरि-ज्ञा- ना॑ह्वायकान् भूमि-पतेर॑योध्याम् ॥ दित्सुः सुतां योध-हरैस् तुरङ्गैर् व्यसर्जयन् मैथिल- मर्त्य मुख्यः ॥ ४३ ॥ .. तत इत्यादि —–— धनुर्भङ्गादनन्तरं महानयमिति ज्ञात्वा जनकः सुतां दुहितरं दित्सुः दातुमिच्छुः । ददातेः । '२६२३। सनि मी मा ।७।४।५४ ।' इत्यादिना अच इस् । द्विर्वचनम् । '२६२०/ अत्र लोप - ।७।४।१८।' इत्यभ्यासलोपः । '२३२७ । सः सि–७॥४॥७९॥ इति तत्वम् । '३१४८ । सनाशंस भिक्ष उः ।३।२। १६८।' भूमिपतेर्दशरथस्य आह्वायकान् आह्वयन्ति आकारयन्तीति कर्तरि बुल । ' २७६१ । आतो युक्- ।७।३।३॥ कृत्प्रयोगे भूमिपतेः कर्मणि षष्टी । तान् अयोध्यां व्यसर्जयत् विसर्जितवान् । विपूर्वस्य सृजेर्हे तुमण्ण्यन्तस्य लङि रूपम् । गत्यर्थत्वात् द्विकर्मकता । नद्यां स्त्रान्तीति नदीष्णाः । '२९१६ । सुपि स्थः ।३।२। ४ । ' योगविभागात्कः । '२३७२ । अतो लोपः-।६।४।४॥ ३०८२ । नि नदी भ्यां स्नातेः- ।८।३।७९॥ इति षत्वम् । नदीं तरीतुं कुशलानित्यर्थः । पथिकान् पथि कुशलान् । '१८६३ । तत्र कुशलः पथः ।५।२।६३॥ इति ठक् । गिरिज्ञान् । यथाप्रदेशं गिरिज्ञान् । '२८९७ । इगुपध-।३।१।१३५।' इत्यादिना कः । तुरङ्गैः अश्वैः करणभूतैः । युध्यन्त इति योधाः । पचाद्यच् । तानाहर्तुं क्षमैः । '२९२४ वयसि च ।३।२।१०।' इत्यच् । हसिमृग्रिण्वामिदमिल पूर्विभ्यस्तन्' इत्यौणादि- कस्तन् । म्रियन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति मर्त्यो भूर्लोकः । तत्र भवा मर्त्या मनुष्याः । 'दिगादेराकृतिगणत्वात् यत् । आकृतिगणत्वस्य लिङ्गं 'देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्येभ्यः' इति निर्देशः । मुखमेव मुख्यः प्रधानम् । '२०५८ शाखादिभ्यो यत् । ५।३।१०३।१। मर्त्यानां मुख्यो मर्त्यमुख्यः । मैथिलश्चासौ मर्त्यमुख्यश्चेति विशेषणसमासः । जनक इत्यर्थः ॥ ७१ - क्षिप्रं ततो ऽध्वन्य-तुरङ्ग-यायी यविष्ठ वद् वृद्ध तमो ऽपि राजा ॥ आख्याय केभ्यः श्रुत- सूनु-वृत्तिरे - ग्लान- यानो मिथिलामंगच्छत् ॥ ४४ ॥ भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, क्षिप्रमित्यादि — आख्यान्ति कथयन्ति ये ते आख्यायकान्तेभ्यः सुनुवृत्तिर्येन स राजा दशरथः । सूयत इति सूनः पुत्रः । 'दाभाभ्यां दुः' इति वर्तमाने 'सुवः किञ्च' इत्यौणादिको नुप्रत्ययः । ततोऽनन्तरमेव क्षिमं शीघ्रम् । 'स्फायि तञ्चि-' इत्यादिना रक् । क्रियाविशेषणं चैतत् । मिथिलामगच्छत् । भरतशत्रुघ्नाभ्यां सहेत्यर्थादनुषक्तव्यम् । गमेर्लंङि '२४००१ इयु गमि-यमां छः ३७।३।७७।' अध्वानम् अलंगामिनो ये तुरङ्गा अश्वाः ते अध्वन्याः । अहंगामीत्यस्मिन्नर्थे '१८१७। अध्वनो यत्-खौ ।५।२।१६।' इति यत् । ११५६॥ ये चाभावकर्मणोः ।६।४।१६८।' इति प्रकृतिभावः । तैः साधु यातीति साधुकारिणी णिनिः । अध्वन्यतुरङ्गयायी । एवं च कृत्वा अग्लानयानः न विद्यते ग्लानं ग्लानिर्यम्मि न्याने तत् अग्लानं । अग्लानं यानं यस्य । तादृशैस्तुरः सुख़यानः । ग्लानेन भावे निष्ठा । '३०१७। संयोगादेरातः ।८।२।४३।' इति नत्वम् । वृद्धतमोऽपि यविष्टदन् । युवशब्दस्येष्टाने २०१५ । स्थूल-दूर । ६।४।१५६।' इत्यादिना यणादिपरलोपः पूर्वस्य च गुणः । पश्चात् '१७७८ । तेन तुल्यम्- ।५।१।११५॥' इति वतिः ४० ७२ - वृन्दष्ठमचद् वसुधाऽधिपानां तं प्रेष्ठ गुरु-वद् गरिष्ठम् ॥ सहङ्-महान्तं सुकृताऽधिवासं बंहिष्ठ-कीर्ति यशसा वरिष्ठम् ॥ ४५ ॥ वृन्दिष्टमित्यादि – तं राजानमेतमायान्तं जनक आर्चीत् पूजितवान् । अर्च र्लुङि रूपम् । वृन्दिष्टं वृन्दारकतमम् । प्रशस्ततममित्यर्थः । केषां वसुवाधिपानां पृथ्वीपतीनाम् । श्रेष्टं प्रियतमम् । गुरुवत् गुरुणा तुल्यं वर्तमानं गरिष्टम् गुस्तम- म् । सदृक् समानान्ययोश्चेत्युपसंख्यानाद् ः विप् । रूढिशब्दश्चायम् । नाय दर्शनक्रिया विद्यते । अभिजनादिभिस्तुल्यो जनक इत्यर्थः । महान्तं महानुभावं सदृशां मध्ये महान्तम् । सुकृताधिवासं सुकृतनिलयम् । अधिवसत्यस्मिन्निति अधिकरणे घज् । बंहिष्ठा बहुलतमा कीर्तिर्यस्य स बंहिष्ट-कीर्तिः । यशसा वरिष्टं गुरुतमम् । अत्र वृन्दारकप्रियगुरुबहुलोरूणामिष्टनि यथासंख्यं '२०१६ । प्रिय-स्थिर –।६।४।१५७ ।' इत्यादिना वृन्दप्रगहवर इत्येते आदेशा भवन्ति ॥ ७३ - त्रि-वर्ग- पारीणम॑सौ भवन्त- म॑ध्यासयन्नसन मैकमैन्द्रः ॥ १- '११५७। क्षेपिष्ठ-क्षोदिष्ठ-प्रेष्ठ - वरिष्ट स्थविष्ठ- बंहिष्टाः ॥ क्षिप्र क्षुद्रामीप्सित-पृथु-पीवर:बहुल-प्रकर्षाऽर्थाः ॥११५८ साधिष्ठ-द्राधिष्ठ-स्फेष्ठ-गरिष्ठ - हसिष्ठ वृदिष्ठाः ॥ बाढव्यायत-बहुगुरुचामन-वृन्दारकाऽतिशये ॥" इति ना० अ० । २ – त्रिवर्गो धर्मकामाऽर्थेश चतुर्-वर्ग: सन्मोक्ष-कैः, ॥ ७६६ । सबलैस् तैश् चतुर्-भगम्. ।' " तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः विवेक-दृश्व त्वम॑गात् सुराणां, तं मैथिलो वाक्यभिदं बभाषे ॥ ४६ ॥ त्रिवर्गेत्यादि – तं दशरथं सैथिलो जनकः वाक्यमिदं बभाषे । ब्रवीत्यर्थ- हणात् द्विकर्मकता । किं तवाक्यमित्याह – असाविन्द्रो भवन्तम् एकासनमध्या- सयन् आरोदयन् विवेकश्वत्वमगादिति संबन्धः । आसनस्य १५४२ । अधिशीङ्- ।१।४।४६।' इत्यादिना अधिकरणे कर्मसंज्ञा । भवन्तमिति ५५० गति बुद्धि- ।१।४।१२।' इत्यादिना अस्तेरण्यन्तावस्थायामकर्मकत्वात् पारंगामी त्यस्मिन्याक्ये '१८१२। अवार-पार - ।५।२।११।' इत्यादिना पारशब्दात् खः । तत्र विगृहीत विपर्य- स्तग्रहणात् । त्रिवर्गस्य धर्मार्थकामस्य पारीणमिति षष्टीसमासः । त्रिवर्गपारीणं भवन्तम् । सुराणां मध्ये स एवैको विवेकश्वत्वं विवेकज्ञतासगात् । '२४५८॥ इणो गाङ ।२॥४।४॥२२२३ गति-स्था- । २१४१७७१' इत्यादिना सिचो लुक् । विवेकं दृष्टवानिति शे: वनिप् ॥ ७४ - हिरण्मयी साल - लतैव जङ्गमा ४१ च्युता दिवः स्थास्वा॒ऽचिर-प्रभा ॥ शशाङ्क-कान्तेर॑धिदेवता॒ऽऽकृतिः सुतां ददे तस्य सुताय मैथिली ॥ ४७ ॥ . हिरण्मयीत्यादि — तस्य दशरथस्य सुताय रामाय । सूयत इति सुतः । '१००७। षु प्रसवैश्वर्ययोः' इत्यस्मात् कर्मणि निष्ठा । सुता मैथिली सीता दढ़े जनकेनेत्यर्थात् । कर्मणि लिट् । मैथिलस्यापत्यं '१०९५ । अत इञ् ।४।११९५१ तद न्तात् '५२०। इतो मनुष्य-जातेः ।४।१॥६५॥ इति ङीप् । रामस्य ज्येष्ठत्वात्तस्यैव कविना परिणय उक्तः न शेषाणाम् । तेन अन्या अपि तदैव दुहितरो दत्ताः । हिरण्मयी सुवर्णनिर्मितेव साललता वृक्षलता। सुवर्णच्छ विश्वात् तस्याः । हिरण्यविकार इति मयटि ११४५ । दाण्डिनायन-।६।४।१७४ ।' इत्यादिना यलोपनिपातनम् । जंगमा संचारिणी नतु स्थावरा । अत्यर्थ गच्छतीति यङि '२६४३। नुगतः - ।७।४।८५॥' इति नुक् । यङन्तास्पचाद्यचि '२६५०। यङोऽचि च । २।१४।७४ ।' इति यङो लुक् । च्युता दिवः आकाशापतिता । अचिरप्रभेव विधुदिव तेजस्वित्वात् तन्वीत्वाञ्च । किन्तु स्थानुरचञ्चला । सा तु चञ्चलेति व्यतिरेकः । '५२१ । अतः ।४।१॥६६॥ इति ऊ न भवति क्रियाशब्दत्वात् । तत्र मनुष्यजातेरिति वर्तते । शशाङ्ककान्तेर्याधिदेवता अधिष्ठात्री देवता तस्या आकृतिर्यस्याः । सौम्यत्वात् । आक्रियते अनयेत्याकृतिः संस्थानम् । '३१८८ । अकर्तरि च कारके - ।३।३।१९।' इति स्त्रियां किन् । १-~~'आत्म-जस् तनयः सूनुः सुतः पुत्रस्, स्त्रियां त्व॑मी ॥ ५९१ । आहुर् दुहितरं सर्वे ऽपत्यं तोकं तयोः समे । इति सर्वत्र ना० अ० । भट्टि-काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीय वर्गः ७५ - लब्धा ततो विश्वजनीन-वृत्तिस्- तामात्मनीनार्मुदवोढ रामः ॥ सद्-रत्न-मुक्ता-फल-भर्म-शोभां संबंहयन्तीं रघु-वर्ग्य - लक्ष्मीम् ॥ ४८ ॥ लब्धामित्यादि — ततो दानानन्तरम् लब्धां तामात्मनीनाम् आत्मने हिता- म्। '१६७०। आत्मन्विश्व- ।५।१।९।' इति खः । रामः उदवोढ । वढेः स्वरितेत्त्वात् कर्तुः क्रियाफलविवक्षया तङ् । विश्वजनीना विश्वजनाय हिता वृत्तिः प्रवृत्तिर्यस्य रामस्य सः । पूर्ववत् खः । सती उत्कृष्टा रखादिशोभा यस्याः । तैरलंकृतत्वात् । तां सद्- वमुक्ताफलभर्मशोभाम् । भर्म स्वर्णम् । सर्वधातुभ्यो मनिन् । 'भर्म भूषाम्' इति पाठान्तरम् । सद्लादिभूपा अलंकारो यस्या इति योज्यम् । '३२८० । गुरोच हलः ।३।३।१०३।' इत्यकारः । संवहयन्तीं संबहुलामतिस्थिरां कुर्वाणाम् । बहुलश- व्दात् 'तत्करोति - ' इति णिचि इष्टवद्भावात् '२०१६ । प्रिय-स्थिर ।६।४।१५७१' इत्यादिना वंहादेशः । पश्चात्तदन्तस्य संपूर्वस्य साधनेन योगः । कामित्याह- रघुवर्ग्यलक्ष्मीमिति । रघुवर्गे भवां विभूतिम् । '१४४२ । वर्गान्ताच्च ।३।३॥३॥ इत्यनुवृत्तौ '१४४३ । अशब्दे यत्वावन्यतरस्याम् । ४ । ३।६४ ।' इति यत् ॥ ७६–सु-प्रातमा॑सादित-संमदं तद् वन्दारुभिः संस्तु॒तम॑भ्य॒योध्यम् ॥ अश्वीय-राजन्यक-हँस्तिका॒ऽऽढ्य- म॑गात् स-राजं वलम॑ध्वनीनम् ॥ ४९ ॥ सुप्रातेति - विवाहं निर्वर्त्य प्रभाते अयोध्याभिमुखं तद्दलं दशरथस्यागान् गतवत् । सुप्रातं निरुपद्रवत्वात् । शोभनं प्रातर्दिनमुखं यस्य बलस्य । '८६०। सुप्रात-सुश्व-/५/४/१२०।' इत्यादिना समासान्तष्टिलोपश्च निपात्यते । आसादिनसंमदं प्राप्तहर्षम् । '३२४५ । प्रमद - संमढ़ौ हर्पे । ३।३।६८।' इति निपातनम् । वन्द्वारुभिः संस्तुतं कृतस्तवम् । अभ्ययोध्यम् अयोध्याभिमुखम् । '६६८ । लक्षणेनाऽभि-प्रती आभिमुख्ये ।२।१।१४।' इति अव्ययीभावः । अश्वानां समूहो अश्वीयम् - १२५७ । केशाश्वाभ्यां यञ्छौ।४॥४८ इति छः । राजन्यानां क्षत्रियाणां समू४२ २ – ९८० । स्वर्ण सुवर्ण कनकं हिरण्यं हेम हाटकम् । तपनीयं शातकुम्भंगायं भर्म कर्वुरम् ॥' इति ना० अ० । २ – मुत् प्रीतिः प्रमदो हर्पः प्रमोदाssमोद-संमदाः ॥ १४७ यादा॑न॒न्दथुरानन्दः शर्म-शात सुखानि च. ।' ३ – '८१३ । वृन्दे त्वैश्वीयमाश्व॑वत्' ॥ ४–'७६९ । अथ राजकम् । राजन्यकं च नृपति क्षत्रियाणां गणे क्रमात् ॥' ५–८०२ हास्तिकं गजता वृन्दे ॥ ६-७८२ । अध्वनीनोऽध्वगो ध्वन्यः पान्थः पथिक इत्यपि ॥" तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः४३ हो राजन्यकम्। '१२४६ । गोत्रोक्ष - १४ ।२।३१।' इत्यादिना वृञ् । 'प्रकृत्याके राजन्यमनुष्ययुवानः' इति प्रकृतिभावादपत्ययकारलोपो न भवति । हस्तिनां समूहो हास्तिकम् । '१२५६ । अचित्त-हस्ति-१४/२।४७ ।' इति ठक् । एषां सेनाङ्गत्वात् द्वन्द्व एकवद्भावः । तेनाढ्यमुपचितमिति तृतीयेति योगविभागात् समासः । सह राज्ञेति विगृह्य साकल्यवचने यौगपद्ये वाव्ययीभावः । १६६० । अव्ययीभावे चाकाले - १६।३।८१॥ इति स-भावः । '६७८। अनश्च - ।५।४।१०८।' इति टच् समासान्तः । अध्वनीनमध्वानमलंगामीति '१८१७ ॥ अध्वनो यत्-खौ ॥२।१६। ११६७१ । आत्माध्यानौ से । ६।४।१६९।' इति प्रकृतिभावः ७७ - विशंङ्कटो वक्षसि बाण-पाणिः संपन्न - ताल-द्वयसः पुरस्तात् ॥ भीष्मो धनुष्मानु॑पजान्वरलि- रैति स्म रामः पथि जामदग्न्यः ॥ K विशङ्कटेत्यादि — एवमस्य गच्छतः पथि मार्गे । सप्तम्यां '३६८॥ भस्य टेर्लोपः ।७।११८८।' पुरस्तादग्रतः । १९६६। अस्ताति च ।५।३।४० ।' इति पूर्वस्य पुरादेशः । रामो जामदयः । जमदग्नेरपत्यं रामोऽयम् । गर्गादिपाठाद्यत् । स ऐति स्म आगतवान् । पूर्वाद लट् । '७३ । येसु ।६॥१।८९॥ इति वृद्धिः । विशङ्कटो वक्षसि विशाल उरसि । '१८२९ । वेः शालच्छङ्कटचौ ।५।२।२८। इति शङ्कटच् । बाणः पाणावस्येति बाणपाणिः । 'प्रहरणार्थेभ्य' इत्यादिना सप्तम्य- न्तस्य परनिपातः । संपन्नो निप्पन्नो यस्तालवृक्षः स प्रमाणं यस्य स तथोक्तः । '१८३८ । प्रमाणे द्वयसच्- । ५।२।३७ ।' भीयते अस्मादिति भीष्मः । 'भियः पुग्वा' इति औणादिको मक्प्रत्ययः । वा पुगागमश्च । '३१७३ । भीमादयोऽपादाने ॥३॥ ४॥७४।' इत्यपादाने साधुः । धनुष्मान् धनुषा युक्तः । संसर्गे मतुप् । जानुनोः समीपमुपजानु । सामीप्येऽव्ययीभावः । उपजानु अरतिर्यस्य स तथोक्तः प्रल- म्बबाहुरित्यर्थः ॥ ७८ - उच्चैरसौ राघवमा॑ह्ववे॑दं धनुः स वाणं कुरु, माऽतियासीः ॥ पराक्रम-ज्ञः प्रिय-सन्ततिस तं नम्रः क्षितीन्द्रो ऽनुनिनीषुरूंचे ॥ ५१ ॥ · उच्चैरित्यादि — उच्चैर्ममता ध्वनिना राघवं दाशरथिं एवं वक्ष्यमाणमाहृत १- ११०६ । विशङ्कदं पृथु बृहद् विशालं पृथुलं महत् ।" इति सर्वत्र ना० अ० । २ - 'भूम- निन्दा - प्रशंसा सु नित्य- योगेऽति-शायने ॥ संसर्गेऽस्ति - विवक्षायां भवन्ति मतुवादयः ॥ १ ॥' इति वै० भ० । ३ – 'रामम्' इति वा क्वचित्पाठः ॥ भट्टिकाव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, 1 आहूतवान् । '२७०४॥ स्पर्धामाङः ।१।३।३१।' इत्यात्मनेपदम् । २६९६। आत्म- नेपदेष्वन्यतरस्याम् ।२।४।४॥ इति चलेर । धनुः सवाणं कुरु । धनुषि बाण- मारोग्य युद्धाय सज्जीभवेत्यर्थः । मातियासी: मातिक्रम्य गमनं कार्योः । याने मीङि लुङ् । अडभावः । २३७७॥ यम-रम-नमातां सक ।७।२।७३।' इति इद ।' ८२२६६ । इट ईटि-।८।२।२८।' इति सिचो लोपः । अथ क्षितीन्द्रो दशरथः तमूचे । '२४५३। जुत्रो वचिः २४४ । आदेशस्य स्थानिवद्भावेन कर्तुः क्रियाफलावे- वक्षायां तङ् न । वचेः परस्मैपदित्वात् ।' २४०९। वचिस्वपि ।६।३।१५ इत्यादिना संप्रसारणम् । पराक्रमज्ञः यतस्तस्य पराक्रमं जानानि राजा । प्रियसन्ततिः प्रिया सन्ततिर्यस्य । रामे व्यापादिते मा भूत्सन्तानविच्छेद इति नम्रः प्रणतो भूत्वा अनुनिनीपुः अनुनेतुमिच्छुः ॥ । ४४ तद्नुनयमाह७९ - अनेक शो निर्जित-राजकंस त्वं, पिताप्सर् नृप-रक्त-तोयैः ॥ संक्षिप्य संरम्भर्म - सद्-विपक्षं, का SSस्था ऽर्भके ऽस्मिस्व राम ! रामे. ५२ अनेकश इत्यादि – संरम्भ क्रोधं संक्षिप्य उपसंहर । क्षिपेः लोटि मध्य- मैकवचने रूपम् । इयन् । एकमेकमिति विगृह्य । '२११० सङ्ख्यैकवचनाच- १९४।४३॥ इति शस् । पश्चान्नञ्समासः । अनेकशोऽनेकप्रकार मिति क्रियावि शेषणमेतत् । निर्जितं पराजितं राजकं राज्ञां समूहों येन स निजितराजकः । '१२४६ गोत्रोक्ष - । ४।२।३९१९ । इत्यादिना वुन् । त्वं पुनः पितृनतासः प्रीणि- तवानसि । कै:- नृपरक्ततोयैः । '१२७१। तृप प्रीणने ।' इत्यस्माल्लुङ् । सिच् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । असद्विपक्षम् असन्न विद्यमानो विपक्षो यस्मिन् संरम्भे । निर्जितराजकत्वात् । रामो विपक्ष इति चेदाह-कास्थार्भकेऽस्मिंस्तव राम रामे । हे परशुराम अर्भके वालके-रामे तव का आस्था क आदरोऽम्ति । नैवेत्यभिप्रायः ॥ ८० - अजीगणद् दाशरथं न वाक्यं यदा स दर्पेण तदा कुमारः ॥ धनुर् व्यकाङ्क्षद् गुरु बाण - गर्भ, लोकार्नलावीद् विजितांश्च तस्य ॥ ५३ ॥ अजीगणदित्यादि – दाशरथं दशरथस्येदं दाशरथम् । '१५००। सस्येदम् । टीकनं १ – वामभागीयैकोनपञ्चाशत्तमा (४९) पद्यगत राजन्यक-शब्दोपरितनं प्रेक्ष्यताम् । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः- । ४ । ३॥२०।' इत्यण् । वाक्यं वचनम् । यदा दर्पण मदेन हेतुना स जामद- इयः नाजीगणत् न गणितवान् । '१९९६ । गण संख्याने ।' इत्यस्यादन्तत्वान वृद्धिः । २३१५ । चङि ।६।१।१५।' इति द्विवचनम् । ८२५७३ । ई च गणः । ।७।४।१७।' इति अभ्यासस्येकारः । तदा कुमारो रामो धनुर्व्यकाक्षत् आकृ- टवान् । '१०५९॥ कृप आकर्षणे ।' स्पृशमृशेत्यादिनोपसंख्यानेन सिचि पक्षे रूपम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ८२९५॥ ष-ढोः कः सि ।८१२॥४१॥ इति ऋत्वम् । कृतदारकर्मापि पुत्रः पितरि जीवति कुमार इति व्यपदिश्यते । गर्भयतीति गर्भ: । गुरुर्खाणो गर्यो यस्य धनुपः । लोकांश्च स्वप्रभावाद्विजि- तान् । तस्य परशुरामस्य । अलावीत् छिन्नवान् । लुनातेर्लुङि सिचि वृद्धौ रूपम् । समुच्छिद्यन्तामस्य लोका इति अमोघमस्त्रं मुक्तवानित्यर्थः । ततःप्रभृति तस्य सर्वं तेजोऽपहृतम् ॥ ८१ - जिते नृपडरौ, सुमनीभवन्ति शब्दायमानान्य॑ - शनैरं - शङ्कम् ॥ वृद्धस्य राज्ञो ऽनुमते बलानि जगाहिरे ऽनेक मुखानि मार्गान् ॥ ५४ ॥ जित इत्यादि - जिते नृपारौ । परशुरामे बलाने सैन्यानि मार्गन् पथः । जगाहिरे अवष्टब्धवन्ति । वृद्धय राज्ञो दशरथस्यानुमते सति गच्छतेति । जामद- यसंरम्भादसुमनांसि सुमनांसि सन्ति सुमनीभवन्ति बलानि । '२१२१ । अरु- र्मन-१५॥४॥५१॥' इत्यादिना च्वावन्त्यस्य लोपे ' २११८ । अस्य च्वौ ।७।४।३२।' इतीत्वे रूपम् । शब्दायमानानि । अशनैः सुष्टु शब्दं कुर्वाणानि । एवं जित- स्तथा जितो नृपारिरिति । '२६७३ । शब्द-वैर - ।३।१।१७।' इत्यादिना क्यङ् । अशङ्क निर्भयं जगाहिरे इति क्रियाविशेषणम् । अनेकमुखानि पृथग्भूतानि पूर्व भयेन बहुलीभूतत्वादनीकानां बहुवचनमिति ॥ ८२ - अथ पुरु - जव योगान् नेदयद् दूर - संस्थ दवयदेति - रयेण प्राप्तमुर्वी - विभागम् ॥ क्लम-रहितम॑चेतन् नीरजीकारित-क्ष्मां, बलमु॑पहित-शोभां तूर्णर्मायादयोध्याम् ॥५५॥ ३ १ – प्रभूतं प्रचुर प्राज्यमंदभ्रं बहुलं बहु ॥ ११०९ । पुरुहूः पुरु भूयिष्ठं स्फारं भूयश् च- भूरि च. ।' २ – 'ऽथ शीघ्रं त्वरितं लघु क्षिप्रम॑रं द्रुतम् ॥ ७३ । सत्वरं चरलं तूर्णम-विल ग्वितमांशु च. ॥" ३ –पद्येऽस्मिन्वृत्तं मालिनी । तलक्षणम्- वामभागीय षड्विंशतितमाङ्क- (२६) पद्य-टी कनान्तर्द्रष्टव्यम् । भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्ग, अथेत्यादि — अथेत्यानन्तर्ये । बलं दाशरथम् । तूर्ण शीघ्रम् । '३०६९४ रुप्यमत्वर - ।७।२।२८।' इत्यादिना पक्षे इडभावः । '२६५४/ ज्वर त्वर- ।६।४।२०।' इति वकारोपधयोरूड् । '३०१६ । र दाभ्याम्-१८।२॥४२ इति नत्वम् । अयोध्यामायात् आगतम् । आङ्पूर्वाद्याङि रूपम् । पुरुर्महान् वैगो जवः तेन योगात् । पूर्यते वर्धते इति पुरुः । 'कुर्भश्च' इत्यधिकृस 'पू मिदि-व्यवि -' इत्यादिना कुप्रत्ययः । दूरसंस्थं दूरे सन्तिष्ठत इति कः । उवीं- विभागम् । नेदयन् अन्तिकं कुर्वन् । अन्तिकशब्दात् समीपत्राचिन: तत्कशेतीति णिच् । इष्टवद्भावात् '२०१४ । अन्तिक बाढयोनंदसाधौ ।५।३।६३।' इति नेदादेशः पश्चालट् । शतरि शप् अयादेशः । प्राप्तं विषयीकृतं चोवि भागं भूविभागम् । अतिरयेण अतिवेगेन । दवयत् दूरीकुर्वत् पश्चाद्धा- गेन । दूरशब्दात् पूर्ववण्णिचि इष्टवद्भावे च ' २५१५ । स्थूल-दूर - १६॥४॥ १५६।' इत्यादिना यणादिपरलोपः पूर्वस्य च गुणः । पश्चात्तथा एव लडादयः । कुमरहितम् अपगतश्रमम् । अचेतत् कियहूरमागतोऽहमित्यबुध्यमानम् ३ '३९ । चिती " संज्ञाने ।" इत्येतस्य शतरि रूपम् । अनीरजा नीरजाः कारि- तेति '२१२१॥ अरुर्मन- १५॥४॥५१॥ इत्यादिना च्वावन्त्यलोपः । ८२३१८ । अस्य च्वौ ।७।४।३२' इतीत्वम् । नीरजीकारिता क्षमा भूमिर्यस्यामयोध्यायां ताम् । सिक्कसंमृष्टभूतलामित्यर्थः । उपहितशोभाम् छत्रध्वजपताकाभिरारोपि- तशोभाम् ॥ ४६ इति श्री जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयः परिच्छेदः ( वर्गः ) तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री सीता-परिणयो नाम द्वितीयः सर्गः पर्यवसितः । तृतीयः सर्गः ८३ - चधेन संख्ये पिशिताऽशनानां क्षत्रा॒ऽन्तकस्या॑ ऽभिभवेन चैव ॥ आढ्यंभविष्णुर् यशसा कुमारः प्रियंभविष्णुर् न स यस्य ना॑ऽऽसीत् ॥ १ ॥ वधेनेत्यादि — संख्ये संग्रामे पिशिताशनानां राक्षसानाम् । पिशितं मांसम् अशनं येषामिति । तेषां वधेन हननेन । '३२५३ । हनश्च वधः ।३।३।७६ ।' इति अप् प्रत्यये वधादेशः । कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी । क्षत्रान्तकस्य परशुरामस्य । अभिभवेन पराजयेन च ' ३२३२ । ऋोरप् ।३।३।५७ ।' चैवशब्दो निपातसमुदायः समुच्चये । तेन हेतुभूतेन । यशसा आढ्यंभविष्णुः । अनाढ्य आढ्यो भूतः । '२९७४ । कर्तरि भुवः । ३।२।७५७७ ॥ इति खिष्णुच् । २९४२ । अरुद्विषत् । ६. तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः३।६७ ।' इति मुम् । कुमारो यस्य स प्रियंभविष्णुः । यस्यापि प्राक् मियो न जातः पश्चादपि तथैव न प्रियो भूतः स नासीत् न बभूव । ८४ - ततः सुचेतीकृत पौर-भृत्यो 'राज्ये ऽभिषेक्ष्ये सु॒त॑मि॑त्य-नीचैः ॥ आघोषयन् भूमि-पतिः समस्तं भूयोऽपि लोकं सुमनीचकार ॥ २ ॥ ४७ तत इत्यादि — ततः प्रियंभविष्णुताया अनन्तरं भूमिपतिर्दशरथो लोकं सुमनीचकार । किमयं सम्यक् पालयिष्यति न चेति असुचेतसः पौरा भृत्याश्च जाता: ते सम्यक्पालनात् सुचेतसः कृता येन स सुचेतीकृतपौरभृत्यः । भूयोऽपि पुनरपि लोकं समस्तं सुमनीचकार । कथमित्याह – राज्ये राजकर्मणि पालनलक्षणे सुतं रामं अभिषेक्ष्ये तदभिषेकं करिष्यामीति । मिचेरुभयपदित्वा- त्तङ् । अनीचैर्महता ध्वनिना । आघोषयन् घोषणां कारयन् । सुचेती सुमनीश- दौ २१२१॥ अरुर्मन /५/४/५१।' इत्यादिना साधू ॥ । ८५ - आदिक्षादीप्त - कृशानु- कल्पं सिंहासनं तस्य स-पाद-पीठम् ॥ सन्तप्त - चामीकर - वल्गु-वज्रं विभाग - विन्यस्त - महार्घ रत्नम् ॥ ३ ॥ . आदिशदित्यादि — तस्य रामस्य सिंहासनमादिक्षत् आदिष्टवान् एवंविधं कारयेति । दिशेः स्वरितेतो लुङि '२३३६ शल इगुपधात्- ।३।१।४५।' इत्यादि- ना च्ले: क्सः । अकर्तृगामिक्रियाफलत्वात्तिप् । आदीप्तकृशानुकल्पं ज्वलिताग्नि- तुल्यम् । तस्य कारणमाह– सन्तप्तचामीकरवर्णानि उत्तप्तसुवर्णवर्णानि वज्राणि यस्मिन् । तथा विभागेषु विन्यस्तानि अतिमहार्वाणि रत्नानि पद्मरागादीनि यत्र । सपादपीठं सह पादपीटेन ॥ ८६ - प्रास्थापयत् पूग - कृतान् स्व-पोषं पुष्टान् प्रयत्नाद् दृढ - गात्र बन्धान् ॥ स - भर्म - कुम्भान् पुरुषान् समन्तात् पत्काषिणस् तीर्थ-जहा॒ऽर्थमा॑शु ॥ ४ ॥ प्रास्थेत्यादि – तीर्थजलार्थ पुरुषान् प्रयत्नात् आदरेण । समन्तात् सर्वासु दिक्षु । आशु शीघ्रं प्रास्थापयत् प्राहिणोत् । प्रपूर्वस्तिष्ठतिर्गमने वर्तते तस्य हेतुम-' ण्ण्यन्तस्य लङि रूपम् । पूगकृतान् अपूगाः पूगाः कृता इति । 'श्रेण्यादिषु च्व्यर्थ १ टीकनं ( टिप्पणं ) नोत्सहे कर्तु प्रवासे नायकस्य मे ॥ भट्टि - काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-स्पे तृतीयो वर्गः, वचनम्' इति समासः । सङ्गीकृतानित्यर्थः । स्वपोपंपुष्टान् । '३३६१। स्चे पुपः । ३।४।४० ।' इति णमुल । '७८३ । अमेवाव्ययेन ।२।२।२०॥ इति समासः । यथाविध्यनुप्रयोगश्च । दृढो गात्रवन्धो येषां तान् । संयतकायान् महाभागे- दहनक्षमत्वात् समकुम्भान् ससुवर्णकलशान् । पत्कापिणः । पादौ कपितुं हिंसितुं शीलं येषामिति । '२९८८ । सुष्यजाती । ३।३।७७ ।' इति णिनिः । ९९२। हिमाहितिषु च ।६।३।१४।' इति पढ़ादेशः । पढातीनित्यर्थः । अखिति 'कृवापाजि -' इत्यादिना उण् ॥ ४८ ८७ - उक्षान् प्रचक्रुर् नगरस्य मार्गान्, ध्वजान् बबन्धुर्, मुमुचुः ख धूपान्, दिशश्च॑ पुष्पैश्च॑करुर् विचित्रै- रेर्थेषु राज्ञा निपुणा नियुक्ताः ॥ ५ ॥ अक्षामित्यादि – ये निपुणा अर्येषु कार्येषु राज्ञा दशरथेन नियुक्ताः अधि कृतास्ते नगरस्य मार्गान् पथः । उक्षान् सेकवतः प्रचक्रुः । उक्षणमुक्षा । '३२८०१ गुरोश्च हलः ।३।३।१०३।' इत्यकारः । सा विद्यते येपामिति '१९३३ अर्शआ- दिभ्योऽच् ॥५॥१॥१२७ ।' । '२२३७७ । इजादेव गुरुमतः - ।३।१।३६।' इत्यादिना आम्प्रत्यये प्रचक्रुरित्यनुप्रयोगो न घटते । '२२३९ । कृञ्चानुप्रयुज्यते ॥ ३ ॥१०। इत्यनुशब्दस्य व्यवहित निवृत्त्यर्थत्वात् । ध्वजान् बबन्धुः उच्छ्रायितवन्तः । मुमु सुः खधूपान् आकाशे घटिकादिभिर्धूपान्मुमुचुः प्रमुक्तवन्तः । दिशश्च पुष्पैश्चक: छादितवन्तः । '१५०३ कॄ । विक्षेपे ।' इत्यस्य लिटि २३८३ । ऋच्छत्यृताम् ॥७॥ ४।११।' इति गुणः । विचित्रैः नानाप्रकारैः ॥ ८८ ~ मातामहा॒ऽऽवासमु॑पेयिवांसं मोहार्द - पृष्ट्वा भरतं तदानीम् ॥ तत् केकयी सोदुर्म शक्नुवाना ववार रामस्य वन प्रयाणम् ॥ ६ ॥ · मातेत्यादि – तत्पूर्वोक्तमभिषेकसंविधानं सोडुमशक्नुवाना असहमाना केक यी रामस्य वनप्रयाणं ववार प्रार्थितवती राज्ञ इत्यर्थात् । सहेः शक्नोतावुप- पदे ' ३१७७। शक-धृष - ।३।४।६५॥ इत्यादिना तुमुन् । तत्र नजा शक्त्यर्थस्य प्रतिषेधेऽपि न दोषः प्रतिषेधस्य बहिरङ्गस्वात् । शक्नोतेः परस्मैपदिश्वात् ज्ञानज् नास्ति । '३१०९। ताच्छील्यवयोवचन- ।३।२।१२९।' इत्यादिनां यानश् । स्वादित्वाच्छः । '२७१ । अचि श्रु धातु । ६।४।७७ इत्यादिना उवङ् । किं कृत्वेत्याह – इदानीं प्रार्थनाकाले देशान्तरावस्थितत्वात् किमेवं क्रियते न वेति न भरतं पृष्टवती । देशान्तरावस्थिति दर्शयवाह-मातामहावासमिति । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्ग:- मातुः पिता मातामहः । '१२४२ । पितृव्यमातुल-।४।२।३६।' इत्यादिना निपा- तनात् डामहच् । आवासः निलयम् । आवसत्यस्मिन्निति अधिकरणे घन् । उपेयिवांसम् । '३०९८ । उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च ।३।२।१०९॥ इत्यादिना निपातितः । मोहादज्ञानात् । दूतप्रेषणेनापृष्ट्वा । रामस्येति कर्तरि षष्ठी । वनाय प्रयाणं गमनमिति । चतुर्थीति योगविभागात् समासः । ८५८५१ गत्यर्थकर्मणि- ।२।३।१२।' इत्यादिना चतुर्थी । परत्वात्कृल्लक्षणया पध्या भवितव्यमिति चेत् न । पुनर्द्वितीयाग्रहणात्परामपि षष्ठीं बाधित्वा द्वितीयैव यथा स्यादिति । यद्येवं द्वितीयैव स्यात् न चतुर्थी । नैष दोपः । द्वितीयाग्रहणस्योपलक्षणार्थ- त्वात् । तथा च वृत्तावुभयमुक्तं-- ग्रामं गन्ता ग्रामाय गन्तेति ॥ ८९ - कर्णे- जपैराहित - राज्य- लोभा स्त्रैणेन नीता विकृतिं लघिम्ना ॥ राम- प्रवासे व्यमृशन् न दोषं जनाऽपवाद स- नरेन्द्र मृत्युम् ॥ ७ ॥ · कर्ण इत्यादि - कर्णे जपन्ति कर्णेजपा: सूचका: मन्थरादयः । '२९२७ । स्तम्ब - कर्णयोः - ।३।२।१३।' इत्यच् । '९७२ । तत्पुरुषे कृति बहुलम् ।६।३।१४॥ इति सप्तम्या अलुक् । तैराहितः आनायितो राज्यलोभो यस्याः सैवम् । स्त्रैणेन स्त्रिया अयम् । '१०७९॥ स्त्री-पुंसाभ्यां नञ् स्रजौ ।४।११८७।' इति नञ् । लघो- भवो लघिमा । '१७८४ । पृथ्वादि ।५।१।१२२।' इत्यादिना इमनिच् । टिलोपः । तेन विकृतिमन्यथात्वं नीता केकयी रामप्रवासे सति दोषं न व्यमृशत् नालो- चितवती । '१५१९॥ मृश आमर्शने ।' इति तौदादिकस्य लङि रूपम् । किंस्वरूपं दोषम् – जनापवादं लोकवैमुख्यम् । राज्या ज्येष्टः पुत्रोऽनया प्रव्राजित इति । नरेन्द्रस्य दशरथस्य मृत्युना सह वर्तमानम् ॥ ९० - वसूनि देशांश्च निवर्तयिष्यन् रामं नृपः संगिरमाण एव । तया ऽवजज्ञे, भरताऽभिषेको विषाद-शङ्कुश्च॑ म॒तौ निचख्ने. ॥ ८ ॥ वस्नीत्यादि — रामं निवर्तयिष्यन् रामं निवर्तयितुं वसूनि द्रव्याणि देशांश्च सङ्गिरमाण एवं प्रतिजानान एव दास्यामीति नृपो राजा कैकेय्या तदनङ्गीकरणादवजज्ञे अवज्ञातः । ज्ञा इत्ययं धातुरवपूर्वोऽवज्ञाने वर्तते । तस्मात्कर्माणि लिट् । '२३६३। गम-हन - । ६।४।१८।' इत्युपधालोपः । तत्र वृतेर्हेतु मण्ण्यन्तात् क्रियार्थोपपदे लट् । सङ्गिरणं च क्रिया । गिरेस्तौदादिकात् '२७२४ । अवाइः ॥१॥ ।३।५१॥' इति अधिकृत्य २७२५५ । समः प्रतिज्ञाने ।१।३।५२।' इति तङ् । शानच् । '२३९० । ऋत उत् ।७।१।१००।' । '३१०१ । आने मुक् ।७।२।८२॥ इदं चापरभ० का० ५ । भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूप तृताया वगः, मनुष्टितं तथा भरतो राज्येऽभिषिच्यतामिति भरताभिषेको मतौ मनसि निच- निखातः । कर्मणि लिट् । '२३६३ । गमहन । ६।४।१८।' इत्यादिना उपधा लोपः । तथा विपाड़ः शङ्कुरित्र शल्यमिव निचरने । ज्येष्टत्वात् नायं समभिपि- च्यत इति विपाः । संग्रामकिल परिश्रान्तमानतं दशरथं केकयी परिचचार । तेन परितुष्टेनोक्तं किं ते दास्यामीति । सा प्राह यदार्थयिष्यते तदा यूयं दास्यथेति । सा तदवसरं बुद्ध्वा वरद्वयं प्रार्थितवती । एको रामस्य वनगमनं द्वितीयो राज्ये भरतोऽभिषिच्यतामिति ॥ ९१ - ततः प्रवित्राजयिषुः कुमार- मददस्या॑ ऽभिगमं वनाय ॥ सौमित्रि - सीताऽनुचरस्य राजा सुमन्त्र - नेत्रेण रथेन शोचन् ॥ ९ ॥ तत इत्यादि – केकयी प्रार्थनानन्तरं राजा कुमारं रामं प्रविवाजयिषुः प्रव्रज- न्तमेनं प्रव्राजयितुमिच्छुः । जेर्हेनुमण्ण्यन्तात्सन् । अस्य कुमारस्य । रथेन वना- भिगममभिगमनम् । '३२३४ । ग्रह-वृ-ह-निश्चि-गमश्च ।३।३।५८ ।' इत्यप् । आदि- क्षत् आदिष्टवान् । अस्येति कर्तरि पष्टी । वनायेति । १५८५ गत्यर्थकर्मणि-।२।३ ।१२।' इति चतुर्थी । सौमित्रिसीतानुचरस्य लक्ष्मणसीतासहायस्य । सुमित्राया अपत्यम् । बाह्लादित्वादिञ् । सहचरत्वेनाभ्यर्हितत्वात् पूर्वनिपातः । अनु पश्चाच्च- रतीति अनुचरः । '२९३१ । भिक्षा-सेनादायेषु च । ३।२।१७।' इति चकारस्थानु- तसमुच्चयार्थत्वात् टः । अनुचरश्चानुचरी च । '९३३ । पुमान् स्त्रिया ।१।२।६७ । •तावनुचरौ सौमित्रिसीते अनुचरौ सहायौ यस्य । कालापिकास्ततोऽन्यत्रापि पठन्ति अनधिकरणोपपदे चरेष्ट इत्यर्थः । नीयतेऽनेनेति नेत्रं लोचनम् । '३१ ६२ । दानी ।३।२।१८२।' इत्यादिना हुन् । सुमन्त्रनामा रथवाहको नेत्रमिव यस्य रथस्य तद्वशात्तस्य प्रवृत्तेः । शोचन् परिदेवयमानो राजा ॥ ९२ - केचिन् निनिन्दुर् नृपर्म-प्रशान्तं, विचुक्रुशुः केचन सा॒ऽस्रमु॑च्चैः ॥ ऊचुस् तथा ऽन्ये भरतस्य मायां, धिक् केकीमत्यपरो जगाद ॥ १० ॥ केचिदित्यादि — राज्ञा वनगमने समादिष्टे सति केचिजना नृपं निनिन्दुः कुत्सितवन्तः। '६८। णिदिं कुत्सायाम् ।' अप्रशान्तं वृद्धभावेऽपि स्त्रीवशम् । केचन केचित्सास्रं सबाप्पमुच्चैः सुष्टु विचुक्रुशुः सुतरामाक्रन्दितवन्तः । तथान्ये भरतस्य मायां शाठ्यमूचुः उक्तवन्तः । तत्कृतोऽयं प्रयोगो येनात्मरक्षणार्थ मातामहनिवासे स्थित इति । अपरो धिक्केकयीं ययैवमनुष्ठितमिति जगाद गदितवान् । 'धिगुपर्यादिषु त्रिषु' इति धिग्योगे द्वितीया ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः ९३ - 'गतो वनं वो भवितेति रामः, ' शोकेन देहे जनता ऽतिमात्रम् ॥ धीरास् तु तत्र च्युत-मन्यवो ऽन्ये दधुः कुमाराऽनुगमे मनांसि ॥ ११ ॥ गत इत्यादि – श्व आगामिनि दिवसे वनं गतो रामो भवितेति तास् । जनता जनसमूहः । '१२५११ ग्राम-जन-बन्धु । ४।२।१३।' इत्यादिना तळ । देहे दग्धा । कर्मणि लिट् । '२२६० । अत एकहल । ६।४।१२०।' इत्येत्वाभ्यासलोपौ । गत इति भूतकालः श्वो भवितेति भविष्यत्कालेन संबध्यमानः साधुः । '२८२४ । धातु-संबन्धे प्रत्ययाः ।३।४ । १ । इति । ये तु तन्त्र वीराः ते च्युतमन्यवो विगत- शोकाः सन्तः कुमारानुगमे कुमारस्य पश्चागमननिमित्तं मनांसि दधुः कृतवन्तः । राममनुब्रजाम इति । निमित्तात्कर्मसंयोगे सप्तमीति । मनांसीति कर्मणा योगात् ॥ .3 ९४–प्रस्थास्यमानायु॑पसेदुषस् तौ शोशु॒च्यमानानंदमू॑च॒तुस् तान् ॥ 'किं शोचतेहा॑ ऽभ्युदये वता॑ ऽस्मान् नियोग-लाभेन पितुः कृतता॒ऽर्थान् ॥ १२ ॥ 3 प्रस्थेत्यादि – तौ रामलक्ष्मणौ प्रस्थास्यमानौ गमिष्यन्तौ । १२६८९ । सम- व-प्र-वि-भ्यः स्थः ।१।३।२२।' इति तङ् । जनान् इदं वक्ष्यमाणमूचतुः उक्तवन्तौ . ब्रुवीत्यर्थग्रहणात् बचेर्द्विकर्मकता । उपसेदुषस्तौ ढौकितवतः जनान् । '३०९७ भाषायां वद-वस ——।३।२।१८० ।' इत्यादिना वसुः । शोशुच्यमानानू अत्यर्थं शोकं कुर्वतः । भृशार्थे यङ् । किमूचतुरित्याह– किं शोचतेति । हे जनाः ! कस्मादस्मान् शोचत परिदेवयध्वम् । विधावपूर्वार्थप्रकाशने लोट् । इहाभ्युदये बतशब्दो विस्मये । तस्मिन् आश्चर्यभूते अभ्युदये वृद्धौ सत्याम् । कुत इत्याह - पितुर्नि योगलाभेन वनगमनाज्ञालाभेन कृतार्थान् लब्धप्रयोजनान् । कृतार्थत्वादशोच्या वयमित्यर्थः ॥ 3 ९५ - असृष्ट यो, यश्च॑ भयेष्वरक्षीद्, यः सर्वदा ऽस्मानपुषत् स्व-पोषम्, महोपकारस्य किम॑स्ति तस्य तुच्छेन यानेन वनस्य मोक्षः, ॥ १३ ॥ असृष्टेत्यादि — असृष्ट जनितवान् । सृजेंदँवादिकस्यात्मनेपदित्वात् लुङि रूपम् । न तौदादिकस्य परस्मैपदत्वात् '२४०५। सृजि-दृशोः- १६।१।५८ ।' इत्यम् । यश्च भयेषु सत्सु अरक्षीत् पालितवान् । '७०६। रक्ष पालने ।' इत्यस्य लुङि ५२ भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, रूपम् । यः सर्वदा सर्वकालम् । १९६४ । सर्वैकान्य ।५।३।१५।' इत्यादिना दाम- त्ययः । यश्चापुपत् पुष्टवान् । स्वपोषं धनेनास्मानपुपत् । पुषेर्लुङि रूपम् । '२३- ४३ । पुपादि-।३॥५५।' इत्यङ् । '३३३१ । स्वे पुषः ।३॥४।१०।' इति णमुल । '७८३ । अमैवाव्ययेन ।२।२।२०।' इति समासः । '२८२७ । यथाविध्यनुप्रयोगश्च ।३।४।१४॥' तस्य पितुः संबन्धिनो महोपकारस्य किमस्ति मोक्षः प्रत्युपकारो नैवेनि भावः । केनेत्याह—तुच्छेन असारेण वनस्य यातेन । यातेभावे ल्युट् । वनस्येति शेषसामान्ये षष्टी । कुलक्षणायास्तु षष्ठ्या गत्यर्थकर्मणि चतुर्थ्या बाध्यमानत्वात् ॥ ०६ - विद्युत् प्रणाशं स वरं प्रनष्टो, यद्वौर्ध्व-शोषं तृण-वद् विशुष्कः ॥ अर्थे दुरापे किमुत प्रवासे न शासने sवास्थित यो गुरूणाम् ॥ १४ ॥ विद्युदित्यादि — अर्थे कार्य विशेषे दुरापेऽपि कृच्छ्रप्राप्येऽपि । '३३०५ । ईप- हुः सुषु ।३।३॥२६।' इत्यादिना खल । गुरूणां यच्छासनमादेशः तस्मिन् यो नावा- स्थित नावस्थितवान् । अवपूर्वात्तिष्ठतेर्लुङ् । '२६८९। समव–११।३।२२।' इत्यादिना तङ् । '२३८९। स्था-व्वोरिच्च ।१।२।१७।' इति कित्वमित्वं च । '२३६९ । ह्रस्वा- दङ्गात् ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः । स वरं विद्युत्प्रणाशं प्रनष्टः । विद्युदिवो- स्पयनन्तरमेव विनाशं गतः । ३३६६ उपमाने कर्मणि च ।३।४।४५।' इति चकारात् । '३३६४ । कर्त्रार्जीव-पुरुषयोः ।३।४।४३।' इत्यतः कर्तृग्रहणानुवृत्तौ कर्तृ- वाचिनि विधुच्छन्द उपपदे णमुल । '२२८७ । उपसर्गादसमासे - ।८।४।१४। इत्यादिना णत्वम् । यद्वेत्यथवा । स ऊर्ध्वशोपं तृणवद्विशुष्कः । '३३६५। ऊर्ध्वे झुषि-1३।४।४४।' इत्यादिना णमुल । उभयत्रामैवेत्यादिना समासः । '२८२७॥ यथाविध्यनुप्रयोगश्च ।३।४।१४॥ किमु प्रवासे किम्पुनः प्रवासविषये यच्छासनं तत्र तावदनवस्थितस्य सुतरामेव पूर्वोक्तं प्रयुज्यते ॥ ९७ - पौरा ! निवर्तध्वमिति न्यगादीत्, 'तातस्य शोकाऽपनुदा भवेत, ॥ मा दर्शताऽन्यं भरतं च मत्तो, ' निवर्तये॑त्या॑ह॒ रथं स्म सूतम् ॥ १५ ॥ पौरा इत्यादि – हे पौरा: ! यथागतं निवर्तध्वम् । विधौ लोद । इति तान् न्यगादीत् उक्तवान् । रामः । गदेः '२२८४ । अतो हलादेः ।७।२।७।' इति वृद्धिः । '२२६६ । इट इंटि ।८।२।२८।' इति सिचो लोपः । तातस्य पितुः । शोकापनुदाः शोकस्यापहर्तारो भवेत । तुन्दशोकयोरित्यादिना कः । भवतेर्विधौ प्रार्थनायां वा लिङ् । मध्यमपुरुषबहुवचनम् । भरतं च मत्तो मत्तः सकाशात् । अस्मदः १९- ५३॥ पञ्चम्यास्तसिल ।५।३।७।' । '१३३७ । प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।७।२।९८ ' इति तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- मढ़ादेशः । अन्यं भरतं मा दर्शत मा द्रष्टारः स्थ । अपि तु योऽहं स एव भरतः स च प्रतिष्ठितः राज्यं पालयिष्यतीत्येव न्यगादीत् । दृशेर्माङि लुङ् । '२२६९॥ इरितो वा ।३।१।५७ ।' इत्यङ् । '२४०६। ऋ-दृशोऽङि गुणः ।७।४।१६।' निवर्तय रथमिति सूतं च सुमन्त्रमाह स्म । '२७७८ । लट् स्मे ।३।२।११८।' इति लट् । '२४५० । बुवः पञ्चानाम् ।३।४।८४।' इत्याहादेशः । तिपो गलू ॥ ९८ - ज्ञात्वैङ्गितैर् गत्वरतां जनाना- मैकां शयित्वा रजनीं स-पौरः ॥ रक्षन् वने-वास - कृताद् भयात् तान् प्रातश छलेना॑ ऽपजगाम रामः ॥ १६ ॥ ज्ञात्वेत्यादि – निवर्तध्वमित्युक्ते ये तत्रानिवृत्ताः तेषां जनानां रामो गत्व- रतां गमनशीलतां ज्ञात्वा । '३१४४ । गत्वरश्च ।३।२।१६४।' इति निपातितः । तैरिङ्गितैरभिप्रायसूचकैश्चेष्टितैः । इङ्गर्भावे निष्टा । वनेवास इति सप्तमीति योगविभागात् समासः । '९७६ । शय-वास- वासिषु ।६॥३।१८॥ इति विभाषा- सप्तम्या अलुक् । तेन कृतात्सिंहादिभयात् रक्षन् पालयन् तान् पौरान् सपौरः पौरै: : सह एकां रजनीं शयित्वा । ८५५८। काला ध्वनोः- २।३।५।' इति द्वितीया । शयित्वेति '३३२२॥ न क्त्वा सेट् ।१।२।१८॥ इति । कित्त्वप्रतिषेधात् गुणो भवति । प्रातः प्रातःकाले । छलेन सन्ध्यावन्दनादिव्याजेन अपजगाम गतवान् ॥ ९९ - अस्राक्षुरस्रं करुणं रुवन्तो, मुहुर्मुहुर् न्यश्वसिषुः कवोष्णम् ॥ हा राम ! हा कष्टमिति ब्रुवन्तः पराङ्-मुखैस् ते न्यवृतन् मनोभिः ॥ १७ ॥ अस्त्राक्षुरित्यादि- ते पौरा राममपश्यन्तः । करुणं रुवन्तो विलपन्तः । ' ११०७। रु शब्दे ।' इत्यस्य शतरि रूपम् । अत्रम् अश्रु । अस्राक्षुः मुक्तवन्तः । सृजेस्तौदादिकस्य परस्मैपदिन: सिचि '२४०५। सृजि शोः- १६॥१॥५८ ।' इत्यम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ३२८ । चोः कुः । ८।२।३०।' । '१३१ । खरि च ।८।४।१५। इति चर्खम् । मुहुर्मुहुः भूयोभूयः कवोष्णमीषदुष्णमन्तःसन्तापात् ।१०३३॥ कवं चोणे । ६॥ ३ । १०७ ।' इति कोः कवादेशः । न्यश्वसिपुः । श्वसेर्लुङ् । '२२९९। इयन्त ।७।२।५।' इत्यादिना श्वसेर्वृद्धिप्रतिषेधः । '२२८४ । अतो हलादेघोः ।७।२।७।' इति विकल्पस्य प्राप्तत्वात् । हा राम हा कष्टं कृच्छमिति ब्रुवन्तः । परामुखै: येन गतो `रामस्तेन गतैर्मनोभिरित्थंभूतैः । न्यवृतन् निवृत्तवन्तः । —२३४५॥ लुङ ।१।३।९॥ इति परस्मैपदविकल्पात् । चुताढिव्वादङ् ॥ ५४ भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, १०० - सूतो ऽपि गङ्गा-सलिलैः पवित्वा सहा॒ऽऽश्वमा॑त्मानम॑नल्प-मन्युः स-सीतयो राघवयोरधीयन् ॥ श्वसन् कदुष्णं पुरमा॑विवेश ॥ १८ ॥ सूत इत्यादि — सूतोऽपि सुमन्त्रः सहाश्वमश्वैः सह । अनल्पमन्युः प्रवृद्धशोकः । राघवयोः रामलक्ष्मणयोः । '१८८। रूपाणां ॥२।६॥ इत्येकशेषः । समीतयोः सीतासहितयोः । अधीयन् स्मरन् । '११२० । इक् स्मरणे ।' इत्यस्य शतरि रूपम् । यणादेशः । ६१३ । अधीगर्थ । २ ।३।५२॥ इति कर्मणि पष्टी । श्वसन् । कटुष्णं ईषदुष्णम् । १०३३ । कवं चोणे । ६।३।१०७१' इति चकारात् कदादेशः । गङ्गातटाव्यतिनिवृत्य पुरमयोध्यामाजगाम आगतवान् । गङ्गासलिलैः आत्मानं बाह्यमाभ्यन्तरं च पवित्रीकृत्य । '३०५०। पूच ।७।२।५॥ इति विकल्पेनेट् । '२०५१। पू: क्त्वा च ॥।२।२२।' इति कित्त्वप्रतिषेधात् गुणः ॥ १०१ - प्रतीय सा पूर् दहशे जनेन द्यौर् भानु - शीतांशु - विनाकृतैव ॥ राजन्य नक्षत्र समन्विता ऽपि शोका॒ऽन्धकार-क्षत- सर्व चेष्टा ॥ १९ ॥ प्रतीयेत्यादि - जनेन रामानुयायिना प्रतीय प्रतिनिवृत्य । पूरयोध्या दहशे दृष्टा । कर्मणि लिट् । प्रतीय इति ईङ् गतावित्यस्य रूपं न पुनरिणः । तस्य हि तुकि प्रतीत्येति स्यात् । '३३३३ । षत्वतुकोरसिद्धः ।६॥।८६ ।' इत्येकादेशस्या- सिद्धत्वात् । प्रतियुषा सा दहशे इति पाठान्तरम् । प्रतिनिवृत्तेन मा पूर्ददृशे दृष्टेत्यर्थः । अस्मिन् पाठे तु '३०९८ । उपेयिवान् ।३।२।१०९।' इत्यादिना इण: कसौ रूपं दृष्टव्यमत्रोपसर्गस्यातन्त्रत्वात् । शोकोऽन्धकार इव शोकान्धकारः । तेन क्षता नीतानुष्ठेयकर्मणि चेष्टा परिस्पन्दो यस्यां पुरि सा तथोक्ता । राज्ञो- उपत्यानि । '११५३। राज-श्वशुराद्यत् ।४।१।१३७ ।' राजन्याः क्षत्रियाः । ११५४॥ ये चाभावकर्मणोः।६।४।१६८।' इति प्रकृतिभावः । राजन्याः नक्षत्राणीव तैः समन्वितापि द्यौः भानुशीतांशुविनाकृतेव धौराकाशः यथा नक्षत्रसमन्वितापि रात्रौ भानुचन्द्राभ्यां विनाकृता रहिता अन्धकारच्युतसर्वचेष्टा तद्वत्यापि भानु- चन्द्रस्थानीययोः राघवयोर्विरहात् ॥ १०२ - विलोक्य रामेण विना सुमन्त्र- म॑च्योष्ट सत्वान् नृ-पतिश् च्युताऽऽशः ॥ मधूनि नैषीद् व्यलिपन् न गन्धैर्, मनो-रमे न व्यवसिष्ट वस्त्रे ॥ २० ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः____ विलोक्येत्यादि — रामेण विना सुमनं विलोक्य दृष्ट्वा नृपतिर्दशरथः सत्वात् स्वभावादच्योष्ट च्युतः । च्यवतेरकर्मकालुङ् । गतोऽपि मचनमतिक्रम्य आगच्छेद्राम इति अस्य या आशा सा च्युता यस्य स च्युताशः । सत्वात् च्युतश्च मधूनि पातुं नैषीत् नेष्टवान् । '२२६८। नेटि ।७।२।४॥ इति सिचि वृद्धि - प्रतिषेधः । गन्धैश्चन्दनादिभिर्नालिपत् । लिपेः '२४१८ । लिपि-सिचिह्नश्च ।३॥१॥ ५३ ।' इत्यङ् । मनोरमे चेतोहारिणी वस्त्रे न व्यवसिष्ट न परिहितवान् । '१०९२ । यसँ आच्छादने ।' इत्यस्मात् लुङ् । अनुदात्तत्त्वात्तङ् ॥ १०३ - आसिष्ट नैकत्र शुचा, व्यरंसीत् कृताऽकृतेभ्यः क्षिति-पाल-भाग्- भ्यः ॥ स चन्दनोशीर - मृणाल-दिग्धः शोकाऽग्निना Sगाद् - निवास-भूयम् ॥२१॥ 8 आसिऐत्यादि — एकत्र स्थाने शुचा शोकेन नासिष्ट नोपविष्टः । आसेरात्म- लुङ् । कृतानि चाकृतानि चेति । १७३९॥ तेन नविशिष्टेनानज् ।२।१।६०।' इति समासः । असमापितेभ्य इत्यर्थः । क्षितिपालं भजन्ते यानि दूतप्रेषणादीनि तेभ्यः क्षितिपालभाग्भ्यः । व्यरंसीत् विरतः । विमुखोऽभूदि- त्यर्थः । जुगुप्साविरामप्रमाढार्थानामुपसंख्यान मिति अपादानसंज्ञा । रमेर्लुङ् । '२७४९॥ व्याङ्- परिभ्यो रमः ॥।३।८३।' इति तिप् । '२३७७॥ यम-रम- । ७॥२॥ ७३।' इत्यादिना सगिटौ । स एवम्भूतो राजा चन्दनोशीरमृणालैः शोकाग्निप्रती- कारभूतैर्दिग्ध उपलिप्तोऽपि उद्वेगाग्निनैव युनिवासभूयं देवत्वमगात् गतवान् । दिहेर्निष्ठायां '३२५ । दार्धातोः ॥२।३२।' इति घः । '२२८० । झपस्तथो- धः ।८।२॥४० ।' । '५२ । झलां जश झशि ।८।४।१५३।' इति जश्त्वम् । दिवि निवासो येषां ते युनिवासा देवाः तेषां भाव इति । '२८५५) भुवो भावे ।३।१।१०७।' इति क्यप् ॥ 3 १०४ - विचुक्रुशुर् भूमि-पतेर् महिष्यः, केशॉल् लुलुबु:, स्व- वपूंषि जनुः ॥ विभूषणान्यु॑न्मुमुचुः, क्षमायां पेतुर, बभञ्जुर् वलयानि चैव ॥ २२ ॥ विचुक्रुशुरित्यादि – भूमिपते राज्ञो महिष्यः पतयः । 'अविमह्योष्टिषच्' इत्यौणादिकष्टिषच् । विचुक्रुशुः रुढ़ितवत्य इत्यर्थः । हा स्वामिन्निति । तथा केशान् लुलुचुः उत्पाटितवत्यः । स्ववपूंषि स्वशरीराणि जघ्नुस्ताडितवत्यः । विभूषणानि हारादीनि उन्मुमुचुर्मुक्तवत्यः । क्षमायां भुवि पेतुः । वलयानि अवैध व्यचिह्नानि बभञ्जुः चूर्णितवत्यः । एते लिडन्ताः । पतेरेत्वाभ्यासलोपौ ॥ भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, १०५ - ताः सान्त्वयन्ती भरत- प्रतीक्षा तं वन्धु ता न्यक्षिपदा॑शु तैले, ॥ दूतांश्च॑ राजा॒ऽऽत्मजमा॑निनीषून् प्रास्थापयन् मन्त्रि मतेन यूनः ॥ २३ ॥ " ता इत्यादि - बन्धुता बन्धुसमूहः । १२५१ । ग्राम-जन-बन्धुभ्यम्तल ।४।२।४३।' ता महिपी: सान्त्वयन्ती संस्थापयन्ती । सान्त्वं करोतीति णिच् । तं दशरथं मृतं तैले न्यक्षिपत् निक्षिप्तवती । आशु शीघ्रं । मा भूत्यूनिरिति । क्षिपेर्लुङ् । '२३४३ । पुपादि-।३।१॥५५॥ इत्यङ् । कस्मात्तमक्षिपदित्याह - भर- तप्रतीक्षा तेन संस्कारः कर्तव्य इति सा भरतं प्रतीक्षते । 'ईक्षि-क्षमिभ्यां च ।' इत्युपसंख्यानाण्णः । दूतान् प्रास्थापयत् प्रहितवती । राजात्मजं भरतमानिनी- षून् आनेतुमिच्छून् । अन्यया केकयी वैमुख्याद्भरतेऽपि वैमुख्याता अपनाने- तुमिच्छन्ति । तत्रापि मन्त्रिमतेन न स्वमतेन । यूनः तेषां गन्तुं समर्थत्वात् ॥ १०६ - 'सुप्तो नभस्तः पतितं निरीक्षां- चक्रे विवस्वन्तम॑धः स्फुरन्तम् ॥ आख्यद् वसन् मातृ-कुले सखिभ्यः पश्यन् प्रमादं भरतो ऽपि राज्ञः ॥ २४ ॥ सुप्त इत्यादि - भरतोऽपि मातृकुले वसन् सखिभ्यो मित्रेभ्यः आख्यत् कथि- तवान् । ख्यातेर्लुङ् । '२४३८ । अस्यति वक्ति ।३।१।५२।' इत्यादिना अङ्ग । क्रियाग्रहणं कर्तव्यमिति संप्रदानसंज्ञायां चतुर्थी । किमाख्यदित्याह- अहं सुप्तः सन् नभस्तो नभस्तलात् आकाशात्पतितं विवस्वन्तमादित्यं स्फुरन्तं चलन्तं निरीक्षांचत्रे निरीक्षितवान् । ईक्षे: '२२३७ । इजादेः-।३।१।३६।' इत्याम् । उत्तमविषये सुप्त- प्रमत्तावस्थायां चित्तव्याक्षेपात् परोक्षे लिट् । पश्यन् विलोकयन् । राज्ञो दशर- अस्य । प्रमादमनिष्टम् ॥ १०७ - अशिश्रवन्नत्ययिकं तमे॑त्य दूता यदा ऽथं प्रयियासयन्तः ॥ आंहिष्ट जाताऽञ्जिहिषस् तदा ऽसा - यु॑त्कण्ठमानो भरतो गुरूणाम् ॥ २५ ॥ अशीत्यादि – दूता एत्य आगत्य भरतमातृकुलमित्यर्थः । आपूर्वादिणः क्त्वाप्रत्ययस्य ल्यपि तुकि च रूपम् । यदा तं भरतमर्थं वचनमशिश्रवन् श्रावि- तवन्तः । अर्थयतेऽनेनेति णिच् घञ्च । शृणोतेर्ण्यन्ताल्लुङ '२३१५॥ चङि ।६।१।११।' इति द्विर्वचनम् । '२५७८ । स्रवति-शृणोति - ।७।४।८१ । इत्यभ्यास- स्येत्वम् । आत्ययिकम् अत्ययो विनाशः स प्रयोजनमस्येति तदस्य प्रयोजनमिति तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- ठञ् । पिता ते म्लानस्त्वां द्रष्टुमिच्छतीति आत्ययिकं वचनम् । तमिति '५४०१ गति-बुद्धि-।१।४।५२।' इत्यादिना कर्मसंज्ञा । शृणोतेः शब्दकर्मध्वात् अर्थमिति । '५३५ । कर्तुरीप्सितत । १।४।४९। इत्यनेन । प्रयियासयन्तः प्रयातुमिच्छन्तं भरतं प्रयोजितवन्त: । सन्नन्तण्यन्तोऽयम् । तदा असौ भरतो जाताञ्जिहिषः । जाता अञ्जिहिषा गमनेच्छा यस्य सः । १९३३ । अहिं गतौ ।' '२२६२ । इदितो नुम्-।७।१।५८।' तस्मादंहितुमिच्छतीति सन् । इद । २१७६ । अजादेर्द्विती- यस्य । ६।१।२।' इति हिशब्दो द्विरुच्यते । नकारस्य २२४६ । नन्द्रा:- ६॥११३।' इति प्रतिषेधः । अभ्यासकार्यम् अनुस्वारपरसवणौं । ' ३२७९ । अः प्रत्ययात ।३।३।१०२।' इत्यकारप्रत्ययः । टाप् ! आंहिष्ट गतवान् । तस्मादेवात्मनेपदिनो लुङ् । उत्कण्ठमानः स्मरन् । '२७२ । माठ्' २७३ । अठं शोके ।' इत्यस्मादात्म- नेपदिनो रूपम् । अनेकार्थत्वाद्धातूनाम् । गुरूणां पितामहादीनाम् । '६१३॥ अधीगर्थ-।२।३।५३।' इति कर्मणि षष्ठी ॥ १०८ – वन्धून॑शङ्कष्ट समाकुलत्वाददा॑से॒दुषः स्नेह-वशाद॑पायम् ॥ गोमायुसारङ्ग-गणाश् च सम्य " वन्धूनित्यादि – दुःस्वप्नदर्शनेन ना॑ ऽयासिषुर्, भीमम॑रासिषुश्च॑ ॥ २६ ॥ अकस्माच पितृदूतागमनेन स्नेहवशाद चेतसि समाकुलत्वाद्भरतो बन्धूनशकिष्ट शक्तिवान् । उत्प्रेक्षितवानित्यर्थः । शङ्क- तेरात्मनेपदनो लुङि रूपम् । कीदृशान् - आसेदुष: अपायं विनाशं गतवतः । '३०९७ । भाषायां सद-वस - ।३।२।१०८।' इत्यादिना वसुः । '२२६० । अत एक-हल्र-।६।४।१२०।' इत्येत्वाभ्यासलोपौ । अस्मद्वन्धुः कश्चित् व्यसनमापन्नो- ऽभूदिति । गच्छतस्तस्य गोमायुसारङ्गगणाः शृगालमृगगणाश्च सम्यगनुकूलं नायासिपुः नागताः । यातेर्लुङि '२३७७ । यम-रम- ।७।२।७३ ।' इति सगिटैौ । शृगाला: प्रदक्षिणं गताः मृगाश्च सव्यमित्यर्थः । भीममुद्वेगकरमरासिषुः रसिताः । रसेः परस्मैपदिनो लुङ् । '२२८४ । अतो हलादेः ।७।२।७।' इति वृद्धौ रूपम् । न रासे: तस्यात्मनेपदित्वात् ॥ १०९ - स प्रोषिवानैत्य पुरं प्रवेक्ष्यन् शुश्राव घोषं न जनौघ-जन्यम् ॥ आकर्णयामास न वेद-नादान्, न चौपलेभे वणिजां पणाऽयान् ॥ २७ ॥ स इत्यादि –स भरतः प्रोषिवान् मातामहकुलात् प्रोषितः सन् । '३०९७१ भाषायां - ।३।२।१०८ ।' इत्यादिना वसुः । यजादित्वात् सम्प्रसारणं द्विवचनम् । '३०९६ । वस्त्रेकाजासां ।७।२।७।' इति इद । पुरमयोध्यामेत्य आगत्य प्रवेभट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, + क्ष्यन् गृहमित्यर्थात् पुरं प्रविष्टः । घोषं शब्दं न शुश्राव न श्रुतवान् । जनौव- जन्यं जनसमूहेन जन्यमुत्पाद्यम् । 'शकि-शसि चति यति । ' इति जनेर्यत् तथा वेदध्वनीन्नाकर्णयामास न श्रुतवान् । प्रातिपदिकाद्धात्वर्थ इति णिच् । तदन्तात् लियामि । '२।३।१ अयामन्त - १६॥४॥५५॥ इत्ययादेशः । न चोपलेभे नोपलब्धवान् । वणिजां पण्यजीविनाम् । पणायान् पणलाभान् । क्रयविक्रयरूप व्यवहारस्योच्छिन्नत्वात् । पणन्ते इति वणिजः पणेरिजादेश्च व इत्यौणादिकः । पण्यन्त इति पणाः । ३२४३ । नित्यं पणः परिमाणे ।३।३।६६।' इत्यप् । व्यव- हर्तव्याः ईयन्ते प्राप्यन्ते वणिग्भिरित्ययाः लाभाः । ३२३१॥ एरच् ।३।३।५६ । इति इणः कर्मणि अच् । पणानामयाः पणायाः तान् । पणायामिति पाठान्तरम् । वणिजां स्तुतिं संव्यवहारविषयां नोपलेभे । संव्यवहारकुशलाः साधव इति गुपादिपु स्तुत्यर्थपणिना साहचर्यात् पणेरपि तदर्थादेवायप्रत्ययः । '३२७९। अः प्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकार: । टापू । वणिजां प्रलापानिति तृतीयः पाठः । वणिक् प्रसारकलहानित्यर्थः ॥ ११० - चक्रन्दुरुच्चैर् नृ-पतिं समेत्य चऋन्दुरित्यादि तं मातरो ऽभ्यर्णमुपा॑गतता॒ऽस्राः ॥ पुरोहिताऽमात्य - मुखाश् च योधा विवृद्ध मन्यु - प्रतिपूर्ण-मन्याः ॥ २८ ॥ —तं भरतं गृहगतमभ्यर्ण समीपीभूतं समेत्य ढौकित्वा मातरः कौशल्याद्याः नृपतिमुच्चैरत्यर्थं चक्रन्दुः ऋन्दितवत्यः । हा स्वामिन् ! हा राजन् ! क्व गतोऽसीति । उपागतं प्राप्तमस्रमथुजलं यासां ताः एवंविधाः । युध्यन्त इति योधाः पचादित्वादच् । ते च तं समेत्य नृपतिं चक्रन्दुः । पुरो धी- यत इति पुरोहितः । '८९९। ष्ट । २।२।३६।' '३०७६ । दधातेर्हिः ।७।४।४२॥ अमाशब्दः सहार्थे । सह राज्ञा कार्येषु भवतीत्यमात्यः । 'अमेहक्वतसित्रेभ्यः' इति निपातात् पुरोहितामात्यौ मुखं प्रधानं येषां योधानां ते पुरोहितामात्यमुखाः । अमात्यस्याजाद्यदन्तत्वेऽपि पुरोहितस्याभ्यर्हितत्वात् पूर्वनिपातः । विवृद्धमन्युना शोकेन प्रतिपूर्ण मन्ये गलशिरे येषामिति ॥ १११ - दिहक्षमाणः परितः स-सीतं रामं यदा नैक्षत लक्ष्मणं च ॥ रोरुद्यमानः स तदाऽभ्यपृच्छद्, यथावदा॑ख्यन्न॑थ वृत्तम॑स्मै ॥ २९ ॥ दिदृक्षमाण इत्यादि- इस भरतो यदा ससीतं रामं लक्ष्मणं च परितः सर्वतो दिदृक्षमाणः द्रष्टुमिच्छन् । '२७३१॥ ज्ञा-श्रु-स्मृ-दृशां सनः ॥३।५७१' इति तङ् । '२६१३। हलन्ताञ्च ।१।२।१०।' इति सनः कित्त्वे '२४०५। सृजि-ह- तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- शोः—।६।१।५८।' इत्यम् न भवति । नैक्षत न दृष्टवान् । तदा रोरुद्यमाणः अत्यर्थं रुदन् । यङि रूपम् । अभ्यपृच्छत् पृष्टवान् । ऐक्षताभ्यपृच्छदिति भूतसामान्य- विवक्षया लङ् । अन्यथा कवेः परोक्षत्वात् लिट् स्यात् । अथैतस्मिन् प्रस्तावे यथावत् यादृशं वृत्तं भूतं तथावत् आख्यन् कथितवन्तः पुरोहितामात्यमुखा अस्मै भरताय । ख्याते: '२४३८ । अस्यति ।३।१।५२।' इत्यादिना चलेरङ् । आतो लोपः ॥ ११२ - आवद्ध - भीम - भ्रुकुटी विभङ्गः शेश्वीयमानाऽरुण - रौद्र-नेत्रः ॥ उच्चैरुपालब्ध स केकयीं च, शोके मुहुश् चविरतं यमीत् ॥ ३० ॥ आवद्धेत्यादि –स भरत उच्चैर्महता ध्वनिना केकय च मुहुर्मुहुर्भूयो भूय उपालब्ध उपालब्धवान् । उपाङ्पूर्वो लभिरुपालम्भे वर्तते । तस्मादात्मनेपढ़िनो ८२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६॥ इति सिजलोपे धत्वजश्त्वे रूपम् । शोके च मन्यौ अविरतमजस्रं न्यमात् निमझा । मस्जेर्लुङ (२५१७ । मस्जिनशोर्झलि १७।१।६० ।' इति नुम् । तत्रापि मस्जेरन्त्यादिनियमात् नुम् । संयोगादिलोपः । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । हलग्रहणं समुदायप्रतिपत्त्यर्थमित्युक्तम् । कीदृशः । आबद्ध- भीमभ्रुकुटीविभङ्गः । 'भ्रमेश्च डु.' इत्यौणादिको डुः । कुडे स्त्रीलिङ्गे भावे कृशा- दिभ्य इतीः । तदन्तात् कृदिकारादिति ङीप् । भ्रुवोः कुटी कौटिल्यं अकुटी । ९९९। इको हस्त्रोऽङयो गालवस्य । ६।३।६॥' इति ह्रस्वः । तस्या विभङ्गो विर- चनम् । आबद्धः कृतः प्रयत्नेनायासवृत्तेन भीमो भयानको भ्रुकुटीविभङ्गो येन यस्य वेति । शेश्वीयमाने अत्यर्थ शूयमाने अरुणे लोहिते रौद्रे भयानके नेत्रे यस्य सः । श्वयतेर्यङि '२४२० । विभाषा श्वेः । ६।१।३०।' इति वा सम्प्रसारणम् ॥ तमुपालम्भमाह- ११३ - नृपऽऽत्मजौ चिक्लिशतुः स-सीतौ, ममार राजा, वि-धवा भवत्यः, ॥ शोच्या वयं, भूरे-नृपा, लघुत्वं केकय्युपज्ञं बत वह्वनर्थम् ॥ ३१ ॥ नृपेत्यादि नृपात्मजौ रामलक्ष्मणौ ससीतौ सीतया सह चिक्किशतुः क्लिष्टौ । ममार मृतो राजा । '२५३८ । म्रियतेर्लुङ् - लिङो ।१।३।६१॥ इति नियमात्तङोऽभावः । विधवाः धवो भर्ता तेन विना भवत्यो जाताः । शोच्या: शोचनीया वयम् अयशोभाजनत्वात् । २८७२ । ऋ-हलोत् । ३।१।१२४।' शङ्क्या इति पाठान्तरम् । शङ्कनीया वयम् । एतत्कृतोऽयं प्रयोग इति । भूचानृपा न विद्यते नृपो यस्यामिति । 'नशोऽस्त्यर्थानाम् इति बहुव्रीहिः । लघुत्वं राज्यप्रार्थनालक्षणं भट्टि- काव्ये – प्रथमे-प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, केकय्युपज्ञम् । केकय्याः प्रथमतो ज्ञातं नान्यस्य कस्यचित्पूर्व ज्ञातम् । उपज्ञायत इत्युपज्ञम् । '२८९८ । आश्चोपसर्ग ।३।१।३३६।' इति स्त्रियाम । कुलक्षणा षष्ठी । केकय्या उपज्ञेति समासः । '८२४ । उपज्ञोपक्रम ।२।४।२१॥ इति नपुंसकता । बत कष्टम् । बह्वनथं बहुदोपम् । शमरणाद्यनिष्टानां सम्भवात् ॥ भरतकृत एवायं प्रयोग इत्येतत्परिहरन्नाह ११४ - नैतन् मतं मत्कमि॑िति ब्रुवाण सहस्र - शो ऽसौ शपथान॑शप्यत् ॥ उद्वाश्यमानः पितरं स रामं लुठ्यन् स-शोको भुवि रोरुदावान् ॥ ३२ ॥ नैतदित्यादि — यदेतत्केकय्यनुष्ठितं मतमभिप्रायः । न मत्कृतं तत् । नाह- मस्य ग्रामणीर्न प्रभुरिति । अस्मच्छब्दात् '१८७८॥ स एषां ग्रामणीः ।५।२।७८ । इति कन् । '१३७३ । प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।७।२।१८॥ इति मपर्यन्तस्य मादेशः । नास्मन्मताढनुष्ठितमनयेत्यर्थः । इत्येवं बुवाणः सहस्रशो बहुवारानसौ भरतः शपथान् सम्प्रत्ययकारणवचनानि अशष्यत् कृतवान् । अनेकार्थत्वाद्धातूनां शपे- र्देवादिकस्य उभयपदिनो लङि रूपम् । उद्वाश्यमानः आह्वयन् । '१२३८ वाट शब्दे ।' देवादिकः अनुदात्तेत् । पितरं सरामं हा तात ! हा रामेति । लुख्यन् भुवि लुठन् । '१३०१ । लुं विलोडने ।' देवादिकः परस्मैपदी । सशोक इनि शाठ्यपरिहारार्थम् । रोरुदावान् अत्यर्थं रोदनं कुर्वन् । यङन्तात् '३२७९। अप्र- त्ययः ।३।३।१०२।' इत्यकार: । '२३०८। अतो लोपः ।६।४।४८।' '१२६३३॥ यस्य हलः ।६॥४।४९।' स्त्रियामष्टाप् । सा विद्यते यस्येति मतुप् ॥ ११५ - तं सुस्थयन्तः सचिवा नरेन्द्र दि॒िधक्षयन्तः समुदूहुरा॑रात् ॥ अन्त्यऽऽहुतं हावयितुं स - विप्राश् चिचीषयन्तोऽध्वर- पात्र - जातम् ॥ ३३ ॥ तमित्यादि – सचिवा अमात्याः । कार्येषु सचन्ते समवयन्तीति सचेरिव चित्यौणादिक इवन् । तं भरतं सुस्थयन्तः सुस्थं कुर्वाणाः । तत्करोतीति णिच् । नरेन्द्रं दशरथं । समुदूहुः उद्वाहितवन्तः । शिबिकायामारोप्य । वहिरन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र द्रष्टव्यः । यजादिश्वात्सम्प्रसारणम् । आरात् नातिदूरे । दिधक्षयन्तः दुग्धुमिच्छन्तं भरतं प्रयोजितवन्तः । दहेः सनि '३२५ । दादेर्धातोर्घः ।८।२।३२॥ ' भष्भावचवें । प्रयोजकव्यापारे णिच् । अन्ते विनाशे भवा या आहुतिः । *१४२९। दिगादि-।४।३।५४ । इति यत् । तामन्त्याहुतिं हावयितुमभौ प्रक्षेप्रयितुं । सविप्राः ब्राह्मणैः सहिताः सचिवाश्चिचीषयन्तः चेतुं निधातुमिच्छन्तः प्रयोजितवन्तः । किं तत् । अध्वरपात्रजातं यज्ञोपयोगिपात्राणां खुवादीनां समूहम् ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः ." ११६ - उदक्षिपन् पट्ट-दुकूल-केतू- न॑वादयन् वेणु-मृदङ्ग - कांस्यम् ॥ कम्बूश च तारानंघमन् समन्तात्, तथाऽऽनयन् कुङ्कुम- चन्दनानि ॥ ३४ ॥ उदेत्यादि पदुकूलविरचितान् केतून् ध्वजानुदक्षिपन् उच्छ्रितवन्तः ये नियुक्ताः । क्षिपेस्तौदादिकस्य ग्रहणम् । वेणुमृदङ्गकांस्यं वंशमुरजकांस्यतालमवादयन् वादितवन्तः । वर्ण्यन्तस्यैव प्रयोगः । '९१० । जातिरप्राणिनाम् ॥२॥४॥६॥' इत्येकवद्भावः । न पुनस्र्याङ्गत्वात् । तत्र हि प्राणिनां तूर्याङ्गाणां द्वन्द्वैकवद्भावः । यथा मार्दङ्गिकपाणविकमिति । 'वृ-तृ-वदि-हनि - कामे-कषि-भ्यः सः ।' इत्यौणादिकः कंसशब्दः । तदर्थाय हितं कंसीयम् । त्रपुणा दृढद्रव्यम् । प्रकृतिविकारभावे छः । तस्य विकार इति । '१५४७॥ कंसीय परशव्ययोर्यजजौ लुक् च ४।३।१६८।' इति छस्य लुक् यञ् च प्रत्ययः । कम्वून् शङ्खान् । तारान् उच्चैस्वरध्वनीन् । अधमन् शब्दितवन्तः । '२३६० । पा घ्रा ।७।३।७८।' इत्यादिना i धमादेशः । तथा कुकुमचन्दनानि आनयन् आनीतवन्तः । सर्वत्र लङि रूपम् ॥ अन्त्येष्टिं दर्शयन्नाह - ११७ - श्रोत्राऽक्षि - नासा वदनं स-रुक्म कृत्वाऽजिने प्राक्-शिरसं निधाय । सञ्चित्य पात्राणि यथा-विधान६१ मृत्विग् जुहाव ज्वलितं चिताग्निम् ॥ ३५ ॥ श्रोत्रेत्यादि — अजिने कृष्णसारचर्मणि प्राकू पूर्व शिरो मूर्धा यस्येति तं प्राकूशिरसं शवं निधाय स्थापयित्वा पश्चात् श्रोनाक्षिनासावदनम् । प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः । वृत्तृवदीत्यादिसूत्रस्यानन्तरं 'नयतेरा चेति प्रकृतेराकारे नासेत्यौणादिकं रूपम् । सरुक्मं ससुवर्ण कृत्वा । सञ्चित्य विन्यस्य अङ्गप्रत्यङ्गेषु । पात्राणि स्रुगादीनि । यथाविधानं यादृशं विधानमुक्तं गृह्यशास्त्रे । ऋत्विग्याजकः । ऋतौ यजनीति '३७३ । ऋत्विग्-दष्टग्- ।३/२/५९।' इत्यादिना निपातितः । ज्वलितं चिताभिम् । ज्वलनं चितं तदर्थमनिं जुहाव जुहोति स्म ॥ ११८ - कृतेषु पिण्डोदक-सञ्चयेषु, हित्वाऽभिषेकं प्रकृतं प्रजाभिः ॥ प्रत्यानिनीपुर विनयेन रामं प्रायादरण्यं भरतः स पौरः ॥ ३६ ॥ कृतेष्वित्यादि — पिण्डोदकदानास्थि सञ्चयेष्वनुष्ठितेषु प्रजामिः प्रकृतं प्रस्तुतमभिषेकम् । आदिकर्मणि क्रः। हित्वा त्यक्त्वा । '३३३१॥ जहातेच क्त्वि । ७।४।४३ । ' भ० का०६ ६२ भट्टि - काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे तृतीयो वर्गः, इति हिरादेशः । रामं प्रत्यानिनीपुः प्रत्यानेतुमिच्छुः । विनयेन प्रसादुनया न भयादरण्यं वनं प्रायात् गतवान् । भरतः सह पौरैः । अयोध्यानवेर्जनैर्मयकेन प्रसाद्यमानः कदाचिन्नागमिष्यतीति ॥ ११९ - शीघ्रायमाणैः ककुभोऽश्नवानैर् जनैरं - पन्थानमुपेत्य सृतैः ॥ शोकाद॑- भूषैर॑पि भूश् चकासा। ञ्चकार नागेन्द्र स्थाऽश्व-मिश्रैः ॥ ३७ ॥ शीघेत्यादि-जनैर्हेतु भूतैर्भूश्वकासाञ्चकार शोभते स्म । कर्तुः क्रियाफल- योगेऽपि नात्मनेपदम् । आम्प्रत्ययवदित्यत्र पूर्वग्रहणानुवृत्तेः । चकासेश्च परस्मै- पदित्वादिति विधिनियमौ स्थितौ । शीघ्रायमाणैः अशीधैः शीधैर्भवद्भिर्झटिति गच्छद्भिरित्यर्थः । '२६६७। भृशादि ।३।१।१२॥ इति क्यङ् । ङित्त्वात्त ककुभोऽनुवानैः दिशो व्याप्नुवद्भिः । अश्नोतेः सौवादिकस्य आत्मनेपदिनो रूपम् । अपन्धानमुपेत्य सृप्तैः बहुत्वादमार्गमपि गत्वा गतैः । ९४० । ऋक्पूर्-१५।४।७४' इत्यादिना समासान्तः प्राप्तो '९५६ । नज स्तत्पुरुषात् ।५।४।७१॥ इति प्रतिषिद्धः सन् '९५७। पथो विभाषा ।५।४।७२ । इति विकल्पितः । शोकाद्धेतोरभूपैरन- लङ्कारैरपि चकासाञ्चकार । भूः भूमिः । भूपेति ' ३२८० । गुरोच हलः । ३।३। १०३।' इत्यकारप्रत्ययः । ११४८ । चकास दीप्तौ' इत्यस्मात् कास्यनेका ग्रहणं चुलुम्पाद्यर्थमित्याम् । नागेन्द्ररथाश्वमिति द्वन्द्वे एकवद्भावः । अल्पाचतरस्य न पूर्वनिपातः । 'बहुप्वनियमः ।' इति वचनात् । तेन सेनाङ्गत्वात् कृनैकवद्भावेन मिश्रैर्युक्तैः ।'६९३। पूर्व-सदृश - ।२।१।३१।' इत्यादिना तृतीयासमासः ॥ १२० - उच्चिक्यिरे पुष्प - फलं वनानि, सस्नुः, पितॄन् पिप्रियुरोपगासु ॥ आरेटुरि॑ित्वा पुलिनान्य॑शङ्कं, छायां समाश्रित्य विशश्रमुश्च॑ ॥ ३८ ॥ उच्चीत्यादि — ते जनाः गच्छन्तः पुष्पफलं पुष्पाणि फलानि चेति '९६० ॥ जातिरप्राणिनाम् । २।४।६।' इत्येकवद्भावः । उञ्चिक्यिरे उच्चितवन्तः । जिवात्तङ् कर्तुः क्रियाफल्योगात् । '२५२५ । विभाषा चेः ।७।३।५८।' इति धातोः कुत्वम् । —२७२ । एरनेकाचः – १६४८२ । इति यणादेशः । उच्चिच्चिर इति पाठान्तरं युक्तम् । वनानीति हेतुत्वेन '५३९१ । अकथितं ।१।४॥५१॥ कर्म । वनानि विधट्र्यन्तः फलानि जगृहुरित्यर्थः । ततः सस्नुः स्नातवन्तः । स्नातेर्लिटि '२२१४॥ उस्यपदान्तात् ।६।११९६ ।' इति पररूपम् । पितॄन् पिप्रियुः उदकाञ्जलिना तर्पितवन्तः । प्रीणातेर्लिटि इयङादेशः । आपगासु नदीपु । एतत् कृत्वा पुलिनानि सैकतानि इत्वा आरेटुः आरटिता: । आरेमुरिति पाठान्तरम् । शोकापनोदनार्थं तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः६३ कियन्तमपि कालमारमन्ति स्म । '२७७९। व्याङ्- परिभ्यो रमः । १।३।८३ ।' इति परस्मैपदम् । अशङ्कं विस्रब्धम् । छायां समाश्रित्य विशश्रमुः विश्रान्ताः ॥ १२१ - संप्राप्य तीरं तमसाऽऽपगाया गङ्गाऽम्बु- सम्पर्क - विशुद्धि-भाजः ॥ विगाहतुं यामुनम॑म्बु पुण्यं ययुर् निरुद्ध श्रमवृत्तयस् ते ॥ ३९ ॥ संप्राप्येत्यादि–तमसापगायाः तमसाख्यायाः आपगाया: नद्याः । 'अत्यवि- चमि- तमि-नमि-रभि-लभि-तपि-पति-जनि-पणि-गहि-भ्योऽसच्' । यस्याः स्मरणात्पापं ताम्यति सा तमसा । तरसा इति पाठान्तरम् । तत्र तरसा वेगेन आपगाया अर्थात्तमसाया नद्या गङ्गाम्बुसम्पर्कात् विशुद्धिं पवित्रतां भजते या तस्यास्तीरं कूलं सम्प्राप्य गत्वा ते जना निरुद्धश्रमवृत्तयः ययुः गताः । गङ्गेति गन् गम्यद्योरित्यौणादिको गन् । विगाहितुं विगाहिष्यामह इति कृत्वा । यामुनमम्बु यमुनाया इदं यमुनासम्वन्धि जलम् । पुण्यं पुण्यहेतुत्वात् पुण्ययुक्तत्वाद्वा ॥ १२२ - ईयुर् भरद्वाज-मुनेर् निकेतं, यस्मिन् विशश्राम समेत्य रामः । च्युताऽशनायः फलवद्-विभूत्या व्यस्यन्नु॑दन्यां शिशिरैः पयोभिः ॥ ४० ॥ ईयुरित्यादि — भरद्वाजमुनेर्निकेतं आश्रममीयुः गताः । '२४५५। इणो यण् ।६।४।८१॥ इति यत्वम् । अभ्यासस्य '२४५६ । दीर्घ इणः किति १७१४/६९ । इति दीर्घत्वम् । यस्मिन्निकेते रामो विशश्राम विश्रान्तः । समेत्य मिलित्वा । तमीयुर्जना इति योज्यम् । फलवद्विभूत्या फलवतां वृक्षाणां समृद्ध्या हेतुभूतया च्युताशनायोऽपगतबुभुक्षः । '२६६१ । अशनायो – ।७।४।३४।' इत्यादिना निपा- तितः । व्यस्यन् उदन्यां वारयन् । असेदेवादिकस्य रूपम् । उदन्यां पिपासां शिशिरैः शीतलैः पयोभिः ॥ १२३ - वाचं यमान् स्थण्डिल-शायिनश च यु॒यु॒क्षमाणा निशं मुमुक्षून् ॥ अध्यापयन्तं विनयात् प्रणेमुः पना भरद्वाज-मुनिं स-शिष्यम् ॥ ४१ ॥ वाचमित्यादि – ते भरद्वाजमुनिं सशिष्यं शिष्यैः सह वर्तमानं प्रणेमुः प्रण- मन्ति स्म । विनयात् विनयेन । अत एव पदाः पदातयः पादाभ्यां गच्छन्तीति । '३०११। अन्येष्वपि दृश्यते ।३।२।१०१॥ इति डः । '९९२ । हिमकाषिहतिषु च । ६।३।५४।' इति चकारस्य अनुक्तसमुच्चयार्थत्वात् गमोत्तरपदे पदादेशः । पदिति भट्टि काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे तृतीयो वर्गः, योगविभागाद्वा । कीदृशम् । अध्यापयन्तं पाठयन्तम् । कान् वाचंयमान् मौनत्र- तान् । '२९५६ वाचि यमो व्रते ।३।२।५०।' इति खच् । '२९५७ । वाचंयम पु- रंदरौ च ।६।३।६९ ।' इति निपातनात् पूर्वपदस्य अमन्तता । स्थण्डिलशायिनः भूशायिनः ।'१२१६। स्थण्डिलाच्छयितरि व्रते ।४।२।१५। इति णिनिः । युयुक्ष- माणान् योक्तुमिच्छतः । योगाभ्यासनिष्ठानित्यर्थः । अनिशमविच्छेदेन मुमुक्षुन् । मोक्षाभिलाषिण इत्यर्थः । अतएव योगाभ्यासमिच्छन् ॥ ६४ १२५ - आतिथ्यमे॑भ्यः परिनिर्विवप्सोः कल्प- द्रुमा योग-वलेन फेलुः ॥ धाम - प्रथिम्नो नदिमाऽन्वितानि वासांसि च द्राघिम-वन्त्युहुः ॥ ४२ ॥ आतिथ्यमित्यादि — अतिथ्यर्थमातिथ्यमन्नपानादि । '२०९४। अतिथेर्ग्यः ।५।४।२६॥ एभ्यो भरतादिजनेभ्यः इति संप्रदाने चतुर्थी । परिनिर्विवप्सो: निर्व- सुमिच्छोः । दातुमिच्छोरित्यर्थः । निर्पूर्वो वपिड़ोंने वर्तते । धामप्रथिनः । धाम्ना तेजसा प्रथिमा पृथुत्वं यस्य । तेजसो बहिर्निर्गतत्वात् शरीरस्य पृथुत्वं जायते । तस्य भरद्वाजमुनेर्यागवलेन समाधिबलेन । '१२५३ । युज समाधौ ।' इत्यस्य रूपम् । कल्पद्रुमाः फेलुः फलिताः । भक्ष्यान्नपानादिकमित्यर्थः । '२३०३ । तृ-फल-भज- त्रपश्च] । ६ । ४ । १२१' इत्येत्वमभ्यासलोपश्च । वासांसि च वस्त्राणि उद्द्दुः उद्बह- न्ति स्म । यजादित्वात् संप्रसारणम् । दिमान्वितानि मृदुत्वमुपगतानि । द्वाधि- मवन्ति दैर्घ्ययुक्तानि । पृथुमृदुदीर्घशब्देभ्यस्तस्य भाव इत्यर्थे '१७८४ । पृथ्वा- दिभ्य इमनिच्–।५।१॥२२।' । पृथुमृदुशब्दयोः (१७८५५ र ऋतो हलादेः । ६- ।४।१६१॥ इति रादेशः । दीर्घशब्दस्य '२०१६ । प्रिय स्थिर - १६६४।३५७ ।' इत्या- दिना द्वाघादेशः पश्चान्मतुप् ॥ १२५ - आज्ञां प्रतीपुर्, विनयादुपास्थुर् जगुः सरागं, ननृतुः स-हावम् ॥ स - विभ्रमं नेमुरुंदारर्मूचुस् , तिलोत्तमाऽऽद्या वनिताश्च॑ तस्मिन् ॥ ४३ ॥ आशामिति – तस्मिंस्तपोवने तिलोत्तमाद्या वनिता दिव्यस्त्रियः आगता आज्ञामादेशं मुनेः प्रतीपुः प्रतीष्टवत्यः । चेटीभवत्य इत्यर्थः । प्रतिपूर्व इषिग्रहणे वर्तते तस्य लिटि रूपम् । विनयादुपास्थुः उपस्थिताः । पादप्रक्षालनादिदानेन उपस्थानं कृतवत्यः । उपपूर्वात्तिष्ठतेर्लुङि सिच् । '२२२३ । गाति-स्था । २।४।७७१' इति सिचो लुक् । '२२२६ । सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च ।३।४।१०९।' इति शेर्जुस् । '२२१४ । उस्यपदान्तात् ।६।१।९६ ।' इति पररूपम् । जगुः सरागं सरकं गीत- तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्ग:- वत्यः । ननृतुः सहावं सशृङ्गारचेष्टं नर्तितवत्यः । सविभ्रमं नेमुः सविलासं प्रणताः । उदारमूचुः अग्राम्यमुक्तवत्यः ॥ १२६ – वस्त्राऽन्न पानं शयनं च नाना - कृत्वाऽवकाशे रुचि - संप्रकृतम् ॥ तान् प्रीति - मानह मुनिस् ततः स्म 'निवध्वमा॑ध्वं, पिवऽत्त शेध्वम् ॥ १४ ॥ वस्त्रेत्यादि — ततो वनितोपस्थानानन्तरमवकाशे प्रदेशे यथाभिमते वस्त्रान्नपानम् । सर्वो द्वन्द्वो विभापैकवद्भवतीत्येकवद्भावः । शयनमित्यधिकरणे ल्युट् । नाना कृत्वा पृथक् कृत्वा । रुचिसंप्रक्लृप्तम् । यस्य यावदभिरुचितं तत्तथैव संपादितम् । '२३५० । कृपो रो लः ।८।२।१८।' । प्रीतिमान्मुनिस्तान् भरतादीनाह स्म उक्तवान् । किमाह - निवध्वं परिधत्त वस्त्राणि । '१०९२ । वसँ आच्छादने ।' इत्यस्य विधौ लोट् । '५२ । झलां जश् झशि ।८।४।१३॥ इति सकारस्य दुकारः । आध्वं उपविशत । आसे: पूर्ववत् दादेशः । अत्त खादत अन्नादिकम् । '१०८० । अ भक्षणे ।' इत्यस्मात् लोट् । पानादिकं पिबत । पिबतेः '२३६०। पा-ध्रा१७१३।७८ ।' इति सूत्रेण पिबादेशः । शेध्वम् स्वपित शयने । सर्वत्र विधौ लोट् ॥ १२७ ते भुक्तवन्तः सु-सुखं वसित्या वासांस्यु॑षित्वा रजनीं प्रभाते ॥ द्रुतं समध्वा रथ-वाजि - नागैर् मन्दाकिनीं रम्य वनां समीयुः ॥ ४५ ॥ ते भुक्तेत्यादि — ते भरतादयः सुसुखमिति क्रियाविशेषणम् । भुक्तवन्तः सन्तो वासांसि । वसित्वा परिधाय । रजनीमुषित्वा रजनीं रात्रि । ३०४६। वसति-क्षुधोः-।७।२।५२।' इतीट् । '५५८। कालाऽध्वनोः । २।३।५।' इति द्वि- तीया । द्रुतं शीघ्रं प्रभाते मन्दाकिनीं नदीं समीयुः संभूय गताः । समध्वा अविच्छिन्नाध्वानः । सङ्गता अध्वन इति प्रादिसमासः । १९५३। उपसर्गादध्वनः ।५।४।८५।' इति समासान्तष्टच् । रथवाजीति द्वन्द्वैकवद्भावः । तेन सहिता नागा इति शाकपार्थिवादित्वात् समासः । अन्यथा सेनाङ्गत्वात् समुदायस्यैकव- द्भावः स्यात् । रम्यवनां रमणीयकाननां रमणीयजलां वा ॥ १२८ - वैखानसेभ्यः श्रुत-राम-वार्तास् ततो विशिञ्जान-पतत्रि-सङ्घम् ॥ अभ्भ्रं लिहाऽग्रं रवि-मार्ग-भङ्गम् आनंहिरे ऽद्रिं प्रति चित्रकूटम् ॥ ४६ ॥ वैखानसेत्यादि — ततो मन्दाकिनीगमनानन्तरं वैखानसेभ्यस्तृतीया श्रमिभट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे तृतीय वर्गः, म्यः । चित्रकूटे रामोऽस्तीति श्रुतरामवार्ताः । चित्रकूटनामानमा पर्वतं प्रति । '५५२॥ लक्षणेत्थम्भूनाख्यान-११।४।१०।' इत्यादिना कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । '५४८ । कर्मप्रवचनीययुक्त - ।२।३।८।' इति द्वितीया । तं लक्ष्यीकृत्य आनंहिरे जग्मुः । अंहतेलिंटि द्विवचनम् । '२१७९। हलादिः शेषः ।७।४।६।' । '२२४८। अत आदेः ।७।४।७०।' इति दीर्घः । ८२२८८ तस्मान्नुड् द्विहल: ७ि४।७। इति नुट् । विशिञ्जानपतन्त्रिसंघं कूजत्पक्षिगणम् । अभ्रंलिहाग्रं अभ्रस्पृशिख- रम् । '२९४७ । वहाऽभ्रे लिहः । ३॥२॥३३ ।' इति खश् । '२९४२ । अरुद्विपत्- ॥५॥४॥५१॥ इत्यादिना मुम् । रविमार्गभङ्गम् । उच्चैस्तत्वात् वेर्मार्गभगो यस्मि अनाविति ॥ १२९ इत्यादि-बलौघा वानान् ककुभो बघान् वितत्य शार्ङ्ग कवचं पिना ॥ तस्थौ सिसंग्रामयिषुः शितेषुः सौमित्रिरक्षि- भ्रुवमु॑जिहानः ॥ ४७ ॥ सौमित्रिस्तस्थौ स्थितः । अभ्यासस्य '२२५९॥ दार्पूर्वाः खयः ।७।४।६१॥ इनि खयः शेषः । कीदृशः । ककुभो दिश ऊर्णुवानान् आच्छादयतः । ऊर्णोतेरदा दिकस्योभयपदिनः शानचि उवङादेशे च रूपम् । शार्ङ्गशृङ्गस्य विकार धनुर्वितत्य आरोपितगुणं कृत्वा । '३३३४ । वा ल्याप ।६।४।३८।' इत्यनुनासिकलोपः । कवचं पिना बवा । '१२४१॥ गहँ बन्धने ।' इत्यस्य ल्यपि । अपिशब्दाकारलोपस्तु - 'वष्टि भागुरिरह्योपमवाप्योरुपसर्गयोः । धाञ्कृञोस्तनिनह्योश्च बहुलत्वेन शौनकिः ॥ इति । सिसंग्रामयिपुः संग्रामयि- तुमिच्छुः । '२०७१। संग्राम युद्धे ।' इति चौरादिको णिच् । तदन्तस्य सनि प्रथ- मस्यैकाचो द्विवचनम् । शितेपुः तीक्ष्णशरः । अक्षिणी च भ्रुवौ च अक्षिश्रुवम् । '९४५ । अचतुर–१५॥४॥७७।' इत्यत्र निपातितः । उज्जिहानः ऊर्ध्वं नयन् । '११६४॥ ओ हा-ङ् गतौ ।' इत्यस्य जुहोत्यादिकस्य '२४९६ । भृजामित् ।७।४।१७६३ इतीत्वम् ॥ ८ १३० - शुक्कोत्तरासङ्ग भृतो वि-शस्त्रान् पादैः शनैरापततः ग्रं-मन्यून् ॥ औहिष्ट तान् वीत विरुद्ध-बुद्धीन् विवन्दिषून् दाशरथिः स्व-वर्ग्यान् ॥ ४८ ॥ शुक्लेत्यादि - दाशरथिस्तान् स्ववर्ग्यान् स्ववर्गे भवान् । '१४४३। अशब्दे यत्खौ ।४।३।६४।' इति यत् । आत्मीया अपि कदाचित् दुष्टबुद्धयो भवन्तीत्याह - वीतविरुद्धबुद्धीन् । औहिष्ट ऊहितवान् । ऊहतेरात्मनेपदिनो लुहि आट् १ - 'स-मन्यून्' इति पाठान्तरम् । तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः- वृद्धिः । तदेवाविरुद्धबुद्धित्वं दर्शयन्नाह - शुक्कोत्तरासङ्गभृतः शुक्लो य उत्तरा- सङ्गः उत्तरीयं तं बिभ्रतीति क्विप् । विशस्त्रान् निरायुधान् । पादैरापतत आग- च्छतो मुक्तवाहनत्वात् । शनैर्न त्वरया । प्रमन्यून् प्रकृष्टशोकान् आगतशोकान् वा। विवन्दिपून् वन्दितुमिच्छून् ॥ १३१ - स-मूल-कापं चकषू रुदन्तो रामऽन्तिकं बृंहित-मन्यु - वेगाः ॥ आवेदयन्तः क्षिति- पालमु॑च्चैः कारं मृतं राम-वियोग-शोकात् ॥ ४९ ॥ समूलेत्यादि - ते रामान्तिकं रामसमीपं प्राप्ताश्चकपुः पिष्टवन्तः । समू- लकापं समूलं कषित्वा भूमेरधोभागमुत्खन्य । '३३५५ । निमूल समूलयोः कषः । ३ । ४॥३४॥ इति कषेर्णमुल । '३३६७। कपादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः ।३।४।४।१ रुदन्तः रोदनं कुर्वन्तः बृंहितमन्युवेगा विवृद्धशोकवेगाः । '७८६ । बृहि॰वृद्धौ ।' इत्यस्य रूपम् । रामवियोगशोकात् कारणात् क्षितिपालं दशरथमुञ्चैःकारं कृत्वा । मृतं निधनंगतं आवेदयन्तः । '३३८१ । अव्यये यथाभिप्रेताख्यान-१३।४।५९।१ इति कृजो णमुल । एतद्यथाभिप्रेताख्यानमिति नीचैराख्यातुमभिप्रेतत्वात् उच्च- रावेदयन्ति ॥ १३२ - चिरं रुदित्वा करुणं स-शब्द गोऽभिधायं सरितं समेत्य ॥ मध्ये- जलाद् राघव-लक्ष्मणाभ्यां प्रतं जलं व्यञ्जलम॑न्तिकेऽपाम् ॥ ५० ॥ चिरमित्यादि – चिरं महान्तं कालं करुणं समन्यु सशब्दं प्रतिकृत्य रुदित्वा । '२६१७ । र लो-व्युपधाद्धलादेः-।१।२।२६ ।' इति कित्त्वे विकल्पिते २६०९ । रुद - विद । १।२।८।' इत्यादिना कित्त्वम् । सरितं समेत्य नदीं संभूय गत्वा । मध्येजलात् जलस्य मध्यात् तस्माद्वा स्नात्वोत्थाय अवतीर्य । ल्यब्लोपे पञ्चमी । '६७२ । पारे मध्ये षष्ठ्या वा ।२।१।१८। इत्यव्ययीभावः । अपञ्चम्या इति प्रतिषेधात् अम्न भवति । नाव्ययीभावादिति लुक्प्रतिषेधश्च । राघवलक्ष्मणाभ्याम् । अपामन्तिके समीपे जलं प्रत्तं दत्तम् । '३०७८। अच उपसर्गात्तः ।७।४। ४७ ।' गोत्राभिधायं नामाभिधायम् । '३९० । द्वितीयायां च १७१२१८७१' इति णमुल । व्यञ्जलमिति अञ्जलिपरिच्छिन्नम् । जलमञ्जली द्वौ विगृह्य । तद्धितार्थे समासः '८०४ । द्वि- त्रिभ्यामञ्जलेः ।५।४।१०२ ।' इति टच् । ताभ्यां प्रत्येकमञ्जलिमदानात् द्वावजली प्रमाणमस्येत्यस्मिन्वाक्ये प्रमाणप्रत्ययस्य प्रमाणे लुक् द्विगोनित्यमिति लुक् । ततः समासान्तो न प्राप्नोति । अतद्धितलुकीत्यधिकारात् ॥ भट्टिकाव्ये -- प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयो वर्गः, १३३ - 'अरण्य - याने सु- करे पिता मा प्रायुङ्क, राज्ये वत दुप्- करे त्वाम् ॥ मा गाः शुचं वीर !, भरं वहा॑ ऽमुम्, 2 , आभाषि रामेण वचः कनीयान् ॥ ५१ ॥ अरण्ययान इत्यादि - अरण्याय यानं अरण्ययानं तस्मिन् सुकरे सुखसाध्ये पिता मां प्रायुत नियुक्तवान् । युजे रौधादिकस्य लङि रूपम् । कर्त्रभिप्राये '२७३'५। प्रोपाभ्यां यजेः-।१।३।६४ । इत्यात्मनेपदम् । राज्ये दुष्करे दुःग्वसाध्ये त्वां प्रायुत । एवं च सति हे वीर, शुचं शोकं मा गाः । मा कार्पीरित्यर्थ: । '२४५८। इणोगलुङ ।२।४।४५॥ २२२३ । गाति-स्था - ।२।४।७७ ।' इति सिचो लुक् । यत इति खेढे । किन्तु भरममुं पितुर्नियोगम् । १९६४ । भृ-ज् भरणे ।' इत्यस्मात् '३२३२। ऋदोरप् ।३।३।५७ । वह संपादय । विधौ लोट् । एवं वचः रामेण कनीयान् अनुजो भ्राता भरतः आभाषि भाषितः । कर्मणि लुङ् । ब्रुवी- त्यर्थग्रहणात् द्विकर्मकता । अल्पशव्दादीयसुने २०१९ । युवाल्पयोः ॥३।६४ । ' इत्यादिना कनादेशः ॥ ૬૮ १३४ - कृती श्रुती वृद्ध मतेषु धीमांस् त्वं पैतृकं चेद् वचनं न कुर्याः ॥ विच्छिद्यमाने ऽपि कुले परस्य पुंसः कथं स्यादिह पुत्र काम्या ॥ ५२ ॥ कृतीत्यादि - वृद्धानां पण्डितानां मतेपु श्रुतानि कृतानि चानुष्टितानि येने- ति । श्राद्धमनेनेत्यधिकृत्य । '१८८८ । इष्टादि ।५।२।८८।' इतीनिः । तस्येन्विष- यस्येति कर्मणि सप्तमी । स्वमते भावक्ता वक्तान्तादस्त्यर्थे इन् । स त्वमेवंविधः धीमान् नेतृकं पितुरागतम् । '१४५८। पितुर्यच्च ।४।३।७९॥ इति चकारादृतष्ठजि '१२२१॥ {सुसुक्तान्तात्कः।७।३।५१॥' चेद्यदि वचनं न कुर्याः । मध्यमपुरुपैकवचने लिङि रूपम् । तदा विच्छिद्यमाने कुले वंशे परस्यापि अन्यस्यापि पुंसः । अपिशब्दो भेन्चक्रमः । कथं स्यादिह लोके पुत्रकाम्या आत्मनः पुत्रेच्छा । नैवेत्यर्थः । पुत्रश- द्वात् '२६६३। काम्यञ्च ।३।१।९।' इति काम्यच् । तदन्तादप्रत्ययः । टाप् ॥ १३५ - अस्माकमुक्तं बहु मन्यसे चेद्, यदीशिषे त्वं न मयि स्थिते च ॥ जिष्य - तिष्ठन् यदि तात-वाक्ये, जहीहि शङ्कां, व्रज, शाधि पृथ्वीम्.' ॥ ५३॥ अस्मत्सम्बन्धि वचनं चेद्र यदि बहु न्यसे आद्वियसे । पितृतुल्यो भ्राता अस्यानुमतः कथमेवं न कुर्यामिति यदि अस्माकमित्यादि — अस्माकमुक्तं तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः च मयि स्थिते नेशिषे न प्रभुत्वं करोषि । प्रभुस्त्वमहं स्वदाज्ञाकर इति । ईशेरा- दादिकस्य '२४३९ । ईश: से ।७।२।७७१' इतीडागमः । गुरुवचनमनतिक्रमणीयं विशेषतस्तातवाक्यं तस्मिन्नतिष्टन् वचनमकुर्वाण: यदि जिहेषि लजसे । '२४९० । लौ ।६।१।१०।' इति द्विवचनम् । एतनिश्चित्याह-जहीहि शङ्कां त्यज विक ल्पम् । ब्रज गच्छ अयोध्याम् । शाधि पालय पृथ्वीम् । '२४९८ । जहातेश्च १६।४।११६।' इति इत्वे विकल्पिते । '२४९७ । ई हल्योः ।६।४।११३ ।' इतीत्वम् । शासे: '२४८७ । शा हौ ।६॥४॥३५॥ इति शाभावः । तस्याभीयत्वेनासिद्धत्वात् '२४ २५५ । हु-झल्भ्यो हेधिः ।६।४।१०१॥ ॥ १३६ - 'वृद्धौरसां राज्य- धुरां प्रवोढुं कथं कनीयानहर्मुत्सहेय, ॥ 6 मा मां प्रयुक्थाः कुल-कीर्ति-लोपे, ' ग्राह स्म रामं भरतोऽपि धर्म्यम् ॥ ५४ ॥ वृद्धौरसामित्यादि — भरतः प्राह । धूर्वहनशीला धूर्नयनशीला इत्यर्थः । अनेकार्थत्वाद्धातूनाम् ' ३१५७ । आज भास - । ३।२।१७७१' इति विप् । '२६५५ । राल्लोपः ॥६।४।२१।' इति वलोपः । राज्यस्य सप्ताङ्गस्य धूर्धात्री । प्रकृतिरिति विगृह्य । '९४०। ऋक् पूः-/५/४/७४ ।' इत्यकारप्रत्ययः । ८१२ । परवलिङ्गं । २। ४।२६।' इति धूरिति स्त्रीलिङ्गम् । ततष्टाम् । कीदृशीम् । वृद्धौरसां वृद्धो ज्येष्ठः औरसः पुत्रो यस्याम् । उरसा निर्मित इति छन्दसो निर्मित इत्यनुवृत्तौ १६४६ । उरसोऽण् च ॥४।४।१४।' इत्यण् । तां तिष्ठति रामे प्रवोढुं कथमुत्सहे । कनीयान् सन् । नैवेत्यर्थः। '३१७७ । शक- ध्रुष-।३।४।६५ ।' इत्यादिना वहे: सहावुपपड़े तुमुन् । गर्हायां लडपिजा वोरित्यनुवृत्तौ '२८०० । विभाषा कथमि लिङ् च ।३।३।१४३।' इति लिङ् । सहेरुत्पूर्वस्य आत्मनेपदित्वात् सीयुट् । '२२५७। इटोऽत् । ३।४।१०६।' । '२३११ । लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य ।७।२।७९१ । अतो मा मां प्रयुक्थाः मा नियोजय । '२२१९ । माङि लुङ् ।३।३।१७५॥ २२८॥ झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । कुलकीर्तिलोपे । लोपयतीति लोपः पचायच् । रघुवंशस्य या कीर्तिः तस्या लोप इति समासः । पूर्वैरनाचरितत्वात् एवं च धर्म्यं धर्मादनपेतं भरतोऽपि प्राह स्म उक्तवान् । पुनश्चाह १३७ - 'ऊर्जस्वलं हस्ति-तुरङ्गमे॑तद्, अमूनि रत्नानि च राज-भाञ्जि, ॥ राजन्यकं चैतदहं क्षितीन्द्रस् त्वयि स्थिते स्यामि॑िति शान्तमेतत् ' ॥ ५५ ॥ ऊर्जेत्यादि-एतद्वस्तितुरङ्गम् । सेनाङ्गत्वादेकवद्भावः । ऊर्जस्वलं बलवत् । भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, ऊर्जनमूर्क । संपदादित्वात् किप् । सा विद्यते यस्येति । १९२३॥ ज्योत्स्ना मिस्रा – ।५।२।११४।' इत्यादिना वलच् । असुगागमश्च । अमूनि च रखानि राज भाञ्जि राजगृह्याणि । एतच्च राजन्यकं क्षत्रियसमूहः । क्षितीन्द्रो राजा अः त्वयि स्थिते स्यामिति भवामीति शान्तमेतत् । स्यामिति निमन्त्रणे नियोगक रणे लिङ् । vo १३८ - इति निगदितवन्तं राघवस् तं जगाद - 'व्रज भरत ! गृहीत्वा पादुके त्वं मदीये, ॥ च्युत - निखिल विशङ्कः पूज्यमानो जनौघैः सकल-भुवन राज्यं कारया॑ ऽस्मन्- मतेन', ॥५६॥ इतीत्यादि — इति एवं निगदितवन्तं उक्तवन्तं तं भरतं राघवो रामो जगाद उक्तवान् । किमित्याह–हे भरत ! मदीये पादुके उपानहौ गृहीत्वा त्वं व्रज गच्छ । विधौ लोट् । अस्मदस्त्यदादित्वे '१३३६ । त्यदादीनि च ।१।१।७४ । इति वृद्ध- संज्ञायां तस्येदमर्थे ' १३३७। वृद्धाच्छः ।४।२।११४।' '१३७३ । प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।७।२।१८।' इति मदादेशः । ततश्च पूज्यमानो जनौवैर्जनसमूहैः । च्युत निखि- लविशङ्कः अपगताशेषविकल्पः । सकलभुवनराज्यं सर्वत्र भूमण्डले राज्यं कारय अनुष्टापय । पाटुके इति योज्यम् । अस्मन्मतेन अस्माकमभिप्रायेण । अत्र मदादेशो न भवति अस्मदो बहुवचनान्तस्य विवक्षितत्वात् । तत्र ह्येकवचन इति वर्तते । ननु कथं मदीय इत्यत्र मदादेशः बहुवचनान्तत्वादिति जिरोधः । पादुके रामस्यैव तर्ह्यस्मन्मतेन इत्यत्रापि एकवचनम् । आवयो रामलक्ष्मणयोर्मतेनेति पष्टीसमासे न दोपः ॥ इति श्री जयमङ्गलाऽऽख्यचा व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे तृतीयः परिच्छेदः ( वर्गः ), तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री राम - प्रवासो नाम तृतीयः सर्गः पर्यवसितः । चतुर्थः सर्गः- १३९ - निवृत्ते भरते धी- मानु॑त्रे रामस् तपोवनम् ॥ प्रपेदे, पूजितस् तस्मिन् दण्डकारण्यमयिवान् ॥ १॥ निवृत्त इत्यादि — धीमान् बुद्धिमान् अत्र स्थिते मयि कदाचिद्भरतः पुनरेव्यतीत्येवं बुद्धिमान् रामः अत्रेर्महर्षेस्तपोवनं प्रपेदे गतः । तस्मिंश्च तपोवने अर्घ्यपाद्यादिभिः पूजितः । दाण्डक्यो नाम भोजो भार्गवकन्यामहरत् । तच्छा- पात् पांसुवर्षेणाकान्तः सबन्धुराष्ट्रविनाशो यस्मिन् स्थाने तत्वोपलक्षितम् १ - मालिनी च्छन्दः । तलक्षणे, (२६) श्लोकोक्तं टीकनं प्रेक्ष्यम् । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- अरण्यमभूत् । तदीयिवान् गतवान् । '३०९८ । उपेयिवान् ।३।२।१०९ ।' इत्यत्र उपसर्गस्यातन्त्रत्वात्केवलादपीण: वसुः ॥ १४० - अटाट्यमानो ऽरण्यानीं स-सीतः सह-लक्ष्मणः ॥ वलाद् बुभुक्षुणौत्क्षिप्य जो भीमेन रक्षसा ॥ २॥ अटाट्येत्यादि-महदरण्यमरण्यानी । '५०५॥ इन्द्र वरुण - ।४।१।४९ । ' इत्यादिना हिमारण्ययोर्महवे ङीपानुकौ । तां अटाट्यमानः अत्यर्थमटन् रामः । 'सूचि - सूत्रि- ' इत्यादिना यङ् । ससीतः सहलक्ष्मणः १८४९। वोपसर्जनस्य ।५।३॥८२ ।' इति विकल्पेन सभावः । बलात् बलवत्तया जहे हृतः । गृहीन इत्यर्थः । कर्मणि लिट् । उत्क्षिप्य उत्थाप्य हस्ताभ्यां केनापि रक्षसा । वैश्रवण- शापात् तुम्बुरुनाम्ना गन्धर्वेण राक्षसीभूतेन विराधाख्येन बुभुक्षुणा भोक्तुमिच्छु- ना । भीमेन भयानकेन । 'भियः पुक्' इत्यौणादिकपुगभावपक्षे रूपम् ॥ १४१ - अवाक् - शिरसमुत्पाद कृ॒तान्तेना॑ ऽपि दुर्-मम् ॥ भङ्क्त्वा भुजौ विराधऽऽख्यं तं तौ भुवि निचनतुः ॥ ३ ॥ अवागित्यादि – तं विराधाख्यं राक्षसम् । कृतान्तेनापि यमेनापि । दुर्दम दुःखेन दम्यत इति खल । तौ रामलक्ष्मणौ भुवि निचरखतुर्निखातवन्तौ । कीदृशम् । अवाशिरसं अवाक् शिरो यस्येति अधोमस्तकम् । ऊर्ध्वं पादौ यस्येति उत्पादम् । भुजौ भङ्क्त्वा मोटयित्वा । '३।३३० । जान्त-नशां विभाषा ६४ ३२।' इत्यनुनासिकलोपाभावपक्षे रूपम् ॥ १४२ - आंहिषातां रघु-व्याघ्रौ शरभऽऽश्रमं ततः ॥ अध्यासितं श्रिया ब्राह्म्या शरण्यं शरणैषिणाम् ॥४॥ आंहीत्यादि — ततो विराधवधानन्तरं रघुव्याघ्रौ शरभङ्गनाम्नो सुनेराश्रमम् आंहिषातां गतवन्तौ । अहेर्लुङि रूपम् । अध्यासितं आश्रयीकृतम् । श्रिया लक्ष्म्या । ब्राह्म्या ब्रह्मसम्बन्धिन्या । ब्रह्मण इयमित्यण् । '११५८। ब्राह्मोऽजातो ।६।४।१७१।' इति निपातनात् टिलोपः । '४७० । टिड्ढाणञ्- ।४।१।१५।' इत्या दिना ङीप् । शरणे अवस्थाने साधु अनुकूलं शरण्यम् । १६५० । तन्त्र साधुः ।४।४।१८।' इति यत् । शरणैषिणां शरणं त्राणमेषितुं शीलं येषाम् ॥ १४३ - पुरो रामस्य जुहवाञ्चकार ज्वलने वपुः ॥ शरभङ्गः प्रदिश्या॑ssरात् सुतीक्ष्ण-मुनि- केतनम् ॥५॥ पुर इत्यादि — शरभङ्गो रामस्य पुरः अग्रतः वपुः शरीरं ज्वलने अनौ जुहवाञ्चकार कुष्टित्वात्तस्य । '२४९१॥ भी -ही-भृ-हुवां - ३॥१॥३९॥ ' इति आम् ७२ भट्ट- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, आमि लुभावे द्विवचनम् । किं कृत्वेत्याह- प्रदिश्य कथयित्वा । किम्-आरात् समीपे सुतीक्ष्णनानो मुनेः केतनं आश्रमम् । तत्र वासमुपकल्पयेति ॥ तब किमत्रावस्थानमिति चेदाह -- १४४ - यूयं समैष्ययै॒त्य॑स्मि- नासिष्महि वयं वने, ॥ P दृष्टाः स्थ, स्वस्ति वो, यामः स्व-पुण्य - विजितां गतिम् ॥ ६ ॥ यूयमित्यादि – अपि नाम यूयं समैप्यथ आगमिष्यथ । आङ्पूर्व इण् आगमने वर्तते । '७३ । एत्येवत्यू । ६।१।८९।' इति वृद्धिः । इत्यस्मास्कारणात् । अस्मिन्वने वयमासिष्महि स्थिताः । असेलुंङि रूपम् । '८१८ । अस्मदो द्वयोश्च ॥२।५९ । इति चकारस्यानुनसमुच्चयत्वादेकत्वे बहुवचनम् । अस्मदागमने किं ते फलामे- ति चेदाह - दृष्टाः स्थ अधुना दृष्टा भवथ । अस्तेर्मध्यमपुरुपबहुवचने '२४६९॥ श्वसोरल्लोपः ।६।४।११।' इत्यकारलोपः । स्वस्ति कल्याणम् । वः युष्मभ्यम् । नमः- स्वस्ति ।२।३।१६।' इत्यादिना चतुर्थी । '४०५ । बहुवचनस्य वस्त्रसौ 1८।३ ।२१॥ स्वपुण्येन विजितां लब्धां गतिं जन्म । यामः व्रजामः । रामरूपेण वि- ष्णुरवतीर्णः तं दृष्ट्वा यास्याम इत्यत्र वयं स्थिता इति ॥ ८५८३३ १४५ - तस्मिन् कृशानु-सा भूते सुतीक्ष्ण-मुनि-सन्निधौ ॥ उवास पर्ण-शालायां भ्रमन्न॑निशर्माऽऽश्रमान् ॥७॥ तस्मिन्नित्यादि — तस्मिन् शरभने कृशानुसाते कार्येनाशीभृते । '२१- २२ । विभाषा साति का ।५।४।५२॥ इति सातिः । रामः सुतीक्ष्णस्य मुनेः सन्निधौ समीपे पर्णशालायां पर्णकुट्यामुवास उपितवान् । तत्र कृताधिवासस्य वृत्तिमाह - भ्रमन्ननिशमाश्रमान् पर्यटन् सदा तपोवनानि मुनीन् उपासिनुम् ॥ १४६ - वनेषु वासतेयेषु निवसन् पर्ण-संस्तरः ॥ शय्योत्थायं मृगान् विध्यन्नतिथेयो विचक्रमे ॥ ८ ॥ वनेष्वित्यादि – वासतेयेषु वसतौ साधुपु । '१६५६ । पथ्यतिथि- ।४।४।१०४।' इत्यादिना ढज् । निवसन् शयानः । संस्तीयंत इति संस्तरः । '३२३२। 'ऋोरप् ।३।३।६७ ॥ पर्णानि संस्तरो यस्येति पर्णसंस्तरः । शय्योत्थायं शय्याया उत्थाय । उत्पूर्वात्तिष्ठतेः । '३३७३ । अपादाने परीप्सायां ।३।४।१२। इति णमुल । शय्यते अस्यामिति शय्या । ' ३२७६ । संज्ञायां ॥३।३।९९१ ।' इत्यादिना क्यप् । त्वरया मुखधावनादीन्यपि न कृत्वा । मृगान्विध्यन् ताडयन् । '२४१२॥ ग्रहि·ज्या–६।१।१६।' इत्यादिना सम्प्रसारणम् । तत्रापि नारमार्थ लुब्ध इत्याह -आतिथेयः अतिथौ साधुः । पूर्ववत् ढञ् । विचक्रमे विहरति स्म । '२७१४॥ वेः विहरणे ।१।३।४-१॥ इति तङ् ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- १४७ - ऋग्- यजुषम॑धीयानान् सामान्यांश्च समर्चयन् ॥ बुभुजे दैव-सात् - कृत्वा शूल्यमुख्यं च होम-वान् ॥९॥ ऋग्यजुषमित्यादि — ऋक् च यजुश्च ऋग्यजुषम् । ८९४५। अचतुर– १५॥४॥७७१' इत्यादिना निपातितम् । '९३० । द्वन्द्वाच्चु -द-ष-हाऽन्तात् समाहारे ।५।४।१०६।' इति टच् । ऋग्वेदं यजुर्वेदं च अधीयानान् पठतः । इङोऽधि- पूर्वस्य लटि शानचि रूपम् । '६२७ । न लोक ।२।३।६९ ॥ इति षष्टीप्रतिषेधः । सामान्यांश्च सामसु साधून् द्विजान् । '१६५० । तत्र साधुः ।४।४।१८।' इति यत् । '११५४ । ये चाभावकर्मणोः । ६।४।१६८।' इति प्रकृतिभावः । समर्चयन् पूजयन् । शूल्यमुख्यं च मांसं बुभुजे भुक्तवान् । झूले उखायां च स्थाल्यां संस्कृतम् '५२१८ । शूलोखाद्यत् ।४।२।१७॥ २७३७॥ भुजोऽनवने ।१।३।६६।' इति तङ् । किं कृत्वा - देवसात्कृत्वा देवेभ्यो दत्वा । तदधीनं कृत्वा । '२१२४ । देये त्रा च । ५/४/५५।' इति चकारात् सातिश्च । होमवान् होमो विद्यते यस्येति । कृताग्निकार्य इत्यर्थः ॥ ७३ युग्मम् ( २ ) १४८ - वसानस् तन्त्रक - निभे सर्वाङ्गीणे तरु-त्वचा ॥ काण्डीरः खाङ्गिकः शाङ्क रक्षन् विप्रांस्त॑नुत्र-वान् १० वसान इत्यादि — असौ रामो वनेष्वानभ्र भ्रान्तवानिति वक्ष्यमाणेन लोकेन सम्बन्धः । वसानः परिधानः । १०९२ । वसँ आच्छादने ।' इत्यस्मात् शानच् । तरुत्वचौ वल्कले प्रत्यग्रे । तत्रकः '१८७० । तन्त्रादचिरापहृते ॥५॥२॥ ७० ।' इति कन् । तन्निभे तत्तुल्ये । सर्वाङ्गीणे सर्वाङ्गाणि व्याप्नुवत्यौ । '१८०८ तत्सर्व-।५।२।७।' इत्यादिना खः । काण्डीर: काण्डोऽस्यास्तीति । १९१८। काण्डाण्डादी रन्नीरचौ ।५।२।१११११ । खाङ्गिकः खड्गोऽस्यास्तीति । '१९२२ । अत इनिठनौ ।५।२।११५।' खाङ्गिक इति पाठान्तरम् । तत्र खड्गः । १६०७ प्रहरणं ।४।४।५७१' इति ठक् । शाङ्ग सधनुः । तनुत्रवान् तनुं शरीरं त्रायत इति तनु- त्रम् । '२९१५ । आतोऽनुपसर्गे कः । ३।२।३।' इति संसर्गे मतुप् । पिनद्धकवच इत्यर्थः । स एवंविधो विप्रान् ब्राह्मणान् रक्षन् ॥ १४९–हित्वाऽऽशितङ्गवीनानि फलैर् येष्वशितम्भवम् ॥ तेष्व॑सौ दन्दशूऽरिर् वनेष्वा॑नत्र निर्भयः ॥ ११ ॥ हित्वेत्यादि — आशितास्तृप्ता गावो येषु भवन्ति तृणप्रायत्वात् । २०७१। अपडक्षा - 1५॥४॥७॥' इत्यादिसूत्रेण खः पूर्वपदस्य च मान्तत्वं निपात्यते । तान्यरण्यानि हिरवा येषु वनेषु फलैराशितम्भवमाशितस्य भवनं तृप्तिर्वर्तते । १ - 'द्वाभ्यां युग्ममिति प्रोक्तं, त्रिभिः श्लोकैर् विशेषकम् ॥ कलापकं चतुर्भिः स्यात् तदूर्ध्वं कुलकं स्मृतम् ॥ १ ॥ भ. का. ७ ७४ भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, '२९६२ । आशिते भुवः - ।३।२।४५।' इत्यादिना भावे खच् । तेष्वानभ्र । ५९७ ॥ अनँ, ५९८ । वाँ' इति गत्यथां धातुः । लिटि '२२४८ । भत आदेः १७।४।७०।' इनि दीर्घे '२२८८ । तस्मान्नुहलः ।७/४/७१॥ इति नुट् । दन्दशुकारिः च्यालानां हन्ता । '२६३५ । लुप-सद-।३।१।२४।' इत्यादिना दंशेर्यङ् । तदन्तात् '३३४६। यज-जप - ।३।२।१६६।' इत्यादिना ऊकः ॥ १५० - व्रातीन-व्याल- दीप्राऽस्त्रः सुत्वनः परिपूजयन् ॥ पर्षलान् महा- ब्रह्मरोट नैकटिकाऽऽश्रमान् ॥ १२ ॥ त्रातीनेत्यादि — तेषु वनेषु भ्रमन् नैकटिकाश्रमानाट गतवान् । अटेरभ्या- सस्य '२२४८। अत आदेः ।७।४/७०।' इति दीर्घत्वम् । ग्रामस्थान्तिके क्रोशमात्रं व्यक्त्वा यतयो भिक्षवो ये निवसन्ति ते नैकटिका: । '१६२४ । निकटे वसति ।४।४।८३ ।' इति उफ् । तेषामाश्रमांस्तपोवनानि । कीदृशः । व्रातीनव्यालदीशास्त्रः । •नानाजातीयाः अनियतवृत्तयः शरीरमायास्य ये जीवन्ति ते व्राताम्तेपां यत्कर्म तदपि व्रातं तेन जीवन्ति इति व्रातीनाः । '१८२२ । व्रातेन जीवति ।५।२।२१॥ इति खन् । तेषां व्याला हिंस्राः उपघातकाः तेषु दीप्रास्त्रः ज्वलदायुधः । सप्त- मीति योगविभागात्सः । सुत्वनः सुतवतः परिपूजयन् । सोमपायिन इत्यर्थः । '३०९१ । सुयजोर्ङ्गनिप् । ३ । २ । १०३ । ' तुक् । ८३५५ । न संयोगा।६॥४।१३७।' इत्यल्लोपो न । पर्षद्लानिति । 'पर्ष स्नेहने' अस्मात्पर्पते स्त्रिद्यतीति । शृष्णमो दिरित्यत्र पर्बाहुलंका दौणादिको दिः पर्षत् । तत्र यदि १९१९ । रजः- कृप्या सुति- पर्षदो वलच् ।५।२।११२।' इति तदा पर्षत् विद्यते येषां सुत्वनामिति वलच् । अत्र परिपीदतीति परिषत् क्विबन्तो यथा 'परिषद्प्येषा गुणग्राहिणी' तदा परिषदलं सहायो येषामिति बहुव्रीहिः । महाब्रह्मैर्महाब्राह्मणैः । '८०६' कुमहद्भ्यामन्यतरस्याम् । ५।४।१०५ ।' इति टच् । तैः सहाट ॥ युग्मकम् ( २ ) १५१ - परेद्यव्य॑द्य पूर्वेद्युर॑न्येश् चऽपि चिन्तयन् ॥ वृद्धि - क्षयौ मुनीन्द्राणां प्रियं-भावुक ताम॑गात् ॥ १३ ॥ परेद्यवीत्यादि ― परेद्यवि परस्मिन् आगामिनि दिवसे इत्यर्थः । अद्यैतस्मि- बहाने । पूर्वेद्युः पूर्वस्मिन्नहनि । अन्येयुरन्यस्मिन्नहनि चिरातिकान्ते चिरगामिनि दिवसे परेद्यवीत्यादिषु दिवसेषु मुनीन्द्राणां वृद्धिक्षयौ उदयापचयौ चिन्तयन् । •प्रियम्भावुकतां पूर्व प्रियाप्रियस्वभावनिर्मुक्तत्वादतथाभूतः सन् प्रियो भवतीति 'प्रियम्भावुकः । आढ्यसुभगेत्यधिकृत्य '२९७४ । कर्तरि भुवः खिष्णुच् खुकजौ । ३।२।५७।' इति खुकञ् । तद्भावः । तामगात् गतः । अर्थान्मुनीन्द्राणामेव । परेद्यव्यादयः शब्दाः १९७० । सद्यः - परुत् ।५।३।२२॥ इत्यादिना निपातिताः ॥ १५२ - आ-तिष्ठद्-गु जपन् सन्ध्यां प्रक्रान्तामायतीगवम् ॥ प्रावस्तरां पतत्रिभ्यः प्रबुद्धः प्रणमन् रविम् ॥ १४ ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः ७५ आतीत्यादि - जपन्मन्त्रमिति सामर्थ्यलभ्यम् । सन्ध्याकालोऽधिकरणम् । तेन अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । सम्यक् ध्यायन्त्यस्यामिति । '३२८३ । आतश्लो- पसर्गे ।३।३।१०६ ।' इत्यङ् । किमवधिं सन्ध्यामित्याह - प्रक्रान्तमायतीगवम् । आयत्या आयान्त्यो भवन्ति यस्मिन् काले गावः अस्मिन्नायतीगवं आरब्धाम् । '६७१ । तिष्ठद्दु प्रभृतीनि - ।२।१।१७।' इत्यव्ययीभाव समासत्वात्साधुः । '६५७ नाव्ययीभावात् ।२।४।८३।' इति सप्तम्या अम्भाव: । आङ्पूर्वादिणः शतारे '२४५५ । इणो यण् ॥६॥४।८॥ इति यणि ङीपि च रूपं आयतीति । गावोऽपि गोचरात् गोष्ठमायान्ति दिवसस्यार्धनाडिकावशेषे सन्ध्यापि तदैव प्रवर्तते । कियन्तमेवं जपन्नित्याह- आतिष्ठद्गु इति । तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले दोहाय । गावो हि रात्रिप्रथमयामस्य नाडिकायामतीतायां विश्रान्ताः सत्यः उत्थाप्य दुह्यन्ते । आतिष्ठदिति '६६७ । आङ् मर्यादाभिविध्योः ।२।१।१३।' इत्यव्ययी- भावः । '६७१ । तिष्ठदु-प्रभृतीनि च ।२।१।१७।' इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थ- त्वाद्रव्ययीभाव एव । पुनः समासान्तरं न भवति । प्रातस्तरामिति । प्रातरित्य- व्ययं प्रभातवाचि । प्रकर्षविवक्षायां तरम् । तदन्तात् '२००४ । किमेत् - १५/४।११॥' इत्यादिना आम् अतिप्रभाते । पतत्रिभ्यः कुक्कुटादिभ्यः प्रथमं प्रबुद्ध उत्थितः । '६३९। पञ्चमी विभक्के ।२।३।४२।' इति पञ्चमी । रविमादित्यं प्रणमन् यदा चरति तदा प्रियम्भावुकतामगादिति पूर्वेण योज्यम् ॥ । १५३ - दहशे पर्ण- शालायां राक्षस्या ऽभीकया ऽथ सः ॥ 13 भायो॒ तम॑वज्ञाय॒ तस्थे सौमित्रयेऽसकौ ॥ १५ ॥ दहश इत्यादि - पर्णानां शालायां स्थितः स रामः राक्षस्या ददृशे दृष्टः । कीदृश्या । अभीकया कामुक्या । ११८७४ अनुकाऽभिका- ।५।२।७४ ।' इत्यादिना निपातितः । दृशेः कर्मणि लिट् । अथ दर्शनानन्तरं भार्योढं ऊढभार्यमूढा भार्या यस्येति । आहिताम्यादिषु दर्शनात् निष्ठान्तस्य परनिपातः । अवज्ञाय अनादृत्य । सद्भार्यत्वात् । असकौ राक्षसी पापासौ । कुत्सायां '२०२५॥ अध्यय-सर्वनाम्ना- मकच्-।५।३।७१।' सौमित्रये लक्ष्मणाय । '५३२ । लाघ-हुई-।१।४।३४।' इत्यादिना सम्प्रदानसंज्ञा । तस्थे स्वाभिप्रायं मैथुनायाविष्कृतवती । '२६९० । प्रकाशन- स्थेयाख्ययोश्च ।१।३।२३।' इति प्रकाशने तङ् ॥ कलापेकम् (8) १५४ - दधाना वलिभं मध्यं कर्ण-जाह-विलोचना ॥ वाक्-त्वचेनाऽति-सर्वेण चन्द्र लेखेव पक्षतौ ॥ १६ ॥ द्धानेत्यादि — सा तं प्रार्थयाञ्चक इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । कीदृशी । मध्यं स्तनजधनयोरन्तरम् । वलिभं वलयोऽस्मिन् सन्तीति । १९४५॥ तुन्दिवलि-वटेभः ।५।२।१३९।' दधाना धारयन्ती । कर्णजाहविलोचना । कर्णजाहं १ – (१४८) श्लोकोक्तं टीकनं प्रेक्ष्यम् । भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, कर्णमूलसमीपमित्यर्थः । '१८२५ । तस्य पाकमूल ।५।२।२४।' इत्यादिना जाहच् । कर्णजाहयोर्विश्रान्ते विलोचने यस्या इति सप्तम्युपमानेत्यादिना उपपदलोपी बहु- व्रीहिः । वाक्त्वचेन याक् च त्वक् चेति प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः । '९३०। द्वन्द्वाचु- द-ष-हान्तात् - 1५।४।१०६।' इति ट्च् । अतिसर्वेण अतिक्रान्तेन सर्वम् । अत्यादय इति समासः । '६५५ । एकविभक्ति चापूर्वनिपाते । १॥२॥४४॥ इति सर्वेशब्दस्योप- सर्जनत्वेऽपि पूर्वनिपातो न भवति अपूर्वनिपात इति प्रतिषेधात् । वाक्त्वचेन वाङ्मयेन माधुर्येण मार्दवेन चासाधारणेनोपलक्षितेनत्यर्थः । इत्यम्भूते तृतीया । चन्द्रलेखेव पक्षतौ तनुत्वात् । पक्षोऽत्रार्धमासः । तस्य मूले प्रतिपदि । १८२६ । पक्षात्तिः ।५।२।२५॥ ॥ १५५ - सुपाद् द्वि-रद-नासोरूर् मृदु-पाणि-तलाऽङ्गुलिः ॥ प्रथिमानं दधानेन जघनेन घनेन सा ॥ ३७ ॥ सुपादित्यादि – शोभनौ पादौ यस्याः असौ सुपात् । १८७९। सङ्ख्यासुपू वस्य ।५।४।१४०।' इति पादान्तलोपः '४५७ । पादोऽन्यतरस्यां ।४।११८।' इति यदा ङीप् नास्ति तदेत्थं रूपम् । द्विरदनासोरुदिनासे इब करिपोतकराविव ऊरू यस्याः । उपमानपूर्वो बहुव्रीहिः । '५२४ । ऊरूत्तरपदा दौपम्ये ।४।११६९।१ इति ऊङ् । रद्यते अनेनेति रदः दन्तः । '३२९६ । पुंसि संज्ञायां घः । ३।३।११८।' करणे । द्वौ रदौ यस्येति द्विरदः । मृदुपाणितलाङ्गुलिः । तलं च अङ्गुलिश्चेति द्वन्द्वः । तत्र ध्यन्ताल्पाच्तरयोः अल्पाचूतरस्य पूर्वनिपातः । पाण्योस्तलाङ्गुलि पाणितला- जुलि । मृदु पाणितलाङ्गुलि यस्य इति योज्यम् । अथिमानं पृथुतां दुधानेन धारयता । धनेन उपचितेन जघनेनोपलक्षिता सा राक्षसी ॥ १५६ - उन्-नसं दधती वक्रं शुद्ध-दल-लोल-कुण्डलम् ॥ कुर्वाणा पश्यतः शंयून् स्रग्विणी सु-हसाऽऽनना ॥१८॥ उन्नसमित्यादि — उच्यते अनेनेति वक्रम् । सर्वधातुभ्य औणादिकः ट्रन् तत्र वक्रशब्दो मुखैकदेशे वर्तमानोऽपि कविभिः समुदाये प्रयुज्यते । वॐ मुख- मुन्नसं दधती । '४२७॥ नाभ्यस्ताच्छतुः ॥७॥१॥७८।' इति नुम् न भवति । उन्नता नासिका यस्मिन्निति । अञ्नासिकायाः संज्ञायां नसं चेत्यधिकृत्य '८५८। उपम- र्गाच्च ।५।४।११९॥' इत्यच् । नासिका च नसादेशमापद्यते । शुद्धत् शुद्धाः शुक्ला दन्ता यस्तच्छुत् '८८३ । अग्रान्तशुद्ध ।५।४।१४५।' इत्यादिना ददादेशः । लोले चञ्चले कुण्डले यस्मिन् तत् लोलकुण्डलम् । पश्यतो जनान् शंयून् विद्य- • मानसुखान् कुर्वाणा शं सुखं तदस्यास्तीति । '१९४४ । कं-शंभ्यां ब-भ-युस्ति- तु-त-यसः ।५।२।१३८ ।' इति युस् । सित्वात्पदसंज्ञा । अनुस्वारः । अपश्यतो वा शंबून् कुर्वाणा पश्यतां तु पीडाकरी । स्रग्विणी मालावती । ५९२८। अस्माया- १५।२।१२१॥ इत्यादिना विनिः । सुहसानना हसनं हसः । '३२३९। स्वन-ह- सोर्चा ।३।३।६२।' इत्यप् । शोभनहसनमाननं यस्याः सा ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः- १५७ – प्राप्य चञ्चूर्यमाणा ऽसौ पतीयन्ती रघूत्तमम् ॥ अनुका प्रार्थयाञ्चक्रे प्रिया कर्तुं प्रियंवदा ॥ १९ ॥ प्राप्येत्यादि प्राप्य ढौकित्वा । चञ्चूर्यमाणा गर्हितमाचरन्ती । प्राणिनो हन्तव्या इति । चरेः '२६३५॥ लुप-सद - ।३।१।२४।' इत्यादिना भावगयां यङ् । '२६३६ । चर-फलोश्च ।७।४।८७१' इत्यभ्यासस्य नुक् । '२६३७॥ उत्परस्यातः । १७१४१८८।' इत्युत्वम् । '३५४ । हलि च ।८।२।७७॥ इति दीर्घत्वम् । पतीयन्ती आत्मनः पतिमिच्छन्ती । '२६५७ । 'आत्मनः क्यच् ।३।१।८।' अनुका अभि- लापुका । '१८७४ । अनुका ।५।२।७४ ।' इत्यादिना निपातितः । रघूत्तमं लक्ष्मण प्रार्थयाञ्चके प्रार्थितवती । प्रियाकर्तुमनुलोमयितुम् । पति स्या इति । '२१३४॥ सुखप्रियादानुलोम्ये ।५।१४॥६३ ।' इति डाच् । प्रियंवदा प्रियवादिनी । '२९५३। प्रिय-वशे वदः खच् । ३ । २।३८।' ॥ 13V तां प्रार्थनामाह १५८ - 'सौमित्रे ! मार्मुपायंस्थाः कत्रामिच्छुर् वशं वदाम् ॥ त्वद् - भोगीनां सह-चरीम॑ शङ्कः पुरुषऽऽयुषम्.' ॥२०॥ सौमित्रे इत्यादि - हे सौमित्रे । इच्छुरेषणशीलः । '३१४९ । विन्दुरिच्छुः ।३।२।१६९ । ' इति निपातितः । अशङ्कः निर्विकल्पः सन् । किं मां वञ्चयिष्य- तीति । मामुपायंस्था: परिणय । '२७९० । आशंसायां भूतवच्च ।३।३॥३२।' इति लुङ् । '२७२९। उपाद्यमः स्वकरणे ।१।३।५६ ।' इति तङ् । '२७३० । विभाषो पयमने ॥२।१६।' इत्यत्त्विपक्षे रूपम् । कम्राम् । '३१४७॥ नमि-कम्पि-।३। २।१६७।' इत्यादिना रः । वशंवदाम् । अहं ते वइयेति वदन्तीम् । स्वद्भोगीनां त्वच्छरीराय हिताम् । अवैधव्यादिलक्षणयोगात् '१६७० आत्मन्विश्वजन । ५। ११९।' इत्यादिना खः । सहचरीं सहगामिनीम् । '२९३१' भिक्षा-सेना-दायेषु च ३।२।१७।' इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् प्रत्ययः । कियन्तं कालम् - पुरुषायुषं पुरुषस्यायुर्यावत् । १९४५ । अचतुर ।५।४।७७ । इत्यादौ निपातितः । '६९१ । अत्यन्तसंयोगे च ।२।१॥२९।' इति द्वितीया । चरणक्रियायाः कृत्स्नसं- योगात् । यथा मासमुपित इति ॥ १५९ - तार्मुवाच स - गौष्ठीने वने स्त्री-पुंस भीषणे ॥ अ- सूर्य पश्य-रूपा त्वं किम - भीरुरंरार्य से ॥ २१ ॥ तामित्यादि — राक्षसीं लक्ष्मण उवाच उक्तवान् । किमित्याह - गौष्ठीने वने गोष्ठं भूतपूर्वं यस्मिन्वने । इदानीं नामापि न ज्ञायते । १८१९ । गोष्ठात् खञ् भूतपूर्वे ॥५॥२॥१७॥' इति खञ् । स्त्रीपुंभीषणे । स्त्री व पुमांश्चेति स्त्रीपुंसौ । '९४५। अचतुर–१५॥४॥७७॥ इत्यादौ निपातितौ । तयोर्भीषण इति षष्ठीसमासः । बिभेतेर्णिचि हेतुभये षुक् । तदन्तात् '२८४१॥ कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।३।११३।' इति कर्तरि ल्युट् । तस्मिन्नभीरुः सती किमित्यरायसे अत्यर्थमटसि । भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, अर्तेः 'सूचि-सूत्रि-' इत्यादिना यङ् । '२६३३ । यङि च ।७।४।३०' इति गुणः । '२४४६ । नन्द्राः ।६।१।३।' इति प्रतिषेधस्य प्रतिषेधो यकारपरस्य न द्वित्वनि- पेध इति रेफो द्विरुच्यते । भयशीला भीरुः । '३१५४ । भियः क्रुकुकनौ ।३।२।श १७४।' क्रियाशब्दत्वात् '४२१॥ ऊङुतः ।४।१।६६।' इति ऊ न भवति । अम- नुष्यत्वाच्च । तथाहि लक्ष्मणेनामानुपीयमिति ज्ञाता । तथाच भङ्ख्या दर्शय- नाह - असूर्यम्पश्यरूपा । अतिगोपनीयतया सूर्यमप्यनिषिद्धदर्शनं न पश्य- नीति । '२९५१॥ अ-सूर्य- ललाटयोः - ।३।२।३६।' इत्यादिना खश् । '२३६०। पा- त्रा ।७।३।७८।' इत्यादिना पश्यादेशः । असूर्यम्पश्यं रूपं यस्या इति समासः । सा न पश्यतीति रूपमपि न पश्यतीत्युक्तम् ॥ ७८ १६० - मानुषानु॑भिलप्यन्ती रोचिष्णुर् दिव्य-धर्मिणी ॥ त्वम॑प्सरायमाणैह स्वतन्त्रा कथर्मञ्चसि ॥ २२ ॥ मानुषानित्यादि- मनोरपत्यानि मानुषाः । ११८५ । मनोजतावञ्यतौ धुक् च ।४।१।१६१।' तानभिलप्यन्ती कामयन्ती रन्तुमिच्छन्ती । '२३२११ वा आाश । ३ । १॥७०' इत्यादिना श्यन् । रोचिष्णु: रोचनस्वभावा । '२११६) अलंकृञ्- ।३।२।१३६।' इत्यादिना इष्णुच् । अत एव दिव्यधर्मिणी । दिवि भा दिव्या देवाः । राक्षसा अपि देवयोनित्वात् । तेषां धर्मः स्वभावः सोऽस्या अम्तीति । '१९३८ । धर्म-शील-।५।२।१३२।' इत्यादिनेनिः । अप्सरायमाणा अप्सरा इवाचरन्ती । राक्षसभावं गोप्नुमिति भावः । 'उपमानादाचारे' इत्यधिकारे '२६६५। कर्तुः क्यङ् स-लोपश्च ।३।१।११।' 'ओजसोऽप्सरसो नित्यम्' इति वचनात् । इह बने स्वतन्त्रा कथमञ्चसि भ्रमसि । स्व आत्मा तन्त्रः प्रधानं यस्याः । अपराधीनत्वात् । अनयोक्त्या राक्षसीत्वं दर्शयति । १६१ - उग्रं पश्या॒ऽऽकुले करण्ये शालीन-त्व- विवर्जिता ॥ कामुक प्रार्थना-पट्टी पतिवत्नी कथं न वा ॥ २३ ॥ उग्रमित्यादि — उग्रम्पश्यन्तीत्युग्रम्पश्याः । पापाशयत्वान् शबरादयः 1 २९५२ । उग्रम्पश्य । ३।२।३७।' इत्यादिना खश निपात्यते । तैराकुले व्याप्ते अरण्ये । पतिवली जीवत्पतिः कथं केन प्रकारेण न वा नैवं भवसीत्यर्थ: । '४८९॥ अन्तर्वत्पतिवतोर्नुक् ।४।१॥३२।' इत्यत्र पतिर्विद्यते अस्या इति मतुप् सिद्धः । जीवत्पत्यां मतुपो यत्वं निपात्यते । नुक् सूत्रेणैव विधीयते । ङीप्प्रत्ययस्तूगिवादेव सिद्धः । शालीनत्वविवर्जिता । अधृष्टतया वर्जिता । शालाप्रवेशमर्हतीति '१८२१। शालीन-कौपीने - ।५।२।२०।' इति खञ् निपात्यते । अधृष्टेऽभिधेये प्रवेशशब्दस्य लोपः । तस्य भावः शालीनत्वम् । कामुकः कामशीलः । '३१३४॥ लष-पत—।३।२।१५४।' इत्यादिना उकञ् । तस्य प्रार्थनायां पट्टी चतुरा । '५०२॥ वोतो 'गुणवचनात् ।४।१।४४ ॥ इति ङीप् ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गःM ॥ २४ ॥ १६२ - राघवं पर्ण-शालायामि॑च्छा ऽनुरहसं पतिम् ॥ यः स्वामी मम कान्ता-वानौपकार्णक-लोचनः राघवमित्यादि - रामं पर्णशालायामवस्थितं पतिमिच्छ । अनुरहसं विवेक- प्राप्तमनुगतो रह इति विगृह्य '९४९ अन्ववतप्ताद्रहसः ।५।४।८१॥ इत्यच् । यो राघवो ममापि स्वामी प्रभुः । '२९३२ । स्वामिन्नैश्वर्ये ।५।२।१२६ ।' इति निपाति- तम् । कान्तावान् सभार्यः । प्रवृत्तसम्भोगोऽसौ नाहमिति दर्शयति । तमेव रूप- शौर्याभ्यां वर्णयन्नाह - औपकर्णिकलोचनः । कर्णयोः समीपमुपकर्णम् । समीपार्थे- ऽव्ययीभावः । तत्र प्रायभव इति । '१४१५॥ उपजानूपकर्णोपनीवेष्ठक् । ४ । ३ । ४० ।' शेषमपि शब्दद्वयं प्रयोक्ष्यते । औपकर्णिके लोचने यस्य । कर्णान्तायतलो- चन इत्यर्थः ॥ , १६३ - वपुश् चान्दनिकं यस्य, कार्णवेष्टकिकं मुखम् ॥ संग्रामे सर्व कर्मीणौ पाणी यस्यौपजानुकौ ॥ २५ ॥ वपुरित्यादि- - यस्य राघवस्य वपुः शरीरं चान्दनिकं चन्दनेन सम्पद्यते प्राप्त- शोभं भवति । मुखं च कार्णवेष्टकिकम् । कर्णवेष्टकाभ्यां कर्णालङ्काराभ्यां कार्णवेष्ट- किकम् । तन्नोभयत्र १७६३ । सम्पादिनि ।५।१।१९९१ । इति ठक् । पाणी हस्तौ संग्रामे युद्धे सर्वकर्मीणौ धनुःखमा दिव्यापारकर्माणि व्याभुतः । १८०८ । तत्स- देः- ।५।२।७।' इति खः । औपजानुकौ आजानुकौ । आजानुलम्बावित्यर्थः । अन्र ठक् । १२२१ । इसुसुक्तान्तात्कः ।७।३।५१॥ ॥ १६४ - बद्धो दुर्बल- रक्षाऽर्थम॑सिर् येनोपनीविकः ॥ यश् चापमा॑श्मन-प्रख्यं सेषु॑ धत्तेऽन्य दुर्वहम् ॥२६॥ बद्ध इत्यादि —– येन असिः खड्गः औपनीविकः । नीविसमीपे प्रायेण भव - तीति । स हि नीवीं प्राप्य वर्तमानः पार्श्वयोश्चोर्ध्वं निबद्धः । किमर्थ-दुर्बलर- क्षार्थं दुर्बलरक्षायै इदमित्यस्मिन्नर्थे चतुर्थी । तदर्थेत्यादिना सः । तत्रार्थेन नित्य- समासः सर्वलिङ्गता च । यश्चापं धनुर्धत्ते धारयति । आइमनप्रख्यम् । अश्मनो विकार इत्यण् । '११५५॥ अन् ।६।४।१६७१' इति प्रकृतिभावे प्राप्ते अइमनो विकार उपसङ्ख्यानमिति टिलोपः पाक्षिकः । विभाषर्जोरित्यतो मण्डूकडत्या विभाषाग्रहणानुवृत्तेर्विकारे वाच्ये । अन्यत्राश्मन एव भवति । आश्मनेन प्रख्या सादृश्यमस्य तदाश्मनप्रख्यमुपलघटितमिव । सेपुं सशरम् । अन्यदुर्वहं दुःखेनो- ह्यत इति खल । रामादन्येन दुर्वहमित्यर्थः ॥ १६५ जेता यज्ञ द्रुहां संख्ये धर्म-सन्तान - सूर् वने ॥ प्राप्य दार - गवानां यं मुनीनाम॑ भयं सदा ॥ २७ ॥ जेतेत्यादि-यज्ञाय दुह्यन्तीति यज्ञद्रुहो राक्षसाः । ८२९७५१ सत्सूद्विष१३।२।६१॥ इत्यादिना किप् । तेषां संग्रामे जेता । तृजन्तोऽयम् । ततश्च कृत्प्रभट्टि-काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, योगे कर्मणि षष्टी । धर्मसन्तानसूः पूर्ववत् विप् । धर्मरत इत्यर्थः । वने वर्त मानानां मुनीनां वानप्रस्थादीनामित्यर्थः । तेषां भार्याग्निपरिग्रहात् यानि दार- गवानि । दाराश्च गावश्चेति दारगवानि '९४५॥ अचतुर-१५॥४॥७७॥ इत्यादिना निपातितानि । दारयन्तीति दाराः । 'दारजारौ कर्तरि णिलुक् च' इति वञ् । तेषां च येनाभयं सदा दत्तमिति योज्यम् । येषामेव प्राप्तिक्रिया तेषामेवाभय- मिति समानकर्तृकत्वम् ॥ १६६ - ततो वावृत्यमाना ऽसौ राम शालां न्यविक्षत ॥ ॥ 20 - 'मार्मुपायंस्त राम ति वदन्ती सऽऽदरं वचः ॥ २८ ॥ तत इत्यादि - ततो लक्ष्मणवचनानन्तरमसौ राक्षसी वावृत्यमाना रामं वृण्वाना । '१२३५ । वा वृतु वरणे ।' इति देवादिकः आत्मनेपदी । रामशालां रामस्य पर्णकुटीरं न्यविक्षत प्रविष्टा । विशे: '२३३६ । शल इगुपधादनिट: क्स: ।३।१।४५।' । '२६८३ । नेर्विशः ।१।३।१७।' इति तङ् । मामुपायंस्त रामेति हे राम, अहं प्रार्थये भवान् मामुपायंस्त परिणयत्विति वाक्यभेदेन योज्यम् । '२७ - ९० । आशंसायां भूतवञ्च ।३।३।१३२।' इति लुङ् । '२७२९ । उपाद्यमः स्वकरणे ।१।३।१६।' इति तङ् । '२७३० । विभापोपयमने ।१।२।१६ । इत्यकित्त्वपक्षे रूपम् । इत्येवं वचः सादरं वदन्ती ॥ १६७ - 'अ-स्त्रीको ऽसवुहं स्त्री मान्, स पुष्यतितरां तव ॥ पतिरि॑ित्यब्रवीद् रामस्- 'तमे॑व व्रज, मा मुचः ॥ २९ ॥ अस्त्रीत्यादि - असौ लक्ष्मणोऽस्त्रीकः । न विद्यते अस्य स्त्रीति । '८३३। नघृतश्च ॥५॥४।१५३।' इति कप् । '८३५३ न कपि १७/४/१४' इति इस्त्रप्रतिषे धः । अहं पुनः स्त्रीमान् सभार्य: । प्रशंसायां मतुप् । स एव लक्ष्मणः । पुष्य तितराम् अतीव पुष्यति लक्ष्मणस्तव पतिः । '२००२ । तिङच ।५।३।५६ । इति तरप् । '२००४ । किमेत्ति-।५।४।११।' इत्याम् । तस्मात्तमेव लक्ष्मणं व्रज गच्छ । मा मुचः मा त्याक्षी: । मुचेर्लङ् । हृदित्वादङ् । इति एवमब्रवीद्रामः उक्त- वान् । आदादिकस्य ब्रूजो लङि '२४५२। ब्रुव ईट् ।७।३।९३ ।' इति ईटि रूपम् ॥ १६८ - लक्ष्मण सा वृषस्यन्ती महोक्षं गौरि॑िवो ऽगमत् ॥ मन्मथाऽऽयुध-सम्पात-व्यथ्यमान - मतिः पुनः ॥३०॥ लक्ष्मणमित्यादि – लक्ष्मणं पुनर्भूयोऽगमत् लक्ष्मणं प्रति गता । यथा गौर्वृषस्यन्ती मैथुनेच्छावती महोक्षं महावृषम् । वृषस्यन्तीत्युपमान विशेषणमे तत् । तेन वृषं लब्धुमिच्छन्तीति क्यचू । '२६६९। अश्व-क्षीर – १७११॥५१॥ इत्यादिना असुक् । तच्यश्ववृषयो मैंथुनेच्छायामिति । तद्वदागमत् । महोक्ष मिति १९४५॥ अचतुर–।५।४।७७१' इत्यादिसूत्रेण निपातितम् । मन्मथस्वायुधानि शराः । आयुध्यन्ते एभिरित्यायुधानि । घनर्थे कविधानमिति कः । तेषां सम्पातः संमः । तस्मात् व्यथ्यमाना पीढ्यमाना मतिर्मनो यस्याः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम चतुर्थः सर्ग:- १६९ - तस्याः सासद्यमानाया लोलूया-वान् रघूत्तमः ॥ असं कौक्षेयमु॒द्यम्य चकारोऽप-नसं मुखम् ॥ ३१ ॥ तस्या इति – सासद्यमानाया: समीपे गर्हितं सीदन्त्याः प्रविशन्त्याः । '२६३५। लुप-सद-।३।१।२४॥ इत्यादिना यङ् । रघूत्तमो लक्ष्मणः । मुखमप- नसमपगतनासिकं चकार । '८५८ । उपसर्गाच्च । ५।४।११९ ।' इत्यच् । नासिका च नसादेशमापद्यते । तत्र संज्ञायामिति नानुवर्तते । किं कृत्वा । कौक्षेयमसिमुद्यम्य उत्क्षिप्य । कुक्षौ भव इति '१४३३॥ इति - कुक्षि - ।४।३।५६ ।' इत्यादिना ढञ् । कौय: । लोलूयावान् अत्यर्थं लवनक्रियायुक्तः । लुनातीति लोलूया । यङन्ताद् ८३२७९। अप्रत्ययात् ।३।३।१०२।' इत्यकारः । सा विद्यते यस्येति मतुप् ॥ १७० - 'अहं शूर्पणखा नाम्ना नूनं नो ऽज्ञायिषि त्वया, 11 दण्डो ऽयं क्षेत्रियो येन मय्यपाती ति सा ऽब्रवीत् ॥ ३२ ॥ ८१ अहमित्यादि-सा राक्षसीत्यब्रवीत् । अहं शूर्पणखेति नाम्ना नूनमवश्यं त्वया नाज्ञायिपि न ज्ञातास्मि । ज्ञा इत्यस्मात्कर्मणि लुङ् । '२७५७ । स्य-सि- ।६।४॥६२।' इत्यादिना अजन्तत्वात् चिण्वदि । '२७६१ । आतो युक् ।७।३।३३।' इति युक् । '५१०। स्वाङ्गाच्च - १४॥ १॥५४॥ इति ङीषि प्राप्ते ८५१४॥ नखमुखात् संज्ञायां ।४।११५८॥ इति प्रतिषेधः । '८५७ । पूर्वपदात्संज्ञायां - 1८४।३।' इति णत्वम् । अज्ञाने कारणमाह - येनायं दण्डो नासाच्छेदनलक्षणों मय्यपाति पातितः । पातेः कर्मणि लुङ् । चिणादेशः । '२२८२ । अत उपधायाः ।७।२॥१६॥ इति वृद्धिः । '२३२९ । चिणो लुक् । ६।४।१०४ । क्षेत्रियः परक्षेत्रे चिकित्स्यः । परक्षेत्रे जन्मान्तरशरीरे यदि शक्यश्चिकित्सितुं तदा नासिकायाः सम्भवात् । १८९२ । क्षेत्रियच् परक्षेत्रे चिकित्स्यः ।५।२।१२।' इति निपातनम् ॥ १७१–पर्यशाप्सीद् दिवि-ष्ठा ऽसौ संदर्य भय-दं वपुः ॥ अपिस्फवच्च बन्धूनां निनङ्क्षुर् विक्रमं मुहुः ॥ ३३॥ पर्यशाप्सीदित्यादि - असौ राक्षसी पर्यशाप्सीत् आक्रुष्टवती । शपेरनिट: सिचि हलन्तलक्षणा वृद्धिः । शप उपालम्भन इति तङ् न भवति । उपालम्भनं हि वाचा शरीरस्पर्शनम् । दिविष्ठा नभसि वर्तमाना । १९७२ । तत्पुरुषे कृति बहुलम् ।६।३।१४।' इति सप्तम्या अलुक् । ८२९१८ । अम्बाम्ब - ।८।३।९७ । ' इति षत्वम् । भयदं रौद्रं वपुः शरीरं संदर्य दर्शयित्वा । बन्धूनां विक्रमं शौर्य मुहुः पुनः पुनः । अपिस्फवत् स्फीतीचकार । '२५७०१ अर्तिही- ।७।३।३६॥ इत्यादिना णावित्यनुवृत्तौ '२५९७॥ स्फायो वः ।७।३।४१।' इति वकारः । स्फाय८२ भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थी वर्गः, तेश्चङि णिलोपः । ह्रस्वद्विवचनादि । अभ्यासस्य खयः शेपः । चवमित्वं च सन्वद्भावे । निनङ्क्षुः नष्टुमिच्छुरित्यर्थः । नशेः सनि '२५१७ । मस्जि-नशोझलि ।७।१।६०।' इति नुम् ॥ १७२ - खर-दूपणयोर् भ्रात्रोः पर्यदेविष्ट सा पुरः ॥ विजिग्राहयिषू रामं दण्डकारण्य - वासिनोः ॥ ३४ ॥ खरेत्यादि — खरदूषणयोर्भ्रात्रोर्दण्डकारण्यवासिनोः पुरः अग्रतः पर्यदेविष्ट परिदेवनं कृतवतीति । '५३४ । देवें देवने ।' इत्यस्मादात्मनेपदिनः सेटो लुङि रूपम् । परिदेवने कारणमाह - विजिग्राहयिषुः रामं विग्राहयितुं योधयितुमि- च्छुः । ग्रहेर्ण्यन्तस्य सन्नन्तस्य रूपम् । '१७३। रोरि ।८।३।१४।' इति रेफलोपः । '१७४ । ढ्-लोपे- । ६।३।१११॥' इति दीर्घत्वम् ॥ किं पर्यदेविष्ट इत्याह १७३ - ' कृते सौभागिनेयस्य भरतस्य विवासितौ ॥ पित्रा दौर्भागिनेयौ यौ, पश्यतं चेष्टितं तयोः ॥ ३५ ॥ कृते इत्यादि – भरतस्य कृते कार्यनिमित्तं राज्ये अभिषेक्तव्यमिति । सुभगा केकयी तस्या अपत्यं सौभागिनेयः '११२३ । स्त्रीभ्यो ढक् ॥४।१।१२० ।' कल्या- ण्यादीनामिनङ् तत्र सुभगा दुर्भगा चेति पठ्यते । '११३३ । हृद्भग – ।७।३।१९।' इत्युभयपदवृद्धिः । पित्रा यौ विवासितौ निष्कासितौ दौर्भागिनेयौ कौसल्या सुमित्रा च दुभंगे तयोरपत्ये रामलक्ष्मणौ तयोश्चेष्टितं नासाच्छेदनं पश्यतम् । विधौ प्रार्थनायां वा लोट् । थसस्तम् ॥ १७४-मम रावण-नाथाया भगिन्या युवयोः पुनः ॥ अयं तापसकाद् ध्वंसः, क्षमध्वं, यदि वः क्षमम् ॥ ३६ ॥ ममेत्यादि - रावणो नाथः प्रभुर्यस्याः मम विशेषणम् । युवयोर्भगिन्या अयं तापसकात् कुतापसात् । कुत्सायां कन् । ध्वंसो नासिकाविनाशः । यादे वः युष्माकं गुरूणां क्षमं युक्तम् क्षन्तुमित्यर्थात् । युष्मदि गुरावेकेषामिति बहुवचनं तयोर्ज्येष्ठत्वात् । तर्हि क्षमध्वं उपेक्षध्वम् । रावण एव ज्ञास्यतीति भावः ॥ पुनरप्येजयितुमाह १७५-अ-संस्कृत्रिम-संव्यानाव॑नु॒ष्त्रिम-फलाशिनौ ॥ अ-भृत्रिम - परीवारौ पर्यभूतां तथापि माम् ॥ ३७॥ असमित्यादि – संस्कारेण वापेन भरणेन च निर्वृत्तं संस्कृत्रिमम् । उप्तिमं भृत्रिमं च । '३२६६ । तिः क्लिः । ३।३।८८ । क्सेर्मम् नित्यम् । '२५५० । संपर्युपेस्यः—।६।१।१३७।' इति सुट् । सम्पूर्वस्य क्वचिदभूषणेऽपीष्यते । संस्कृत्रिमं तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः८३ न विद्यते येषामिति नजुसमासः । असंस्कृत्रिमाणि संव्यानानि परिधानानि उत्त- रीयाणि ययोः । वल्कवाससावित्यर्थः । अनुप्तिमाणि फलानि अशनमाहारो ययोः तौ वन्यफलाहारौ न शालिभोजनौ । परिव्रियतेऽनेनेति घञ् '२०४४ । उपसर्गस्य वजि-।६।३।१२२।' इति दीर्घः । मृगाणाममनुष्यत्वात् । अभृत्रिमः परीवारोऽनुजी- बिलोको ययोस्तौ मृगपरीवारौ । तथापि मां पर्यभूतां परिभूतवन्तौ । लुङि रूपम् ॥ १७६ - 'श्वःश्रेयसम॑वाप्तासि भ्रातृभ्यां प्रत्याणि सा ॥ E प्राणिवस् तव माना॒ऽर्थं, ब्रजा॑ऽऽश्वसिहि, मा रुदः ॥ श्वःश्रेयसमित्यादि – श्वः शब्दः प्रशंसामाह । शोभनं श्रेय इति वाक्ये '९४८ । श्वसो वसीयः श्रेयसः ।५।४।८०।' इत्यच् । मयूरव्यंसकादित्वात् सः । श्वःश्रेयसं कल्याणमवाप्तासि प्राप्स्यसि । भविष्यदनद्यतने लुट् । मारयावस्तावित्युक्तं भवति ताभ्यां भ्रातृभ्यां प्रत्यभाणि प्रतिभणिता सा । कर्मणि लुङ् । प्राणिवस्तव मानार्थम् । तव मानखण्डनं मा भूदिति जीवावः । '११४३। श्वसँ प्राणने' '११४४ अनँ च'।'२४७४। रुड़ादिभ्यः सार्वधातुके । ७।२।७६ ।' इति इट् । '२४७८ । 'अनितेः ।८।४।१९।' इति णत्वम् । तस्माद् व्रज यथास्थानं गच्छ । आश्वसिहि उद्वेगं त्यज । विधौ प्रार्थनायां वा लोट् । मा रुदः । '२२१९। माङि लुङ् ।३।३।१७५/ ' २२६९ । इरितो वा ।३।१।५७।' इत्यङ् यदा नास्ति तदा मा रोदीरिति ॥ १७७ - जक्षिमो ऽनृपराधेऽपि > नरान् नक्तं - दिवं वयम् ॥ कुतस्-त्यं भीरु ! यत् तेभ्यो दुह्यन्यो ऽपि क्षमामहे ॥ ३९ ॥ जक्षिम इत्यादि – वयं अनपराधेऽपि । नक्तं च दिवा च नक्तन्दिवम् । '९४५। अचतुर-।५।४।७७।' इति निपातितम् । नरान् जक्षिमो भक्षयामः । ११४५॥ जक्ष भक्ष-हसनयोः ।' इति भक्षार्थस्य '२४७४ । रुदादिभ्यः - ।७।२।७६ ।' इतीद । '८१८ । अस्मदो द्वयोश्च ।१।२।५९ । इति द्वित्वे वयमिति बहुवचनम् । यत एवं हे भीरु ! संबुद्धौ गुणो न भवति 'संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः' इति । कुतस्त्यम् कुत एतदागतम् । '१३२४॥ अव्ययात् त्यप् ।४।२।१०४॥' अमेहक्कतसिवेभ्य इति त्यप् । तेभ्यो नरेभ्यो दुह्ययोऽपि दोहं कुर्वाणेभ्योऽपि क्षमामहे । नैवेत्यर्थः । '५७५ । क्रुध-द्रुह- १॥४॥३७॥ इति सम्प्रदानत्वम् । क्षमेर्गम्यमानो नजर्थस्तस्या- सूयार्थत्वात् क्षमध्वं यदि वः क्षममित्यस्य प्रतिवचनम् ॥ १७८ - तौ चतुर्दश साहस्रबलौ निर्ययतुस् ततः ॥ पारश्वधिक-धानुष्क-शाक्तिक-प्रासिकाऽन्वितौ ॥४० तावित्यादि - ततो निगदनादुत्तरकालं निर्ययतुर्निर्गतवन्तौ । चतुर्दशसहस्राणि परिमाणं यस्य बलस्य । तदस्य परिमाणमित्यस्मिन्विषये '१६९२ । शत८४ भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे चतुर्थो वर्गः, मानविंशतिक सहस्रवसनादण् ।५।१।२७।' प्राग्वतेः । '१७५२। सङ्ख्यायाः संवत्सर ।७।३।१५।' इत्युत्तरपदवृद्धिः । चतुर्दशसाहस्रं बलं ययोः तौ । तथा पारश्वविकधानु- कयाष्टिकप्रासिकान्वितौ । परश्वधः प्रहरणमेषामिति '१६०८। परश्वधात् ठञ् । अ ४॥५८।' तथा धनुः प्रहरणमेषाम् । यष्टिः प्रहरणमेपामिति ५६०९। शक्ति-यष्ट्यो- रोकक् ॥ १।४।५९/' प्रासः कुन्तः प्रहरणमित्यौत्सर्गिकष्ठक् । तत्र धनुषष्ठ । १२२१॥ इसुसुक्तान्तारकः ।७।३।५१॥ ततः सेनाङ्गत्वात्कृतैकवद्भावः तेनान्वितावनुगतौ ॥ १७९ - अथ सम्पततो भीमान् विशिखै राम-लक्ष्मणौ ॥ बहु-मूर्ध्नो द्वि-मूर्धाश्च॑ त्रि-मूर्धाश् च ऽहतां मृधे. ४१ अथेत्यादि - अथ एतस्मिन् प्रस्तावे रामलक्ष्मणौ मृधे संग्रामे विशिखैः शरै- रहतां हतवन्तौ । हन्तिः परस्मैपदी तस्माल्लङि तसस्ताम् । तस्य ङिचे '२४२८। अनुदात्त-।६।४।३७।' इत्यादिना अनुनासिकलोपः । कानू-राक्षसान् । विशे पणोपादानात् विशेष्यप्रतिपत्तिः । प्रकृतत्वाद्वा । सम्पततोऽभिपततः । बहुमूर्ध्ना बहुशिरसः । तथा द्विमूर्धांत्रिमूश्च ।८५४।द्वि-त्रिभ्यां प मूर्तः ।५।४।११५' इति समासान्तः पः । अत एव भीमान् भयानकान् । त्रिमूर्वाश्चेत्यत्र '१४०॥ नछव्यप्रशान् ।८।३।७।' इति रुः । पूर्वस्य त्वनुनासिकः । १३८। विसर्जनीयस्थ सः ।८।३।३४।' इति चुत्वम् ॥ १८० - तैर् वृक्ण रुग्ण-सम्भुग्न- क्षुण्ण-भिन्न-विपन्न - कैः ॥ निमग्नशो॒द्विग्न-संहीणैः पत्रे दीनैश् च मेदिनी ॥ ४२ ॥ तैरित्यादि — तैः राक्षसैर्मेदिनी पत्रे पूरिता '११३५१ मा पूरणे ।' इत्य स्मात्कर्मणि लिट् । वृक्णैः छिन्नैः । रुग्णैः भद्महस्तपादैः । सम्भुमैः वीकृतदेहैः । क्षुण्णैः सम्पिष्टशरीरैः । भिन्नैः विदारितैः । विपन्नकैः नष्टैः । '२०३१ । अनुक- म्पायां कन् । ५।३।७६।' निममैः परिभूतैः । उद्वितैः । संहीणैर्लजितैः । वयमपीदृशीं दशां प्राप्ता इति । दीनैः हा मातः हा भ्रातरित्येवं भाषमाणैः । तत्र वृश्चि-रुजि-भुजि-मस्जि- विजि-भ्यो निष्ठायां '३०१९ । ओदित ।८।२॥४५॥ इति नत्वम् । '३७८। चोः कुः ।८।२।३०॥ इति कुः । क्षुदि- भिदि-पदि-भ्यो '३०१६॥ र दाभ्यां - ।८।२।४२।' इति दस्य च नः । संहीण इति '३०३७ । नुद-विद-दारा । '१२०९ । दी - ङ् क्षये ।' इत्यस्य स्वादय ओदितः इति '३०३९॥ ओदितश्च ।८।२॥४५।' इति नत्वम् ॥ " १८१ -के-चिद् वेपथुमा॑सेदुर॒न्ये दवथुर्मुत्तमम् ॥ स-रक्तं वमथुं केचिद्, भ्राजथुं न च के चन. ॥ ४३॥ केचिदित्यादि — तेषां मध्ये केचित् वेपथुं कम्पम् । '३९३ । टु-वेष्टँ कम्पने ।' आसेदुः प्राप्ताः । अन्ये दवथुमुपतापमुत्तमं महान्तम् । '१३३६ टु दु उपपे ।' केचिद्वमथुं छर्दनं सरकं सशोणितम्। '९०६ - व उद्भिरणे ।' भ्राजधुं 4 तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम चतुथः सर्गः शोभां नैव केचन न केचिदपि '८०८ । टु भ्राजू दीप्तौ ।' सर्वत्र '३२६७ । द्वितो- ऽथुच् ।३।३।८९ ।' ॥ १८२ - मृगयुमिंव मृगो ऽथ दक्षिणेर्मा, दिशमिव दाह-वर्ती मरार्बुदन्यन् ॥ रघु-तनयर्मुपाययौ त्रि-मूर्धो; > विषभृदि॑िवग्र- मुखं पतत्रि-राजम् ॥ ४४ ॥ ." मृगयुमित्यादि – अथैतस्मिन् राक्षसविध्वंसनग्रस्तावे त्रिमूर्ध: त्रिशिरा नाम राक्षसः रघुतनयमुपाययौ उपागतः । मृगयुमिव लुब्धकमिव । मृगान् यातीति मृगयुः । मृगय्वादयश्चेत्यौणादिककुप्रत्ययान्तः । दक्षिणेर्मा दक्षिणे ईर्म व्रणं यस्येति । '८३५ । दक्षिणेर्मा लुब्धयोगे ।५।४।१२६।' इत्यानिच् । यथा मृगो लुब्धकनाणे- तदक्षिणाङ्गः तमेव मरणायोपयाति । दिशमिव दाहवतीं यथा दिशं दावाग्नियुतां मरौ निर्जले देशे मृग उदन्यन् उदकपानाभिलाष उपयाति । उदकमिच्छति । '२६५७। सुप आत्मनः । ३ । १।८।' इति क्यच् । उदकस्योदनू भावः । '२६६१ । असनायो—।७।४।३४।' इत्यादिना निपातितः । तदन्तालट् शतृप्रत्ययः । विषभू- दिव यथा विषधरः सर्प उग्रमुखं भीषणमुखं पतत्रिराजं गरुडमुपयाति तद्वत्त- मिति । '७८८। राजाऽहः सखिभ्यष्टच् ।५।४।११॥ ॥ १८३ - शिंत - विशिख- निकृत्त कृत्स्त्र - चक्रः क्षिति- भृर्दिव क्षिति कम्प-कीर्ण-शृङ्गः ॥ भयमु॑पनिदधे स राक्षसानाम् अ-खिल-कुल- क्षय- पूर्व-लिङ्ग-तुल्यः ॥ ४५ ॥ शितेत्यादि - त्रिमूर्धो राक्षसानां भयमुपनिदधे उपनिहितवान् । कीदृशः । शित विशिखैस्तीक्ष्णविशिखैः निकृत्तानि छिन्नानि कृत्स्नानि सर्वाणि वक्राणि मुखानि यस्य सः । क्षितिभृदिव भूधर इव । कीदृशः । क्षितिकम्पकीर्णशृङ्गः क्षितेर्भूमेः कम्पेन कीर्णानि क्षिप्तानि शृङ्गाणि यस्य क्षितिभृतः । अखिलस्य सर्वस्य कुलस्य क्षये विनाशे यत् पूर्व लिङ्गं तेन तुल्यः असावप्य खिलराक्षसक्षयस्य पूर्वलिङ्गतुल्यः ॥ इति श्री जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षणरूपे चतुर्थः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य रूपे कथानके श्री राम-प्रवासो नाम चतुर्थः सर्गः पर्यवसितः । १ –सर्गान्तत्वाद् वृत्त-भेदः । तदर्धसमजातौ 'पुष्पिताम्रा' नाम । तलक्षणम् "अयुजि न-युग- रेफत्तो यकारो, युजि च न जौ जरगाश् च पुष्पिताग्रा ॥" इति वृत्तरत्नाकरे भट्ट-केदारः । २८ (१८२) लोकस्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् । भ० का० ८ भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पचमो वर्गः, पञ्चमः सर्गः— १८४ - निराकरिष्णू वर्तिष्णू वर्धिष्णू परतो रणम् ॥ उत्पतिष्णू सहिष्णू च चेरतुः खर-दूषणौ ॥ १ ॥ निरेत्यादि – खरदूषणौ रणं परितः समन्तात् । 'अभितः - ' इत्यादिना द्वि- तीया । चेरतुः भ्रान्तौ । निराकरिष्णू शत्रुनिराकरणशीलौ । वर्तिष्णू अभिमुग्वं वर्तनशीलौ न पलायनशीलौ । वर्धिष्णू मायया महाप्राणोद्भावनशीलो । उत्प तिष्णू नभ उत्पतनशीलौ । सहिष्णू शस्त्रप्रहारसहनशीलौ । सर्वत्र '३११६॥ अलंकृञ्- ।३।२।१३६ ।' इत्यादिना इष्णुच् ॥ १८५ - तौ खड्ग - मुसल - प्रास-चक्र-वाण-गदा-करौ ॥ अकामा॑युध-च्छायं रजः-सन्तमसे रणे ॥ २ ॥ तावित्यादि —रणे रणभूमौ रजःसन्तमसे । सङ्गतं तमः सन्तमसम् । १९४७॥ अवसमन्धेभ्यस्तमसः ।५।४।७९ । इस्यच् । रजसा सन्तमसं अस्मिन् इति रजःसन्तमसं तस्मिन् रजसा कृतान्धकारे तो खरदूषणौ आयुधच्छायमायुधबा- हुल्यमका कृतवन्तौ । आयुधानां छायेति '८२५ । छाया बाहुल्ये ।२४।२२। इति नपुंसकत्वे हस्त्रत्वम् । खड्डादीनां बाणान्तानां द्वन्द्वैकवद्भावं कृत्वा पश्चात्तेन सहिता गदेति शाकपार्थिवादित्वात् सः । अन्यथा समुदायस्य ' ९१० । जातिर प्राणिनाम् ।२।४॥६।' इत्येकवद्भावेन नपुंसकलिङ्गता स्यान् बाणगदमिति । खड्गमुसलप्रासचक्रबाणगढाः करे येषामिति समासे प्रहरणार्थेभ्य इत्यादिना करशब्दस्य परनिपातः ॥ ८६ १८६ - अथ तीक्ष्णाऽऽयसैर् बाणैरधि-मर्म रघूत्तमौ ॥ व्याधं व्याधर्म-मूढौ तौ यम - साच्चऋतुर् द्विपाँ. ॥ ३ ॥ अथेत्यादि —अथैतस्मिन् संग्रामे रघूत्तमौ रामलक्ष्मणौ कर्तृभूतौ । कर्मभूतौ द्विषाविति । '२९७५ । सत्सूद्वि-।३।२।६१।' इत्यादिना विप् । यमसाच्चऋतुः यमाधीनौ कृतवन्तौ । '२१२५ । तदधीनवचने ।५।४।५४।' इति सातिः । तीक्ष्णा- न्यसैर्बाणैः । तीक्ष्णमायसं फलं येषामिति । व्याधं व्याधं विवा विछ्वा । '३३- ४३ । आभीक्ष्ण्ये णमुल । ३ । ४॥२२।' तत्र '३३२० । समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ३।४॥२१।' इति वर्तते । 'भाभीक्ष्ण्ये द्वे भवतः' इति द्विवचनम् । अधिमर्मेति विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । अमूढौ सावधानौ रामलक्ष्मणौ ॥ मर्मवेधमेवाह१८७ हत- बन्धुर् जगाम ऽसौ ततः शूर्पणखा वनात् ॥ पारे - समुद्रं लङ्कायां वसन्तं रावणं पतिम् ॥ ४ ॥ हृतेत्यादि — असौ शूर्पणखा हतबन्धुः व्यापादितभ्रातृद्वया ततो वनाहुण्ड• c " तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः - कारण्यात् रावणं पतिं प्रभुं शरणं जगाम गतवती । पारेसमुद्रम् । समुद्रस्य पार इति '६७२ । पारे मध्ये षष्ठ्या वा ।२।१।१८।' इत्यव्ययीभावः । तत्सन्नियोगेन पूर्वपदस्यैकारान्तत्वम् । पश्चात्सप्तमी । '६५७॥ नाव्ययीभावात् ।२।४।८३।' इत्य- म्भावः । समुद्रस्य पारे स्थितायां लङ्कायां वसन्तं रावणमिति ॥ १८८ - संप्राप्य राक्षस - सभं चऋन्द क्रोध-विह्वला ॥ ८७ ढौकित्वा । राक्षसानां नाम- ग्राहमरोदीत् सा भ्रातरौ रावणाऽन्तिके ॥ ५॥ संप्राप्येत्यादि-सा शूर्पणखा राक्षससभं सं सभेति '८२६ । सभा राजा - ।२।४।२३।' इत्यादिना नपुंसकता । चक्रन्द ऋन्दनं कृतवती । क्रोधविह्वला क्रोधविवशा । भ्रातरौ खरदूषणावरोदीत् रुदितवती । नामग्राहं नाम गृहीत्वा । भ्रातरौ खरदूषणाविति । '३३८० । नायादिशिग्रहोः ।३।३।५८।' इति णमुल । अत्र नामग्रहणविशिष्टाया रोदनक्रियाया व्याप्तुभिष्ट. त्वादिः सकर्मकः । रावणान्तिके रावणसमीपे । सप्तम्यधिकरणे चेति चकारा- दूरान्तिकार्थेभ्य इति सप्तमी ॥ तयोः किं जातमिति रावणेन पृष्टाह, १८९ - 'दण्डकान॑ध्य॒वात्तां यौ वीर ! रक्षः प्रकाण्ड कौ ॥ नृभ्यां संख्येऽकृषातां तौ स-भृत्यौ भूमि-वर्धनौ ॥ ६ ॥ दण्डकानित्यादि — हे वीर ! दण्डकान् दण्डकारण्यसन्निवेशान् अध्यवात्ताम् अध्युषितवन्तौ । '१०७४ । वसँ निवासे ।' इत्यस्मालुङ् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । ' २३३२ । सः सि ।७।४।४९॥ इत्यादिना धातुसकारस्य तत्वम् । '२२८१ । झलो झाल ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । रक्षःप्रकाण्डको प्रशस्तौ राक्षसौ । '७४७। प्रशंसा - वचनैश्च ।२।१।६६।' इति समासः । ततः स्वार्थे कन् 'स्वार्थिकाश्च प्रकृ तितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्ते' इति नपुंसको न भवति । अन्यथा रूढिशब्दाः प्रशंसावचना आविष्टलिङ्गत्वादन्यलिङ्गेऽपि जातिशब्दे स्वलिङ्गोपादानादेव समा- नाधिकरणाः स्युः । यथा गोप्रकाण्डमिति । तौ नृभ्यां मनुष्याभ्यां सङ्ख्ये युद्धे भूमिवर्धनावकृषातां कृतौ । कर्मणि लुङ् । अचिण्वद्भावे रूपम् । वर्धेते इति वर्धनौ । '२८४१॥ 'कृत्यल्युटो बहुलम् ।३।३।११३।' इति कर्तरि ल्युट् । भूमेर्व- र्धनाविति सः । भस्मीकृतशरीरस्य भूमौ लीयमानत्वात् । सभृत्यौ नैकाकिनौ ॥ ९९० - विग्रहस् तव शक्रेण बृहस्पति-पुरोधसा ॥ सार्धं कुमार-सेनान्या, शून्यश् चऽसीति को नयः. विग्रह इत्यादि — बृहस्पतिः पुरोधा मन्त्री यस्य शकस्य तेन । कार्येषु पुरो घीयत इति पुरोधाः । पुरःपूर्वाद्वाजः सर्वधातुभ्योऽसुन् । तथा कुमारः कार्तिकेयः सेनानीर्यस्य । सेनां नयतीति '२९७५ । सत्सू - द्विष - ।३।२।६१।' इत्यादिना क्विप् । तेन शक्रेण सार्धं सह तव विग्रह आसीत् । इदानीं कार्यनिपुणाभावात् ८८ भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, शून्यश्चासि २१९११ तासस्योर्लोपिः ।७।४।५०।' इति सकारलोपः । तस्माको नयः । नय एव न भवतीत्यर्थः ॥ तदेव दर्शयन्त्याह१९१ - यद्यहं नाथ ! नो ऽयास्यं विनासा हत-वान्धवा, । नो ऽज्ञास्यस् त्वमिदं सर्वे प्रमाद्यैश् चार-दुर्-बलः ८ यदीत्यादि - विनासा विगता नासा यस्याः । नासैव नासिकेति '८३४] केऽणः ।७।४।१३।' इति हस्वत्वे रूपं, तस्या नसादेशस्य विधीयमानत्वादत्र संभव एव नास्ति । विनसेति पाठान्तरम् । तत्र विगता चासौ नासिका च विनासिका । तत इत्थम्भूतलक्षणायां तृतीयायां '२२८। पहनोमास्- । ६।3। ६३।' इत्यादिना नसादेशः । विगतया नासिकयोपलक्षितेत्यर्थः । विगता नासि- का अस्या इति बहुव्रीहिणा व्याख्याने अजूनासिकेत्यादिना अच् नसादेशश्च प्राप्तुतः । तस्य संज्ञाविषयत्वादुपसर्गाच्चेत्यसंज्ञायां विधीयमानो न भवति वक्तव्य इति ग्रादेशो बाधकः । हे नाथ ! यद्यहं विनासा हतवान्धवा नायास्यं न याताsभविष्यम्; तर्हि तदिदं सर्व भ्रात्रोर्वधं नासाच्छेदं च नाज्ञास्यः न ज्ञातोऽ भविष्यः । क्रियातिपत्तौ लङ् । अज्ञाने कारणमाह - प्रमाद्यन् विषयेषु प्रमादं गच्छन् । चारदुर्बलः चारहीनः । चारा हि चक्षू राज्ञां कार्याकार्यज्ञानाय लोके । चरतीति चरः पचाद्यच् । चर एव चारः '२१०६ । प्रज्ञादि ।५।४।३८ ।' इत्यण् ॥ १९२ - करिष्यमाणं विज्ञेयं कार्य, किं नु कृतं परैः ॥ " अपकारे कृते ऽप्यज्ञो विजिगीषुर् न वा भवान् ॥ ९ ॥ करिष्यमाणमित्यादि - परैः शत्रुभिरपचयचिकीर्पया करिष्यमाणं कार्य विज्ञेयम् । किं नु कृतमेव यत्तदवश्यमेव विज्ञेयमित्यर्थः । त्वं पुनः परैरप्रकृ तोऽपि अज्ञोऽविदितस्वरूपः । अतो विजिगीपुर्न वा भवान् । अतो न राज्यं संभावयतीत्यर्थः ॥ १९३ - वृतस् त्वं पात्रे - समितैः खट्टाऽऽरूढः प्रमाद-वान् ॥ पान-शौण्डः श्रियं नेता ना ऽत्यन्तीन-त्वमु॒न्मनाः ॥ १० ॥ वृत इत्यादि — अत्यन्तं नामिनीति '१८१२ । अवारपार ।५।२।११।' इत्या- दिना खः । तस्य भावोऽत्यन्तीनत्वम् । नैवात्यन्तीनामत्यन्तगामिनीं श्रियं नेता न प्रापणशीलः । '३११५॥ तृन् ।३।२।१३५।' इति ताच्छीलिकस्तृन् । '६२७॥ न लोक-।२।३।६९।' इति षष्ठीप्रतिषेधः । यद्यपि महोदयं राज्यं प्राप्तवानसि तथापि न चिरकालमित्यर्थः । यतस्त्वमुन्मनाः आन्तचित्तः । यतः पानशौण्डः तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- पाने प्रसक्तः । '७१८। सप्तमी शौण्डैः ।२।१।४०।' इति सः । अत एव प्रमाद्वान् । अतोऽपि खनारूढः उत्पथप्रस्थितः '६८८। खट्दाक्षेपे ।२।१।२६॥ इति द्वितीया सः । तत एव पात्रेसमितैः भोजन एव सन्निहितैः अनुजीविभिर्वृतः । '७२५॥ पात्रेसमितादयश्च ।२।१।४८।' इति क्षेपे सः ॥ १९४ - अध्वरेष्वग्निचित्वत्सु सोमसुत्वत आश्रमान् ॥ अत्तुं महेन्द्रियं भागमे॑ति दुश्यवनो ऽधुना, ॥ ११ ॥ अध्वरेष्वित्यादि-स्वय्येवम्भूतेऽधुना दुश्यवन इन्द्रः आश्रमानैति आग- च्छति । आङ्पूर्वस्येणः ७३ । एत्येधत्यू । ६ । ११८९ । इति वृद्धिः । सोमसु- स्वतः सोमं सुनोतीति '३०००। सोमे सुजः ।४।२।१०॥ इति क्वि । सोमसुतः सन्ति येवमेवति मतुप् । १८९६ । तसौ मत्वर्थे ।१।४।१९।' इति भावे तकारस्य जश्त्वं न भवति । १८९८ । झयः ।८।२।१०।' इति मतोर्वत्वम् । किमर्थमेतीत्याह-अत्तुं भक्षयितुं महेन्द्रियं भागम् । महेन्द्रो देवता अस्येति । '१२३१॥ महेन्द्राद्वाणौ च ॥४।२।२९॥ इति वः । क्व । अध्वरेषु यज्ञेषु । अग्नि- चित्वत्सु । अग्निं चितवन्तोऽग्निचितः आहितामयः । '३००१ । अग्झौ चेः १३।२।११।' इति विप् । ते सन्ति येष्विति पूर्ववन्मतुप् ॥ १९५ - आमिक्षीयं दधि-क्षीरं पुरोडाश्यं तथैौषधम् ॥ हविर् हैयङ्गवीनं च ना॑ऽप्युपघ्नन्ति राक्षसाः ॥ १२॥ । आमीत्यादि - दना सहितं शृतं पय आमिक्षा । तस्मै हितमामिक्षीयम् । '१६६४। विभाषा हविरपूपादिभ्यः ।५।१।४।' इति छयतौ । दधि च क्षीरं चेति । '९१६ । विभाषा वृक्ष । २।४।१२।' इत्यादिना व्यञ्जनत्वादेकवद्भावः । पुरोडाशाय हितमौषधं नीवारतण्डुलादि पुरोडाइयम् । अपूपादित्वाद्यत् । ओषधिरेवौषधम् '२१०५ । ओषधेरजातौ ।५।४।३७।' इत्यण् । तण्डुलानामजातित्वात् । 'स्वार्थिकाश्च प्रकृतितो लिङ्गवचनान्यतिवर्तन्ते' इति नपुंसकलिङ्गता । हविः हुयत इति हविः । 'अर्चि - शुचि' इत्यौणादिक इस् । हैयङ्गवीनं घृतम् । ह्येगोदोहस्य विकार इत्यर्थे ' १८२४ । हैयङ्गवीनं संज्ञायाम् ।५।२।२३।' इति निपात नात् खञ् हियंग्वादेशश्च । तानि नाप्युपघ्नन्ति राक्षसाः त्वय्युदासीने सति ॥ इदानीं कार्य प्रदर्शनेन प्रोत्साहयितुमाह १९६ - युव- जानिर् धनुष्- पाणिर् भूमिष्ठः ख- विचारिणः ॥ रामो यज्ञ द्रुहो हन्ति काल- कल्प-शिलीमुखः ॥१३॥ युवेत्यादि — युवतिः यौवनवती जाया यस्य युवजानिः । '८७२ । जायाया निङ् ॥६॥१॥७६॥' वलि लोपः । '८३१ । स्त्रियाः पुंवत् । ६।३।३४।' इत्यादिना युंवद्भावात् स्त्रीप्रत्ययो निवर्तते । धनुष्पाणिः पाणौ धनुर्यस्य । प्रहरणेत्यादिना ९० भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे पञ्चमो वर्गः, परनिपातः । भूमिष्टः भूमौ तिष्ठतीति भूमिष्ट: । नाकाशचरः । २९१६ सुपि स्थः । ३।२॥४।' इति कः । ८२९१८ । अम्बाम्ब - ।८।३।९७१' इत्यादिना पत्वम् । कालकल्पशिलीमुखः मृत्युतुल्यशरः । रामो यज्ञ द्रुहो राक्षसान् हन्ति खविचा- रिणः आकाशचिचरणशीलान् । '२९८८ । सुयजाती-।३।२।७८।' इति णिनिः ॥ १९७ - मांसान्यो॑ष्ठऽवलोप्यानि साधनीयानि देवताः ॥ अश्नन्ति, रामाद् रक्षांसि विभ्य त्य॑श्च॒वते दिशः ॥१४॥ मांसेत्यादि - ओष्ठावलोप्यानि ओष्टाभ्यां छेदाणि शक्यानि वा । अर्थे शक्यार्थे वा कृत्यः । '६९५॥ कृत्यैरधिकार्थवचने ।२।१।३२॥ इति सः । साध- नीयानि यज्ञस्य साधनाय हितानि । '१६६५ । तस्मै हितम् ।५।११५ । ' इति छः । सावनीयानीति पाठान्तरम् । तत्र सवनं स्नानं तद्योगात्स्नातकोऽपि तथोच्यते तत्र भवः सावनो यज्ञः । १६६५५१ तस्मै हितम् ।३।१।५।' इति छः । तानि मांसानि देवता अनन्ति भुञ्जते न राक्षसा रक्षांसि किन्तु रामादिभ्यति । '४४४१ वा नपुंसकस्य १७१११७९॥ इति शतुर्नुमभावपक्षे रूपम् । दिशोऽश्चवते च्याप्नुवन्ति ॥ १९८ - कुरु बुद्धिं कुशाग्रीयाम॑नु॒कामीन-तां त्यज, ॥ लक्ष्मीं परम्परीणां त्वं पुत्र-पौत्रीण-तां नय. ॥ १५ ॥ कुर्वित्यादि- कुशाग्रीयां कुशाग्रमिव सूक्ष्माम् । '२०६०। कुशाग्राच्छः । ५।३।१०५।' इति इवार्थे छः । स्थूलबुद्धिम भूदित्यर्थः । अनुकामीनतां यज यथेच्छगामितां त्यज । १८१२। अवार-पार-1५।२।११॥ इत्यादिना वः । परम्परीणां परांश्च परतरांश्च अनुभवतीत्यर्थे परशब्दात् '३८११॥ परोवर- ।५।२।१०।' इत्यादिना खः परम्परादेशश्च । तां लक्ष्मी क्रमायातां स्वं पुत्रपौत्री- णतां नय पुत्रांश्च पुत्रांश्चानुभवतीति खः । तस्य भावः । पुत्रपौत्रानुगामिनीं कुर्वित्यर्थः ॥ 1. १९९ - सहाय-वन्त उद्युक्ता बहवो निपुणाश् च याम् ॥ श्रियमा॑शासते, लोलां तां हस्ते कृत्य मा श्वसीः ॥ १६ ॥ सहेत्यादि — यां च श्रियं त्वदीयां शौर्योपात्तां सहायवन्तः ससहाया उयुक्ता उत्साहवन्तो निपुणाः कुशला आशासते इच्छन्ति । '१०९१ । आङः शासुँ इच्छायाम्' इत्यादादिकस्यात्मनेपदिनो रूपम् । '२२५८ । आत्मनेपदेवनतः ।७।१।५।' इत्यदादेशः । तां हस्तेकृत्य स्वीकृत्य । मा श्वसी: आश्वासं मा कार्षीः । चञ्चलत्वात् । यदाह लोलामिति । '२२९९ । हृयन्त-क्षण- श्वस- जागृ-णि१७॥२॥५॥' इति वृद्धिप्रतिषेधः । '२२६६ । इट ईटि ।८।२।२८।' इति सिचो लोपः । ७७८३ नित्यं हस्ते पाणौ-।१।४।७७।' इति गतिसंज्ञायां समासे ल्यबादेशः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गःतां लोलतां दर्शयन्त्या २०० - लक्ष्मीः पुं- योगमा॑शंसुः कुलदैव कुतूहलात ॥ अन्तिके ऽपि स्थिता पत्युश् छलेना॑ऽन्यं निरीक्षते ॥ १७ ॥ लक्ष्मीरित्यादि — त्वयैवं न मन्तव्यम् अन्यैः प्रार्थ्यमानापि न मां परित्यजतीति । यतः छलेन व्याजेन अन्यं निरीक्षते । किमर्थं - पुंयोगमाशंसुः अभिलपन्ती । '३१४८ । सनाशंस - भिक्ष उः ।३।२।१६८ । कुतूहलात् कोऽस्य विशेष इति । स्नेहादन्तिके अदूरेऽपि स्थिता पत्युः । ८६११ । दूराऽन्तिकार्थैः।२।३।३४।' इत्यादिना पष्ठी । कुलदेव बन्धकीव । शकन्ध्वादिषु दर्शनात्पररूपम् ॥ युवजानिरित्युक्तं तद्योपित्प्रलोभनायाह २०१ – योषिद् - वृन्दारिका तस्य दयिता हंस-गामिनी ॥ दूर्वा - काण्डमिंत्र श्यामा न्यग्रोध-परिमण्डला ॥ १८ ॥ योषिदित्यादि — योपिञ्चासौ वृन्दारिका चेति । ८७४१॥ वृन्दारक - १२॥१॥ ६२ ।' इत्यादिना सः । रूपेण प्रियेत्याह-दयिता प्रिया । प्रशस्तत्वे कारणमाह - हंस इव गन्तुं शीलं यस्याः । २९८९। कर्तर्युपमाने ।३।२।७९॥ इति णिनिः । दूर्वाकाण्डमिव श्यामा दुर्वास्तम्बं तदिव श्यामा । न्यग्रोधपरिमण्डला । १७३४ । उपमानानि - ।२।१।५५।' इत्यादिना सः ॥ २०२ नोऽऽस्यं पश्यति यस् तस्या, स्तेि दन्त च्छदं न वा ॥ 3 संशृणोति न चौक्तानि, मिथ्याऽऽसौ विहितेन्द्रियः ॥ १९ ॥ ओष्टम् । नास्यमित्यादि — तस्या आस्यं मुखं यो न पश्यति । दन्तच्छ छाद्यते अनेनेति घः । '३२९७ । छादेर्घेऽव्युपसर्गस्य । ६ ॥४॥९६ ॥ इति स्वः । दन्तानां छदं नवा स्तेि न चुम्बति । १०९६ । णि िचुम्बने ।' इत्यादा दिक आत्मनेपदी । '२२६२ । इदितो नुम् धातोः ।७।१।५८ । उक्तानि उदितानि न संशृणोति । '२६९९ । समो गमि-।१।३।२९।' इत्यादिना तङ् न भवति । अक- र्मकादित्यधिकारात् । मिथ्यासौ विहितेन्द्रियः । वृथैव तस्य वेधसा विहितानि इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि ॥ १ – स्तनौ सु-कठिनौ यस्या, नितम्बे च विशालता, !! मध्ये क्षीणा भवेद् या, सा न्यग्रोध-परिमण्डला ॥ १ ॥ २२ भट्टिकाव्ये -- प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे पञ्चमो वर्गः, २०३ - सारो ऽसावि॑िन्द्रियाऽर्थानां, यस्या॑ ऽसौ तस्य नन्दथुः ॥ तल्पे कान्ताऽन्तरैः सार्ध मन्ये ऽहं धिङ् निमज्जथुम् ॥ २० ॥ सार इत्यादि — इन्द्रियार्थानां मध्ये सारोऽसौ दयिता इन्द्रियार्थः । रूपाद्यतिशययोगात् । यस्यासौ संपद्यते तस्य नन्दथुः आनन्दश्चेतसः । तल्पे शयनीये यस्य कान्तान्तरैरन्यस्त्रीभिः सार्धं निमज्जथुं शयनम् । सर्वत्र '३२६७ । द्वितोथुच् ।३।३।८९१ । तस्य धिक् कुत्सितमहं मन्ये । 'उभसर्वतसोः' इत्यादिना धिग्योगे द्वितीया । तया सार्धं शोभनमित्यर्थादुक्तं भवति ॥ २०४ - न तं पश्यामि, यस्या॑ ऽसौ भवेन् नोंदेजया मतेः ॥ त्रैलोक्येना॑ऽपि विन्दस् त्वं तां क्रीत्वा सुकृती भव ॥ २१ ॥ नतमित्यादि – सर्वथा न तं पश्यामि जानामि जगति यस्य संबन्धिन्याः मतेश्वेतसः उदेजया उत्कम्पिकासौ न भवेत् । चित्तक्षोभजनिकेत्यर्थः । उद्वेजय- तीति ' २९००। अनुपसर्गाल्लिम्प-।३।१।१३८ ।' इति कर्तरि शः कृयोगे कर्मणि षष्टी । तस्मात् त्रैलोक्येनापि । त्रयश्च ते लोकाश्च त्रिलोकाः । त एव त्रैलो- क्यम् । चातुर्वर्ण्यादित्वात् स्वार्थे प्यञ् । 'स्वार्थिका अतिवर्तन्ते' इति नपुंसक- त्वम् । तेनापि तां क्रीत्वा लब्ध्वा विन्दस्त्वं सुकृती भव पण्डितो भव । आढ्यो वा भव । पाण्डित्यमस्य त्रैलोक्यमात्रेणापि स्त्रीरलं कीत्वा लब्धमिति । विन्द- तीति तेनैव सूत्रेण शः ॥ अन्या अपि स्त्रियः सन्तीति चेदाह २०५ - नैवेन्द्राणी, न रुद्राणी, न मानवी, न रोहिणी, ॥ वरुणानी न, नो ऽनायी तस्याः सीमन्तिनी समा. ' ॥ २२ ॥ नैवेत्यादि — तस्यास्तु सीतायाः । '६३०। तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्याम् ।२।३। ७२।' इति षष्टी । न काचित् सीमन्तिनी स्त्री समा तुल्या । 'सीमन्तः केशवेशे' इति पररूपत्वम् । अन्यत्र सीमाऽन्तः । स विद्यते यस्या इति इनिः । इन्द्राणी इन्द्रभार्या । न सम्यक् किं पुनरन्या । तथा रुद्राणी रुद्रभार्या । वरुणानी वरुणभार्या । ८५०५ । इन्द्र वरुण । ४।१।४९॥ इत्यादिना आनुक् । मानवी मनुभार्या । '४९५। मनोरौ वा ।४।१।३८।' इत्यौकारः । अनायी अभिभार्या । तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम- प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः '४९४ । वृषाकप्यग्नि-कुसित-कुसिद- ।४।१।३७।' इत्यादिना ऐरिति सर्वत्र '५०४ । पुयोगादाख्यायां ।४।१॥४८॥ इति ङीष् । रोहिणी चन्द्रभार्या । रोहितशब्दात् '४९६ । वर्णादनुदात्तात् ।४।१॥३१।' इत्यादिना ङीय् नकारश्च । वरुणानी न नाम्नायीत्यत्र प्रतिषेध एकः पूर्वेण योज्यः द्वितीयः परेणेति । न चानायीति पाठान्तरम् ॥ , २०६ - प्रत्यूचे राक्षसैन्द्रस् ताम्- 'आश्वसिहि, विभेषि किम् ॥ त्यज नक्तञ्चरि ! क्षोभं, वाचाटे ! रावणो ह्य॑हम् ॥ २३ ॥ प्रत्यूच इत्यादि - राक्षसेन्द्रो रावणः । राक्षसीं प्रत्यूचे । प्रतिवचनमुक्त- वान् । आश्वसिहि खेदं त्यज । '२४७४ । रुदादि ।७।२।७६ ।' इत्यादिना इट् । बिभेषि किमर्थं तापसकात् । हे नक्तञ्चार ! मद्विषये क्षोभं रोषं यज । वाचाटे बहुभाषिणि । '१९३१। आलजाटचौ बहुभाषिणि ।५।२।१२५॥ यस्माद्रावणो- ऽहम् । अनेनात्मोत्कर्षमावेदयति ॥ तमेव स्फुटयन्नाह २०७ - मार्मुपास्त दिदृक्षा चान् याष्टीक-व्याहतो हरिः ॥ आज्ञा-लाभोन्मुखो दूरात् काक्षेणा॑ ऽनदरेक्षितः ॥ २४ ॥ मामित्यादि मामुपास्त सेवितवान् । हरिरिन्द्रः । दिदृक्षावान् द्रष्टुमिच्छा- वान् । आत्मदर्शनेच्छावानित्यर्थः । दूरादेव याष्टीकैः वेत्रग्राहिभिर्व्याहतोऽपसा- रितः । '६९४ । कर्तृ- करणे कृता ।२।१।३२।' इति सः । यष्टिः प्रहरणमेषामिति '१६५९। शक्ति-यष्ट्योरीक ।४।४।१९॥ आज्ञालाभे किमभिधास्यतीत्युत्सुक उन्मुखः तत्परः । सप्तमीति योगविभागात् सः । अनादरेक्षितः अवज्ञाविलो- कितः । काक्षेण कुदृष्ट्या । '१०३० । का पथ्यक्षयोः ।६।३।१०४।' इति कुशब्दस्य कादेशः । यदि तत्पुरुष इत्यनुवर्तते तदा कुत्सितमक्षमिति विग्रहः । अक्षशब्द- स्थेन्द्रियसामान्याभिधायित्वेऽपि ईक्षितशब्दोपपदत्वाच्चक्षुषि वर्तते । अथ तत्पु- रुष इति नानुवर्तते सामान्येनादेशस्तदा कुत्सितमक्षि यस्येति । '८५२ । बहुव्री- हौ सक्थ्यक्ष्णोः ।५।४।११३। इति षच् । काक्षेण मयेत्यर्थः ॥ . २०८ - विरुग्णो-दग्र-धाराऽग्रः कुलिशो मम वक्षसि ॥ अ-भिन्नं शत-धा ऽऽत्मानं मन्यते बलिनं बली ॥ २५ ॥ . भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पन्चो वर्गः, विरुग्णेत्यादि — विरुग्णानि अवसन्नानि कुण्ठितानि उदग्राणि महान्ति धारामाणि यस्य स कुलिशो वज्रः मम वक्षसि पतितः सन् । वली । आत्मानम- भिनं शतधा शतप्रकारम् । १९८८ संख्याया विधार्थे धा ।५।३।४२३ बलिनं मन्यते । अहो वलवानहं न येन शतधा भग्न इति । तस्य देवता रूपत्वात् बल- मस्त्येव । आत्मानं वलिनं मन्यत इवेत्युत्प्रेक्षा ॥ ९४ . २०९ - कृत्वा लङ्कामाऽऽलानम॑हमैरावतं गजम् ॥ वन्धने ऽनुपयोगित्वान् नतं तृण-वर्दत्यजम् ॥ २६ ॥ कृत्वेत्यादि - एप्वालीयत इत्यालानम् । अधिकरणे युट् । '२५०९॥ वि- भाषा लीयतेः ।६।१॥५१॥ इत्यात्वम् । लङ्कामा आलानानि यस्यैरावताख्य गजस्य तं कृत्वा । नतं नम्रमुखम् । तृणमिव मत्वा । सोऽहमत्यजं त्यक्तवान् । बन्धनेऽनुपयोगित्वात् प्रयोजनाभावात् ॥ २१० - आहो पुरुषिकां पश्य मम, सद् रत्न - कान्ति-भिः ॥ ध्वस्तता॒ऽन्धकारे ऽपि पुरे पूर्णेन्दोः सन्निधिः सदा ॥ २७ ॥ आहो इत्यादि - अहोपुरुषस्य भावः । मनोज्ञादित्वाञ् । आहोपुरुषिका कार्यसिद्धावपि तत्साधने वृत्तिः । तां मम शूर्पणखे पश्य । सद्लकान्तिभिः ध्वस्तान्धकारेऽपि पुरे पूर्णेन्दोः पूर्णचन्द्रस्य सन्निधिः सदा सन्निधानं । न पुनस्तेन कृत्यं रत्नप्रभाभिरेव तत्कृत्यस्य कृतत्वात् ॥ २११ - हृत - रत्नश् च्युतोद्योगो रक्षोभ्यः कर दो दिवि ॥ पूतक्रतायीम॑भ्येति सन्त्रपः किं न गोत्र-भित् ॥ २८ ॥ हृतेत्यादि — हृतोचैःश्रव आदिरखो गोत्रभिदिन्द्रः । अत एव च्युतोद्योगः । दिवि वर्तमानोऽपि रक्षोभ्यः करदः । राजग्राह्यं वित्तं प्रयच्छन् । पूततायीं शचीं '४९३। पूतक्रतोरै च ।४।११३६॥ इति ङीष् । पुंयोगादाख्यायामिति । सत्रपः सव्रीडः । किं नाभ्येति न ढौकते । २१२ - अ - तुल्य - महसा सार्धं रामेण मम विग्रहः ॥ त्रपा-करस्, तथाप्यैष यतिष्ये तद्-विनिग्रहे ॥ २९ ॥ अतुल्येत्यादि —तदेवं विधस्य मम अतुल्यमहसा अतुल्यतेजसा रामेण सह विग्रहस्त्रपाकरः । '२९३४ । कृञो हेतु - ३ । २ । २० ।' इत्यादिना टः । तथापि त्वत्प्रार्धनया । एष चं यतिध्ये तद्विनिग्रहे विविधनिग्रहविषये तस्य यतिष्ये यत्नं करिष्यामि । '२.७८९ । वर्तमान सामीप्ये वर्तमानवद्वा ।३।३।१३१।' इति विकल्पेन लटो विधानांत् लुडुदाहृतः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः९५ २१३ - उत्पत्य खं दश-ग्रीवो मनो-यायी शिताऽस्त्र भृत् । M समुद्र - सविधाssवासं मारीचं प्रति चक्रमे ॥ ३० ॥ उत्पत्येत्यादि — उक्त्वैवं खमाकाशमुत्पत्य मारीचं प्रति चक्रमे । यत्र मारी - चो राक्षसस्तन्न गत इत्यर्थः । '२७१६ । अनुपसर्गाद्वा ।१।३।४३।' इति क्रमेस्त । मनोवदाशु यातुं शीलमस्येति । '२९८९ । कर्तर्युपमाने ।३।२।७९।' इति णिनिः । शितास्त्रभृत् गृहीततीक्ष्णचन्द्रहासः । समुद्रस्य सविधे समीपे आवासो यस् मारीचस्य । सह विधेन सविधमिति व्युत्पत्तिमात्रं शब्दस्तत्समीपवाची ॥ ." - २१४ - सम्पत्य तत्- सनीडेऽसौ तं वृत्तान्तम॑शिश्रवत् ॥ त्रस्तु॒नाऽथ श्रुता॒ऽर्थेन तेना॑ऽगादि दशा॒ऽऽननः ३१ सम्पत्येत्यादि – असौ दशग्रीवः तत्सनीडे मारीचस्य समीपे । अत्रापि सह नीडेनेति व्युत्पत्तिमात्रम् । समेत्य यात्वा । तं वृत्तान्तम् शूर्पणखाकथितम- शिश्रवत् श्रावितवान् । शृणोतेर्ण्यन्तस्य लुङि रूपम् । तेन मारीचेन तान त्रस्तुना त्रसनशीलेन दशाननः अगादि उक्तः । कर्मणि लुङ् ॥ २१५ - 'अन्तर्धत्स्व रघु- व्याघात् तस्मात् त्वं राक्षसेश्वर ! ॥ 3 यो रणे दुरुपस्थानो हस्त-रोधं दधद् धनुः ॥ ३२ ॥ अन्तरित्यादि — हे राक्षसेश्वर ! त्वं तस्माद्वंदुव्याघ्रादन्तर्धत्स्व अन्तर्हितो भव व्यवहितो भवेति यावत् । दुधातेर्लोटि '२४८३ । श्वाभ्यस्तयोः । ६।४।११२॥१ इत्याकारलोपः । अभ्यासस्य '२५०१ । दुधस्तथोश्च ।८।२।३८।' इति भवभावः । ५९१ । अन्तर्छौं येना- ।१।४।२८।' इत्यपादानसंज्ञा । यस्मात् स रामः रणे पस्थानः दुःखेन उपस्थीयते उपगम्यत इति । आतो युच् । यतो हस्तरोधं दूध- द्धनुः हस्तेन रुवा सदैव यो धनुर्धत्ते स कथं दुरुपस्थानो न भवति । हस्तशब्दे तृतीयान्त उपपदे '३३७० । सप्तम्यां चोपपीड-रुधः- कर्षः ।३।४।४।१९।' इति णमुल । चकारेण तृतीयायाः समुच्चितत्वात् । अत्र '७८४॥ तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् ।२।२।२१।' इति सः ॥ तदेव दुरुपस्थानत्वं स्फुटयन्नाह २१६ - भवन्तं कार्तवीर्यो यो हीन - सन्धिम॑चीकरत् ॥ " जिगाय तस्य हन्तारं स रामः सार्वलौकिकम् ॥ ३३॥ भवेत्यादि — यः कार्तवीर्यः कृतवीर्यस्यापत्यं सहस्रबाहुः भवन्तं हीनसन्धिमचीकरत् । हीनेन दुर्बलेन यः सन्धिः तं भवन्तं कारितवान् । तेन हीनत्वम् । बलानिर्जित्य कारित इति दुरुपस्थानमुक्तम् । १५४१ । हृ-क्रोरन्यतरस्याम् ॥१॥४॥५४॥' इति द्विकर्मकता । तस्य कार्तवीर्यस्य यो हन्ता परशुरामः । कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी । तेन हि तस्याग्निहोत्रधेनुमपहृत्य गच्छतः परशुना बाहुसहस्रं छिन्नम् । तस्य हन्तारं स रामो जिगाय जितवान् । जयतेर्लिटि धातुजकारस्य भट्टि- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमो वर्गः, '२३३१। सँल्लिटोजेंः ।७।३।५७ ।' इति कुत्वम् । सार्वलौकिकं सर्वलोके विदितम् । ८१७१० । लोक-सर्वलोकाभ्यां ठञ् ।५।१।४४॥ १४३८ । अनुशतिकादि- १७॥३॥ २०।' इत्युक्तत्वादुभयपदवृद्धिः । सार्वलौकिक इति पाठान्तरम् । अत्र राम इति योज्यम् ॥ → २१७–यमा॒ऽऽस्य-दृश्वरी तस्य ताडका वेत्ति विक्रमम् ॥ शूरं - मन्यो रणाच् चऽहं निरस्तः सिंह नर्दिना ३४ यमेत्यादि – तस्य रामस्य विक्रमं ताडका वेत्ति ज्ञातवती । '२७८९१ । वर्त मानसामीप्ये-।३।३।१३१॥ इति भूते लट् । कीदृशी । यमास्यदृश्वरी । तच्छ्ररताडिता यममुखं दृष्टवती मृतेत्यर्थ: । '३००४ । दृशेः क्वनिप् ।३।२१९४॥' '४५७१ नोरच ।४।१।७॥' इति ङीब्रेफौ । अहमपि शूरम्मन्यः शूरमात्मानं मन्यमानः '२९९३ । आत्ममाने खश्च । ३ । २ । ८३ ।' सिंहनर्दिना रामेण सिंह इव नतीति '२९८९ । कर्तर्युपमाने । ३।२।७९॥ इति णिनिः । रणान्निरस्तः बहिष्कृत इत्यर्थः ॥ २१८ - न त्वं तेना॑ ऽन्वभाविष्ठा, नां ऽन्वभावि त्वया ऽप्यमौ ॥ अनुभूतो मया चां, ऽसौ, तेन च॑ ऽन्वभविष्य॑ह॒म् ॥ ३५ ॥ " न त्वमित्यादि – तेन रामेण त्वं नान्वभाविष्टाः । त्वमनेन नानुभूतः । कर्मणि लुङ् । थासि २७५७१ स्य- सिच्- ।६।४॥६२।' इत्यादिना चिण्वदि त्वम् । नान्वभावि त्वयाऽप्यसौ नानुभूतः । येनैवमुच्यते । अत्र '२७५८ । चिण् भाव-कर्मणोः ।३।१।६६ ।' इति चिण् । अनुभूतो मया चासौ । चशब्दः पुनरित्यर्थे । मया पुनरसावनुभूतः न शक्यो जेतुमिति । तेन रामेण चान्वभविष्यहमनुभूतोऽहम् । तेन सह योद्धुमक्षम इति । अत्र चिण्वद्भावो न कृतः किन्तु लुङि उत्तमपुरुषैकवचने वलादिलक्षण इट् । तेन वृद्ध्यभावात् गुण एवेति ॥ २१९-अध्यङ् शस्त्र-भृतां रामो, न्यञ्चस् तं प्राप्य मद्-विधाः ॥ स कन्या शुल्कर्मभनङ् मिथिलायां मखे धनुः ॥ ३६॥ अध्यङ्कित्यादि -- शस्त्रभृतां मध्ये रामोऽध्यङ् अधिकः । अध्यञ्चत्याधिक्येन वर्तत इति ' ३७३ । ऋत्वि । ३।२।५९ । इत्यादिना किन् तस्मिन् लुप्ते 'अनुनासिकलोपे '३६१॥ उगिदचां-।७।१।७० ।' इति नुम् । तस्यानुस्वारपरसवर्णत्वे कृते च हलङयादिसंयोगान्तलोपौ । नकारस्य ' ३७७ । क्विन्प्रत्ययस्य कुः ।८।२।६२।' इति कुत्वेन इन्कारः । तं तादृशं प्राप्य मद्विधा न्यञ्चो हीनाः । निशब्दोऽन्नाधो तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः भावे वर्तते । न्यञ्च इति पूर्ववत् किन् । अनुनासिकलोपः । नुम् । अहोपो नास्ति अहलत्वात् कुवं च नास्ति अपदसंज्ञत्वात् । यो मिथिलायां महद्धनुरभनक भग्नवान् सोऽस्मादपि कारणात् शस्त्रभृतामध्यङ् । भञ्जेलेङि '२५४४॥ नान्नलोपः ।६॥४॥२३।' हल्ड्यादिलोपः । कुत्वं च । कन्याशुल्कं कन्यामूल्यम् । तद्धि यो रौद्रं धनुरारोपितगुणं करोति तस्मै कन्या दीयत इति मूल्यीकृत्य स्थापितम् ॥ २२० - सं वित्तः सह युध्वानौ तच्छत्तिं खर-दूषणौ ॥ , यज्वानश् च स-सुत्वानो, यान॑गोपीन् मखेषु सः ३७ संवित्त इत्यादि — नाहमेव रामशक्तिमवैमि अपि तु खरदूषणावपि संवित्तः ज्ञातवन्तौ । '२७८९ । वर्तमानसामीप्ये ।३।३।१३१॥ इति भूते लट् । सकर्म- कत्वात् '२६९९। समो गम्य-।१।३।२९।' इत्यादिना तङ् न भवति तत्राकर्मका- दिति वर्तते । सहयुध्यानौ सह तेन युद्धवन्तौ । '३००६ । सहे च । ३।२।१६। इति युधेः क्वनिप् । यज्वानश्वाहिताग्नयः ससुत्वानः सोमयाजिसहिताः । ८३०९१॥ सु-यजोनिप् ।३।२।१०३।' संविदन्तीति वचनविपरिणामेन योज्यम् । यान- गोपीत् अरक्षीत् मखेषु स रामः । लुङि रूपम् । तथा मखद्रुहो राक्षसान् नतो रामस्य शक्तिं ज्ञातवन्तः ॥ २२१ - सुख जातः सुरा-पीतो नृ-जग्धो माल्य-धारयः ॥ अधि-लङ्क स्त्रियो दीव्य, मा ssरब्धा बलि-विग्रहम् ' ॥ ३८ ॥ ✔ सुखेत्यादि – यत एवं दुरुपस्थानः स तस्माइलिना रामेण विग्रहं माऽऽ- रब्धाः मा कार्पा: । रभेराङ्पूर्वात् । '२२१९॥ माङि लुङ् ।३।३।१७५ ॥' थास् । ८२२८१ । झलो झाल ।८।२।२६॥ इति सिलोप: । '२२८० । झषस्तथोऽर्धोऽधः १८।२।४।१ । ५२ । झलां जश् झशि ।८।४/५३ । १ । किं कार्यमित्याह — अघिलङ्क लङ्कायामधि । विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । स्त्रियो दीव्य क्रीड । लोटि रूपम् । ८५६२ । दिवः कर्म च ।१।१४।४३ ।' इति कर्मसंज्ञायां '३०२ । वाऽम्-शसोः ।६। ३८० । इतीयङ् । कीदृशः । सुखजातः । जातं सुखमस्येति बहुव्रीहिः । कृतास- वपानत्वात् । यदा — सुरापीतः पीतमदिरः । नृजग्धः भुक्तमानुषः । निष्ठायामदो जग्धिः । पूर्ववद्धुत्वम् । एषु वाहिताभ्यादिदर्शनात् परनिपातः । माल्यं धारय- तीति माल्यधारयः । '२९०० अनुपसर्गात् लिम्प-।३।१।१४८।' इत्यादिना शः ॥ २२२ - तं भीतं कारमाक्रुश्य रावणः प्रत्यभाषत - ॥ 'यात यामं विजितवान् स रामं यदि, किं ततः ॥ ३९॥ तमित्यादि —तं मारीचं पूर्वोक्तं निराकुर्वन् रावणः प्रत्यभाषत प्रत्युक्तवान् । लङि रूपम् । भीतकारमाक्रुश्य । भीतं कृत्वा नीतोऽसीति । '३३४६ । कर्मण्याभ० का० ९ भट्टि-काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पचमो वर्गः, क्रोशे कृञः खमुज् ।३।४।२५॥ यातयामं गतवयसम् । यदि विजितवान् रामो दाशरथिः । किं ततः किं तापसः शूरः ॥ २२३ - अघानि ताडका तेन लज्जा-भय-विभूषणा, ॥ स्त्री - जने यदि तच् छाघ्यं, ९८ धिग् लोकं क्षुद्र मानसम् ॥ ४० ॥ अघानीत्यादि – तेन रामेण ताडका अधानि व्यापादिता । हन्तेः कर्मणि लुङ् । लजा च भयं च विभूषणं यस्याः । स्त्रीत्वान्न शौर्यम् । एवंविधाया अनेन रामेण यदि गर्ह्यमपि हननं स्त्रीजने श्लाव्यं श्लाघनीयम् । '६२९। कृत्यानां कर्तरि वा । २।३।७१।' इति तृतीया । तं घिकू लोकं क्षुद्रमानसं हीनमानसम् ॥ २२४ – यद् गेहे- नर्दिनम॑सौ शरैर् भीरुम॑भाययत् ॥ कु-ब्रह्म- यज्ञ के रामो भवन्तं, पौरुपं न तत् ॥ ४१ ॥ यह इत्यादि — असौ रामो यद्भवन्तं भीरुं दारैरभाययत् भायितवान् । युगात्मनेपदे न भवतः भयहेतोरभावात् । अत्र हि शरेभ्यो भयम् नतु रामात् । तत् किम् । पौरुषकारः किमसौ । युवादित्वादण् । गेहेनर्दिनं गेह एव नर्दिनम् । '७२५॥ पात्रे समितादयश्च ।२।१।४८।' इति सः । कुब्रह्मयज्ञके । कुत्सिता ब्रह्माणः कुब्रह्माः । कुः पापार्थ इति सः । ८८०६ । कु-महद्भ्यामन्यतरस्याम् ।५।४।१०५१ इति समासान्तष्टच् । तेषां कुत्सितो यज्ञः । तस्मिन् सति कुत्सायां कन् । तेन शूरम्मन्योऽहं रणात्तेन निरस्तः इत्यपुष्कलमुक्तम् ॥ २२५ - चिर - काोषितं जीर्ण कीट निष्कुषितं धनुः ॥ किं चित्रं यदि रामेण भग्नं क्षत्रिय काऽन्तिके ॥४२॥ चिरेत्यादि – यदि रामेण क्षत्रियकान्तिके । कुत्सितक्षत्रियसमीपे । भग्नं धनुः किं तच्चित्रमाश्चर्यम् । क्षत्रिया जनकादयः तस्य कुत्सायां कन् । क्षत्रियक- स्यान्तिके । दूरान्तिकार्ययोगे पष्टीसमासं विधाय पश्चात् । '६३३ । सप्तम्यधि- करणे च ।२।३॥३६ ।' इति चकाराद्दूरान्तिकार्थेभ्यश्चेति सप्तमी । किमिति न चित्रमित्याह – चिरकालमुपितमिति । '५५८० कालाऽध्वनो:-।२।३।५। इति द्वितीयां विधाय । ६९१ । अत्यन्त संयोगे च ।२।१।२९।' इति द्वितीयासमासः । जीर्णं चिरकालोषितत्वात् । '१२०५ । लृप् वयोहानौ' । निष्ठा । '२३९०। ऋत इद्धातोः ।७।१।१००।' इको '३५४ । हलि च ।८।२।७७ ।' इति दीर्घः । '३०१६ । र दाभ्याम् । ८।२।४२।' इति निष्ठानत्वम् । कीटैर्युणैर्निष्कुषितं खादितम् । निरः कुषः इत्यनुवर्तमाने '३०४५ । इण् निष्ठायाम् ।७।२।१७।' इती ॥ तथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- २२६ - वन - तापस के वीरौ विपक्षे गलितता॒ऽऽदरौ ॥ किं चित्रं यदि सऽवज्ञौ मत्रतुः खर-दूषणौ ॥४३॥ वनेत्यादि – वने तापसो वनतापसः । कुत्सायां कन् । तस्मिन् वनतापसके रामे सावज्ञत्वाद्गलितादरौ विपक्षे किमयं करिष्यतीत्यश्रद्धयैव योधितवन्तौ खरदूषणौ वीरौ यदि मत्रतुः मृतौ को दोषः किं चित्रम् । '२५३८ । म्रियतेलु- लिङोश्च । १।३।६१।' इति नियमात् लिट्यात्मनेपदं न भवति ॥ २२७ - त्वं च भीरुः सुदुर्बुद्धे ! नित्यं शरण-काम्यसि ॥ ॥ गुणांश् चऽपहुषेऽस्माकं, स्तौषि शत्रूश् च नः सदा ॥ त्वं चेत्यादि — हे सुदुर्बुद्धे ! त्वं पुनः भीरुश्च भवसि नित्यं शरणकाम्यसि । आत्मनोऽनिश शरणमिच्छसि । आत्मेच्छायां काम्यच् । अस्माकं च सतो गुणा- नपहुषे अपनयसि । '११५६ । हुङ् अपनयने' आदादिकः । ङित्त्वात्तङ् । शत्रूंश्च नोऽस्माकं स्तौषि । स्तौतेः '२४४३ । उतो वृद्धिलुकि हलि ।७।३।८९॥ ॥ २२८ - शीर्षच्- छेद्यम॑तोऽहं त्वा करोमि क्षिति-वर्धनम् कारयिष्यामि वा कृत्यं विजिघृक्षुर् वनौकसौ ॥४५॥ शीर्षेत्यादि- - यत एवंविधस्त्वं दुष्टः अतोऽहम् । '४०७ । त्वा- मौ द्वितीया - याः ।८।१॥२३॥' इत्याष्टमिकलक्षणेन त्वादेशः । शीर्पच्छेद्यं शीर्पच्छेदार्हम् । '१७३० । शीर्षच्छेदात् ।५।१।६५ । क्षितिवर्धनं करोमि । शिरश्छित्वा व्यापा- दयामीत्यर्थः । अथवा कृत्यं करणीयम् । '२८७१। विभाषा कृ-वृपोः । ३।१।१२०॥ इति क्यप् । कारयिष्यामि । १५४१ । हृ-क्रोः- ११४/५३।' इति द्विकर्मकता । विजिघृक्षुः विग्रहीतुमिच्छुः । '२६१० । साने ग्रह-गुहोश्च ।७।२।१२ ।' इतीट्स- तिषेधः । '२६०९ । रुद - विद - ।१।२।८।' इत्यादिना सनः कित्त्वे '२४१२॥ ग्रहि- ज्या–१६।१।१६।' इत्यादिना संप्रसारणम् । '३२४ । हो ढः ॥२।३१।' । '३२६॥ एकाचो बशो भष्- ॥२।३७॥ '२९५ । पढोः कः सि ।८।२॥४।१॥ वनौकसौ रामलक्ष्मणौ । वनमोको गृहं ययोः । '६२७ । न लोक-।२।३।६९ । इति कर्मणि षष्ठ्याः प्रतिषेधः ॥ २२९ - तमु॑द्यत - निशाता॒ऽसिं प्रत्युवाच जिजीविषुः ॥ मारीचो ऽनुनयंस् त्रासाद् 'अभ्यमित्र्यो भवामि ते ॥ ४६ ॥ , ९९ तमित्यादि —तं रावणं एवमुक्तवन्तम् । निशात इति '३०७५ । शाच्छो- रन्यतरस्याम् ।७।४।४१॥' इतीत्वाभावपक्षे रूपम् । उद्यत उत्थापितः निशात- तीक्ष्णोऽसिन तं मारीचस्वासात् प्रत्युवाच वचनमुक्तवान् । अभ्यमित्र्यो १०० भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पचनो वर्गः, भवामि ते । अमित्रस्याभिमुखमभ्यमिन्यमाभिमुख्येऽव्ययीभावः । अभ्यमित्र- मलंगामीत्यस्मिन्नर्थे ' ३८१८ अभ्यमित्राच्छ च ।५।२।१७।' इति चकाराद्यन्सौ चेति यत् । त्वदमित्राभिमुखं गच्छामीत्यर्थः । अनुनयन् अनुकूलयन् । किमर्थं जिजीविपुः जीवितुमिच्छुः ॥ 3 २३० - हरामि राम - सौमित्री मृगो भूत्वा मृग-युवौ ॥ उद्योगम॑भ्यमित्रीणो यथेष्टं त्वं च सं-तनु.' ॥ ४७ ॥ हरेत्यादि — अहं मृगो भूत्वा रामसौमित्री हरामि । देशान्तरं प्रापयामि । आखेटकाभिरतत्वात् । यदाह मृगधुवौ मृगव्यत इति विप् । '२५६१ । च्छोः शूडनुनासिके च । ६।४।१९। इति चकारात् कौ च ऊद्र यणादेशः । उचङ् । मृगधुताविति पाठान्तरम् । तत्र 'यु अभिगमने' मृगान् द्यौति अभिगच्छतीति विप् । त्वं च यथेष्टं यथारूचि । तमुद्योगं संतनु विस्तारं कुर्वित्यर्थः । तनोते- टि '२३३४ । उतश्च –।६।४।१०६।' इति हेर्लुक् । अभ्यमित्रीणः अमित्राभिमु खमलंगामी । ७१८१८। अभ्यमित्राच्छ च ।५।२।१७।' इति चकाराद्यत्खौ चेति खः ॥ २३१ - ततश चित्रीयमाणो ऽसौ हेम-रन-मयो मृगः ॥ यथामुखीन: सीतायाः पुष्टुवे बहु लोभयन् ॥ ४८ ॥ तत इत्यादि — उक्तानन्तरमसौ मारीचो मायामृगीभूतः सन् हेमरत्नमयः रत्वं च हेम चेति विगृह्य । १५२३ । मयतयोर्भाषायाम् ।४।३।१४३।' इति विकारे मयट् । निर्मलत्वात् । सीताया अग्रतो यथामुखीन: प्रतिबिम्बाश्रय इच भूत्वा पुडुवे भ्रमति स्म । इवशब्दलोपो द्रष्टव्यः । १८०७ । यथामुखसंमुखस्य दर्शनः खः ।५।२।६।' बहु लोभयन् सुटु स्पृहां जनयन् । यतश्चित्रीयमाणः आश्चर्य भवन् । हेमरत्नमयत्वात् । '२६७५॥ नमोवरिव - ।३।१।१९।' इत्यादिना क्यच् । 'चित्र - ङू आश्चर्ये' । ङकारस्यात्मनेपदार्थत्वात् शानच् । अवयवकृतं लिङ्गं समुदायस्य भवतीति ॥ २३२ - तेना॑ ऽदुद्यूषयद् रामं मृगेण मृग-लोचना ॥ मैथिली विनो॒रस्क प्रावुवर्षुर् मृगाजिनम् ॥४९॥ ते नेत्यादि - तेन मृगेण मैथिली सीता राममदुधूपयत् क्रीडितुमिच्छन्तं प्रयु- क्वती गृह्यतामय मिति । इवन्तस्य दिवेः '२६१८। सनीवन्त ।७।२।४९।' इत्या- दिना यदा नेट् तदा ८२५६१ । शूद्र - १६।४।१९। द्विवेचनम् । तस्मात् सन्नन्तण्यन्वात् लङि रूपम् । मृगलोचना मृगस्य लोचने इव लोचने यस्याः । मध्यमपदलोपी सः । विपुलोरस्कं विस्तीर्णवक्षस्थलम् । १८८९। उरःप्रभृतिभ्यः कप् ।५।४।११५१॥ किमर्थयदुद्यूषयत् मृगाजिनं मृगचर्म प्रावुवूर्षुः प्रावरीतु- मिच्छु: । प्राङ्पूर्वस्य '२६२५ । इद सनि वा ।७।२।४१॥ इत्यनिपक्षे '२६१४८ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासी नाम पञ्चमः सर्गः- अज्झनगमां सनि ।६।४।१६।' इति दीर्घः । '२२९४॥ उदोष्ठ्यपूर्वस्य ।७॥१०२।१ इत्युत्वम् । रपरत्वम् । '४३३ । वोरुपधाया दीर्घ इकः ।८।२।७६ । द्विवचनम् । '२११। इण्कोः ।८।३।५७१' इति षत्वम् । रेफस्येण्ग्रहणेन ग्रहणाद्दन्त्योध्योऽपि वकार ओट्यग्रहणेन गृह्यते ॥ १०१ २३३ -- योग क्षेम-करं कृत्वा सीताया लक्ष्मणं ततः ॥ ★ मृगस्याऽनुपदी रामो जगाम गज - विक्रमः ॥ ५० ॥ योगेत्यादि- ततो दुचूषानन्तरं रामो जगाम । योगक्षेमौ शरीरस्थितिपा- लने करोतीति '२९३४। कृञो हेतु ।३।२।२०।' इत्यादिना हेतौ टः । ग्रहणवता तदन्तविधेरभावात् '२९६१। क्षेमप्रियमद्देऽण् च ।३।२।१४।४॥ इत्यखचौ न भवतः । सीतायाः स्थितिपालन हेतुभूतं लक्ष्मणं कृत्वा रामः मृगस्यानुपदी अन्वेष्टा '१८९०१ अनुपद्यन्वेष्टा ।५।२।१०।' इति निपातनात् साधुः । गजविक्रमः । गज- गमनमिव गमनं यस्येत्यर्थः ॥ २३४ - स्थायं स्थायं क्वचिद् यान्तं कान्त्वाकान्त्वा स्थितं क्वचित् ॥ वीक्षमाणो मृगं रामश् चित्र वृत्तिं विसिष्मिये ॥ ५१ ॥ स्थायमित्यादि – मृगं चित्रवृत्तिमद्भुतशरीरचेष्टं वीक्षमाणो रामो विसि- प्मिये विस्मितः । प्मिङो ङिच्वादात्मनेपदम् । षोपदेशत्वाच्चाभ्यासेण: परस्य सस्य षः । चित्रवृत्तितां दर्शयन्नाह -- स्थायं स्थायं स्थित्वा स्थित्वा । क्वचित् प्रदेशे यान्तं त्वा क्रान्त्वा । क्वचित्प्रदेशे उल्लुत्यो स्थितम् । आभीक्ष्ण्ये णमुलि क्वाणमुलौ द्विर्वचनं च ॥ २३५ - चिरं क्लिशित्वा मर्मा-विद् रामो विलुभित-प्लवम् ॥ शब्दायमानम॑व्यात्सीत् भय दं क्षणदाचरम् ॥५२॥ चिरमित्यादि - रामः क्षणदाचरं मारीचमण्यात्सीत् विद्धवान् । व्यर्लंड हलन्तलक्षणा वृद्धिः । मर्माविद्रामः मर्माणि विध्यतीति विप् । '१०३७॥ नहि- वृति – ।६।३।११६।' इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । चिरं क्लिशित्वा महान्तं काल- मायस्य । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । '३०४९ । किश: क्त्वानिष्ठयोः ।७।२।५० । इति विकल्पेनेट् । तत्र '२६१७ । रलो व्युपधात्- । १।२।२६।' इति किवबिकल्पे '३३२६ । मृद - मृद ।१।२।७।' इत्यादिना कित्वम् । विलुभितलवं व्याकुलितग- मनम् । '३०४८। लुभो विमोहने ।७।२।५४ । इतीट् । विमोहनं व्याकुलीकर- णम् । शब्दायमानं शब्दं कुर्वाणम् । ८२६७३ । शब्द - वैर - ।३।१।१७।' इति क्यङ् । भयदं निशाचरम् । शब्दविशेषणं वा ॥ १०२ भट्टिकाव्ये -- प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पचगो वर्गः, २३६ - श्रुत्वा विस्फूर्जथु-प्रख्यं निनादं परिदेविनी ॥ मत्वा कष्ट-श्रितं रामं सौमित्रिं गन्तुमैजिहत् ॥५३॥ श्रुत्वेत्यादि — विस्फूर्जथुप्रख्यं वज्रनिर्वोपतुल्यम् । '२४३ । टुओ स्फूर्जो वज्र-निर्वोपे' । '३२६७। द्वितोऽथुच् । ३॥३॥८९१ । निनादं शब्दम् । '३२४१ । नौ गद - नद - ।३।३।६४।' इति विकल्पनात् पक्षे घन् । श्रुत्वा मैथिली कष्टश्रितं कृच्छ्रप्राप्तं रामम् । '६८६ । द्वितीया ति ।२।१।२४।' इत्यादिना सः । मत्वा बुवा । कृच्छ्रप्राप्तेन रामेण मृतमिति परिदेविनी परिदेवनशीला शङ्कमाना । '३१२२ । संपृचानुरुध - । ३।२।१४२।' इत्यादिना घिनुण् । सौमित्रिं गन्तुमैजिहत् । ईहां कारितवती । ईहेर्ण्यन्तात् लुङि द्विवचनेऽचीति स्थानिवद्भावादजादेर्द्विती- यस्येति हिशब्दस्य द्विवचनम् । अभ्यासकार्यं च ॥ २३७ - ' एप प्रावृषि-जा॒ऽम्भो-दनादी भ्राता विरौति ते, ॥ ज्ञातेयं कुरु सौमित्रे ! भयात् त्रायस्व राघवम् ॥ ५४ ॥ एष इत्यादि - एष ते भ्राता रौति । '२४४३ । उतो वृद्धिः - । ७।३।८९ । १ इत्यौकारः । प्रावृपि जातः प्रावृषिजः । '३००७॥ सप्तम्यां जनेर्डः ।३।२।१७॥ —९७३। प्रावृट्-।६।३।१५।' इत्यादिना सप्तम्या अलुक् । स चाम्भोदश्चेति विशेष- णमिति सः । तद्न्नदतीति २९८९। कर्तर्युपमाने ।३।२।७९॥ इति णिनिः । तस्मात् सौमित्रे ! ज्ञातेयं ज्ञातिभावं तत्कर्म वा कुरु । १७९२ । कपि- ज्ञात्योर्ढक् ।५।३।१२७॥' तेन भयान्त्रायस्व राघवम् ॥ २३८ - 'राम-संघुषितं नैतन्, मृगस्यैव विवञ्चिषोः ॥ राम-स्वनित सङ्काशः स्वान', इत्येवदत् स ताम्. ५५ रामेत्यादि — रामसंधुषितं रामशब्दितमेतन्न भवति । १८५९ । घुषिरॅविशब्दार्थ: ।' तस्य निष्ठायां '३०६९। रुप्यमत्वर - ।७।२।२८।' इत्यादिना विकल्पेनेट् । मृगस्य विवञ्चिषोः छलयितुमिच्छोः । १९८ । वञ्जु गतौ ।' भौवादिकः । तस्यानेकार्थत्वात् । प्रलम्भन इति चौरादिकस्याण्यन्तस्य वा प्रयोगः । येषामनित्यण्यन्ताश्वराय इति दर्शनं तेषां मतेनात्रापि सिध्यति । एष स्वानो ध्वानः । '३२३९ । स्तन-हसोर्वा ।३।३।६२ ।' इति पक्षे घन् । कीदृशः । रामस्वनितसङ्काशः रामशब्दानुकारीति । तां सीतां एवमवदत् उक्तवान् । स लक्ष्मणः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः२३९ - 'आप्यान- स्कन्ध-कण्ठांडर्स रुषितं सहितुं रणे ॥ प्रोर्णुवन्तं दिशो बाणैः १०३ काकुत्स्थं भीरु ! कः क्षमः ॥ ५६ ॥ आप्येत्यादि – १०३३ । प्यै- वृहौ ।' अस्मादाङ्पूर्वात् '३०१७ । संयो गादेरातो वातोर्यण्वतः ।८।२।४३ ।' इति निष्टातो नः । ओ प्यायी वृद्धावित्यस्य वा रूपम् । ८३०१९। ओदितश्च ।८।२।४५॥ इति निष्ठानत्वम् । पीभावस्तु आडू- पूर्वस्य त्वन्धूसोरिति वचनात् इह न भवति आप्यानस्कन्ध इति । आप्यानं स्थूलं स्कन्धकण्ठांसं यस्य काकुत्स्थस्य । बाहुशिखरसंसः तस्य पश्चिमो भागः स्कन्धः तं । रुपितं क्रुद्धम् । रणे संग्रामे सहितुं हे भीरु कातरे ! कः क्षमः शक्तः ॥ अपि तु न कोऽपीत्यर्थः । क्षमेः शक्नोत्यर्थत्वात् तदुपपढ़े '३१७७ । शक-धृष- ।३।४।६५।' इत्यादिना तुमुन् । '२३४० । तीष - सह - ।७।२।४८ ।' इत्यादिना वेद्र । फकुत्स्थस्यापत्यं काकुत्स्थः । '१११५॥ शिवादिभ्योऽण् ॥४।१॥११२ । कस्मान्न क्षम इत्याह ~~-प्रोर्णुवन्तं दिशो बाणैः । यतः सर्वाः दिशः बाणैः छादयन्तम् । ऊर्णोतेः शतरि उवङ् । क्षमत इति क्षमः । पचाद्यच् ॥ २४० - देहं विभ्रक्षुर॑ ऽग्नौ मृगः प्राणैर् दिदेविषन् ॥ ज्या घुष्ट- कठिना॒ऽङ्गुष्ठं राममायान् मुमूर्पया ॥५७॥ देहमित्यादि – एष मृगो राममायात् आगतवान् । यातेर्लंङि रूपम् । किमर्थं देहं शरीरं अस्त्रानो अस्त्रे अनाविव । विभ्रक्षुः भ्रष्टुमिच्छुः । भ्रस्जेः '२६१८। सनीवन्तर्ध–।७।२।४९।' इत्यत्रेडभावपक्षे '३८०/ स्को: संयोगाद्यो:- ।८॥२॥२९॥' इत्यनेन सलोपे षत्वकुत्वयोश्च रूपम् । प्राणैर्दिदेविषन् क्रीडितुमि- च्छन् । '५६२ । दिवः कर्म च ॥१॥४॥४३॥ इति चकारात् करणसंज्ञा । '२६१८। सनीवन्त –।७।२।४९।' इतीपक्षे रूपम् । ज्यया गुणेन घुष्टौ निघृष्टौ अत एव कठिनौ अङ्गुष्ठौ सव्यापसव्यकर्षणाद्यस्य । '३५६३ । घुषिरविशब्दने ।७।२।२३। इति निष्ठायामनिट् । मुमूर्षया मर्तुमिच्छया । मृङ: साने '२४९४ । उदोष्ठ्य- पूर्वस्य ।७।१।१०२ ।' इत्युत्वम् । '३२७९ । अ प्रत्ययात् ।३।३।१०२।' ॥ २४१ - शत्रून् भीषयमाणं तं रामं विस्मापयेत कः ॥ , मा स्म भैषीस्, त्वया ऽद्यैव कृताऽर्थो द्रक्ष्यते पतिः' शत्रू नित्यादि – तं रामं शत्रून् भीषयमाणं भीतान् कुर्वाणम् । '२५९५॥ मियो हेतुभये पुक् ।७।३।४॥ २५९४। भी स्म्योर्हेतुये ।१।३।६८ ।' इति तङ् । विस्मापयेत कः क्षुभितचित्तं कः कुर्यात् । नैवेत्यर्थः । '२५९६ । नित्यं स्मयतेः ।६।१।५७ ।' इति णावात्वम् । '२५७०। अर्तिही-।७।३।३६।' इत्यादिना पुक् । निमन्त्रणे नियोगे वा लिङ् । पूर्ववदात्मनेपदम् । तस्मान्मा स्म भैषीः मा भूर्भी१०४ भट्टि- काव्ये प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पयमो वर्गः, ता '२२२०। स्मोत्तरे लङ् च ।३।३।१७६।' इति चकारात्लुङ् । सिचि वृद्धिः । त्वया अद्यैव कृतार्थ: पूर्णमनोरथः पतिक्ष्यते । शेः कर्मणि लृट् ॥ २४२ - 'यायास् त्वमिति कामो मे, गन्तुर्मुत्सहसे न च ॥ इच्छुः कामयितुं त्वं माम्', इत्यसौ जगदे तया. ५९ याया इत्यादि – तदन्वेषणाय यायास्त्वमिति कामोऽभिलापः । २८१०। कामप्रवेदनेsकञ्चिति ।३।३।१५३ । इत्यकञ्चित्युपपदे लिङ् । न च गन्तुमुल्स- हसे । '३१७७। शक-धृप - १३ । ४॥७५ । इति तुमुन् । तस्मान्नूनं मां कामयितु मिच्छुः एषणशीलः। '३१७६। समानकर्तृकेषु तुमुन् ।३।३।१५८।' । '३१४९। विन्दुरिच्छुः ।३।२।१६९ ।' इति निपातनात्साधुः । इत्येवमसौ लक्ष्मणो जगदे गदितस्तया सीतया ॥ २४३ मृषा॒द्यं प्रवदन्तीं तां सत्य-वद्यो रघूत्तमः ॥ निरगात् 'शत्रु-हस्तं त्वं यास्यस 'ति शपन् वशी ॥६०॥ मृषोद्यमित्यादि-मां कामयितुमिच्छुरित्येतन्मृषोद्यम् मृषावादम्। '२८- ६५। राजसूय - ।३।१।११४।' इत्यादिना भावे क्यप् । यजादित्वात् सम्प्रसारणम् । प्रवदन्तीं तां सीताम् । रघूत्तमो लक्ष्मणः । शपन् शत्रुहस्तं त्वं यास्यसीति शापं प्रयच्छन् । भौत्रादिकोऽन्न शपिर्न दैवादिकः । निरगात् निर्गतः । तस्मादुटजादि- त्यर्थात् । कथं मृषोद्यमित्याह –वशी वशनं वशः इन्द्रियसंयमनम् । 'वशिर- ण्यो रुपसंख्यानम्' इत्यप् । स यस्यास्ति स वशी जितेन्द्रियः । अत एव सत्यवधः अवितथवादी । शत्रुहस्तं यास्यसीति सत्यं वदतीति '२८४१॥ कृत्य-ल्युटो बहु- लम् ।३।३।११३।' इति कर्तरि यत् । '२८५४ । वदः सुपि क्यप् च ।३।३।१०६ । ' इति चकाराद्यत् । भावे वा यतं विधायाच् अर्शआदित्वात् ॥ कैलापकम् ( ४ ) २४४ गते तस्मिन्, जल-शुचिः शुद्ध-दन् रावणः शिखी ॥ जञ्जपूको ऽक्ष माला-वान् धारयो मृदुलाबुनः ॥ ६१ ॥ गत इत्यादि — तस्मिन् लक्ष्मणे गते सति रावणः सीतामूच इति वक्ष्यमा णेन सम्बन्धः । कीदृशः । जलशुचिः स्नात इत्यर्थः । शुद्धदन् निर्मलदशन: शुद्धा दन्ता यस्य । '८८३ । अग्रान्त ।५।४।१४५।' इत्यादिना दन्तस्य ददादेशः । शिखा १- (१४८) लोकोक्तं टीकनं प्रेक्ष्यम् । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः अस्यास्तीति शिखी परिव्राजकः । बाह्लादित्वादिनिः । जंजपूकः पापाशयत्वात् गर्हितं जपतीति । '२६३५॥ लुप-सद - ।३॥२४।' इति यङ् । '२६३८। जप-जभ -१७१४।८६।' इत्यभ्यासस्य नुक् । '३१४६। यज- जप-दशां यङः । ३।२।१६६॥ इत्यूकः । अक्षमालावान् अक्षसूत्रयुक्तः । संसर्गे मतुप् । धारयतीति धारयः । ' २९०० । अनुपसर्गात् - । ३॥।१३८ ।' इति शः । कस्य मृदलावुनः । 'नजि लम्बे- र्नलोपश्च' इत्यौणादिक ऊकारे प्रत्यये अलाबूः । तस्य विकारः फलमिति १५१९॥ ओरञ् ।४।३।१३९।' । तस्य फले लुक् । नपुंसकहस्त्रत्वम् । मृत्पूर्णमलाबु इति मध्यमपदलोपी सः । कृत्प्रयोगे कर्मणि । '३२० । इकोऽचि विभक्तौ ॥७॥१॥ ७३।' इति नुम् ॥ २४५ - कमण्डलु कपालेन शिरसा च मृजा-वता ॥ संवत्र्य लाक्षिके वस्त्रे मात्राः संभाण्ड्य दण्ड-वान् ६२ कमेत्यादि – कमण्डलुना कपालेन च '९१०१ जातिप्राणिनाम् ।२॥४॥६॥ इति द्वन्द्वैकवद्भावः । मृजावता निर्मलेन शिरसा च उपलक्षितः । इत्थम्भूते तृतीया । संवरूय परिधाय । 'वस्त्रात्समाच्छादने' इति '२६७७ । मुण्डमिश्र - -।३।१।२१।' इत्यादिना णिच् । लाक्षिके वस्त्रे । लाक्षया रक्ते । '१२०३। लाक्षा- रोचनात्- ।४।२।२।' इत्यादिना ठकू । मात्रा: कमण्डल्वादिकं सम्भाण्ड्य समा- चित्य राशीकृत्येत्यर्थः । 'भाण्डात् समाचयने' इति '२६७६ । पुच्छ-भाण्ड - 1३। १।२०।' इत्यादिना णिङ् । दण्डवान् गृहीतत्रिदण्डः । संसर्गे मतुप् ॥ २४६ - अधीयन्नात्म-विद् विद्यां धारयन् मस्करि-व्रतम् ॥ वदन् बङ्गुलि स्फोटं भ्रू-क्षेपं च विलोकयन् ॥ ६३॥ अधीत्यादि — मा कुरुत कर्माणि शान्तिर्वः श्रेयसीत्येवं घोषयन्ति ये ते मस्करिणः परिव्राजकाः । तेषां व्रतमकृच्छ्रमसौ धारयन् । १०६८ मस्कर-म- स्करिणौ—।६।१।१५४।' इति परिव्राजके सुद । आत्मविदां योगिनाम् । विद्यामु- पनिषदमधीयन् जपन् '३११० । इङ्-धार्योः । ३।२।१३०।' इतीङो धारेश्च अकृ- च्छ्रवति कर्तरि शतृप्रत्ययः । अन्तरा बहु प्रभूतं वदन् । अङ्गुलिस्फोटं पुनः पुनः स्फोटिकान्दवा भ्रूक्षेपं च विलोकयन् भ्रुवावुत्क्षिप्योत्क्षिप्य विलोकयन् । उभ- यत्रापि '३३७६। स्वाङ्गेऽध्रुवे ।३।४।५४ । इति णमुल ॥ २४७ – संदिदर्शयिषुः साम निजुहूषुः क्षपाट ताम् ॥ चंक्रमा -वान् समागत्य सीतार्मूचे - 'सुखाभव.' ॥ ६४ ॥ संदीत्यादि — इह भयं मा भूदिति साम सान्त्वं संदिदर्शयिषुः संदर्शयि तुमिच्छु: । वदन् बढङ्गुलिस्फोटमिति योज्यम् । दृशेर्ण्यन्तसन्नन्तत्वे रूपम् । पा राक्षसत्वं निजुहूपुर्निहोतुमिच्छुः । धारयन्मस्करिव्रतमिति योज्यम् ॥ होतेः '२६१४ । अज्झनगमां सनि ।६।४।१६।' इति दीर्घः । कुटिलं क्रमणं चंक्रमा । १०६ भट्टि काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण हो पन्चमो वर्गः, २६४३ नुगत क्रमेः '२६३४ । नित्यं कौटिल्ये गतौ ।३॥२३।' इति य -।७।४।८५।' इत्यभ्यासस्य नुक् । '३२७९ । अः प्रत्ययात् ।३।२।१०२।' इत्याकारः । '२३०८। अतो लोपः ।६।४।४८।' । '२६३१॥ यस्य हलः ।६।४।४९॥' टाप् । सा यस्यास्ति चंक्रमावान् । कुटिलगतिमानित्यर्थः । समागत्य ढौकित्वा । सीतामूचे । किमित्याह - सुखाभवेति अनुकूला भवेत्यर्थः । यदहं प्रार्थये तत्र प्रतिकूला न भवेति भावः । '२१३४। सुखप्रियादानुलोम्ये ।५।४।६३ ।' इति कृम्वस्तियोगे डाधू ॥ युग्मम्२४८ - सायं तनीं तिथि-प्रण्यः पङ्कजानां दिवा-तनीम् ॥ कान्ति कान्त्या सदा-तन्या हेपयन्ती शुचि-स्मिता. सायमित्यादि का त्वमिति वक्ष्यमाणेन संबन्धः । सायं दिनावसानं तत्र भवां कान्तिम् । यदा घोऽन्तकर्मणीत्येतस्मात् घञ्प्रत्ययान्तः तदा '१३९१॥ सायंचिरं~।४।३।२१।' इति ट्युट्युलौ नुट् च मकारान्तत्वं च निपात्यते । यदा सायंशब्दो मकारान्तः तदाप्यव्ययत्वादेव प्रत्ययागमौ स्याताम् । कस्येत्यपेक्षायां तिथिप्रण्यः चन्द्रमसः पञ्चदश कलाः तासां वृद्धिहासाभ्यां पञ्चदश तिथीः प्रणयति प्रवर्तयति । '२९७५ । सत्सू - द्विप - १३/२/६१॥' इति विप् । '२२८७ । उप- सर्गादसमासे - 1८।४।१४ ।' इति णत्वम् । ८२७२ । एरनेकाच:-।६।४।८२॥ इति यणादेशः । पङ्कजानां च क्रान्ति कीदृशीम् । दिवातनीं दिवाभवाम् । कान्त्या त्वदी- यया सदातन्या सदाभवया हेपयन्ती लजयन्ती । दिवातन्याः सायन्तन्याच सदाभवत्वात् । जितेः '२५७० । अर्ति । ७।२।३६ । इत्यादिना णौ पु । शुचि- स्मिता शुभ्रहासा ॥ २४९ का त्वमेकाकिनी भीरु ! निरन्वय-जने वने, ॥ क्षुध्यन्तो ऽप्यंघसन् व्यालास् त्वार्म-पालां कथं न वा. का त्वमित्यादि- का त्वं देवी मानुषी राक्षसी वेति । एकाकिनी असहाया । १९९८ । एकादाकिनिञ्चासहाये ।५।३।५२।' इति आकिनिच् । भीरु इत्यामन्त्रणं भयप्रकृतित्वात् स्त्रीणाम् । निरन्वया निरनुगमा जना यस्मिन्वने यत्र न कथंचिन्मनुष्याणां सम्भवः । क्षुध्यन्तोऽपि बुभुक्षमाणा अपि । दिवादित्वात् श्यन् । व्याला हिंसा व्याघ्रादयः कथं वा त्वां नाघसन् न भक्षितवन्तः । अदे: '२४२७ । लुङ्सनोस्ट ।२।४।३७॥ द्वित्वात् चलेरङ् । क्षुध्यन्तो नावसन्निति पाठान्तरम् । तत्र कथं न वा अपरिचितानेवाघसन् इति योज्यम् । अपालां सतीं अविद्यमानः पालो यस्या इति । '१७२६ । पाल रक्षणे' इति चौरादिकः । पालयतीति पालः । पचाद्यच् । यदा प्रयोजकविवक्षा तदा पातेलुगागमो णौ वक्तव्य इति लुक् । ततः पचाद्यच् ॥ तथा लक्ष्य - रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः२५० - हृदयं - गम-मूर्तिस् त्वं सुभगं भावुकं वनम् ॥ कुर्वाणा भीमम॑प्यैतद् वदा॑ ऽभ्यैः केन हेतुना ॥६७ ॥ हृदयमित्यादि – केन हेतुना इदं वनमभ्यैः अभिगतासि वद कथय । अभिपूर्वादिणो लङ् । मध्यमपुरुषैकवचनम् । ८२२५४ । आडजादीनाम् ॥६॥४॥७२॥ '२६९। आटश्च ।६।१।९० ।' इति वृद्धिः । हृदयं गच्छति या मूर्तिः शरीरमत्यन्तसौन्दर्यात् । '२९६४ । गमत्र । ३ । २।४७ ।' इति खच् । सा एवंविधा सूर्तिर्यस्याः सा त्वं भीममप्येतद्वनं सुभगम्भावुकं सर्वस्यैवाप्रियं प्रियं कुर्वाणा । असुभगं भूत्वा सुभगं भवतीति '२९७४ । कर्तरि भुवः । ३।२।५७ ।' इति खुकञ् ॥ २५१ - सुकृतं प्रिय-कारी त्वं कं हरस्यु॑पतिष्ठसे, }} पुण्य-कृच् चाटु-कारस् ते किङ्करः सुरतेषु कः ॥ ६८॥ सुकृतमित्यादि – सुकृतं पुण्यकारिणं शोभनं कृतवानिति ८ २९९९ / सुक- र्म-पाप-।३।११८८।' इत्यादिना किप् । कं रहसि विजने त्वमुपतिष्ठसे उपश्लि- प्यसि । संगतकरणे तङ् । प्रियकारी अनुकूलवर्तिनी सती । प्रियमनुकूलं करो- तीति ' २९६१ । क्षेम-प्रिय-मद्वेऽण् च ।३।२।४४।' इति अण् '४७० । टिड्ढाणज् - ४॥ १।१५।' इत्यादिना ङीप् । पुण्यकृत् कृतपुण्यः । तस्य पूर्ववत् किप् । चाटुकारः प्रियवाक्यकरः । '२९३७ । न शब्दश्लोक - ।३।२।२३।' इत्यादिना टे प्रतिषिद्धे- Sणेव भवति । ईशस्ते किङ्करः दासः । '२९३५ । दिवा- विभा - ।३।२।२१॥ इति ट: । किंयत्तद्वहुपु कृञोऽज्विधानमिति तत्स्त्रीविषये द्रष्टव्यम् । सुरतेषु शोभन- रतेपु । '३०९० । नपुंसके भावे क्तः ।३।३।११४।' । '२४२८ । अनुदात्तो- ६॥४॥ ३७।' इत्यादिनानुनासिकलोपः । अनेनोभयरुचिराख्याता ॥ १०७ २५२ - परि पर्युदधे रूपमा॑ द्यु-लोकाच् च दुर्लभम् ॥ भावकं दृष्टवत्स्वे॑तद॑स्मास्व॑धि सु जीवितम् ॥ ६९ ॥ परीत्यादि – एतद्रूपं भावकं भवत्या इदमिति '१३१९॥ भवतष्ठक्छसौ ।४।२।११४।' इति ठक्छसौ । 'ठक्छसोचोपसंख्यानम्' इति पुंवद्भावः । १२२१॥ इसुसुक्तान्तात्कः ।७।३।५१॥ दुर्लभं परिपर्युदधेः १५९६ । अपपरी वर्जने । ।१।४।८८ । इति कर्मप्रवचनीय संज्ञायां द्वितीयायां प्राप्तायां '५९८ पञ्चम्यपापरिभिः ।२।२।१०।' इति पञ्चमी । '६६६ । अप-परि बहिरञ्चवः पञ्चम्या ।२।१।१२।' इति विभाषासमासश्च । असमासपक्षे '२१४१ । पर्व ।८॥ इति द्विर्षचनम् । उदधिं वर्जयित्वा चतुरुदधिमेखलायां भुवि दुर्लभमायुलोकाञ्च स्वर्गलोकान्तं च यावत् दुर्लभम् । अत्रापि पूर्ववत्पञ्चमी । तादृशं दृष्टवत्स्वस्मासु अधि सुजीवितमस्मद्विषये आधिक्येन सुजीवितम् । अहो वा सुजीवितमिति अहोशब्दार्थे अधिशब्दो वर्तते ॥ १०८ भट्ट- काव्ये -- प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पचनो वर्गः, २५३ - आपीत- मधुका भृङ्गैः सुदिवैर्वाऽरविन्दिनी ॥ सत्-परिमल - लक्ष्मीका नो ऽ- पुंस्काऽसीति मे मतिः. आपीतेत्यादि – परि सर्वतो मार्जनमिति परिमलः । कलत्रपक्षैत्यधिकृत्य मृजेष्टिलोपश्चेति कलप्रत्यय औणादिकः । इह सुरतोपभोगविमर्दः परिमलोऽभि- प्रेतः । तस्य लक्ष्मीः तत्कृतत्वात् । सती विद्यमाना परिमलशोभा यस्याः । ८८९ उरःप्रभृतिभ्यः कप् । ५।४।१५१॥ सा स्वमपुंस्का अविद्यमानभर्तृका नासीति मे मतिः । पूर्ववस्कप् । किमिव सुदिवेवारविन्दिनी पद्मिनी । शोभनं दिवा नीहा- राद्यभावाद्दिवा दिवसं यस्याः । १८६० । सुप्रात ।५।४।१२०।' इत्यादिना अच् । आपीतमधुका भृङ्गैः आपीतं मधु यस्याः । १८९१ । शेषाद्विभाषा ।५/४/१५४ इति कप् । यथेयं सत्परिमललक्ष्मीका तथा त्वमपीति ॥ २५४ - मिथ्यैव श्रीः श्रियं मन्या, श्रीमन् मन्यो मृषा हरिः ॥ साक्षात्कृत्या॑ऽभिमन्येऽहं त्वां हरन्तीं श्रियं श्रियः ७१ मिथ्यैवेत्यादि - श्रियः श्रियं रूपसम्पदं हरन्तीममिभवन्तीं त्वां साक्षा- स्कृत्य प्रत्यक्षीकृत्य । विभाषा कृजीत्यनुवर्तमाने '७७५१ साक्षात्प्रभृतीनि च 131- ४।७४।' इति गतिसंज्ञा । गतिसमासे ल्यबादेशः । अहमभिमन्ये किं मिथ्या श्रीः श्रियंमन्या अहमेव श्रीर्नान्येति मन्यमाना श्रीर्मिथ्या नैव श्रीः किन्तु त्वमेवेति । ८२९९३ । आत्ममाने खश । ३।२।८३ ।' । '२५०५ । दिवादिभ्यः श्यन् । ३।१।६९ । ' । '२९९४ । इच एकाचोऽम्प्रत्ययवच्च । ६।३।६८।' इत्यम्भावः । तस्यामः प्रत्ययस्वा- 'न्मलोपाभावः । १९० । न विभक्तौ तुस्माः ।१।३।४।' इति वचनात् । अचीतीय- ङादेशः । क्विबन्ता धातुत्वं न जहतीति क्विब्वचीत्यादिना श्रयतेरौणादिकः विप् । हरिश्चात्मानं श्रीमन्तं मन्यमानो मृपा न श्रीमानित्यहमभिमन्ये ॥ २५५ - नौदकण्ठिप्यता॑ ऽत्यर्थं, त्वामैक्षिष्यत चेत् स्मरः ॥ खेलायन्ननिशं ना॑पि सजूः कृत्य रतिं वसेत् ॥७२॥ " नोदेत्यादि—– स्मरभार्या रतिः सापि रूपेण निकृष्टेति दर्शयति । चेत् यदि स्मरः त्वामैक्षिय्यत दृष्टवानभविष्यत् तदा अत्यर्थं नोदकण्ठिप्यत रतिं प्रति भृशमुत्कण्ठितो नाभविष्यत् । '६५२ । ईक्ष दर्शने' इति, '२७३ । कठि शोके' इति भौवादिकात् क्रियातिपत्तौ ऌङ् । नापि रर्ति स्वभार्या सजूः कृत्य सहायीकृत्य वसेत्, अपि तु परित्यजेत् । अत्र क्रियातिपत्तिर्न विवक्षिता किन्तु हेतुहेतुमझावः । नापि रतिं सजूःकृत्य वसेत् यदि त्वामीक्षेतेति हेतुपदमभ्यूह्य हेतुमद्भावदर्शनात् । ऊर्यादिषु 'सजूः सहार्थः' इति वचनात् गतिसंज्ञा । खेलायन् अनिशं क्रीड़न सर्वदा । खेलाशब्दात् कण्ड्वादित्वात् यक् ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- १०९ २५६ - वल्गूयन्तीं विलोक्य त्वां स्त्री न मन्तूयतीह का, ॥ कान्ति नोऽभिमनायेत को वा स्थाणु-समो ऽपि ते ॥ ७३ ॥ वल्ग्वित्यादि - त्वां वल्गूयन्तीं शोभमानां विलोक्य न मन्त्यति स्त्रीह का । इह जगति का स्त्री न मन्त्येत् कुप्येत् । सर्वदा कुप्यत्येव ईर्ष्यायुक्तत्वात् स्त्रीणाम् । असम्भावने लिङ् । वल्गु-मन्तुशब्दाभ्यां कण्ड्डादित्वाद्यक् । को वा को नाम स्थाणुसमोऽपि काष्ठतुल्योऽपि गुणदोषानभिज्ञत्वात्ते तव कान्ति विलोक्य नाभिमनायेत पूर्वमदृष्टत्वादनभिमनाः सन् अभिमनाः सचेता न भवेत् । पूर्ववल्लिङ् । अभिमनसो भृशादित्वात्क्यङ् सलोपश्च । महादेवतुल्यो वा आस्तामन्यः सोऽपि तावदभिमनायेत् ॥ 5 ▬▬▬▬ २५७ - दुःखायते जनः सर्वः, स एवैकः सुखायते ॥ यस्यौत्सुकायमाना त्वं न प्रतीपायसेऽन्तिके ॥ ७४ ॥ दुःखेत्यादि – स एवैको जनः सुखायते सुखं वेदयते । यस्यान्तिके समीपे न त्वं प्रतीपायसे न प्रतिकूलवर्तिनी भवसि । उत्सुकायमाना सती । यस्य पुनरन्तिके उत्सुकायमाना प्रतीपायसे स सर्वो जनः दुःखायते दुःखं वेदयते । सुख-दुःखशव्दाभ्यां '२६७४ । सुखादिभ्यः कर्तृवेदनायाम् ।३।१।१८।' इति क्यङ् । उत्सुक प्रतीपशब्दाभ्यां भृशादित्वात् ॥ २५८ - कः पण्डितायमानस् त्वा- मा॑दाया॑ऽऽमिष - सन्निभाम् ॥ त्रस्यन् वैरायमाणेभ्यः शून्यमन्ववसद् वनम्.' ॥ ७५ ॥ क इत्यादि - पण्डितायमानः अपण्डितः कथमपि पण्डितो भवन् । भृशा- दित्वात् क्यङ् । त्वामामिषसन्निभां सर्वजनप्रार्थनीयत्वात् । आदाय गृहीत्वा क्रः शून्यं वनमन्ववसत् । शून्ये वने अवसदित्यर्थः । '५४४ । उपान्वध्याङ्वसः ।१।४।४८॥ इति कर्मसंज्ञा । कीदृशः । त्रस्यन् बिभ्यत् । वैरायमाणेभ्यः वैरं कुर्वाणेभ्यः । '२६७३। शब्द - वैर ।३।१।१७।' इत्यादिना क्यङ् । ८५८८। भीत्रा- र्थानाम्- ।१।४॥२५।' इत्यपादानसंज्ञा ॥ २५९ - ओजायमाना तस्यां ऽर्ध्य प्रणीय जनकाऽऽत्मजा ॥ उवाच दश मूर्धानं॑ सा॒ाऽऽदरा गद्गदं वचः ॥ ७६ ॥ ओजेत्यादि – एवमुक्तवति रावणे जनकसुता दशमूर्धानमुवाच । दश मूर्धान: शिरांसि यस्य तस्यार्ध्य प्रणीय दुत्वा अतिथिरयमिति । सम्प्रदानस्य YT- F ११० भट्ट- काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे पचमो वर्गः, शेषत्वेन विवक्षितत्वात् पष्ठी । ओजायमाना ओज इकाचरन्ती '२६६५५१ कर्तुः क्य सलोपश्च ।३।१।११।' 'ओजसोऽप्सरसो नित्यम्' इति वचनात् : मां माभिभूदित्यतितेजस्विनी भवन्तीत्यर्थः । किमुवाच वचो वक्ष्यमाणम् । सादरा सती । परिव्राजक इति । गद्गदमनभिव्यक्तमसंस्कृतत्वात् ॥ कलापकम् ( ४ ) - २६० - महा - कुलीन ऐक्ष्वाके वंशे दाशरथिर् मम ॥ पितुः प्रियं-करो भर्ता क्षेमं कारस् तपस्विनाम् ॥७७ महेत्यादि –– यदुनं तेन कं रहस्युपतिष्ठस इति अस्य प्रतिवचनं मम भर्ता महाकुलीनः महाकुलस्यापत्यमिति । '११६४ । महाकुलादञ्- खजौ ।४।११४१॥ इति खन् । किमादित्यवंशसंभवः, किं सोमवंशसंभवो वा महाकुलस्यापत्य- मित्याह । ऐक्ष्वाके वंशे इक्ष्वाकूणामयमैक्ष्वाकः ।११४५ । दाण्डिनायन-१६।४।- १७४।' इत्यादिना टिलोपनिपातनम् । अन्ये तत्र सन्तीत्याह । दाशरथिः दशरथ- स्थापत्यं यः स मम भर्ता । महाकुलीनः । कीदृशः । पितुः प्रियंकरः अनुकूल- कारी । तपस्विनां च क्षेमंकारः । १२९६१ । क्षेमप्रियमद्वेऽण् च ।३॥२।४। इति चकारात् खच् ॥ २६१ - निहन्ता वैर काराणां सतां वहु-करः सदा ॥ पारश्वधिक रामस्य शक्तेरन्त-करो रणे ॥ ७८ ॥ निहन्तेत्यादि — वैरकाराणां शत्रूणाम् । वैरपूर्वात् कुञ: '२९३७ । न शब्द- लोक-।३।२।२३।' इत्यादिना टे प्रतिषिद्धे अणेव भवति । निहन्तेति तृजन्तस्य प्रयोगः । तत्र कर्मणि षष्टी । सतां धर्मे स्थितानां बहुकरः बहुकार्यं करोतीति । ८२९३५ । दिवा- विभा । ३।२।२१।' इति ठः । स्त्रीविवक्षायां तु 'किं यत्तद्रहुपु - ' इति करोतेरच् । आङ्परयो ः 'खनिगृभ्यां हिच्च' इत्यौणादिकः कुः परशुशब्दः । तत्पर्याय एवाव्युत्पन्नः परश्वधशब्दः । स प्रहरणं यस्य '१६०८ । परश्वधाटूच्च ।४।४।५८ । तस्य परशुरामस्य सम्बन्धिन्याः शक्तेः सामर्थ्यस्यान्तकरो विनाश- यिता । अन्तं करोतीति पूर्ववः । रणे संग्रामे तत्र भवः ॥ २६२–अध्वरेष्विष्टिनां पाता पूर्ती कर्मसु सर्वदा ॥ पितुर् नियोगाद् राज-त्वं हित्वा योऽभ्यागमद् वनम् ॥ अध्वरेष्वित्यादि–इष्टमेभिरिति इष्टिनो यज्वानः । १८८८ । इष्टादिभ्यश्च १५/२१८८।' इतीनिः । किमिष्टवतः । अध्वरान् कर्माणि तत्र 'कस्येन्विषयस्य - ' इति कर्मणि सप्तमी । अध्वरेविष्टिनामिति कर्मणि षष्ठी कृधोगे। पाता रक्षि ता । पूर्वी कर्मसु सर्वदा । पृणोतेर्निष्ठायां '२४९४ । उदोश्यपूर्वस्य ।७।१। १०२।' इत्युत्वम् । '३०४० । न ध्याख्या ।८।२।५७१' इत्यादिना निष्ठानत्वप्रखिषेधः । पूर्तमनेनेति पूर्ववदितिः । किं पूर्तमिति सर्वदा श्राद्धादिकर्मणि । पूर्ववतमीस राजवं राज्यम् । हिव्वा त्यक्त्वा । वनमभ्यागमत् । अभितथा लक्ष्य-रूपे कथान के राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः-- १११ मुख्येन आगतवान् । लुङ् । चलेरङि रूपम् । पितुर्नियोगात् । नायोग्यत्वात् । स मे भर्तेति योज्यम् ॥ २६३ - पतत्रि क्रोष्टु - जुष्टानि रक्षांसि भय- दे वने ॥ यस्य बाण निकृत्तानि श्रेणी-भूतानि शेरते ॥ ८० ॥ * पतत्रीत्यादि – यस्य बाणैर्निकृत्तानि छिन्नानि रक्षांसि भयदे वने दीर्घनि- गया शेरते स मम भर्तेति योज्यम् । शेरत इति '२४४२॥ शीडो रुट् १७१११६।' कीदृशानि । अश्रेणयः श्रेणयो भूतानि । '७६२। ऊर्यादिचिवडाचश्च ।३।४॥६॥ इति ध्यन्तानां '७६१ । कुगतिप्रादयः ।२।२।१८।' इति सः । '२१२० । च्वौ च ।७।४।२६।' इति दीर्घः । च्व्यर्थानां तु '७३८। श्रेण्यादयः कृतादिभिः ।२।१। ५९३' इत्ययं चिपयः । पतत्रिभिः क्रोष्टुभिश्च जुष्टानि परिवृतानि ॥ २६४ - दीव्यमानं शितान् वाणान॑स्य॒मानं महा-गदाः ॥ निघ्नानं शात्रवान् रामं कथं त्वं नोऽवगच्छसि ॥ ८१ ॥ दीव्येत्यादि — शितांस्तीक्ष्णान् बाणान् । दीव्यमानं क्षेप्तुं शक्तं तच्छीलं वा । अनेकार्थत्वाद्धातूनां दिवेः '३१०९ । ताच्छील्य- वयोवचन- ।३।२।१२९१ ।' इत्या- दिना शानच् । '२०५ । दिवादिभ्यः इयन् ।३।१।६९। महागदाः अस्यमानं क्षेप्तुं शक्तं तच्छीलं वा । पूर्ववच्छानच् । शान्रवान् शत्रून् । प्रज्ञादित्वादण् । निम्नानं हन्तुं शकं तच्छीलं वा । पूर्ववत् प्रत्ययः । हन्ते '२६६३। गमहन- ।६।४।१८।' इत्युपधालोपः । '३५८। हो हन्तेः ।७।३।१४।' इति कुध्वम् । एवं- विधं रामं कथं नावगच्छसि । तेन कर्मणा सर्वलोकविदितत्वादिति भावः ॥ २६५ - भ्रातरि न्यस्य यातो मां मृगाविन् मृगयाम॑सौ, ॥ एषितुं प्रेषितो यातो मया तस्या॑ ऽनु- जो वनम् ॥८२ ॥ भ्रातरीत्यादि – यद्येवं क्वासावित्याह । असौ रामो मां भ्रातरि न्यस्य अर्प- यित्वा मृगयामाखेटकं यातः । मृगेः स्वार्थिको णिच् । अन्तत्वाच्च गुणो न भवति । तदन्तात् '३२७७। कृञः श च ।३।३।१००।' इत्यधिकृत्य 'परिचर्या-परि- सर्या-मृगयाटाट्यानामुपसंख्यानम्' इति भावे शप्रत्ययः । यक् । अल्लोपाभा- वश्च । टापू । मृगान्विध्यतीति मृगावित् । क्वासौ, भ्रातेति चेदाह । तस्यानुजः कनिष्ठो मया प्रेषितः सन् यातो वनम् । अनु पश्चाज्जायत इति । '३०११॥ अन्येष्वपि दृश्यते ।३।२।१०१ ।' इति डः । अनौ कर्मयुक्तमकर्मण्यपि भवति । किमर्थं । एषितुम् । तमेव ज्ञातुम् । '१२०२ । इर्षं गतौ' इत्यस्य रूपम् । ज्ञाना- र्थत्वात् । प्रेषित इति तस्यैव रूपम् ॥ २६६ - अर्था ssयस्यन् कषायाऽक्षः स्यन्न स्वेद - कल्वणः ॥ भट्टि काव्ये - प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण रूपे पञ्चमो वर्गः, संदर्शितता॒ऽऽन्तरा॒कूतस् ताम॑वादीद् दशाननः ॥ ८३ ॥ । अधेत्यादि – अथैवमुक्तो जानक्या दशाननस्तामवादीत् उक्तवान् । आय- स्यन् क्रोधाविष्टत्वात् शरीरं खेदयन् । '२२८७ । यसुँ प्रयत्ने' इति देवादिकः पर- स्मैपदी । क्रोधादेव कषायाक्षः । १८५२ । बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः– ।५।४।१३। इति षच् । स्यनैः सृतैः स्वेदकणैरुल्वणः उद्भटः व्याप्त इत्यर्थः । स्सन्देर्निष्टायां रूपम् । संदर्शितमान्तरमन्तर्गतमाकूतमभिप्रायो येन स एवंविधः ॥ २६७ - 'कृते कानिष्ठिनेयस्य ज्यैष्ठिनेयं विवासितम् ॥ ११२ को नग्न मुषित प्रख्यं बहु मन्येत राघवम् ॥ ८४ ॥ कृत इत्यादि – कनिष्ठाया अपत्यं ज्येष्ठाया अपत्यमिति ११२३ । स्त्रीभ्यो ढक् ।४।१।१२०।' । '११३१॥ कल्याण्यादीनामिनङ् ।४।१।१२६।' तयोः कल्या- ण्यादिषु पठितत्वात् । कनिष्ठासुतस्य भरतस्य कृते निमित्ते । ज्येष्टायाः सुतः निरु- पयोगितया विवासितः विसर्जितः । विपूर्वस्य वसतेर्हेतुमण्ण्यन्तस्य निष्ठायां रूपम् । तं नम्नमुपितप्रख्यं यथा कश्चिन्मुषितो नमो भवति तद्वद् भूतम् । '७२६। पूर्वकाल – ।२।१॥४९॥ इति सः । तयोः पूर्वापरकालत्वात् । राजदन्तादि- त्वात्परनिपातः । ईदृशं राघवं को बहु मन्येत लाघेत । नैवेत्यर्थः ॥ २६८ - राक्षसान् बटु-यज्ञेषु पिण्डी-शूरान् निरस्तवान् ॥ ॥ यद्यसौ कूप- माण्डूकि ! तवैतावति कः स्मयः ॥ ८५ ॥ यद्यसौ राक्षसान् - 1 राक्षसानित्यादि — अध्वरेष्विष्टिनामि त्यस्योत्तरमाह पिण्डीशूरान् पिण्ड्यामेव शूरानू भोजने एव शूरान् । '७२५३ पात्रेसमिताद- यश्च ।२।१॥४८।' इति सः । बटुयज्ञेषु कुब्राह्मणयज्ञेषु । निरस्तवान् तिरस्कृतवान् । हे कूपमाण्डूकि कूपे माण्डूकीव । पूर्ववत् सः । '११२२ । ढक् च मण्डू- कात् ॥४।१॥१९॥ इति चकारादण् वापत्ये । एतावति स्वल्पे वस्तुनि तव कः स्मयः । नैव युज्यते ॥ मत्पराक्रमे तु युक्तः तत्रापि मम न युक्तं वक्तुमित्याह- २६९ मत् पराक्रम-संक्षिप्त राज्य-भोग-परिच्छदः ॥ युक्तं ममैव किं वक्तुं दरिद्राति यथा हरिः ॥ ८६ ॥ मत्परेत्यादि – राज्यभोगादयः परिच्छदो हस्त्यश्वादिः स मत्पराक्रमे संक्षिप्तो ऽपहृतो यस्य हरेरिन्द्रस्य स यथा दरिद्वाति निरर्थको भवति तन्ममैव किं वक्तुं युक्तमात्मगुणवादस्य लज्जाकरत्वात् । दरिद्वातेरादादिकत्वाच्छपो लुक् ॥ २७० - निर्- लङ्को वि-मदः स्वामी धनानां हृत पुष्पकः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः - ११३ अध्यास्ते ऽन्तर्-गिरं यस्मात्, कस् तन् न ज्वैति कारणम् ॥ ८७ ॥ निर्लङ्क इत्यादि – यस्मात्कारणात् धनानां स्वामी धनदः । अन्तर्गिरम- ध्यास्ते अध्यासितवान् । गिरेः कैलासस्यान्तर्मध्ये । विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । '६८३ । गिरेश्च सेनकस्य ।५।४।११२।' इति टच् । '५४२ । अधि-शीङ्-स्थाऽऽसा- म्—।१।४।४६।' इति कर्मसंज्ञा । तेन '६५८ । तृतीयासप्तम्योर्बहुलम् ।२।४।४। इत्यम्भावो न भवति । १६५७ । नाव्ययीभावात् । २।४।८३।' इत्यमेव भवति । तत्कारणं मम पराक्रमं मां वा को नावैति न जानाति । कीदृशः । निर्लङ्कः लङ्का- तो निष्क्रान्तः । 'निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या' इति सः । ८६५५ । एकविभक्ति च–।१।२।४४।' इत्युपसर्जनसंज्ञायां स्वत्वम् । हृतपुष्पकः हृतं आच्छिन्नं पुष्प- काख्यं विमानं यस्य । अत एव विमदोऽपेतदर्पः । लङ्का पुष्पकं च धनदस्यासीत् तदाच्छित्वा अनेन गृहीतमिति ॥ २७१ - भिन्न नौक इव ध्यायन् मत्- तो बिभ्यद् यमः स्वयम् ॥ कृष्णि-मानं दधानेन मुखेना॑ ऽऽस्ते निरु॒द्यतिः ॥ ८८ ॥ भिन्नेत्यादि – स्वयं साक्षान्मत्तो विभ्यत् त्रस्यन् यमो वैलक्षण्यात् सुखेन कृष्णिमानं कृष्णवर्णत्वम् । '१७८७ । वर्णदृढादिभ्यः व्यञ्च । ५।१।१२३ ।' इति चका- रादिमानचू । दुधानेन धारयता । इत्थम्भूते तृतीया । निरुद्यतिः निरुद्यमः आस्ते । उत्पूर्वाद्यमेः '३२७२ । स्त्रियां क्तिन् ।३।३।९४ । अनुनासिकलोपः । कीदृशः । ध्यायन् चिन्तयन् । 'किं मामापतितं यदहमनेन हृतसर्वस्वः' इति । भिन्ननौक इव विपन्न पोतवाणगिव । '८८९। उरःप्रभृतिभ्यः ।५।४।१५१ ॥ एवं स्वपौरुपं प्रदर्थ स्वीकर्तुमाह - २७२ – समुद्रोपत्यका हैमी पर्वताऽधित्यका पुरी ॥ रत्न - पारायणं नाम्ना लङ्केति मम मैथिलि ! ॥ ८९ ॥ समुद्रेत्यादि - हे मैथिलि ! लङ्केति नाम्ना मम पुरी । कीदृशी । समुद्र एवोपत्यका आसन्ना भूर्यस्याः सा समुद्रोपत्यका । समुद्रस्य पर्वतोपत्यकात्वात् । समुद्रौपत्यकेति समासे साधुत्वं न भवति । यतः संज्ञाधिकारात् पर्वतस्यासचे अधिरूढे उपाधिभ्यां त्यकन्प्रत्ययान्तयोरुपत्यकाधित्यकाशब्दयोः साधुत्वमुक्तम् । प्रतिषेधे त्यकन उपसंख्यानम्' इति '४६३ । प्रत्ययस्थात् -।७।३।४४।' इतीकारो न भवति । हैमी हेमविकारा । ११५३२। प्राणिरजतादिभ्योऽञ् ।४।३।१५४।' पर्वताधित्यका । त्रिकूटपर्वतस्योपरि स्थिता । रखपारायणं यत्र रत्नानां पारमवसानमयन्ते बुध्यन्ते तत्परीक्षकाः । सर्वरत्वस्थानमित्यर्थः ॥ ११४ भट्टि- काव्ये – प्रथमे प्रकीर्ण-काण्डे लक्षण-रूपे वर्गः, दुर्गावस्थित्यानभिभवनीयतां रखोपचयात्समृद्धतां कथयन् प्रलोभयति२७३ - आवासे सिक्त-संमृष्टे गन्धैस् त्वं लिप्त-वासिता !। अर्पितोरु-सुगन्धि-स्रक् तस्यां वस मया सह ॥ ९० ॥ आवास इत्यादि-तस्वां पुर्या आवासे गृहे । आवसत्यस्मिन्निति अधिक- रणे घञ् । मया सह त्वं वस । प्रार्थनायाँ लोट् । सिक्तसंमृष्टे पूर्व सिक्के पश्चा- संमृष्टे । गन्धैर्लिप्तवासिता सती पूर्व लिप्ता चन्दनादिभिर्गन्धैः पश्चाद्वासिता धूपिता । संभृष्टादिभिः '७२६ । पूर्वकाल - १२।१।४९॥ इत्यादिना सः । अर्पिता न्यस्ता उर्वी महनी सुगन्धित्र सुरभिमाला यस्यां सा त्वम् ॥ किमिति त्वया सह वसामीति चेदाह २७४ - संगच्छ पौंस्त्रि ! स्त्रैणं मां युवानं तरुणी शुभे ! ॥ राघव: प्रोप्य - पापीयान्, जहीहि तर्म किं-चनम्. ९१ संगच्छेत्यादि-हे पौंस्त्रि ! पुमांसमर्हति तद्धिता वा । अर्हार्थे हितार्थे चा '१०७९॥ स्त्री-पुंसाभ्यां नज्-स्त्रजौ-1५/११८७१' स्त्रीप्रत्यये 'नञ्-स्त्रञीकक्- ख्युंस्तरुण-तलुनानामुपसंख्यानम्' इति । मां युवानं तरुणं संगच्छ अङ्गीकुरु । गमे: प्रार्थनायां लोट् । '२४००। इषु गमि-।७।३१७७ ।' इत्यादिना छत्वम् । '२६९९। समो गम्वृच्छि-।१।३।२९।' इत्यादिना तङ् न भवति सकर्मकत्वात् । विशेषतः स्त्रैणं स्त्रियै हितमर्हन्तं वा । पूर्ववव्यत्ययः । तरुणी युवती सती शुभे कल्याणि शोभत इति इगुपधलक्षणः कः । ममापि तादृशो भर्तास्तीति चेदाह- राघवः प्रोष्यपापीयानिति । पापशब्दात् '२०२० । विन्मतोर्लुक् । ५।३॥६५।' इति ईयसुन् लुक्क मतुपः । प्रोष्यपापीयानिति ८७५४ । मयूरव्यंसकादयश्च ।२।११७२ इति सः । देशान्तरं यात्वा पापवत्तरः । तमकिञ्चनं दरिद्वम् । न विद्यते किंचन यस्येति । 'सर्वनामाव्ययसंज्ञाया उपसर्जनप्रतिषेधः' इति वचनान्नाव्ययसंज्ञा । तेन न विभक्तिलोपः । जहीहि त्यज । ईत्वस्य '२४९८। जहातेश्च । ६।४।११६ । ' इति वा वचनाद्विकल्पः ॥ २७५ - अनीत- पिबतीयन्ती प्रसिता स्मर-कर्मणि ॥ वशे-कृत्य दश - ग्रीवं मोदस्व वर मन्दिरे ॥ ९२ ॥ · अनीतेत्यादि-अनीतपिबतेति '७५४ । मयूरव्यंसक - ।२।१।७२१' इत्यादित्वात् सः । तत्र हि 'आख्यातमाख्यातेन क्रियासातत्ये' इति पठ्यते । सततमश्रीत पिबतेत्येवं भृत्यजनानादेष्टुमिच्छतीति '२६५७ । सुप आत्मनः क्यच् ।३।१।८।' अनीतपिबतीयन्ती । प्रसिता स्मरकर्मणि आधिक्येन प्रवृत्ता कामव्यापारे । '६४१॥ प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च ।२।३।४४।' इति चकारात् सप्तमी । वशेकृत्यानुवर्तिनं दशग्रीवं कृत्वा । '७७५ । साक्षात्प्रभृतीनि च ।१।४।७४ । इति गतिसंज्ञा । मोदस्व हर्ष जनय । वरमन्दिरे श्रेष्ठगृहे स्थिता ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः११५ २७६ मा स्म भूर् ग्राहिणी भीरु ! गन्तुमु॑त्साहिनी भव ॥ उद्भासिनी च भूत्वा मे वक्षःसंमर्दिनी भव' ॥ ९३॥ मा स्पेत्यादि - हे भीरु ! मा स्म भूर्ग्राहिणी प्रतिकूला मा भूः । न यास्या- मीत्यसमर्थ गृह्णामीति कृत्वा । '२२२० । स्योत्तरे लडू च ।३।३।१७६।' इति चकारात् लुङ् । गन्तुमुत्साहिनी उयुक्ता भव । '३१७७ । शक-प-।३।४।६५। इत्यादिना तुमुन् । उत्साहिनीति सहोपपदत्वात् । ततश्चालंकृतशरीरत्वादुङ्गा- सिनी शोभमाना भूत्वा नो ऽस्माकं वक्षःसंमर्दिनी स्तनाभ्यामुरःस्थलस्य पीडिका भव । ग्रहोत्साहोद्भाससँमर्दानां ग्रहादिपु पठितत्वात् कर्तरि णिनिः । '३०६॥ ऋन्नेभ्यो डीप् ॥४।१५॥ २७७- तां प्रातिकूलिकीं मत्वा जिहीपुर भीम-विग्रहः ॥ वाहूपपीडमाश्लिष्य जगाहे द्यां निशा चरः ॥ ९४ ॥ तामित्यादि —— यदैवमभिधीयमाना न प्रतिपन्ना तदा तां प्रातिकूलिकों प्रतिकूलवर्तिनी मत्वा ज्ञात्वा । 'ओजःसहोम्भसा वर्तते' इत्यधिकृत्य प्रतिकूलं वर्तत इत्यस्मिन्नर्थे ' १५७८ । तत्प्रत्यनुपूर्व । ४।४।२८।' इत्यादिना ठक् । जिहीर्षुः हर्तुमिच्छुः । भीमविग्रह: भीषणशरीरः । दृष्टराक्षसशरीररूपः । सुखेन ह्रियत इति बाहूपपीडमालिप्य बाहुभिरुपपीड्य । '२३७० । सप्तम्यां चोपपीड- ।३॥४।४।१९॥ इति चकारात् तृतीयान्त उपपदे णमुल । जगाहे रथेनोत्पत्य द्यामा- काशं निशाचरी गाहते स्म । दिवशब्दसमानार्थी द्योशब्द औणादिकः । 'गमेडर्डोः ' इत्यत्र तेश्चेति वचनात् । '२८५४ औतोऽम्शसोः ।६।१।१३।' इत्याश्वम् । कालापिनस्तु दिवशव्दादेव व्युत्पादयितुं सूत्रमधीयते वाम्येति । दिवः अमि विकल्पेनाकारा देश इति ॥ २७८ - त्रस्यन्तीं तां समादाय यतो रात्रं- चराऽऽलयम् ॥ तूष्णीं भूय भयादासांचक्रिरे मृगपक्षिणः ॥९५ ॥ त्रस्यन्तीमित्यादि – त्रस्यन्त च तां तद्रूपदर्शनात् समादाय गृहीत्वा यतो गच्छतो रावणात् । याते: शतरि पञ्चम्या रूपम् । किं यातो रात्रिचरालयं लङ्काम् । रात्रौ चरतीति '२९३० । चरेष्टः । ३।२।१६॥१००८ रात्रेः कृति विभाषा ।६।३॥७२।' इति मुम् । तस्माद्रावणाद्यद्भयं ततो भयात् तूष्णीम्भूय । '३३८५॥ तूष्णीमि भुवः ।३।४।६३॥ इति '७८५ । क्त्वा च ।२।२।२२।' इति समासे ल्यबादेशः । आसांचक्रिरे आसिताः । '२३२४ । दयायासश्च ।३/१/- ३७ ।' इत्याम् । मृगपक्षिणः मृगाश्च पक्षिणश्च । समानजातीयानामिति वचना- देकवद्भावोऽत्र न भवति ॥ २७९- उच्चै रारस्यमानां तां कृपणां राम-लक्ष्मणौ ॥ जटायुः प्राप पक्षीन्द्रः परुषं रावणं वदन् । ९६ ॥ ॥ इति प्रकीर्ण-काण्डः प्रथमः समाप्तः ॥ ११८ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे पवमो वर्गः, २८५ - न विभाय, न जिहाय, न चक्लाम, न विव्यथे ॥ आम्नानो विध्यमानो वारणान् निववृते न च ॥ १०२३॥ नेत्यादि-आनानः पक्षी ग्रहरन् । '२६९५ । आङो यमहनः ॥३।२०। इति तङ् । न विभाय न भीतः । तस्मान्न जिह्वाय न लज्जितः । सभ्यङ् मया न हत इति न चक्काम न क्लान्तः । न विव्यथे । '२३५३ । व्यथो लिटि १७॥४॥ ६८।' इति सम्प्रसारणम् । जितश्रमत्वात् । विध्यमानो वा । वाशब्दश्चार्थे । परेण हन्यमानश्च न विव्यथे न पीडां भेजे । सत्याधिकत्वात् । रणाच्च न निव- वृते न निवृत्तः । अभग्नोत्साहत्वात् ॥ २८६ - पिशाच-मुख- धौरेयं स च्छत्र-कवचं रथम् ॥ युधि कद् रथ-वद् भीमं वभञ्ज ध्वज-शालिनम् १०३ पिशाचेत्यादि - युधि संग्रामे पक्षी रथं बभञ्ज भनवान् । तस्य पुष्पका- दन्यत्वात् । तथा हि कद्र्थवत् कुत्सितरथमिव । '१०२८। रथ वयोश्च ।६।३। १०२ । ' इति कदादेशः । धुरं वहन्ति धौरेया अश्वाः । १६२८ । धरो यड्ढको ।४।४।७७।' । पिशाचस्येत्र सुखं येषां ते धोरेया यत्र रथे तं पिशाचमुखधौरेयम् । सच्छोभनं छत्रं कवचं च यस्मिन् । तं भीमं भयानकं तथा धुर्यत्वात् । ध्वज- शालिनं ध्वजवन्तम् । शालिन्शब्दः किन्प्रत्ययान्तस्तद्वन्तमाह । अन्यस्त्वाह ध्वजेन शालितुं श्लाघयितुं शीलमस्येति णिनिः । अनेकार्थत्वादातूनामिति ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥ अतः परं आमधिकारः । इतः प्रभृत्याममधिकृत्याह, २८७ - संत्रासयांचकारोऽरिं, सुरान् पिप्राय पश्यतः ॥ स त्याजयांचकारोऽरि सीतां विंशति-बाहुना ॥ १०४॥ सन्त्रासयामित्यादि – अथैतस्मिन् युद्धप्रस्तावे स पक्षी सीतां विंशतिबाहुना रावणेन त्याजयांचकार त्याजितवान् । गत्यादिषु त्यजेरसंग्रहात् तृतीयैव भवति । कस्मात्याजितवानित्याह । सन्त्रासयांचकारारिं यस्मादरिं रावणं त्रासितवान् । अकर्मकत्वात् त्रासेर्ण्यन्तावस्थायामरेः कर्मस्वम् । आभ्यां हेतुमण्ण्यन्ताभ्याम् '२३०६ । कास्प्रत्ययात् - ३।१।३५।' इत्यादिना आम्। आमोsमित्वमदन्तत्वात् । '२२३८ । आमः ।२।४॥८१ ।' इति लुक् । '२३११॥ अयामन्त- ६।४।५५।' इत्यादिना अयादेशः । आमकारान्तस्य कृत्संज्ञायां प्रातिपदिकत्वे प्रथमैकवचनम् । तस्य ४५२ । अव्ययात् ।२।१४।८२॥ इति लुक् । स्वरादिषु 'अम् भाम्' इति पठितत्वादव्ययत्वम् । आमन्तस्यानमिव्यक्ऋपदार्थत्वात् '२२३९। कृञ्चानुप्रयुज्यते ।३।१।४० ।' इत्यादिना लिट्परस्य कृञो ऽनुप्रयोगः । कर्त्रतथा लक्ष्य रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः११९ भिप्रायाभावाभावेऽनुप्रयोगे तङ् न भवति । सुरांच पश्यतो युद्धं जटायुः पिप्राय प्रीणितवान् । शत्रुत्रासनं सीतात्याजनं च देवानां प्रीतेः कारणम् ॥ २८८ - अ - सीतो रावणः कासांचकें शस्त्रैर् निराकुलः ॥ भूयस् तं भेदिकांचक्रे नख - तुण्डाऽऽयुधः खं गः. १०५ असीत इत्यादि - असीतः परित्यक्तसीतो रावणः आकाशस्थः कासांचक्रे कुत्सितमभिहितवान् । एह्येहीति विहगाधिपेति । '६६६ । का शब्दकुत्लायाम् इत्यनुदात्तेत् । '२३८६ । कास्- ।३।१।३५।' इत्यादिना आम् । शस्त्रैः । इत्थ- म्भूते तृतीया । निराकुलः पूर्वं बाहुभिः सीताग्रहणे व्याकुलत्वात् । भूयः पुन- रपि । खगः पक्षी । डप्रकरणे ' ३०११ । अन्येष्वपि दृश्यते ।३।२।१०१॥ इति वचनात् गमेड: । तं निशाचरं बेभिदांचक्रे अत्यर्थ भिन्नवान् । वेभिद्यतेर्यङ- न्तादाम् । नख-तुण्डान्येवायुधानि यस्य ॥ २८९ - हन्तुं क्रोध वशादीहांचऋाते तो परस्परम् ॥ " नवा पलायांचक्रे विरं दयांचक्रे न राक्षसः ॥ १०६ ॥ हन्तुमित्यादि -- तौ पक्षि- रावणौ क्रोधवशात् क्रोधाधीनतया परस्परम- न्योन्यं हन्तुमीहांचक्राते चेष्टां कृतवन्तौ । '२२३७ । इजादेः -- ।३॥।३६।' इत्या- दिना आम् । विः पक्षी । जनि-वसिभ्यामित्यधिकृत्य 'वेजो डिच्च' इत्यौणादिक इक् । न वा नैव । वाशब्द एवार्थे । पलायांचक्रे पलायितः । '२३२६ । उपसर्ग- स्वायतौ ।८।२।१९। इति लत्वम् । राक्षसश्च न दयांचक्रे न दयतेस्म । पक्षिणं खल्वहं कथं व्यापादयामीति । उभयत्रापि '२३२४ । दयायासश्च । ।३।१।३७।' इत्याम् ॥ २९० - उपासांचक्रिरे द्रष्टुं देव- गन्धर्व - किन्नराः ॥ छलेन पक्षौ लोलूयांचत्रे क्रव्यात् पतत्रिणः ॥ १०७ ॥ उपेत्यादि – देवगन्धर्वकिन्नरा द्रष्टुं युद्धं द्रक्ष्याम इति उपासांचक्रिरे उपगताः । पूर्ववदाम् । ऋव्याद् रावणः । ऋव्यं मांसमत्तीति ऋव्यात् । '२९७७॥ अदोन ।३।२।६८॥ इति विट् । पतत्रिणः पक्षिणः पक्षौ लोलूयांचत्रे अत्यर्थ लूनवान् । यङ्प्रत्ययान्तत्वादाम् । छलेन मायया प्रसह्य जेतुं न शक्यत इति । भल्लेनेति पाठान्तरम् ॥ १ – '१२२५॥ शराऽर्क विहगाः खगाः ॥ २- '५३३ । पतत्रि-पत्रि-पतग-पतत्-पत्ररथाsण्डजाः । नगौको-वाजि - विकिर - वि- विकिर-पतत्रयः ॥' ३ - '६७। राक्षसः कौणपः ऋव्यात् कन्यादोऽनप आशरः ॥ इति सर्वत्र ना० अ० । ११६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे पथगो वर्गः, उच्चैरित्यादि — तां सीतां जटायुः पक्षीन्द्रः । रावणं परुपं निष्ठुरं वदन् प्राप प्राप्तवान् । कीदृशीम् । उच्चै रारस्यमानाम् । 'हा राम, हा लक्ष्म 'इत शब्द उच्चैर्महता ध्वनिना पुनः पुना रसन्तीमित्यर्थः । रसे: शब्दकर्मक- त्वात् क्रियासमभिहारे यङ् । कृपणां दीनाम् ॥ । ॥ इति प्रकीर्ण-काण्डम् ॥ ॥ अतः परमधिकार काण्डम् ॥ तत्र प्रथमं टाधिकारःइतः परमधिकारकाण्डमुच्यते । यत्र प्राधान्येनैकैकमधिकृत्य लक्षणं प्रदर्शितं तदधिकारकाण्डम् । शेपलक्षणेपु प्रकीर्णकमेव दृष्टव्यम् । एवं च कृत्वा अन्तरान्तरा तत्सूचनार्थ प्रकीर्णकश्लोकाभिधानम् । अन्न च काण्डे निर्दिष्टसंज्ञकाचत्वारः परिच्छेदाः । तत्र प्रथमे आद्यं प्रत्ययमधिकृत्योच्यते । सर्वार्थस्य विव क्षितस्यापरिसमाप्तत्वात् तमेवाभिसन्धायाह २८० - 'द्विषन् ! वने- चरायाणां त्वर्मादाय-चरो वने ॥ अग्रेसरो जघन्यानां मा भूः पूर्व-सरो मम ॥ ९७॥ द्विपन्नित्यादि — एवं कृत्वा मिश्रक उच्यते द्वयोरप्यत्र प्राधान्येन विव- क्षितत्वात् । परुपं वदन् । कीदृशम् । हे द्विषन् ! मा भूः पूर्वसरो ममेति । ममाग्रतो भूत्वा मा गा इत्यर्थः । पूर्व सरतीति २९३३ । पूर्वे कर्तरि ।३।२।१९॥ इति टः । यतस्त्वमग्रेसरो जघन्यानाम् । अग्रेसरतीति '२९३२ । पुरोऽग्रत:- १३।२।१८।' इत्यादिना : । जवन्य इति '२०५८ । शाखादिभ्यो यः ।५।३।१०३ । ' इतीवार्थे यः । पापानां प्रथमस्त्वम् । कुतः आदायचरो वने । आदाय चरतीति '२९३१ । भिक्षा-सेना । ३।२।१७।' इत्यादिना । वने चरन्तीति वनेचराः । अधि- करणे चरेष्टः । तेषामग्र्याः प्रधाना ऋषयः । तानादाय चरसि भक्षयसि । कर्मणि षष्ठी ॥ २८१ - यशस् - कर - समाचारं ख्यातं भुवि दया करम् ॥ पितुर्वाक्य-करं रामं धिक् त्वां दुन्वन्तर्म-त्रपम् ॥ ९८ ॥ यशस्करेत्यादि — रामं दुन्वन्तमुपतापयन्तमत्रपं निर्लज्जं धिक् त्वाम् । गर्हा । '१३३६। टुहुँ उपतापे' इत्यस्य भौवादिकस्य शतरि '२३८७ । हु-ध्रुवो:- -सार्वधातुके ॥६।४।८७ ।' इति यणादेशे रूपम् । कीदृशं रामम् । यशस्करसमा चारम् । समाचरणं समाचार: चरितं भावे घञ् । यशस्करोतीति यशस्करः । '२९३४ । कृञो हेतु । ३।२।२०।' इत्यादिना टः । ११३८ विसर्जनीयस्य सः ।८।३।३४।' यशस्करणहेतुभूतः समाचारो यस्य । ख्यातं भुवि प्रसिद्धं दयाकरं करुणाकरणशीलम् । ताच्छील्ये ट: । पितुर्वाक्यकरं पितुर्वचनानुष्ठाने अनुकूलम् । आनुलोम्ये टः ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः- ११७ २८२ - अहम॑न्त करो नूनं ध्वान्तस्यैव दिवा-करः ॥ ( तव राक्षस ! रामस्य नेयः कर्म-करोपमः ॥ ९९ ॥ अहमित्यादि — हे राक्षस ! अहं तव नूनमवश्यमन्तकरः विनाशयिता । कीदृशः । रामस्य नेयो वश्यः । २८४२। अचो यत् ।३।१।९७१' कर्मकरोपमः भृतकतुल्यः । '२९३६। कर्मणिभृतौ । ३।२।२२।' इति: । ध्वान्तस्येव दिवा- करः । यथान्धकारस्यान्तकरो दिवाकरः सूर्यः तथा । अन्तकरदिवाकरौ '२९३५ - दिवा- विभा –।३।२।२१।' इति टप्रत्ययान्तौ । एवमुक्त्वा खं पपातेति सम्बन्धः ॥ २८३ - सताम॑रुप्-करं पक्षी वैर-कारं नरा॒ऽशिनम् ॥ हन्तुं कलह-कारोऽसौ शब्द-कारः पपात खम् ॥१००। सतामित्यादि — एवमुक्त्वा असो जटायु: पक्षी खमाकाशं पपात पतितः । किमर्थं नराशिनं राक्षसं हन्तुं हनिष्यामीति । कीदृशं राक्षसम् । सतामरुष्करं धर्मे स्थितानां पीडाकरम् । अरुःशब्दः पीडोपलक्षणपर: । '२९३५ । दिवा-वि- भा - ३।२।२१।' इति टः । वैरकारं वैरकरणशीलम् । कलहकारः पक्षी कलहयि- तुमनुकूलः । अनयो: ' २९३७ । न शब्द- श्लोक - ।३।२।२३॥ इति टे प्रतिषिद्धे- Sणेव भवति । कर्मण्यणः प्राप्तिरस्तीति टाधिकार उदाहृतः । कियत्वं पपात । यावति दूरे शब्दपातस्तावत्खमिति ॥ ॥ टाधिकारः समाप्तः ॥ अतः परं प्रकीर्णकाः । इतः प्रकीर्णकश्लोकानाह २८४ - धुन्वन् सर्व-पथीनं खे वितानं पक्षयोरसौ ॥ मांस - शोणित - संदर्श तुण्ड-घातम॑युध्यत ॥ १०१ ॥ धुन्वन्नित्यादि-असौ पक्षी अयुध्यत युध्यते स्म । युधैर्देवादिकस्य लङि रूपम् । तुण्डवातमिति क्रियाविशेषणम् । तुण्डेन चळवा घातो हननं यस्मिन् युद्ध इति । '३४५८ । करणे हनः । ३ । ४ । ३७' इति न णमुल ' ३३६७ । कषादिपु यथाविध्यनुप्रयोगः ।३।४।४६॥ इति वचनात् अहिंसार्थव्वाच्च तदारम्भस्य यथा पादघातं भूमिं हन्तीति । '३३६८ । हिंसार्थानां च समानकर्मकाणाम् ।३।४/४८८' इत्यनेनापि न भवति समानकर्मकताभावात् । अकर्मकत्वायुधेः । तेन भावे घञ् । धुन्वन् कम्पयन् खे आकाशे पक्षयोर्वितानम् । सर्वपथीनं सर्वः पन्था इति '७२७ । पूर्वकाल ।२।१॥४९॥ इत्यादिना सः । '९४० । ऋक् - पू:-५॥४॥७२॥ इति समासान्तोऽकारः । सर्वपथान् व्यामोतीति '१८०८ । तत्सर्वादेः५॥२॥७॥' इत्यादिना खः । मांसशोणितसन्दर्श कार्येन मांसं शोणितं च दृष्ट्वा । '३३५०। कर्मणि दृशि-विदोः साकल्ये । ३।४।२९॥ इति णमुल् । '७८३ । अमैवाम्ययेन ।२।२।२०।' इति सः ॥ १२० भट्टि काव्ये — द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे षष्टो वर्गः, २९१ - प्रलुठितम॑वनौ विलोक्य कृत्तं दश वदनः ख-चरोत्तमं प्रहृष्यन् ॥ रथ - वरम॑धिरुह्य भीम-धुर्य स्व पुरम॑गात् परिगृह्य राम-कान्ताम् ॥१०८॥ प्रलुठितमित्यादि- - खचराः पक्षिणः । खे चरन्तीति अधिकरणे '२९३० । चरेष्टः ।३।२।१६।' तेषामुत्तमं जटायुं कृत्तं छिन्नं लूनपक्षत्वात् । अवनौ भुवि प्रलुठितं विलोक्य ग्रहृप्यन् हर्षं प्राप्नुवन् विवृत्तो विघ्नकारीति दशाननो रथवरं स्मरणात् प्राप्तं पुष्पकाख्यमारुह्य भीमथुर्य रामकान्तां सीतां तथैव परिगृह्य खपुरमगात् गतवान् ॥ इति श्री जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री भट्टिकाव्ये - द्वितीयेsधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे पञ्चमः परिच्छेदः (वर्गः ) तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीता हरणः श्री-राम-प्रवासो नाम पञ्चमः सर्गः पर्यवसितः ॥ ५ ॥ षष्ठः सर्गः- अत्राधिकारस्यापरिसमाप्तत्वात्तमेवाममधिकृत्याह- २९२ - ओषांचकार कामऽग्निर् दश वक्रम॑हर् - निशम् ॥ विदांचकार वैदेहीं रामादन्य- निरुत्सुकाम् ॥ १ ॥ ओपांचकारेत्यादि – अथशब्दो वक्ष्यमाणतृतीय होके यः सोऽत्र दृष्टव्यः । अथ तस्मिन् सीतापरिग्रहे जाते कामाग्निः कामोऽझिरिव दशवक्रं दशाननमो- पांचकार ददाह । '७४६ । उपँ दाहे' । '२३४१॥ उष- विद - ।३।१।३८।' इत्याम् । अहर्निशं अहश्च निशा च । 'सर्वो द्वन्द्वो विभाषैकवद्भवति' इत्येकवद्भावात् । ८५५८। कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे ।२।३।५।' इति द्वितीया । अह्नो नकारस्य १७२ । रो सुपि ।८।२१६९१ । इति रत्वम् । कस्माद्द्दाह इत्याह । रावणो वैदेहीमन्य निरुत्सुकां रामादन्यस्मिन् सर्वत्र निरभिलाषां विदांचकार अगुणत्वं विदेस्तथेति विदेरकारान्तनिपातनात् गुणाभावः ॥ १९३ - प्रजागरांचकारारेरौहास्व॑निशर्मादरात् ॥ ." प्रविभयांचकारो ऽसौ काकुत्स्थादभिशङ्कितः ॥ २ ॥ प्रजागरांचकारेत्यादि- अरे रामस्य ईहासु चेष्टासु । '३२८०। गुरोश्च।३।३।१०३।' इत्यकारः । आदरादादरेण प्रजागरांचकार जागरितवान् । शत्रुचि१ - ( १८२ ) लोकस्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीचाऽभिषेको नाम पष्ठः सर्गः- १२१ कीर्षितज्ञानपरो बभूवेत्यर्थः । पूर्ववदाम् । अनिशम् अविच्छेदेन । ( अनिशमिति निशाक्रियाविच्छेदो नास्ति यस्मिन् प्रजागरण इति । निशेति क्रियाविच्छेदोपल- क्षणम् । प्रायेण हि निशायां क्रियाणामप्रवर्तनम् । ) किमिति जागरितवानित्याह । काकुत्स्थादसौ प्रबिभयांचकार प्रभीतवान् । '२४९१॥ भी ही ।३।१।३९ ।' इत्यादिनाम् । ध्रुवत्कार्ये धातोर्गुणायादेशौ । अभिशङ्कितः किमयं करिष्यतीति ॥ २९४ - न जिइयांचकारा ऽथ सीताम॑भ्यर्थ्य तर्जितः ॥ नप्यूर्जी बिभरामास वैदेह्यां प्रसितो भृशम् ॥ ३॥ M न जिड़यांचकारेत्यादि- सीतामभ्यर्थ्य याचित्वा न जियांचकार न लज्जितः । तर्जितः भसितोऽपि तयैवेत्यर्थात् । नाप्यूर्जा बलं बिभरामास धारि- तवान् । '२२३९॥ कृञ्- । ३।१॥४०॥' इति प्रत्याहारग्रहणादस्तेरप्यनुप्रयोगः । हीधातोर्गुणायादेशौ । '११६२ । डुभृञ् धारणपोषणयोः' उभयत्रापि पूर्ववदाम् ध्रुवच्च । कथं न धारितवान् इत्याह । वैदेह्यां प्रसितः प्रसक्तः । भृशमत्यर्थम् ॥ २९५ - विदांकुर्वन्तु रामस्य वृत्तमित्येवदत् स्वकान, ॥ रक्षांसि रक्षितुं सीतामा॑शिषच् च प्रयत्नवान् ॥ ४॥ विदांकुर्वन्त्वित्यादि – स्वकानात्मीयान् शुक्रतारणादीन् अवददुतवान् । किमित्याह -- रामस्य वृत्तमनुष्ठितं किं तस्येहागन्तुमुद्यमोऽस्ति न वेति विदांकुर्व- न्तु । '२४६५ । विदांकुर्वन्त्वित्यन्यतरस्याम् ।३।१॥४१॥ इति निपातितम् । सीतां रक्षितुं रक्षांसि आशिषदादिष्टवान् । शास: '२३८२ । सर्ति ।३।१।५६।' इत्यङ् । '२४८६ । शास इदङ्हलोः ।६।४॥३४॥ इति शासेरुपधाया इत्वं '२४१०१ शा- सि-वसि - ।८।३।६०।' इति षत्वम् । प्रयत्नवान् प्रयत्नपरः । आमधिकारो गतः ॥ अथ प्रकीर्णका:अथ प्रकीर्णश्लोकानाह २९६ - रामोऽपि हत- मारीचो निवर्त्स्यन् खर-नादिनः ॥ क्रोष्टून् समशृणोत् क्रूरान् रसतो ऽशुभ-शंसिनः ॥५॥ राम इत्यादि - हतमारीचो रामोऽपि निवर्त्स्यन् प्रत्यागमिष्यन् । वलादि- लक्षण इटि प्राप्ते ' २३४८ । न वृद्भ्यः ।७।२।५९ ।' इतीनिषेधः । क्रोष्टून् शृगा- लान् । रसतः शब्दायमानान् । समशृणोत् संश्रुतवान् । सकर्मकत्वात् । २६- ९९। समो गम्यृच्छि—।१।३।२९।' इत्यात्मनेपदं न भवति । लङि रूपम् । क्रूरान् भीषणान् । यतः खरनादिनः खरवन्नदन्ति । '२९८९ । कर्तरि । ३।२।७९१ । इति णिनिः । अशुभशंसिनः अनिष्टसूचनशीलान् ॥ भ० का० ११ १२२ भट्टि काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे अथमो वर्गः, २९७ - आशङ्कमानो वैदेहीं खादितां निहतां मृताम् ॥ स शत्रु प्रस्य सोदर्य दूराददा॑यान्तमैक्षत ॥ ६ ॥ आशङ्कमान इत्यादि- तथा विधाशुभश्रवणादाशङ्कमानो वितर्कयन् वैदेहीं किं खादितां निशाचरादिना । ततः निहतां त्यक्तप्राणाम् । आहो स्वयमेवायुःक्ष- यान्मृतां वा । स रामः शत्रुघ्नस्य सोदर्य भ्रातरम् । १६६० । सोदराद्यः ॥४॥४/- १०९।' आयान्तमागच्छन्तमारादैक्षत दृष्टवान् । ईङि रूपम् ॥ २९८ - सीतां सौमित्रिणा त्यक्तां सधीचीं त्रस्नुमैकिकाम् ॥ विज्ञाया॑ ऽम॑स्त काकुत्स्थ:- 'क्षये क्षेमं सु- दुर्लभम् ७ सीतामित्यादि — सौमित्रिरेकाकिनो दृष्टत्वान्नियतमनेन त्यक्तेति तां विज्ञाय ज्ञात्वा काकुत्स्थो रामः । क्षये गृहे । क्षीयतेऽस्मिन्निति अधिकरणेऽच् । क्षेमं कल्याणम् । सुटुर्लभं सुदुःखेन लभ्यत इति । '३३०५ । ईषद्- । ३।३॥२६। इत्यादिना खल । अमंस्त ज्ञातवान् । कथं क्षये क्षेमं सुदुर्लभमिति आह-सधीचीं सहचारिणीं न क्वचिदेकाकिनीं तिष्टन्तीम् । सहाञ्चतीति '३७३ । ऋत्विग् ।३। २॥ ५९॥ इत्यादिना किन् । '४२२ । सहस्य सधिः ।६।३।९५।' इत्यञ्चतौ वप्रत्यये सहस्य सध्यादेशः । 'अञ्चतेश्योपसंख्यानम्' इति ङीप् । '४१६ । अच: (६।४।- १३८।' इत्यकारलोपः । '४१७ । चौ ॥६॥३॥१३८।' इति दीर्घः । कुतः त्रस्तुं त्रसनशीलाम् । क्रियाशब्दत्वादू न भवति । एकिकां लक्ष्मणेन त्यक्तत्वात् । '१९९८। एकादाकिनिञ्चासहाये ।५।३॥१२॥ इति चकारात्कन् । '४६३ । प्रत्यय - स्थात् – ।७।३।१४।' इतीत्वम् ॥ ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥ अतः परं दुहादि:इतो द्विकर्माधिकारः २९९-सोऽपृच्छल् लक्ष्मणं सीतां याचमानः शिवं सुरान् ॥ रामं यथास्थितं सर्वं भ्राता ब्रूते स्म विह्वलः ॥ ८ ॥ सोऽपृच्छदित्यादि – ८५३९। अकथितं च ।१।४।११।' इत्यत्र 'दुहिया- चीत्यादिश्लोकैस्थान् धातॄन् प्रयुके कविः । तन्त्र रामोऽपृच्छत् सीतामिति प्रधानं कर्म । लक्ष्मणमित्यकथितं कर्म । याचमानः प्रार्थयमानः । शिवं कल्याणम् । अर्थात् सीतायाः शिवं प्रधानं कर्म सुरान् देवान् इत्यकथितं कर्म । भ्राता लक्ष्मणः सर्वं यथावत् स्थितं ब्रूते स्म उक्तवान् । सर्वमिति प्रधानं कर्म राममित्यकथितम् ॥ १–'५९७ । समानोदर्य सोदर्य - सगर्थ्य - सहजाः समाः । इति ना० अ० २–१३५४ । निलयाऽपचयौ क्षयौ ।" इति ना० अ० । ३ ~ दुहू-याच्-पच्–दण्डू - रुधि- प्रच्छि-चि-चू-शासु - चि - मथु-भुषाम् । कर्म युक् स्याद -कथितं तथा स्यान् नी - हृ कृष चहाम् ॥ १ # - तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- ३०० - संदृश्य शरणं शून्यं भिक्षमाणो वनं प्रियाम् ॥ प्राणान् दुहन्निवा॑ ऽऽत्मानं शोकं चित्तम॑वारुधत्. ९ संदृश्येत्यादि — रामः शरणं गृहं शून्यं संदृश्य दृष्ट्वा । शोकं चित्तमवारु- धत् चित्तं शोकं प्रावेशयत् । कीदृशः । प्रियां जानकीं वनं भिक्षमाणः । प्राणान् दुहन्निव त्यजन्निव । प्राणानिति प्रधानं कर्म आत्मानमित्यकथितम् । आत्मनः प्राणान् त्यजन्निव ॥ । ३०१ - 'गता स्थाद॑वचिन्वाना कुसुमान्यश्रम-दुमान् ॥ आ यत्र तापसान् धर्म सुतीक्ष्णः शास्ति, तत्र सा. १० गतेत्यादि- - यत्र यस्मिंस्तपोवने सुतीक्ष्णो नाम ऋषि: धर्म शास्ति शिक्ष- यति । धर्ममिति प्रधानं कर्म तापसानित्यकथितम् । तत्र तपोवने गता स्यात् । सम्भावने लिङ् । आकारो निपातः स्मरणे । किं कुर्वती । कुसुमान्यवचिन्वाना । कुसुमानीति प्रधानं कर्म आश्रमद्रुमानित्यकथितम् । अवचिन्वानेति चिनोतेः कर्त्रभिप्राये तङ् । दुह्यादिदण्डको गतः ॥ इति दुहादिर्द्विकर्मकः । अतः परं प्रकीर्णकाः१२३ प्रकीर्णकानाह३०२ - आः, कष्टं, वत, ही चित्रं, हूं, मातर्, दैवतानि धिक्, हा पितः !, क्वो ऽसि हे सु-भ्रु !,' बह्रैवं विललाप सः, आः कष्टमित्यादि – शोकेनाक्रान्तमना विलपन्नाह - आः पीडायाम् । पितृवियोगपीडितः आः इत्याह । अस्मद्वियोगेन पिता प्राणांस्त्यक्तवानित्यभि प्रायः । कष्टमित्याह । कष्टं कृच्छ्रम् । भर्तृमरणादस्मद्वियोगाच्च मातुः कावस्थेत्यभिप्रायेणाह बत इति । बतशब्दः खेदे । सौमित्रिरपि तया सीतया अन्याइशः सम्भावित इति विस्मितो हीलाह । हीशब्दो विस्मये । यदि नाम स्त्रिया मूर्खतया तथामिहितं सौमित्रिणा विदुषा कथं तादृशः शापो दत्त इत्यभिप्रायेणाह चित्रमिति । चित्रमाश्चर्ये । तदेवंविधोऽपि स्खलतीति । सर्वमेव दुर्जातं कैकेयीप्रभवमिति क्रुध्यन् हूं मातरित्याह । हूंशब्द: क्रोधे । अथवा सर्वमेतत् दैवचेष्टितं न ममानुष्ठितमित्यभिप्रायेणाह धिग्दैवतानीति । धिक् कुत्सायाम् । प्राणांस्त्यक्तवन्तमपि पितरं पुनरहं द्वष्टास्मीत्यभिप्रायेणाह । हा पितः क्व द्रष्टव्योऽसीति । हा शोके । हे सीते क्व गतासीति । भ्रूशब्दात् 'अप्राणिजातेः' इत्यादिनोङ् । उवर्णान्तमात्रस्य विधानाद्वहुव्रीहिः । उपसर्जनत्वं च । पुनः स्त्रियामूह । '७५॥ अन्तादिवञ्च ।६॥।८५।' इति पूर्व प्रत्यन्तवत्वात् प्रातिपदि१–१२५९ । शरणं गृह रक्षित्रोः ।' इति ना० अ० । १२४ भट्टि काव्ये द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, कत्वम् । अतः सम्बुद्धौ हस्वत्वम् । विललाप स एवं कृत्वा बनेकप्रकारं विलपं कृतवान् ॥ 3 ३०३ - इहां ssसिष्ट ऽशयिह सा, स-खेलमतो ऽगमत् ॥ अग्लासीत् संस्मरन्नित्थं मैथिल्या भरताऽग्रजः ॥ १२ ॥ इहेत्यादि – इह प्रदेशे आसिष्ट उपविष्टा । '१९५८॥ इदमो हः । ५।३। ११॥' । '१९४९ । इदम इश् ।५।३।३।' इह । अशयिष्ट शयितवती । आसे: शीच लुङ् । सखेलं सलीलम् । इतः प्रदेशाद्गमत् गतवती इत्थमेवं प्रकारम् । मैथिल्याः स्मरन् । '६१३ । अधीगर्थ - २ ।३।५९२ ।' इति कर्मणि पष्टी । भरता- ग्रजो रामोऽग्लासीत् ग्लानिं गतः । ग्लायते । २३७७ । यम-रम- १७७२१- ७३।' इति सगिटौ ॥ ३०४ - 'इदं नक्तं तनं दाम पौष्पमैतद् दिवा-तनम् ॥ (3 शुचैवौद्वध्य शाखायां प्रग्लायति तया विना, ॥ १३ ॥ इदमित्यादि – नक्तंतनं निशाभवं इदं दाम पुष्पमाला पुनर्दिवातनं दिवस- भवम् । '१३३३॥ सायम् । ४ । ३।२३।' इत्यादिना ट्युट्युलौ तुद् च । पौष्पं पुष्पाणामिति तस्येदमित्यण् । शुचेव शोकेनेव । सम्पदादित्वात्विप् । शाखाया- • मुद्धध्य । आत्मानमित्यर्थात् । प्रग्लायति ग्लानिं गच्छति । ग्लायते: शिव्याया- देशः । शाखायां प्रलम्बमानं ग्लानिं गच्छन्तं वीक्ष्येदमुव्येक्षितम् । कुतः शोका- त्तया विना सीताविच्छेदेन ॥ ३०५ - ऐक्षिष्महि मुहुः सुप्तां यां मृतता॒ ऽऽशङ्कया वयम् ॥ अ-काले दुर्मरम॑हो, यज् जीवामस् तया विना, ॥१४॥ ऐक्षिप्महीत्यादि—यां वयमैक्षिप्महि ईक्षितवन्तः । ईक्षेः सेटो लुङ् । मुहुः सुप्तां अविच्छिन्ननिद्रत्वात् । मृताशङ्कयेति अनिष्टशंसित्वात् प्रियजनहृदयस्य इदानीं तया विना अहो वयं यज्जीवामस्तदुकाले दुर्मरणमिति विललाप । जीवि तस्यापूर्णकाले दुःखेन मरणमिति भावे खल ॥ ३०६ - अ क्षेमः परिहासो ऽयं परीक्षां मा कृथा मम ॥ मत्तो मा ऽन्तर्धिथाः सीते ! मा रंस्था जीवितेन नः, 11 अक्षेम इत्यादि — परिहसनं परिहासः क्रीडा । अक्षेमो न कल्याणकरः । मम परीक्षां किं मामपश्यन् दुःखित आस्ते न वेति मा कृथाः मा कार्षीः अपि तु दर्शयात्मानम् मा निलीयस्व । '२३६८ । उश्च ।१।२।१२॥ इति कित्त्वागुणा- भाव: । '२३६९ । ह्रस्वादङ्गात् ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः । तस्माद्धेतोः सीते मान्तर्धिथाः । अन्तर्हिता मा भुः । ५९१ । अन्तर्घौ ॥४॥२८।' इत्यपादानसं- शायां 'पञ्चम्यास्तसिः' । '१३७३ । प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ।७।२।१८॥ इति मदा- देशः । लुङि '२३८९ । स्था-ध्वोरिञ्च ।१।२।१७।' इति सिचः कित्त्वमिश्वं च । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः- १२५ '२३६९। हूस्वात्- ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः । नोऽस्माकं जीवितेन मा रंस्थाः क्रीडां मा कार्षीः । रमेरात्मनेपढित्वात्तङ् ॥ एते प्रकीर्णकाः ॥ अतः परं सिजधिकारः- सिचं सापवादमधिकृत्याह- ३०७ - अहं न्यवधिषं भीमं राक्षसं क्रूर - विक्रमम् ॥ , मा घुक्षः पत्युरोत्मानं, मा न श्लिक्षः प्रियं प्रिये. १६ अहमित्यादि — यतोऽहं राक्षसं मारीचं क्रूरविक्रमं भीमं भयानकं न्यव- धिषं निहतवानस्मि । हन्तेः '२४३४ । लुङि च ।२।१४।४३॥ इति वधादेशः । अन्तत्वावृच्यभावः । तस्मान्मा घुक्षः न गोपय पत्युरात्मानम् । अन्तर्धावित्य- पादानत्वम् । '२५५ । ख्यत्यात्परस्य ।६।१।११२।' इत्युत्वम् । गुहे: '२३३६ । शल इगुपधादनिटः क्सः । ३।१।४५॥ '३२४ । हो ढः ।८।२।३१।' भण्भाव-कत्व- षत्वानि । सिपश्च विसर्जनीयः । मान शिक्षः मा न परिरब्धाः अपितु लिष्य प्रियं माम् । हे प्रिये । '२५१४। श्लिष आलिङ्गने ।३।१॥४६॥ इति क्सः ॥ ३०८ मा स्म द्राक्षीर् मृषा दोषं, भक्तं मां मातिचिकिशः ॥ शैलं न्यशिश्रियद् वामा, नदीं नु प्रत्यदुद्रुवत् ॥ १७॥ मा स्मेत्यादि — मृपा दोषं व्यलीकं दोपं मा द्राक्षीः । मयीत्यर्थात् ' २२२० स्मोत्तरे लङ् च । ३।३।१७६।' इति चकाराल्लुङ् । '२३३६ । शल इगुपधात् ।३।१। ४५।' इति क्सस्य ' २४०७ न दृशः । ३।२।४७ ।' इति निषेधः । '२२६९ । इरितो वा ।३।१।५७।' इत्यङभावे सिच् । '२४०५५। सृजि-दृशो:-।६।१।५८ ।' इत्यम् । हलन्तलक्षणा वृद्धिः । २९४ । - ।८।२।३६ ।' इत्यादिना षत्वम् । यतोऽहं भक्तस्ततो मां भक्तं मातिचिकिशः नातिक्लेशय । किशेर्ण्यन्तात् सिपि । '२३७२। [णि श्रि - ।३।१॥४८।' इत्यादिना चडू । णिलोप-हस्व-द्विर्वचनानि । पुनर्विकल्पय- नाह । मयि दोपदर्शनाद्वामा मप्रतिकूलवर्तिनी सती शैलं नु पर्वतं कमप्यशि- श्रियदाश्रिता उत नदीं प्रत्यदुद्रुवत् प्रतिगतेत्यर्थः । शब्दो वितर्फे । पूर्ववञ्च ॥ ३०९ - ऐ वाचं देहि धैर्य नस् तव हेतोरसुस्रुवत् ॥ त्वं नो मतमि॑a sधासीर् नष्टा, प्राणानिर्वाऽदधः. ऐ वाचमित्यादि – ऐशब्दो निपातोऽभिमुखीकरणे वर्तते । वाचं देहि । प्रार्थनायां लोट् । '२४७१ । ध्वसोरेद्धौ । ६।४।११९१ । इत्येत्वम् । किमिति चेदा ह । धैर्य नोऽस्माकं घीरता तव हेतोरसुखवत् गलितम् । नष्टा अदर्शनं गता सती त्वं नोऽस्माकं मतिं बुद्धिमधासीरिव पीतवतीव । बुद्धेरपगमात् । '२३७५ । विभाषा धेट् इव्योः ।३।१।४९॥ इति यदा न च तदा ' २३७७ । यम-रम।७।२।७३ ।' इति सगिटौ । प्राणानदधः पीतवती । कायस्याचेष्टत्वात् । चढि रूपम् । '२३८२ । आतो लोपः ॥६।४।६॥ ॥ १२६ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ३१० - रुदतो ऽशिश्वयच् चक्षु> रास्यं हेतोस् तवा॑ ऽश्वयीत् ॥ त्रिये ऽहं, मां निरास्थश चेन्, मा न वोचश् चिकीर्षितम् ॥ १९ ॥ रुदत इत्यादि —तवार्थे त्वां पश्यामीति रुदतो मम चक्षुरशिश्वियत् उच्छ्रनम् । आस्यं मुखं चाश्वयीत् । '२३७५ । विभाषा धेट्-व्योः ।३।१॥४९॥ इति चङ्-सिचौ । चङीयङ् । '२२९९। यन्त - ।७।२।५।' इति न वृद्धिः । '२२६६। इट ईटि ।८।२॥२८।' इति सिचो लोपः । गुणायादेशौ । मां निरास्थश्चयदि मम दर्शनं निरस्तवती त्वं तदा नियेऽहम् । '२५३८ । म्रियतेर्लुङ्लिङोश्च ॥।३।६१॥' इति चकाराच्छित्यात्मनेपदम् '२३६७। रि-श-यग्- ।७।४।२८।' इति रिङ् । अतो यत्वया चिकीर्पितं कर्तुमिष्टं तन्मा नावोचः मा नाभाषिष्टाः अपि तु ब्रूहि । '२४३८ । अस्यति वक्ति-।३।१।५२।' इत्यङ् । ८२४५४ । वच उम् ।७।४।२०॥ ॥ ३११ - लक्ष्मण ऽऽचक्ष्व, यद्यख्यत् > सा किञ्चित् कोप- कारणम् ॥ दोषे प्रतिसमाधान- म॑ज्ञाते क्रियतां कथम् ॥ २० ॥ लक्ष्मणेत्यादि – हे लक्ष्मण ! यदि सा किञ्चित्कोपकारणमाख्यदुक्तवती । इदं तेनाप्रियमाचरितम् । पूर्ववदङ् । तदाचक्ष्व कथय । अज्ञाते दोषे अनिर्धा- रिते प्रतिसमाधानं कथं क्रियतां अनुष्ठीयतां । नैवेति भावः । कर्मणि लोटू । '२३६७ । रिङ् – ।७।४।२८।' इत्यादिना रिङ् ॥ ३१२ - इह सा व्यलिपद् गन्धैः, स्नान्तहा॑ऽभ्यषिचज् जलैः, इहा॑ ऽहं द्रष्टुमा॑ह्वंं तां,' स्मरन्नो॑वं मुमोह सः ॥ २१ ॥ इहेत्यादि — इह प्रदेशे सा सीता गन्धैर्ग्यलिपत् समालिप्तवती । मामा- त्मानं चेत्यर्थात् । इह स्नान्ती क्रीडापूर्वकमभ्यषिचत् । हस्तयन्त्रमुक्तसलिलेन मामभिमुखं सिक्तवतीत्यर्थः । '२२७६ । प्राक्सितात्- ।८।३।६३।' इति पत्वम् । इह द्रष्टुं तामाहं आहूतवान् । '२४१८। लिपि - सिचिह्नश्च ।३।१॥५३॥' इति च्लेरङ् । एवं स्मरन् मुमोह मोहं गतवान् ॥ ३१३ – तस्या॑ ऽलिपत शोका॒ऽग्निः स्वान्तं काष्ठमि॑िव ज्वलन्, अलवा॑ ऽनिलः शीतो वने तं, न त्वजिह्रदत्. २२ : १–५६५३ । वक्रा ऽऽस्ये वदनं तुण्डमाननं लपनं मुखम् ।' इति ना० अ० । २ – '१५३ । चित्तं तु चेतो हृदयं स्वान्तं हृन् मानसं मनः ।' इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुत्रीचाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः १२७ तस्येत्यादि - तस्य रामस्य स्वान्तं मनः । '३०५८। क्षुब्ध-स्वान्त - ।७।२११८।' इत्यादिना निपातितम् । शोकानिः शोकोऽग्निरिव । अलिपत दीपितवान् । परस्मैपदेषु '२४१८ । लिपि - १३ । ११५३।' इत्यादिना नित्ये प्राप्ते '२४१९॥ आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ।३।१।५४॥ इति विकल्पेनाङ् । १२१५८ । स्वरित जि तः – ।१।३।७२।' इति क्रियाफलविवक्षायामात्मनेपदम् । काष्टमिव स्वान्तं ज्वलन् अभिवर्धमानः । अनिलो वायुः शीतोऽपि सन् वने तं राममलिप्तेव दीपितवानिव । अङभावपक्षे '२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । नतु नैवाजिह्वदत् ह्लादितवान् । शोकानेरुहुद्धत्वात् । हादेयंन्तात् । ८२३१२॥ [णिश्रि - । ३।१।४८।' इति च ३१४ - स्नान॑भ्यषिचता॑ ॥ ऽम्भो ऽसौ रुदन् दयितया विना ॥ तथा ऽभ्यपित वारीणि पितृभ्यः शोक-मूर्च्छितः २३ स्नानित्यादि — असौ रामो दयितया विना । शोकमूर्च्छितः शोकेन मोहं नीतः । स्नातुमारब्धः । मूर्च्छर्हेतु मण्ण्यन्तस्य रूपम् । ११२६ । प्णा शौचे' शतृ- प्रत्ययः । रुदन् भनु विमुञ्चन् । अम्भः सलिलं अभ्यषिचत क्षिप्तवान् । शिरस्यञ्ज- लिना । तथा स्त्रातः पितृभ्यो वारीणि अभ्यषिक्त दत्तवान् । सिचेः पूर्ववद्विभा पाऽङ् । सिचिरत्रोत्सर्गे वर्तते । ततश्चार्थान्तरवृत्तित्वाजलस्य कर्मत्वम् । अभ्यु- क्षणे तु करणत्वं यथा जलेन सिञ्चतीति ॥ " ३१५ - तथा ऽऽ ऽपि क्रियां धर्म्यं स काले नो ऽमुचत् क्वचित् ॥ महतां हि क्रिया नित्या छिद्रे नैवा ऽवसीदति ॥ २४ ॥ तथेत्यादि – स रामस्तेन प्रकारेणार्तोऽपि क्वचिदपि धर्म्या क्रियां काले नामुचत् न त्यक्तवान् । यतो महतां सत्यपि छिद्रे व्यसने नित्या क्रिया नावसी- दति नापयाति । आङ्पूर्वादऋणोतेर्वा निष्टायां ऋति धातौ वृद्धिः । मुचेः लदनुबन्धवादङ् । '३२७७ । कृञः श च ।३।३।१००।' रिङियौ ॥ ." 2 ३१६ - आह्वास्त स मुहुः शूरान्, मुहुराहृत राक्षसान् ॥ 'एत सीताद्रुहः संख्ये, प्रत्यर्थयत राघवम् ॥ २५ ॥ आह्वास्ते त्यादि – पुनः पुनरभिभवितुं शूरानाह्वास्त आहूतवान् तथा राक्षसानाह्वत । पूर्ववद्विकल्पः । '२७०४ । 'स्पर्धायामाङः ।१।३।३१।' इत्यात्मनेपदम् । कथमाहूतवानित्याह । हे सीताद्रुहः सीताहिंसकाः शूरा राक्षसा वा एत आगच्छत । आङ्पूर्वादिणो लोट् । संख्ये संग्रामे । राघवं प्रत्यर्थयत प्रत्यर्थिनं कुरुत । १–१८६९ । युद्धमायोधनं जन्यं प्रधनं प्रविदारणम् । मृधमास्कन्दनं संख्यं समीकं सांपरायिकम् ॥' इति ना० अ० । १२८ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, प्रत्यर्थिनूशब्दात्तत् करोतीत्यर्थे णिच् । तदन्ताल्लोट: परस्मैपदम् । २०१३ । अर्थ याच्यायाम्' इत्यस्य तु स्वार्थिकण्यन्तस्य सर्वदात्मनेपदित्वात् प्रत्ययेयध्वमिति स्यात् ॥ ३१७ - स्व-पोषम॑पुषद् युष्मान् या पक्षि-मृग-शावकाः ! ॥ अद्युतच् चैन्दुना सार्धं, तां प्रब्रूत, गता यतः ॥२६॥ स्वपोषमित्यादि — हे मृगपक्षिणां शावकाः पोताः ! या सीता युष्मान् स्व- पोषमपुत् पुष्टवती । '३३६९ । स्वे पुषः । ३ । ४।१०॥ इति णमुल । २८२७। यथाविध्यनुप्रयोगश्च ।३।४।४।१।२३४३ । पुपादि-३११॥५५॥ इत्यङ् । तां प्रब्रूत कथयत । यतो यत्र । आद्यादित्वात्तसिः । गता सत्ययुतत् द्योतते स्म । पूर्वव ढुङ् । इन्दुना सार्धम् । चन्द्रमसा तुल्यकान्तित्वात् ॥ ३१८-गिरि॑िम॒न्वसृपद् रामो लिप्सुर् जनक- संभवाम् ॥ तस्मि॒न्योधनं वृत्तं लक्ष्मणार्याऽशिषन् महत् - २७ गिरिमित्यादि – गिरिमन्वसृपत् लक्ष्यीकृत्य गतः । हृदित्वादङ् । किमर्थं लब्धुमिच्छुः '२६२३। सनि मी मा - १७/४/५४ ।' इत्यादिना इस् । '२६२० । अन्न लोपः-।७।४।५८।' इत्यभ्यासलोपः । '१२१ । खरि च ।८।४।५५।' इति चर्वम् । जनकसम्भवाम् । सम्भवत्यस्मादिति सम्भवः । '३२३२ । ऋदोरप् ।३।३।५७ । । जनकः सम्भवो यस्यास्तस्माद्वा संभवो यस्यास्तां सीताम् । तस्मिन् गिरौ आयो- धनं युद्धं महदतिशयत्वात् । वृत्तं लक्ष्मणायाशिपत्कथितवान् । क्रियायोगे चतुर्थी । '२३८२ । सर्ति । ३।२।१६।' इत्यादिनाऽङ् । २४८६ । शास इदङ्-हलोः ॥४। ३४ ।' इतीत्वम् । '२४१० । शासि वसि - ।८।३।७०।' इति पत्वम् ॥ कथमकथयदित्याह- ३१९ - ' सीतां जिघांसू सौमित्रे ! राक्षसावरतां ध्रुवम् ॥ " इदं शोणितम॑भ्यग्रं संप्रहारै ऽच्युतत् तयोः ॥ २८ ॥ H सीतामित्यादि - ( इत्येवं लक्ष्मणायाशिषदिति श्लोकचतुष्टयं यावत् सम्बध्यते ) हे सौमित्रे ! सीतां हन्तुमिच्छन्तौ राक्षसावारता मागताविति ध्रुवं निश्चितम् । अर्तेराङ्पूर्वापूर्वदङ् । ८२४०६ । ऋ-दृशोऽङि- ।७।४।१६।' इति गुणः । कीदृशौ । सीतां जिघांसू हन्तुमिच्छू । हन्तेः सनि '२७१४ । अज्क्षनगमां सनि । ६।४।१६।' इति दीर्घः । '२४३० । अभ्यासाच ।७।३।५५॥' इति कुत्वम् । तथाहि । तयोः सीताद्वेषानुनयाभ्यां संग्रहारे युद्धे इदं शोणितम् अच्युतत् गलितम् । '४१॥ च्युतिर् क्षरणे'। अकर्मकोऽत्र । '२२६९ । इरितो वा ।३।१।५७ । १ इत्यंङ् । अभ्यत्रं प्रत्यग्रम् ॥ १- (३१६) श्लोक-स्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् । २–१८७० । अस्त्रियां समराइनीकरणा: कलह-विग्रहौ । संग्रहाराऽभिसंपात कलि-संस्फोट-संयुगाः ॥' इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गःP १२९ ३२० - इदं कवचम॑च्योतीत्, सऽश्वो ऽयं चूर्णितो रथः ॥ ए॒ह्य॑मुं गिरिम॑न्वेष्टुमवगाहावहे द्रुतम् ॥ २९ ॥ इदमित्यादि – इदं कवचमच्योतीत् भ्रष्टम् । अङभावे सिजेव भवति । अयं रथः साश्वचूर्णित आस्ते । यतश्चैवं तस्मादेहि आगच्छ द्रुतम् । किं पश्चाद्वि- लम्बसे । अभुं गिरिमवगाहावहे विलोडयावः । किमर्थं अन्वेष्टुम् । सीता मित्य- र्थात् । एतत्सर्वं पर्वतसमीपे कथ्यते ॥ ३२१ - मन्युर् मन्ये ममो ऽस्तम्भीद्, विषादो ऽस्तभद्यतिम् ॥ अजारीदिंव च प्रज्ञा, , बलं शोकात् तथा॑जरत् ॥ ३० ॥ मन्युरित्यादि — मन्युः शोकः । मन्ये धमन्यौ । (ऋन्दतः उच्छूने ) । अस्तम्भीत् स्तब्धवान् । विषाद उद्यतिमस्तभत् । अत्र पक्षे अनुनासिकलोपः । प्रज्ञा च तत्वविवेकिनी बुद्धिः अजारीत् विवेकवैकल्यात् जीर्णेव । तथाशब्दः समुच्चये । बलं शोकादजरत् जीर्णम् । स्वकार्याकरणात् ॥२४०६ ऋशोऽङि।७।४।१६।' इति गुणः । '२२९१ । -स्तम्भु ।३।१।५८।' इत्यादिना सिजडौ ॥ ३२२ - गृध्रस्यैहाश्वतां पक्षौ कृत्तौ, वीक्षस्व लक्ष्मण ! । जिघत्सोर् नूनमा॑पादि ध्वंसो ऽयं तां निशा-चरात् '॥ गृध्रस्येत्यादि – हे लक्ष्मण । इह प्रदेशे गृध्रस्य पक्षौ कृत्तौ छिन्नौ । अश्वतां शूनौ । पूर्ववदङि '२४२१।श्वरः ।७।४।१८।' इति । वीक्षस्व नूनमवश्यं सीतां जिघरसोरत्तुमिच्छोर्गृध्रस्य । अदे: '२४२७ । लुङ्- सनोस् ॥२॥४॥३॥ निशाचरादयं ध्वंसः पक्षच्छेद आपादि उत्पन्नः । कर्तरि लुङ् । '२५१३॥ चिण् ते पदः ।३।१॥६०। ' इति च्लेश्चिणादेशः । तशब्दस्य २३२९ । चिणो लुक् ।६।४।१०४।' ॥ ३२३ - क्रुद्धो ऽदीपि रघु-व्याघ्रो, रक्त नेत्रो ऽजनि क्षणात्, अबोधि दुःस्थं त्रैलोक्यं, दीप्तैरांपूरि भानु-वत् ॥ ३२ ॥ क्रुद्ध इत्यादि – तदेवं रघुव्याघ्रो रामः क्रुद्धो अदीपि दीप्तवान् । क्षणाच रक्तनेत्रो ऽजनि जातः । '२५३२ । जनि-वध्योश्च ।७।३।३५।' इति न वृद्धिः । त्रैलोक्यं निहन्मि यस्मिन् हन्यमाने सीताद्रुहोऽपि नश्यन्ति इत्यभिप्रायेण दुःस्थमबोधि बुध्यते स्म । किंवा रामस्य द्वारा ह्रियन्ते तदान्येषु का कथा इति दुःस्थं त्रैलोक्यमबोधि । दीप्तैस्तेजोभिर्हेतुभिरापूर वर्धते स्म । भानुवदादित्यवत् । ६–'११०४ । स्युरुत्तरपदे व्याघ्र पुङ्गव-र्षभ- कुञ्जराः ॥ सिह-शार्दूल-नागाऽऽद्याः पुंसि श्रेष्ठाऽर्थ-गोचराः ।' १३० भट्टि काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, दीप्तैरिति भावे निष्टा । सर्वत्र कर्तरि लुङ् । ८२३२८ । दीप-जन - । ३३११६६।१ इत्यादिना चिण् ॥ ३२४ - अताय्यस्यौत्तमं सत्वर्मप्यायि कृत कृत्य-वत् ॥ , उपाचायिष्ट सामर्थ्य तस्य संरम्भिणो महत् ॥ ३३ ॥ अतायीत्यादि- – अस्य रामस्य उत्तमं सत्वमभिप्रायः शोकव्यसनयोरविका- रित्वात् अतायि सन्ततं नान्तरा विच्छिद्यते स्म । अप्यायि बृंहितम् । कृतकृ त्यवत् समाप्तक्रियवत् । हस्ततलस्थं शत्रुवधं मन्यमानस्य । उभयत्रापि पूर्वव- चिण् । तस्य रामस्य संरम्भिणः शत्रुचिपये क्षुभितचित्तस्य सामर्थ्य बलं महदुपा- चायिष्ट स्वयमेवोपचीयते स्म । चिनोतेः '२७६८ । अचः कर्मकर्तरि ।३।१।६२ । ' इति वा चिण् । पक्षे चिण्वदि ॥ ३२५ - अदोहीव विपादो ऽस्य, समरुद्धैव विक्रमः ॥ समभावि च कोपेन, न्यश्वसीच् चऽऽयतं मुहुः ॥ अदोहीत्यादि — अस्य रामस्य विपादः प्रागुत्पन्नो ऽदोहीन स्वयं क्षरित इव । अथवा अदोहीव प्रपूर्यते स्मेव । '२७६९ । दुहश्च ।३॥।६३ ।' इति चिण् । विक्रमः पुरुषकारः समरुदेव स्वयं संरुध्यते स्म इव । '२७६६ । कर्मवत् । ३।१।८७ । ' इत्यादिना कर्मवद्भावेन प्राप्तस्य चिण: १२७७० । न रुधः । ३।१।६४ । इति निषेधः । तेन सिजेव भवति । १२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । '२२८० । झषस्तथोर्धो ऽवः ।८।२।१०।' । '५२ । झलां जश् झशि ।८।४। ५३ ।' इति धत्व - जश्त्वे । कोपेन च समभावि सम्भूतम् । ८२७५९ । चिण् भावकर्मणोः ।३।१।६६।' इति भावे चिण् । त्रैलोक्य दौःस्थ्यावबोधाज्जातखेदः सन् आयतं दीर्घं न्यश्वसीत् निःश्वसितवान् । '२२९९ । हृयन्त ।७।२।५।' इति वृद्धिर्न भवति । मुहुरिति सर्वत्र योज्यम् ॥ ॥ इति सिजधिकारः ॥ श्नम् प्रकरणं कथ्यतेइतः प्रभृति नम्-प्रकरणमधिकृत्याह। ३२६–अर्था ऽऽलम्ब्य धनू रामो जगर्ज गज - विक्रमः, ॥ 'रुणध्मि सवितुर् मार्ग, भिनद्मि कुल पर्वतान् ॥३५॥ अथेत्यादि – अथानन्तरं रामो धनुरालम्ब्य गृहीत्वा जगर्ज विस्फूर्जित- वान् । धनू राम इति '१७४ । ठूलोपे । ६।३।१११।' इति दीर्घः । '२३५। गर्ज गर्जने' । किं जगर्ज । सवितुः सूर्यस्य मार्ग पन्थानं रुणधिम आवृणोमि । शरै- रित्यर्थात् । '२५४३ । रुधादिभ्यः श्नम् ।३।१।७७।' तथा भिनभि विदारयामि कुलपर्वतान् ॥ १-१८६८। विक्रमस् त्वतिशक्तिता ।" इति ना० अ० । २ – 'महेन्द्रो मलयः सद्यः शक्तिमान् ऋक्षपर्वतः । विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः ॥' तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १३१ ३२७ - रिणचिम जलधेस् तोयं, विविनच्मि दिवः सुरान् ॥ क्षुणझि सर्पान् पाताले, छिनझि क्षणदा- चरान्. ३६ रिणच्मीत्यादि — जलधेस्तोयं रिणच्मि रिक्तीकरोमि । '१५३५॥ रिचिर् विरेचने ।' दिवः स्वर्गात् सुरान् विविनचिम पृथक्करोमि । १५३६ । विचिर् पृथ- ग्भावे ।' क्षुणद्मि चूर्णयामि सर्पान् पाताले । '१५३७ । क्षुदिर् पेषणे' । १९७। अट्-कु-प्वाङ्- ।८।४।२।' इति णत्वम् । छिनझि क्षणदाचरान् राक्षसान् द्विधा करोमि । '१५३४ । छिदिर् द्वैधीकरणे' ॥ ३२८ - यमं युनज्मि कालेन समिन्धानो ऽस्त्र - कौशलम् ॥ शुष्क - पेषं पिनष्म्युर्वीम॑खिन्दानः स्त्र - तेजसा ॥३७॥ M यममित्यादि – यममपि कालेन तदधीनेन मृत्युना युनज्मि सम्बध्नामि । अस्त्रकौशलं समिन्धानः संवर्धयन् । १५४२ । जि-इन्धी दीप्तौ' । आत्मनेप- दिनो लट: शानच् । '२५४४ । मान्नलोपः ॥४॥२३॥२४६९। सोरल्लोपः ।६।४।१११।' उर्वी शुष्कां कृत्वा चूर्णयामि । '१५४६ । पिप्ऌ संचूर्ण' ।'३३५६॥ शुष्कचूर्णरूक्षेषु पिषः । ३ । ४ । ३५ ॥ इति णमुल । अखिन्दानः स्वतेजसा दैन्यमभ- जन् अपरिश्राम्यन् । '१५४३ । खिद् दैन्ये' । पूर्ववल्लोपः ॥ ३२९ - भूतिं तृणझि यक्षाणां, हिनस्मीन्द्रस्य विक्रमम् ॥ भनज्मि सर्व मर्यादास्, तनच्मि व्योमं विस्तृतम् ३८ भूतिमित्यादि – यक्षाणां भूतिं सम्पदं तृणझि उत्सादयामि । १५४० । उ-तृदिर हिंसाऽनादरयोः' । इन्द्रस्य विक्रमं हिनस्मि अपनयामि । १५५०। हिसि हिंसायाम्' । '२२६२ । इदितो नुम् । ७।१।५८॥ तस्य नान्नलोपः । सर्वमर्यादाश्च व्यवस्थाः सर्वेषां भनज्मि मर्दयामि । १५४७ । भञ्जो आमर्दने ।' ८२५४४ । श्वान्नलोपः ।६।४॥२३॥ तनच्मि व्योम विस्तृतं सङ्कोचयामि । ' १३३१॥ स्तृञ् आच्छादने' सौवादिकस्य रूपं न १५६९ । स्तृञ् आच्छादने' इति क्रैयादिकस्य । '१५५३। त सङ्कोचे' । '१९४४ । आनलोपः ॥६॥४।२३॥ ॥ कस्मादेवं प्रवृत्तस्त्वमिति चेदाह ३३० - न तृणेह्मति लोकोऽयं मां विन्ते निष्-पराक्रमम्,' ॥ ॥ एवं वदन् दाशरथिर॑पृणम् धनुषा शरम् ॥ ३९ ॥ न तृणेह्मीत्यादि-न तृणेझि न मारयामि इति कृत्वा । '१५४९। तृहँ हिसि हिंसायाम्' । नम्। '२५४५ । तृणह इम् ।७।३।१२॥ अयं लोको मां निष्पराक्रम निर्वीर्यं विन्ते विचारयति । १५४४ । विदँ विचारणे' इत्यस्मादात्मनेप१ – ३०२ । सर्वसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुंधरा । गोत्रा कुः पृथिवी पृथ्वी क्ष्माऽवनिर् मेदिनी मही ॥ इति ना० अ० । २-८० । 'द्यो- दिवौ द्वे स्त्रियामभ्रं व्योम पुष्करमम्बरम् । नमोऽन्तरिक्षं गगनमनन्तं सुरवमै खम् ॥" इति ना० अ० । १३२ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, दिनः श्नम् । अल्लोषः । एवमुक्तेन प्रकारेण वदन् दाशरथि: धनुषा शरम् अष्ट णक् पृणक्ति स्म । '१५५७ । लङि नम् । हल्ड्यादिलोपः कुत्वम् ॥ इति श्चविकरणनिदर्शनम् ॥ इतः प्रकीर्णक लोकानाह- ३३१ - न्यवर्तयत् सुमित्रा भूस् तं चिकीर्षु जगत्-क्षयम्, ऐक्षेतामा श्रमाद् गिरिकल्पं पतत्रिणम् ॥ ४० ॥ न्यवर्तयहित्यादि – तं रामं जगत्क्षयं चिकीर्षु कर्तुमिच्छुम्। सुमित्राभू लक्ष्मणो न्यवर्तयत् निवर्तितवान् । 'भ्रातः । अलं कोपेन, त्वया साधं कः संग्रामे युद्धं दातुं समर्थः ? यदन युक्तं तत्प्रतिविधीयताम्' इति । भवनं भूः । सम्पदा- दित्वात् चिप् । सुमित्रायां भूर्यस्य । ऐक्षेतां रामलक्ष्मणौ दृष्टवन्तौ । लङि रूपम् । पक्षिणं गिरिकल्पं महाप्रमाणत्वात् । आश्रमादारात् समीपे । '६११॥ दूरान्ति- कार्यैः-।२।३।३४।' इति पञ्चमी ॥ ३३२ - तं सीता-घातिनं मत्वा हन्तुं रामो ऽभ्यधावत ॥ 'मा वधिष्ठा जटायुं मां सीतां रामा॑ऽहमैक्षिपि.' ॥४१॥ तमित्यादि - तं सीताघातिनं सीता हतानेनेति मत्वा रामो हनिष्यामील भ्यधावत । '६४३ । धावँ गति शुद्ध्योः' । इत्यस्माल्लङि स्वरितेच्वादात्मनेपदम् । तं हन्तुमुद्यतं रामं जटायुराह मा वधिष्टा इति । हे राम, मां जटायुं मा वधिष्ठा मा वधीः । 'वध बन्धने' इत्यस्याइनेकार्थत्वादात्मनेपदिनः सेटो लुङि रूपं, न हन्तेः तस्य परस्मैपदित्वात् । सत्यप्याङि '२५९५ । आङो यमहनः ।१।३।२८॥ इत्यात्मनेपदं न भवति तत्राकर्मकाढित्यनुवृत्तेः । स्वनामपरिकीर्तनं तव पितुरहं सखेति ख्यापनार्थम् । सीतामैक्षिपि दृष्टवानहम् । लुडुतमैकवचने रूपम् । अतो मां मा वधिष्ठाः ॥ ३३३-उपास्थितैवर्मुक्ते॒ तं सखायं राघवः पितुः ॥ पप्रच्छ जानकी वार्ता संग्रामं च पतत्रिणम् ॥ ततो रावणमाख्याय द्विपन्तं पर्ततां वरः ॥ ४२ ॥ उपास्थितेत्यादि-पक्षिणैवमुक्ते सति राघवस्तं व्रणभङ्गाद्यनुष्टानेन उपास्थित परिचरितवान् । सङ्गतकरणे आत्मनेपदम् । २३८९ । स्थाध्वोरिच ॥१॥२/१७ ।' इतीत्वम् । '२३६९ । हस्वादङ्गात् ।८।२।२७।' इति सिचो लोपः । पितुः सखायमिति सखिशब्दस्य द्वितीयैकवचने रूपम् ' २५३ । सख्युरसम्बुद्धौ ।७।१।९२ ।' इति णित्वाद्वृद्धिरायादेशः । पप्रच्छ पृष्टवान् । तं पक्षिणं जटायुम् । किं १- २४५१ । आराद् दूरसमीपयोः ।' ना० अ० । २-(२८९ ) श्लोकोक्तं टीकनं प्रेक्ष्यम् । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः-- १३३ जानकीवार्ता संग्रामं च । तत उपस्थानानन्तरं रावणं द्विषन्तम् '३१११॥ द्विषो- ऽमित्रे । ३।२।७३१।' इति शतृप्रत्ययः । आख्याय सीता रावणेन हृतेति कथ- यित्वा । पततां पक्षिणां वरो जटायुर्ममारेति परेणान्वयः ॥ ३३४ - व्रण - वेदनया ग्लायन् ममार गिरि-कन्दरे, ॥ तस्या॑न्य॒म्ब॑-क्रियां कृत्वा प्रतस्थाते पुनर् वनम् ॥४३॥ व्रणेत्यादि – व्रणकृता वेदना पीडा । मध्यमपदलोपी समासः । तथा ग्लायन् ग्लानिं गच्छन् । शतर्यांयादेशः । ममार मृतः । क्व गिरिकन्दरे यं गिरिम- न्वसृपत् तस्य निम्नप्रदेशे । कन्दं रातीति (कं दारयतीति वा ) व्युत्पत्तिमात्रम् । तस्य जटायोरयम्बुकियां दाहमुदकदानं च कृत्वा पुनर्भूयो वनमरण्यं प्रतस्थाते प्रस्थितौ । '२६८९। समव-प्र-विभ्यः - ।१।३।२२।' इत्यात्मनेपदम् ॥ ३३५ – सत्त्वान॑जस्रं घोरेण वहा॒ऽपकर्षम॑श्चता ॥ क्षुध्यता जगृहाते तौ रक्षसा दीर्घ-बाहुना ॥ ४४ ॥ सत्त्वानित्यादि – तौ रामलक्ष्मणौ रक्षसा राक्षसेन जगृहाते गृहीतौ । कर्मणि लिट् । किंनाम्ना । दीर्घबाहुना । अन्वर्था चेयं संज्ञा । एक एकेन बाहुना द्वितीयो द्वितीयेनेति । क्षुध्यता बुभुक्षमाणेन घोरेण भीमेन । सत्त्वान् अजस्रं सदा । नज्पूर्वाजसः '३१४७ । नमिकम्पि-।३।२।१६७।' इति रः । अश्वता भुञ्जानेन । किं कृत्वा । बलापकर्षं बलादाकृष्येव पाकादिकमनपेक्ष्य । '३३७३। अपादाने परीप्सायाम् । ३ । ४ । ५२ ॥ इति णमुल ॥ ३३६ - भुजौ चकृततुस् तस्य निस्त्रिशांभ्यां रघूत्तमौ ॥ स छिन्न-वाहुरंपतद् विह्वलो ह्वलयन् भुवम् ॥ ४५ ॥ इति प्रकीर्णकाः । भुजावित्यादि – रघूत्तमौ रामलक्ष्मणौ तस्य योजनबाहो: बाहू यथास्थान- मागतौ चकृततुः च्छिन्नवन्तौ । '१५२९। कृतीं छेदने' । इत्यस्य रूपम् । काभ्यां निस्त्रिंशाभ्यां खड्गाभ्याम् । निर्गतस्त्रिंशतोऽङ्गुलिभ्य इति वाक्ये 'डच्प्रकरणे संख्यायास्तत्पुरुपस्योपसंख्यानम्' इति त्रिंशच्छब्दाड्डुज्विधिः 'निरादयः' इति समासः । टिलोपः । स छिन्नबाहुः कृत्तभुजः सन् । अपतत् पतितः । पतेर्लुङि रूपम् । ऌदिवादङ् । विह्वलो व्याकुल: भुवं भूमिं ह्वलयन् । ८६२ । इल चलने' । घटादित्वे ह्रस्वत्वम् ॥ इति प्रकीर्णकाः ॥ १ – '२५८। अम्भोऽर्णस्-तोय-पानीय-नीर-क्षीराऽम्बु-शम्बरम् ।' इति ना० अ० । २-१८५४॥ खन्ने तु निस्त्रिंश चन्द्रहासा- ऽसि - रिष्टयः । इति ना० अ० । भ० का० १२ १३४ भट्टि काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, अथ कृत्याऽधिकारः- इतः परं कृत्याधिकारः- ३३७ - प्रष्टव्यं पृच्छतस् तस्य कथनीयमेवीवचत् ॥ आत्मानं वन-वासं च जेयं च sरिं रघूत्तमः ॥४६॥ प्रष्टव्यमित्यादि- - स योजनबाहुः निहतो रामं पप्रच्छ 'को भवान्, कस्य पुत्रः, कथं तव वनवासः, कस्माञ्चोद्दिनः सन् भ्रमसि' इति । प्रष्टव्यं मनाई पृच्छतस्तस्य । '२७३४ । तव्यत् तव्यानीयरः ।३।१।९६ । इति तव्यत् ।'२९४। ब्रश्च–।८।२।३६॥ इति पत्वम् । ष्टुत्वं च । रघूत्तमस्तदान कथनीयं कथनाहं प्रश्नानुरूपम् । तेनैवानीयर् । अवीवचद्वक्ति स्म । '१९८५ । वचँ भाषणे ।' चौरा- दिकः । स्वार्थिको णिच् लुङ् चङ् । णिलोपः ह्रस्वः । द्विवचन-सन्वद्भावेत्वदीर्घ- त्वानि । किं तदित्याह- आत्मानं अहं रामो दाशरथिरिति । वनवासं पितुरा- देशात् वनवासः । जेयं चारिं जेतव्यं यः कनकमृगच्छलेन रावणः सीतामप- हृतवानिति ॥ ३३८ - 'लभ्या कथं नु वैदेही, शक्यो द्रष्टुं कथं रिपुः ॥ सह्यः कथं वियोगश् च, गद्यमैतत् त्वया मम.' ॥४७॥ लभ्येत्यादि – कथं केन प्रकारेण उपायेन वैदेही लभ्या प्राण्या । '२८४४॥ पोरदुपधात् ।३।१।१८।' इति यत् । शत्रुः केन प्रकारेण द्रष्टुं शक्यः । '३१७७। शक-टप-।३।४/६५।' इत्यादिना तुमुन् । वियोगश्चार्य सीतायाः कथं केन प्रका- रेण सह्यः सोढव्यः । '२८४७ । शकि सहोश्च ।३।१।९९॥ इति यत् । गद्यमेतत् कथनीयमेतत् । '२८४८। गद-मद - । ३।१।१001' इत्यादिना यत् । समेति शेषविवक्षायां षष्टी ॥ , ३३९-'अहं राम ! श्रियः पुत्रो मद्य-पीत इव भ्रमन् ॥ पाप-चर्यो मुनेः शापाज् जात' इत्येवदत् स तम्. ४८ अहमित्यादि–हे राम ! अहं श्रियः पुत्रः मद्यपीत इव । '९००। वाहिता- यादिषु ॥२।२॥३७।' इति निष्टान्तस्य परनिपातः । कार्याकार्यविवेकाभावात्पाप- चय राक्षसः । मुनेः स्थूलशिरसः शापाजात उत्पन्नः । माद्यत्यनेनेति मद्यं चरितव्यं चर्यमेतौ पूर्ववत्प्रत्ययान्तौ । पापं चर्यं यस्येत्यवदत् स योजनबाहुस्तं रामम् । वाक्यार्थोऽत्र कर्म ॥ ३४० - 'प्रयातस् तव यम्यत्वं शस्त्र पूतो ब्रवीमि ते ॥ 5 रावणेन हृता सीता लङ्कां नीता सुरारिणा ॥ ४९ ॥ अयात इत्यादि - इदानीं तव यम्यत्वं वश्यत्वं प्रयातः । यमेः पूर्ववत् यत् । पुतव शस्त्रेण पावितः सन् ब्रवीमि ते तुभ्यं कथयामि । युष्मदश्चतुर्ये- तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः- १३५ कवचनस्य '४०६ । ते मयावेकवचनस्य ।८।१।२२।' इति ते आदेशः । क्रियायोगे चतुर्थी । कथनीयमाह - रावणेन सुरारिणा हृता सीता लङ्कां नीता ॥ वैदेही प्राप्या कथमिति यमुपायं पृष्टवान् तं कथयन्नाह - ३४१ - ऋष्यमूके ऽनवंद्यो ऽस्ति पण्य - भ्रातृ वधः कपिः ॥ सुग्रीवो नाम, वर्यो ऽसौ भवता चारु - विक्रमः ॥ ५० ॥ ऋष्यमूक इत्यादि - ऋष्यमूकपर्वते सुग्रीवो नाम कपिः चारुविक्रमो महा- पराक्रमोऽस्ति । असौ भवता वय वरणीयः प्रार्थनीयः '१९९५ । वरें ईप्सा- याम्' इति चौरादिकात्स्वार्थिकण्यन्तात् '२८४२ । अचो यत् ॥३॥१॥१९७१' यहा '२८४९। अवद्य-पण्य - ।३।१।१०१।' इत्यत्र वृडो वर्येति स्त्रियामनिरोधे अप्रति- बन्धे निपातितत्वात् । सततप्रवर्तिनी अनिरोध्या वर्या प्रीतिर्यस्येत्यर्शआद्यच् । स च भवता सह वर्यः प्रीतिमान् समानव्यसनत्वात् । यतः पण्यभ्रातृवधः सः पण्यो विक्रेतव्यो भ्रातुर्वालिनो वधो येन । यद्येवं तदा कथं मया पापीयान् बर्य इत्यत आह - अनवद्यः अगर्हणीयः । दारापहारित्वेन आततायिनो भ्रातु- येधेन निर्दोषत्वादिति भावः ॥ ३४२ - तेन वह्येन हन्तासि त्वम॑यं पुरुषा॒ऽशिनाम् ॥ राक्षसं क्रूर-कर्माणं शा िदूर वासिनम् ॥ ५१ ॥ तेनेत्यादि – तेन सुग्रीवेण त्वं राक्षसं हन्तासि निहनिष्यसि । वह्येन वह- त्यभिप्रेतमनेनेति '२८५० । वह करणम् ॥३।१।१०२॥ इति यत् । कीदृशम स्वामिनम् । पुरुषाशिनां राक्षसानाम् । ८२८५१ । अर्य: स्वामि-वैश्ययोः ।३।११- १०३।' इति यन्निपात्यते । क्रूरकर्माणं पापाचारं शऋारिं रावणम् । यद्येवमहमेव हन्तुं समर्थ इत्यभिप्रायेणाह- दूरवासिनं समुद्रान्तरितवासिध्वात् एकाकिना हन्तुं न शक्यत इति भावः ॥ यद्यनवद्यस्तदा कथमस्य पण्यो भ्रातृवध इत्याह ३४३ - आस्ते स्मरन् स कान्ताया हृताया वालिना कपिः ॥ वृषो यथपसर्याया गोष्ठे गोर् दण्ड-ताडितः ॥ ५२ ॥ आस्ते इत्यादि — वालिना हृतायाः कान्तायाः स्मरन्नास्ते । कोऽन्यः सम्भवेत् यस्तं हत्वा त्वया मां योक्ष्यते, '६१३ । अधी-।२।३।५२॥ इति कर्मणि षष्ठी । कस्येव । वृषो यथा उपसर्याया आसन्नगर्भकालायाः गोः स्मरन् गोष्ठे १ – ११०० । कुपूय-कुत्सिताऽवद्य-खेट-गणकाः समाः ॥ २ – '४७॥ इन्द्रो मरुत्वान् मघवा बिडौजा: पाकशासनः ॥ वृद्धश्रवाः सुनासीरः पुरुहूतः पुरंदर: । जिष्णुर् लेखर्षभः शक्रः शतमन्युर् दिवस्पतिः ॥' ३ – '९५६ । काल्योपसर्या प्रजने । इति सर्वत्र ना० अ० । १३६ भट्टि- काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः, आस्ते । '२८५२ । उपसर्या काल्या प्रजने ।३॥।१०४।' इति निपातितम् । दण्ड- ताडितः सन् दण्डस्थानीयोऽत्र वाली ॥ ३४४ - तेन सङ्गतमार्येण रार्मा ऽजर्यं कुरु द्रुतम् ॥ लङ्कां प्राप्य ततः पापं दश-ग्रीवं हनिष्यसि ॥ ५३ ॥ तेनेत्यादि – हे राम ! तेन वानरेण संगत सख्यं अजयं अनपायम् । न जीर्यंत इत्यस्मिन् वाक्ये २८५३ । अजयं संगतम् ।३।१।१०५।' इति निपातितम् । भादौ विशेष्यत्वेनोपात्तं संगतं तद्विशेषणमजयं कुरु द्रुतं यावतस्यानेन युष्मद्विधेन संगतं न भवति । आर्येण सदाचारेण । '२८७२ । ऋ-हलोत् ।३।१।१२४॥' ततः सङ्गतात् लङ्कां प्राप्य गत्वा पापं पापीयांसं रावणं हनिष्यसि ॥ यावत्कार्य न सिध्यति तावत्संगतं गच्छति कृतकृत्यस्तु नैवेत्यत आह ननु 4 ३४५ - अनृतौद्यं न तत्रस्ति, सत्य वद्यं ब्रवीम्य॑हम् ॥ मित्र-भूयं गतस् तस्य रिपु-हत्यां करिष्यसि ॥ ५४ ॥ अनृतोद्यमित्यादि – सत्यमुद्यत इति कर्मणि यत् । अहं सत्यं वचो ब्रवीमीयर्थः । अनृतोद्यं तत्र सुग्रीचे नास्ति । अनृतमसत्यं उद्यं वचनं अनृतो- द्यम् । भावे क्यप् । यजादित्वात्संप्रसारणम् । उभयत्रापि '२८५४ । वदः सुपि क्यप् च ।३।१।१०६।' इति चकाराद्यत् । यस्मादेवं तस्मान्मित्रभूयं मित्रभावं गतः । '२८५५ । भुवो भावे ।३।१।१०७ । क्यप् । रिपुहत्यां करिष्यसि '२८५६ । हनस्त च ।३।१।१०८।' इति क्यप् तकारश्चान्तादेशः ॥ ३४६-आदृत्यस् तेन वृत्येन स्तुत्यो जुष्येण संगतः ॥ इत्यः शिष्येण गुरुवद् गृध्यम॑र्थम॑वाप्स्यसि ॥ ५५ ॥ आदृत्य इत्यादि —तेन संगतः सन् गृध्यमभिलपणीयमवाप्स्यसि । '२८५९॥ ऋदुपधातू - 1३।१।११०।' इति क्यप् । कीदृशः कीदृशेनेत्याह- आदृत्यः आदरणीयः । वृत्येन वरणीयेन । स्तुत्यः स्तवार्हः । जुष्येण सेव्येन हनुमत्प्रभृतीनाम् । क इव । शिष्येण गुरुरिव । यथोपाध्यायः शिष्येण शासनीयेन इत्यः अनुगम्यस्तद्वदिति । '२८५७ । एति-स्तु शास्त्र - ।३।१।१०९।' इत्यादिना क्यप् । हूस्वस्य तुकू ॥ ३४७ - नांsखेयः सागरो ऽप्यन्यस् तस्य सद्-भृत्य शालिनः, मैन्युस् तस्य त्वया मार्ग्यो, मृज्यः शोकश् च तेन ते.' नाखेय इत्यादि — तस्य सुग्रीवस्य सद्भुत्यशालिनः हनूमदादिभृत्ययुक्तस्य । '२८६१। भृञोऽसंज्ञायाम् ।३।१।११२।' इति क्यप् । अन्यो द्वितीयः सागरो१- '६५२ । ग्रीवायां शिरोधिः कन्धरेत्यपि ।" २ – '१४५७॥ गर्दा समुच्चयप्रश्न-शङ्कासम्भावनास्वपि ।' ३ – '१३६२ । मन्युर दैन्ये ऋतौ ऋषि ।' इति सर्वत्र ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः- १३७ ऽपि नाखेयो न खननीयः अपि तु खननीय एव । अपिशब्दः सम्भावनायाम् । तस्य कारणं सद्भृत्यशालित्वम् । '२८६० । ई च खनः । ३।१।१११।' इति क्यबी- कारौ । तस्य मन्युस्त्वया सार्योऽपनेयः । ते तव तेन च शोको मृज्यः १२८६२। मृजेर्विभाषा ।३।१।११३।' इति यद्विकल्पे ण्यत् ॥ ३४८ - स राजसूय याजीव तेजसा सूर्य-सन्निभः ॥ अ-मृद्यं वदन् रुच्यो जगाहे द्यां निशाचरः ॥५७ ॥ स इत्यादि –स निशाचरो द्यामाकाशं जगाहे गतः । राजसूययाजीव । राज्ञा सूयते राजा वा अनेन सूत इति राजसूयः ऋतुः । तेनेष्टवान् स राज- सूययाजी । २९९६ । करणे यजः ।३।२।८५ ।' इति णिनिः । तदित्यर्थः । रुच्यः प्रियो जातो रामस्येत्यर्थात् । २८६५ । राजसूय -१३।१।११४।' इत्यादिना क्यबन्ता राजसूयादयः ॥ ३४९ - अ-कृष्ट-पच्याः पश्यन्तौ ततो दाशरथी लताः ॥ . रत्ना॒ऽन्न-पान - कुप्यानार्माटतुर् नष्टसंस्मृती ॥ ५८ ॥ अकृटपच्या इत्यादि — ततो निशाचरगमनानन्तरं दाशरथी रामलक्ष्मणा- वाटतुर्गतवन्तौ । कीदृशौ । नष्टा संस्मृतिः ययोः । केषां संस्मृतिः । रत्नान्नपान- कुप्यानाम् । रत्नान्नपानानि प्रसिद्धानि । कुप्यं स्वर्णरजताभ्यामन्यत् वस्तु तत् । संज्ञायां क्यप् । गुपेरादेः गकारस्य ककारः । कर्मणि पष्टी । लताः पश्यन्तौ । कृष्टे पच्यन्ते इति कृष्टपच्याः । पूर्ववत् क्यप् । पश्चान्नञ्समासः । स्वयमेव पच्यन्ते यास्ता इत्यर्थः ॥ ३५० - समुत्तरन्ताव व्यथ्यौ नदान् भिद्योद्ध्य-सन्निभान् ॥ - ॥ सिध्य-तारामिव ख्यातां शबरीमापतुर् वने ॥ ५९ ॥ समुत्तरन्तावित्यादि — तौ तस्मिन् वने शबरीमापतुः प्राप्तवन्तौ । अन्यथ्यौ न व्यथेते इति पूर्ववत् क्यप् । परिश्रमवर्जिताबित्यर्थः । नदानू समुत्तरन्तौ । कीदृशान् । भिद्योद्ध्यसन्निभान् । भिद्योद्ध्यौ नदविशेषौ । '२८६६ । भिद्योद्ध्यौ- ।३।१।११५।' इति पूर्ववत् निपातितम् । भिनत्ति कूलमिति भिद्यः । उज्झत्यु - दुकमिति उच्चः। '१३८८ । उज्झँ उत्सर्गे' । दुकारात्परस्य धकारो निपात्यते । तत्सदृशान् नदान् । सिध्यतारामिव ख्याताम् । सिध्यन्त्यस्मिन्निति -सिध्यः । ' २८६७ । पुष्य- सिध्यौ नक्षत्रे ।३।१।११६।' इति निपातनात् । पुष्याख्यां तारा- मित्र ख्यातां शबरीम् ॥ ३५१ - वसानां वल्कले शुद्धे विपूयैः कृत-मेखलाम् ॥ १ – ९७७ । स्यात् कोशश् च हिरण्यं च हेम रूप्ये कृताकृते । ताभ्यां यदन्यत् तत् कुप्यम् ॥ इति ना० अ० । १३८ भट्टि-काव्ये — द्वितीयेऽविकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, क्षामाम॑ञ्जन - पिण्डदा॒ऽऽभा दण्डनीम॑जिना ऽऽस्तराम् ॥ ६० ॥ वसानामित्यादि – वसानां परिधानां वल्कले वचौ । चिपूयैर्मुक्षैः कृत- मेखलां कृतकटिसूत्राम् । यद्यपि विपूर्वस्य पवतेर्विय इत्यादिना मुझे निपातितं, तथापि मुञ्जानामनुपहतत्वं ज्ञापयितुं विपूयैरिति विशेषणं, पवित्रै रित्यर्थः । मुजशब्दस्तदानीं सामान्यमाह । विपूयैरित्युक्ते मुक्षैरिव्युपादानमनर्थकम् । एवं कृत्वा पाठान्तरमुच्यते वसानां वल्कले शुद्धे विपूयैरिति । क्षामां कृशाम् । '३०३१ । क्षायो मः ।८।२।५३।' इति निष्टामत्वम् । अञ्जनपिण्डस्येवाभा यस्था अस्तीति तां कृष्णाम् । दण्डिनीं गृहीतदण्डाम् । आस्तीर्यत इति आस्तरः '३२३२ । ऋदोरप् ।३।३।५७ । अजिनमास्तर उत्तरासङ्गो यस्यास्तामजिनास्तराम् ॥ ३५२ - प्रगृह्य-पद-वत् साध्वीं स्पष्ट रूपाम - विक्रियाम् ॥ — अ- गृह्यां वीत काम त्वाद् देव-गृह्याम- निन्दिताम् ६१ प्रगृह्येत्यादि — अविक्रियामजातविकारां अत एव स्पष्टरूपाम् । एवं च साध्वी साधुचरिताम् । किमिव प्रगृह्यपदवत् । यस्य पदस्य प्रगृह्यसंज्ञा तत् प प्रगृह्यम् । '२८६९ । प्रत्याभ्यां ग्रः ।३।१।११८।' इत्यनुवृत्तौ '२८७०। पढ़ा- स्वैरि—।३।१।११९।' इत्यादिना प्रपूर्वाह्न हेः पदेऽभिधेये क्यप् । यथा तत्पदमवि- काररूपत्वात् स्पष्टं साधु च । '९०। द्रुतप्रगृह्या अचि-।६।१।१२५।' इति प्रक- तिभावेन स्वरसन्ध्यभावादित्यर्थः । कथमजातविक्रियेति चेदाह - अगृह्यां ग्रहेर- स्वैरविषये क्यप् । गृह्या अस्वैरिणी अस्वतन्त्रा न भवतीत्यगृह्या । कस्मात् । वीत- कामत्वात् । वीतरागा हि स्वतन्त्रा भवन्ति । देवगृह्याममरपक्षाम् । पक्षविषये क्यप् । एवं चानिन्दितामगर्हिताम् ॥ ३५३ - धर्म - कृत्य - रतां नित्यम-वृष्य फल भोजनाम् ॥ दृष्ट्वा ताम॑मु॒चद् रामो युग्याऽऽयात इव श्रमम् ॥६२॥ धर्मकृत्यरतामित्यादि- पुण्यकर्मरतां नित्यम् । अवृष्यफलभोजनाम् । अवृष्याणीन्द्रियाविकारनिमित्तानि फलानि भोजनं यस्याः । '२८७१॥ विभाषा कृ· वृषोः ।३।१।२०।' इति क्यप् । दृष्ट्वा तां तथाविधाम् । श्रमममुचत् मुक्तवान् । तदर्शनाह्लादित्वात् । युग्यायात इव वाहनं प्राप्त इव क्यप् । '२८७३। युग्यं व पत्रे ।३।१।१२१॥' इति निपातितम् ॥ ३५४ - स तार्मूचे ऽथ - 'कच्चित् त्वम॑मावास्या समन्वये ॥ पितॄणां कुरुषे कार्यम-पाक्यैः स्वादुभिः फलैः ॥ ६३ ॥ स इत्यादि — अथानन्तरं त्यक्तश्रमः स रामः तां शबरीमूचे उक्तवान् । कच्चित्वं किं त्वं पितॄणां कुरुषे कार्यम् । क्यबभावपक्षे '२८७२ । ऋ-हलोर्ण्यत् । १-७५४॥ अजिनं चर्म कृत्तिः स्त्री ।" इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः:- १३९ ३।१।१२४॥ कदा अमावास्यासमन्वये अमावास्यायाः सम्प्राप्तौ अमावास्याया- मित्यर्थः । ८२८७४ । अमावस्यदन्यतरस्याम् ।३।१॥२२॥ इति निपातनम् । तत्र हि अमाराब्दे उपपदे वसेर्धातोरमा सह वसतो यस्मिन्काले सूर्याचन्द्रमसौ इति कालेऽधिकरणे ण्यत् । तस्मिन्नन्यतरस्यां वृद्ध्यभावः । कैः । फलैः स्वादुभिः मिष्ठैः । अपचनीयैः अनुपहतत्वात् '२८७२। ऋहलोर्ण्यत् ॥३।१।१२४॥ ॥ , ३५५ - अवश्य - पाव्यं पवसे कञ्चित् त्वं देव-भाग्ध॑विः ॥ आसाव्यमध्वरे सोमं द्विजैः कञ्चिन् नमस्यसि ॥६४॥ M अवश्यपाव्यमित्यादि - देवभाक् देवान् भजत इति '२९७६ । भजो विः ।३।२।६२ । तद्धविः कचित् किं पवसे पवित्रीकरोपि मन्त्रादिना । ११९। झयो होऽन्यतरस्याम् । ८।४।६२।' इति हकारस्य पूर्वसवर्ण: । '१०३७॥ पूइ पवने' इति भौवादिकः । कीदृशम् । अवश्यपाव्यमवश्यम्भावेन पावयितव्यमित्यर्थः । ८२८८६ । ओवश्यके ।३।१।१२५ । इति ण्यत् । '७५४ । मयूरव्यंसकादय:।२।१२।७२ ॥ इति समासः । 'लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुं काम- मनसोरपि' इति मकारलोपः । सोममोषधि विशेषम् । असाव्यमभिषवार्हम् । आङ्पूर्वा सुनोतेः '२८८७ । आसुयु-वपि - । ३ । १ । १२६।' इत्यादिना ण्यत् । अध्वरे यज्ञे द्विजैः सह कञ्चित्वं नमस्यसि नमस्करोषि । ३५६ - आचाम्यं संध्ययोः कैच्चित् सम्यक् ते न प्रहीयते ॥ कच्चिदग्निमि॑िवो ssनाय्यं काले संमन्यसे ऽतिथिम् ॥ > आचाम्यमित्यादि – प्रभातेऽपराहे च सन्ध्ययोर्यदाचाम्यमुपस्पर्शनम् । पूर्ववत् ण्यत् । कञ्चित्सम्यक् यथावत्तव तत्र न प्रहीयते न तस्य हतिर्भवति । काले आतिथ्योचिते काले कञ्चित् अतिथि संमन्यसे पूजयसि । अग्निमिवानाय्यम् यथा अग्निं आनाय्यम् । दक्षिणाझिं मन्यसे तहत् । '२८८८ आनाय्यो नित्ये । ३।१।१२७।' इति नयतेरापूर्वस्य ण्यदायादेशौ निपात्येते । ३५७ - न प्रणाय्यो जनः कच्चिन् निकाय्यं ते ऽधितिष्ठति ॥ देव - कार्य - विघाताय धर्मद्रोही महोदये ! ॥ ६६ ॥ १–'७१९। यज्ञः सवोऽध्वरो यागः सप्ततन्तुर् मखः ऋतुः ।' इति ना० अ० । २- १२३६ दन्त- विप्रा Sण्डजा द्विजाः । इति ना० अ० । द्विज शब्दार्था स्त्रयः सुन्दरीवृत्तेन- 'द्विजेराज-शिरो-मणेर्भिदां द्विजे-राज- ध्वज - शालिनश्च यः । कलयेन् मनसाऽपि, पात्यतेऽन्तक-भृत्यैः खलु तद्-द्विजाँऽऽवलिः ॥' इति कोशावतंसः । द्विजो विप्रः । द्विजोऽण्डजः पक्षी । द्विजो दन्तः । ३-१४८९ । कच्चित् काम-प्रवेदने ।' ४ – '६९७ । यो गार्हपत्यादानीय दक्षिणाग्नि: प्रणीयते । तस्मिन्नानाय्यः ॥ ५ – '३२४ । गृहाः पुंसि च भूस्येव निकाय्य-निलयाऽऽलयाः' सर्वत्र ना० अ० । 1 १४० भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, न प्रणाय्य इत्यादि महानुदयः स्वर्गापवर्गाणां यस्याः सा तथा हे महो- दये ! देवकार्यविधाताय देवकार्य विहनिष्यामीति । '२१८० । भाववचनाच ।३।३।११।' इति भविष्यति घञ् ॥५८२ । नुमर्थाच्च भाववचनात् ।२।३।१५॥ इति चतुर्थी । प्रणाय्योऽसंमतो जनः । २८८९॥ प्रणाय्योऽसंमतौ ।३।१॥२८। इति निपातितम् । कञ्चित् निकाय्यं गृहं ते तव नाधितिष्ठति नाधिवसति । '२८९०। पाय्य - ।३।१।१२९।' इत्यादिना निवासे चिनोतेर्निपूर्वात् ण्यदायादेशौ आदेः कुत्वं च । '५४२ । अधि-शीङ्- स्थाऽऽसां कर्म ।१।४।४६ ।' इति कर्मसंज्ञा । धर्मद्रोही धर्मद्रोहशीलः ॥ ३५८ - कुण्ड पाय्यत्वतां कच्चिदग्निचित्या-वतां तथा ॥ कथाभी रमसे नित्यमुपचाय्य वतां शुभे ! ॥ ६७ ॥ कुण्डपाय्यवतामित्यादि — कुण्डेन पीयतेऽत्र ऋतौ कुण्डपाय्यः ऋतुः । '२०९१ । ऋतौ कुण्डपाय्य - संचाययौ ।३।१।१३०। ' इति निपातितम् । कञ्चित्क- थासी रमसे । '१७४ । ढलोपे-।६।३।११। इति दीर्घः । तथाग्निचित्यावतां आहिताग्निकानां कथाभी रमसे । २८९३ । चित्यानिचिये च ।३।१।१३२।' इति निपात्यते । अग्निचयनमन्निचित्या । भावे क्यप् । तुक् । तद्वतां यथोपचाय्यवतां उपचीयते इत्युपचाययोऽग्निः । २८९२ । अग्नौपरिचाय्य - ।३।१।१२१।' इति निपातितः । उपपूर्वाच्चिनोतेर्ण्यदायादेशौ । तद्वतां कथाभी रमसे शुभे कल्याणि ॥ इति कृत्याधिकारः ॥ अथ प्रकीर्णका:- अतः परं प्रकीर्णका:- ३५९ - वर्धते ते तपो भीरु ! व्यजेष्ठा विघ्न-नायकान् ॥ अजैषीः काम- संमोहौ, संप्राप्था विनयेन वा ॥६८॥ वर्धत इत्यादि — हे कातरचित्ते, तव तपो वर्धते तस्य च ये विघ्नास्तेषां ये नायकाः प्रणेतारस्तान् व्यजेष्ठाः जितवत्यसि । लुङि '२६८५ । विपराभ्यां जेः ।१।३।१९।' इत्यात्मनेपदम् । कामसंमोहौ कञ्चिदजैषीः जितवत्यसि । '२२९७ । सिचि वृद्धिः -- ।७।२।१। विनयेन वा संप्राप्थाः संप्राप्तासि । कर्मणि लुङ् । '२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । अत्रानुक्तमपि कञ्चिदिति पदमर्थायोज्यम् ॥ ३६० - नो ऽऽयस्यसि तपस्यन्ती, गुरुन् सम्यगतूतुषः ॥ यमान् नौद विजिष्ठास् त्वं, निजाय तपसे ऽतुषः ६९ १-- ९१७ । पिठरः स्थाल्युखा कुण्डम् ॥ इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १४१ नायस्यसीत्यादि — तपस्यन्ती तपश्चरन्ती कञ्चिन्नास्यसि न खिद्यसे । तपश्चरणशीलीभूतेत्यर्थः । '२६७१। कर्मणो रोमन्थ ।३।१।१५।' इति क्यङ् । 'तपसः परस्मैपदं च । गुरून् आचार्यादीन् सम्यक् यथावदनुवृत्त्याऽतूतुषः तोषितवत्यसि । तुषेर्ण्यन्तस्य लुङि रूपम् । चडि णिलोपादि । यमान्मृत्योर्नो- दुविजिष्टाः नाभैषीः । पुण्यकृतां न मृत्युभयमित्यर्थः । ओविजेरात्मनेपदम् । लुङि सिच इट् । '२५३६। विज इट् ।१।२।२।' इति सिचो ङित्वे न गुणः । निजायात्मीयाय तपसे । अतुषः तुष्टवत्यसि । '२३४३ । पुपादि-।३।१।५५॥' इत्यङ् ॥ ३६१ - अर्थाऽर्घ्यं मधुपर्काऽऽद्यमु॑पनीया॑ ऽऽदराद॑सौ ॥ H अर्चयित्वा फलैरच्या सर्वत्रा ऽऽख्यदनामयम् ॥ ७० ॥ अथेत्यादि – अथानन्तरमसौ शबरी अर्ध्यमर्घार्थम् । '२०९३ । पादार्घाभ्यां च । ५।३।२५॥ इति यत् । मधुपर्काद्यम् । दधिमथुमिश्रमुदकं मधुपर्कः तदाद्यं आदौ भवमाद्यं तदुपनीयादरात् फलैरर्चयित्वा । अच्यौं अर्चनाहौं ण्यत् । राम- लक्ष्मणौ सर्वत्रोकेषु अनामयं कल्याणं आख्यत्कथितवती । '२४३८ । अस्थति- ।३।१।५२।' इत्यङ् ॥ इति प्रकीर्णकाः । अतः परं कृदधिकारः अथ कृदधिकारमाह- कृत्यानां कृदन्तर्भावेऽपि भावकर्मणोः कृत्या इति विशेषप्रतिपादनार्थः पृथगधिकारः । शेषास्तु कृतः कर्तरि भवन्ति '७८ १ । तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् । ३।१।९२।' इत्येतदधिकृतम् । यत्रैतन्नावतिष्ठते तान् कृतो दर्शयन्नाह - ३६२ - 'सख्यस्य तव सुग्रीवः कारकः कपि-नन्दनः ॥ त्याह- द्रुतं द्रष्टासि मैथिल्याः,' सैवर्मुक्त्वा तिरो ऽभवत् ॥ सख्यस्येत्यादि — सा शबरी तिरोऽभवदन्तर्भूता । एवमुक्त्वा । किं तदि- इ - तव सख्यस्य सखित्वस्य । ८ १७९१ । सख्युर्यः ।५।१।१२६ । कर्मणि षष्ठी । कारक: सुग्रीवः । २८९५ । - तृचौ ।३।१।१३३।' इति ण्वुल । त्वया सह मैत्रीं करिष्यति । कपिनन्दनः कपीनां नन्दयिता । २८९६ । नन्दि अहि- ।३।१।१३४।' इत्यादिना ल्युः । कृद्योगे षष्ठी । ततो द्रुतं द्रष्टासि मैथिल्याः । पूर्ववत्कर्तरि तृच् कर्मणि षष्ठी । असीति वर्तमाने लट् ॥ ३६३ नन्दनानि मुनीन्द्राणां रमणानि वनौकसाम् ॥ वनानि भेजतुर् वीरौ ततः पाम्पानि राघवौ ॥७२॥ १ – '६१३ । अनामयं स्यादारोग्यम् । इति ना० अ० । १४२ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, नन्दनानीत्यादि – तत उक्तादनन्तरं वीरौ राघवी राजलक्ष्मणौ वनाई भेजतुः सेचितवन्तौ । एत्वाभ्यासलोपौ ' २३०१ । तृ-फल-।६॥४।१२२।' इत्या दिना । पाम्पानीति पम्पाया अदूरम् । १२८२॥ अदूरभवश्च ।४।२।७० इय ण् । मुनीन्द्राणां नन्दनानि प्रमोदकारीणि । वनौकसां वनेचराणाम् । '१३०२ उच्च समवाये ।' अस्मादौणादिकोऽतुम् । पृषोदरादित्वाद्वर्णविपर्ययः । वनमोको येषां तेषां रमणानि रतिजनकानि । '२८९६ । नन्दि - । ३।१।१३४ ।' इत्यादिना ल्युः । कर्मणि षष्टी ॥ ३६४–'भृङ्गाऽऽली-कोकिल-क्रुद्भिर् वाशनैः पश्य लक्ष्मण ! । रोचनैर् भूषितां पम्पा- ॥ म॑स्माकं हृदयाविधम् ॥ ७३ ॥ " भृङ्गालीत्यादि – हे लक्ष्मण ! पम्प पश्य । अस्माकं हृदयाविधम् । चेत:- पीडयन्तीम् । हृदयं विध्यतीति कि । '२४१२ । ग्रहि ज्या । ६।१।१६।' इत्या- दिना संप्रसारणम् । '१०३७ । नहि वृति । ६।३।११६ । इति पूर्वपदस्य दीर्घः । भूषितां । काभिः । भृङ्गालीभिः भ्रमरपतिभिः । कोकिलैः । क्रुभिः क्रौञ्चः । वाशनैः कूजद्भिः । रोचनैः शोभनैः । क्रुङ् इति ' ३७३ । ऋत्विग्- । ३।२।५९ । इत्यादिना क्किन् । निपातनसामर्थ्यादनुनासिकलोपाभाव: । '५४ । संयोगान्तस्य लोपः ।८।२।२३।'। '३७७ । क्विन्प्रत्ययस्य - ।८।२।६२॥ इति कुत्वम् ॥ ३६५ - परिभावीणि ताराणां पश्य मन्थीनि चेतसाम् ॥ उद्भासीनि जले- जानि दुन्वन्त्यै दयितं जनम् ॥७४॥ परिभाचीणीत्यादि –जलेजानि पद्मानि पश्य । १९७२ । तत्पुरुषे कृति- ।६।३।१४।' इत्यादिनाऽलुक् सप्तम्याः । उद्भासीनि भासमानानि । अत एव ताराणां परिभावीणि तिरस्कर्तॄणि । ततश्चेतसा मन्थीनि पीडाकराणि । अतो जनमदयितं प्रियारहितं दुन्वन्ति । १३३६ । टुहुँ उपतापे सौवादिकः । मन्थो- द्भासपरिभूभ्यो ग्रहादित्वाणिनिः ॥ ३६६ - सर्वत्र दयिताऽधीनं॑ सुव्यक्तं रामणीयकम् ॥ येन जातं प्रिया॒ऽपाये कद् वदं हंस- कोकिलम् ॥ ७५॥ सर्वत्रेत्यादि – हे लक्ष्मण ! सर्वत्र यत्किञ्चिद्रामणीयकं रमणीयस्य भावः । ' १७९७ । योपधात्- ।५।१॥३२।' इति वुञ् । तत्सर्वं दयिताधीनं दयितायतम् । '२०७९॥ अषडक्ष- ५॥४॥७॥' इत्यादिनाध्युत्तरपदात्खः । सुव्यक्तं स्पष्टम् । कुतः । प्रियाया अभावे सति हंसकोकिलं हंसाश्च कोकिलाश्चेति शकुनिश्वात् त्वम् । कद्वदं कुत्सितप्रलपितं वदतीति पचाद्यच् । कुत्सितं वदतीति तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः- १४३ ८ १०२८ । रथ वयोश्च । ६।३।१०२।' इति कोः कढ़ादेशः 1 दयितायां सत्यां मधुरमलापमासीदित्यर्थः ॥ ३६७ - पक्षिभिर् वितृदैर् यूना शांखिभिः कुसुमो॒त्किरैः ॥ अ-ज्ञो यो, यस्य वा नो ऽस्ति प्रियः, प्रग्लो भवेन् न सः ॥ ७६ ॥ पक्षिभिरित्यादि – '१५४० । उत्तृदिर हिंसाऽनादरयोः ।' इत्यस्मादिगुप- लक्षणः कः । यूना वितृढैः हिंसकैः पक्षिभिः शाखिभिवृक्षैश्च । ब्रीह्मादित्वा- दिनिः । कुसुमोत्किरैः । उत्किरन्ति उत्क्षिपन्तीत्युत्किराः । पूर्ववत्कः । कुसुमा- नामुत्किराः । कृद्योगलक्षणां पष्ठीं विवाय समासः । तैर्हेतुभूतैः करणभूतैर्वा स प्रग्लो न भवेत् । प्रकर्पेण ग्लायते प्रग्लः । २८९८ आतश्चोपसर्गे ।३।१।- १३६ ।' इति कः । योऽज्ञः गुणदोषानभिज्ञः । जानातीति ज्ञः । पूर्ववत्कः । यस्य वा प्रियो जनो नास्ति तस्य प्रयोजनाभावः सर्वत्र विवेकित्वात् । प्रीणातीति प्रियः । पूर्ववत् कः ॥ ३६८ - ध्वनीनार्मुद्धमैरैभिर् मधूनार्मुद्धयैर् भृशम् ॥ आजिप्रैः पुष्प-गन्धानां पतगैर् ग्लपिता वयम् ॥७७॥ ध्वनीनामित्यादि - पतगैर्भ्रमरैग्लपिताः पीडिताः वयम् । 'ग्ला-स्ना-व- नु-वमां च ' इति मित्त्वात् हस्खः । 'पतेरङ्गच् पक्षिणि' इत्यौणादिकः । कीदृशैः । ध्वनीनामुद्धमैः ध्वनीन् कुर्वद्भिः । १२३६०। पात्रा-ध्मा - ।७।३।७८।' इति धमा- देशः । मधूनामुद्धयैः मधूनि पुनः पुनः पिबद्भिः । ९६८ । धेट् पाने' इत्यस्याया- देशः । आजित्रैः पुष्पगन्धानां पुष्पगन्धान् जिद्भिः । पूर्ववजिघ्रादेशः । सर्वत्र '२८९९ । पा-घ्रा ध्मा - वेट्-दृशः शः । ३।१।१३७।' इति शः । कृद्योगलक्षणा पष्ठी ॥ ३६९ - धारयैः कुसुमा॑मो॒णां पारयैर् बाधितुं जनान् ॥ शाखिभिर् हा हता भूयो हृदयानामुदेजयैः ॥ ७८ ॥ धारयैरित्यादि - हा कष्टं शाखिभिर्दुमैर्भूयोऽत्यर्थं वयं हताः । कीदृशैः । हृदयानामुदेजयैः चेतसामुकम्पकैः । धारयैः कुसुमोमणां कुसुमनिचयान् धार- यद्भिः । जनान् मद्विधान् बाधितुं पीडयितुं पारयद्भिः समः । १९६६। ट्ञ् धारणे', '११६०। यूँ पालन-पूरणयोः', '२३३। एजूँ कम्पने च ।' एभ्यो णिजन्ते- भ्यः '२९००। अनुपसर्गाल्लिम्प - विन्द - 1३।१११३८ ।' इत्यादिना शः ॥ १ – '३५३ । वृक्षो महीरुहः शाखी विटपी पादपस् तरुः । अनोकहः कुट: शाल: पलाशी द्रु-द्रुमागमाः ॥ इति ना० अ० । १४४ भट्टि - काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ३७० - ददैर् दुःखस्य माहग्भ्यो धायैरामोदर्मुत्तमम् ॥ । लिम्पैरिव तनोर वातैश चेतयः स्याज् ज्वलो न कः. ददै रित्यादि – वातैर्ददैः दुःखस्य दुःखं ददद्भिः । केभ्यः । मादृग्भ्यः । अस्सा- दृशेभ्यो विरहिभ्यः । '४२९ । यदादिपु दशोऽनालोचने कञ्च ॥३।२।६० ।' इति क्किन् । '१०१७। दृग्–श - चतुषु ।६।३।८९१ । ' इत्याकारः । धायैरामोदमुत्तमं आमोदं प्रियासङ्गमेन हर्ष यावरहियो दत्तस्य दुःखस्य धायैः पोषकैरियर्थः । उत्तममिति क्रियाविशेषणम् । उत्तममामोदं धायैः कुसुमानां परिमलं धारय- द्भिरिति व्याख्याने अनित्यत्वात् कृत्प्रयोगे कर्मषष्ट्यभावः । लिम्पैरिव तनोः शरीरं लिम्पनिर । वर्हेतुभिः । को नाम विरहाग्निना यश्चेतयमानः ज्वलन्ननिरिव न स्यात् । किन्तु भवेदेवेति भावः । दुदैर्धायैरिति २९०३ । श्याव्यधा । ३।११- १४१॥ इति आकारान्तलक्षणे शे प्राप्ते ' २९०१ । ददाति दधात्योः । ३ । १ । १३९ । ' इति शाणों भवतः । शे आतो लोपः । णे चातो युक् । लिम्पश्चेतय इति '२९००। अनुपसर्गात्- । ३।१।१३८ ।' इति शः । ज्वल इति ' २९०२ । ज्वलिति- कसन्तेभ्यो णः ।३।१।१४० ।' इति णस्य विकल्पनात्पचाद्यच् ॥ ३७१ - अवैश्याय काऽऽस्रावाश् चारु-मुक्का-फल- त्विषः ॥ कुर्वन्ति चित्त संस्रावं चलत् पर्णाऽग्र-संभृताः ॥ ८० ॥ अवश्यायेत्यादि —– अवश्यायत इत्यवश्यायः । तस्य कणा विन्दवः । आस्र- वन्तीत्याखावाः क्षरन्तः । '२९०३ । इयाव्यधा-।३।१।१४१॥ इति णः कर्तरि । तयोविंशेषणसमासे राजदन्तादित्वात्परनिपातः । ते कुर्वन्ति चित्तसंस्रावम् । संस्रवतीति संस्रावः । पूर्ववत् णः । चित्तं संस्रावं चलत्कुर्वन्ति इत्यर्थ: । पूर्ववत् समास - परनिपातौ । कीदृशाः, चलत्पर्णाग्रसंभृताः संगलिताः । अत एव चारु. मुक्ताफलत्विषः दर्शनीयमुक्ताफलानुकारिणः । सीताहारस्थमुक्ताफलानि स्मार- यन्तीत्यर्थः ॥ ३७२ - अवसायो भविष्यामि दुःखस्या॑ ऽस्य कदा न्व॑हम् ॥ न जीवस्या॑ ऽवहारो मां करोति सुखिनं यमः ॥ ८१ ॥ अवसाय इत्यादि - कदा नु काले अहं दुःखस्यानुभूयमानस्य अवसायो- उन्तकरो भविष्यामि येन जीवस्यावहारोऽवहर्ता यमो मां सुखिनं न करोति मारयतीत्यर्थः । अवस्यति इति अवसाय: । '१२२२ । षोऽन्तकर्मणि' । अवहर- तीत्यवहारः । '२९०३ । श्याच्यघा - ।३।१।१४१॥ इति सर्वत्र णः । युक् ॥ ३७३ - दह्ये ऽहं मधुनो हैर् दारुयैर् यथा गिरिः, ॥ १ नायः कोऽत्र स, येन स्यां वता॑ ऽहं विगत-ज्वरः ॥८२ ॥ १-१०१ अवश्यायस तु नीहारस तुषारस् तुहिनं हिमम् । प्रालेयं मिहिका न्च । इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीचाऽभिपेको नाम षष्ठः सर्गः- १४५ दह्य इत्यादि — मधुनो हैर्भुङ्गैः अहं दो । '२९०३। श्याद्व्यधा-।३।११- १४१।' इति णः । दावैर्वनाग्निभिस्यैः प्रचण्डैर्यथा गिरिर्दयते तद्वत् । अत्र को नायः नयतीति नायः उपाय: ईप्सितप्रापकः । उभयत्र '२९०४ । दु-न्योः-१३।- १।१४२ । ' इति णः । येन नायेन विगतज्वरः विगतपीड: स्यामिति । आशंसायां लिङ् । बत खेदे ॥ ३७४ - समाविष्टं ग्रहेणैव ग्राहेणैवा ऽऽत्तर्मर्णवे ॥ दृष्ट्वा गृहान् स्मरस्यैव वना॒ऽन्तान् मम मानसम्. ८३ समाविष्टमित्यादि – वनान्तान् वनपर्यन्तान् । स्मरस्य कामस्य गृहमेिव । उन्मादकत्वात् । '२९०६ । गेहे कः । ३ । १ । १४४ । इति ग्रहेः कः । अर्धर्चादि- पाठात् पुंलिङ्गता । दृष्ट्वा मम स्थितस्येत्यर्थात् योज्यम् । अन्यथा कथं समा- नकर्तृकत्वम् । मानसं चेतः ग्रहेणाङ्गाकारकादिना । समाविष्टमिव विगृहीतमिव । ८२९०५ । विभाषा ग्रहः ।३।१।१४३।' इति णप्रत्ययः । अचोऽपवादः । तत्र व्यवस्थितविभाषाविज्ञानात् जलचरे ग्राहः ज्योतिपि ग्रह इति जलचरे वाच्ये- sचोपवादो णप्रत्ययः । ज्योतिपि वाच्येऽच् प्रत्ययः । ग्राहेणेवात्तमर्णवे। अर्णः पानीयं यत्रास्तीति । १९१६ । केशादोऽन्यतरस्याम् ।५।२।१०९ ।' इत्यत्र 'अर्ण- सो लोपश्च' इति भूनि नित्ययोगेऽतिशायने वा वः सलोपश्च । अर्णवे समुद्रे वर्तमानेन ग्राहेण नक्रादिना आत्तं गृहीतम् । आइपूर्वस्य दाज: '३०७८ । अच उपसर्गात्तः ।७।४।४७॥ ॥ ३७५ - वाताऽऽहति चलच्-छाखा नर्तका इव शाखिनः ॥ दुःसहा ही परिक्षिप्ता: कणद्भिर॑लि-गाथकैः ॥ ८४ ॥ वातेत्यादि – ही कष्टं एते शाखिनः नर्तका इव । '२९०७ । शिल्पिनि ध्वुन् । ३।१।१४५ ।' दुःसहा दुःखेन सह्यन्त इति '३३०५ । ईषद् - । ३।३॥२६। इत्यादिना खल । नर्तकैः साधर्म्यमाह । वाताहतिचलच्छाखा वाताहतिभिः चलन्त्यः शाखा बाहुलता इव येषां ते । अलयो भ्रमराः वणन्तः । गाथका गा- यना इव । २९०८ गस्थकन् ।३।१।१४६ ।' तैश्च परिक्षिप्ताः परिवेष्टिता इति ॥ ३७६-एक-हायैन-सारङ्ग-गती रघु-कुलोत्तमौ ॥ लवकौ शत्रु-शक्तीनामृष्यमूकम॑गच्छताम् ॥ ८५ ॥ एकहायनेत्यादि – रघुकुलोत्तमौ रामलक्ष्मणौ ऋष्यमूकमगच्छतां गत वन्तौ । लङि रूपम् । हायनः संवत्सरः स एको यस्य सारङ्गस्य मृतस्य तस्येव गतिर्ययोः शीघ्रगामित्वात् । '२९१० । हश्र व्रीहि-कालयोः ।३।१।१४८ । इति हा धातोर्युट् । आतो युक् । तौ शत्रुशक्तीनां लवकौ अपनेतारौ । '२९११॥ - 'भूम निन्दा- प्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने ॥ इति मत्वर्थीय इत्यर्थः । २ – '१५२॥ संवत्सरो वत्सरोऽब्दो हायनोऽस्त्री शरत् समा: ।' इति ना० अ० । भ० का० १३ १४६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, शु-सृ-ल्वः समभिहारे - 1३११११४९ ।' इति । तत्र समभिहार सका रित्वोपलक्षणार्धम् ॥ "" ३७७ - तौ वालि- प्रणिधी मत्वा सुग्रीवो ऽचिन्तयत् कपिः ॥ 'वन्धुना विगृहीतोऽहं भूयासं जीवकः कथम् ' ॥८६॥ तावित्यादि – तौ रामलक्ष्मणौ वालिनः प्रणिधी चरौ भत्वा सुग्रीवः कपिरचिन्तयत् चिन्तितवान् । प्रणिधीयते नियुज्यते कार्येषु प्रणिधिः । '३२७०। उपसर्गे धोः किः ।३।३।१२॥ बन्धुना भ्रात्रा विगृहीतो विरोधितः सन् कथं जीवको भूयासमिति । आशंसायां लिङ् । जीवेः '२९१२ । आशिषि च ।३।१११५०।' इति कुन् ? इति निरुपपदकदधिकारः । इतः प्रभृति '७८१॥ तत्रोपपढ़ सप्तमीस्थम् । ३।१।९२॥ इति अस्योपस्थापनेन कृतो दर्शयन्नाह ३७८-स शत्रु लावौ मन्वानो राघवौ मलयं गिरिम् ॥ जगाम स-परीवारो व्योम-मायमि॑िवत्थितम् ॥ ८७ ॥ स इत्यादि- इस सुग्रीवः सपरीवारः सपरिकरः । '१०४४ । उपसर्गस्य धजि- ।६।३॥२२।' इति दीर्घः । कपीनाममनुष्यत्वात् । मलयं गिरिं जगाम । राववौ शत्रुलावौ शत्रून् लुनातीति २९१३ । कर्मण्य । ३।२।१॥ शत्रूणामुन्मूलकाविति मन्वानोऽवगच्छन् । '१५६६। मनु अवबोधने ।' इत्यस्मादात्मनेपदिनः '२४६६। तनादिकृञ्भ्य उः ।३।१।७९। व्योममायमिवोत्थितं व्योम आकाशं मिमीत इति ८२९१४॥ ह्वावामश्च ।३।२।२।' इत्यण् । नभः परिच्छेत्तुमिवोत्थितं किय प्रमाणमस्येति ॥ ३७९ - शर्म दं मारुतिं दूतं विषम स्थः कपि- द्विपम् ॥ . शोकऽपनु॒दम॑ व्यग्रं प्रायु कपि- कुञ्जरः ॥ ८८ ॥ शर्मदमित्यादि-कपिकुअरः सुप्रीवः हनूमन्तं दूतं प्रायुद्ध प्रस्थापितवान् '७४१॥ वृन्दारक-नाग- कुञ्जरैः-।२।१।६२।' इत्यादिना कर्मधारयः सः । वृत्तान्तं ज्ञातुमित्यर्थात् प्रायुत इति '२७३५ । प्रोपाभ्यां युजेः- ।१।३।६४।' इत्यात्मनेपदम् । '२५४३ । रुधादिभ्यः श्रम् ।३।१।७८ । कपिकुञ्जरः किम्भूतः । विषमे दुर्गपर्वते तिष्ठतीति विषमस्थः । '२९१६। सुपि स्थः ।३।२।४।' इति कः । मारुतिं कीदृशम् । शर्म कल्याणं ददातीति शर्मदः । '२९१४ । आतोऽनुपसर्गे कः । ३।२।३।' इति कः । श्रेष्टत्वमाह । कपिद्विपं कपिश्रेष्ठम् । द्वाभ्यां पिबतीति द्विपः । कपिरयं द्विप इव । '७३५ । उपमितं व्याघ्रादि ।२।१॥५६॥ इत्या– १७७६ । यथार्हवर्णः प्रणिधिरंपसर्पश् चरः स्पशः । चारश् च गूढपुरुषः ॥ इति : ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १४७ दिना कर्मधारयः । पुनः कीदृशम् । शोकापनुदं शोकमपनुदति । '२९१९ । तुन्द शोकयोः - ।३।२॥५॥' इति कः । अव्यग्रं सुचित्तमित्यर्थः ॥ ३८० - विश्वास-प्रद-वेपो ऽसौ पथि प्रज्ञः समाहितः ॥ चित्त-संख्यो जिगीषूणामुत्पपात नभस्तलम् ॥८९॥ विश्वासेत्यादि-- असौ मारुतिनभस्तल मुत्पपात । विश्वासं प्रददातीति विश्वासप्रदः । '२९२० । ये दाज्ञः । ३।२।६॥ इति कः । विश्वासप्रदो वेषो यस्य भिक्षुवेष इत्यर्थः । वेष्यते आत्मानेनेति ३१८८१ अकर्तरि च कारके - ।३।३।१९॥ इति घञ् । '११७० । विप् व्याप्त इत्यस्य रूपम् । पन्थानं प्रजानातीति पथि- प्रज्ञः समाहितः अभ्रान्तचित्तः 'इदमादिष्टं इदं च मया तत्र वक्तव्यम्' इति । जिगीपूणां जेतुमिच्छताम् । चित्तसंख्यः चित्तं संख्याति परिच्छिनत्तीति '२९२१ । समि ख्यः । ३।२।७।' इति कः ॥ ३८१ – सुरा-पैरि॑िव घूर्णद्भिः शाखिभिः पवना॒ऽऽहतैः ॥ ऋष्यमूकम॑गाद् भृङ्गैः प्रगीतं साम-गैरव ॥ १० ॥ सुरापैरित्यादि —मारुतिर्ऋष्यमूकमगात् । शाखिभिरुपलक्षितम्। धूर्णद्भिः कम्पमानैः पवनाहतत्वात् । अत एव सुरापैरिव मत्तैरिव । '२९२२ । गापोष्टक् ।३।२।८।' इत्यत्र 'पिबतेः सुरा- शीध्वोः' इति टफ् । प्रगीतं प्रगीयतेऽन्नेति । अधिकरणे क्तः । कैर्भृङ्गैः सामगैरिव सामवेदपाठकैरिच । साम गायन्तीति '२९२२॥ गापोष्टक् ।३।२।८।' ॥ ३८२ - तं मनो-हरमा॑गत्य गिरिं वर्म- हरौ कपिः ॥ M वीरौ सुखा ssहरो ऽवोचद् भिक्षुर् भिक्षार्ह-विग्रहः ॥ तमित्यादि — ऋष्यमूकं गिरिमागत्य कपिवरौ रामलक्ष्मणौ अवोचत् उक्त- वान् । कीदृशम् । मनोहरं रम्यत्वात् । मनो हरतीति '२९२३ । हरतेरनुद्यमनेऽच् ।३।२।९।' वर्महरौ कवचं हर्तुं क्षमौ । संभाव्यमानवयसावित्यर्थः । '२९२४ । वयस च । ३।२।१०।' इत्यच् । सुखाहरः सुखाहरणशीलः । '२९२५॥ आङि ताच्छील्ये ।३।२।११।' इत्यच् । भिक्षुः परिव्राङ्केषः न कपिरूपः यतो विश्वासप्रदद्वेष इत्युक्तम् । भिक्षार्ह विग्रहः भिक्षायोग्यशरीरः कृशत्वादित्यर्थः । भिक्षामर्हतीत्यच् ॥ ३८३ - 'बलिनावमुद्रीन्द्रं युवां स्तम्वे रमावि॑व ॥ आचक्षाथां मिथः कस्माच्छेङ्करेणा॑ ऽपि दुर्गमम् ॥ ९२॥ १ – ८८२९ । तनुत्रं वर्म दंशनम् ।' २ - '६३४ । अथ कलेवरम् । गात्रं वपुः संहननं शरीरं वर्ष्म विग्रहः ॥ ३–७९९ । दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः ॥ मतङ्गजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी । इभः स्तम्बेरमः पद्मी ।" इति ना० अ० ॥ १४८ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, चलिनावित्यादि-युव अ अन्द्रम् । कस्मात् कारणान्जिथः प्राप्ती : ८ १११८ । इण् गतौ ।' इलस्मात् '२७८९ । वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा ।३।३॥३१।' इति यसि रूपम् । भूते लट् थस् । मुतदाचक्षार्थी कथयतस् ! लोटि रूपम् । बलिनौ बलवन्तौ । यतः शङ्करेणापि महादेवेनापि दुर्गमं दुःखेन गम्यते । काविव । स्तम्बेरमाविव यथा मत्तद्विपौ ग्रानुतस्तद्वत् । २९२७ । स्तम्ब कर्णयोः– ।३।२।१३।' इत्यच् । कर्तरि हस्तिन्यभिवेये 'हतिसूचकयो:: इति वचनात् । शङ्कर इति '२९२८। शमि धातोः - ।३।२।१४।' इत्यच् ॥ दुर्गमत्वदर्शनायाह ३८४ व्याप्तं गुहा- शयै: क्रूरै: ऋव्याद्भिः स - निशाचरैः ॥ तुङ्ग-शैल- तरु-च्छन्नं मानुपाणार्म - गोचरम् ॥ १३ ॥ व्याप्तमित्यादि- कीदृशमद्रीन्द्रं ऋव्यमपक्कमांस भक्षयद्भिः । क्रव्योपपदा- दुदेः '२९७८। क्रव्ये च ।३।२।१९॥ इति । क्रूरैः हिंसकैः सिंहादिभिः सनिशाचरैः राक्षससहितैर्व्याप्तम् । गुहाशयैः गुहायां शेरते इति शीङ: '२९२९॥ अधिकरणे शेतेः ।३।२।१५।' इत्यच् । तुङ्गाः उच्चा: शैलाः झिलायां भवा ये तरवस्तैश्छन्नं व्याप्तम् । अत एव मानुषाणामगोचरं अगम्यम् । १३२९८ । गोचर- सञ्चर - ।३।३।११९॥' इत्यादिना निपातितः ॥ प्रागुक्तष्टाधिकारः । इत ऊर्ध्वं खशादिप्रत्ययानाह- ३८५ - सत्त्वमेजय सिंहा॒ऽऽढ्यान् स्तनं - धय-सम-त्विपौ ॥ कथं नाडिंधमान् मार्गानगतौ विषोपलान् ॥९४॥ सत्त्वमित्यादि — युवामिमान् मार्गानागतौ । सत्त्वमेजयसिंहाढ्यान् । सत्त्व भेजयन्ति ये सिंहाः । '२९४१ । एजेः खश ।३।२।२८॥ '२९४२ । अरुद्विषत् –।६।३।६७७' इति मुम् । तैराढ्यान् व्याप्तान् । सिंहग्रहणं तद्वद्धिंस्रोपलक्षणार्थम् । हिनस्तीति सिंहः । पृपोदरादित्वाद्वर्णविपर्ययः । नाडिन्धमानिति । उच्चनीचाधि- रोहणात् मुहुर्मुहुर्निःश्वासैनडिं धमन्तीति '२९४५ । नाडी- मुट्यो । ३ । २।३०॥ इति खश् । '२९४३ । खत्यनव्ययस्य ॥६॥३॥६६ ।' इति हस्वः । विपमोपलान् उन्नतपाषाणयुक्तान् । स्तनन्धयसम त्विषौ बालवत्सुकुमारौ । सामर्थ्यं पुनर्युवयो- रचिन्त्यम् । स्तनं धयतः पिबतः । २९४४ । नासिका स्तनयोः -- । ३।२।२९॥ इति खश् । '२९४२। अरुर्द्विपद् । ६।३।६७।' इति मुम् ॥ । · ३८६ - उत्तीर्णौ वा कथं भीमाः सरितः कूलमुद्रहाः ॥ आसादितौ कथं ब्रूतं न गजैः कूलमुद्रुजैः ॥ ९५ ॥ उत्तीर्णा वित्यादि – कथं वा केनोपायेन युवां सरितो नदीरुत्तीगौं । भीमा- – '१११५। उच्च प्रांशून्नतोदग्रोच्छ्रिताम् तुङ्गे०' इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षाढ़ः सर्गः- १४९ २९४६ । उदि कुले - १३॥२॥३१॥ इति खश । गजैः कूलमुद्रुजैः कूलं भिन्दद्भिः कथं नासादितौ न व्यापादितौ इति ब्रूतं कथयतम् ॥ स्त्रासकरीः यतः कूल मुद्दहाः कूलमापूर्व वहन्त्यः । ३८७ - रामो ऽवोचर्द्धनूमन्तम् 'आवाम॑त्रं लिहं गिरिम् ॥ ऐव विद्वन् ! पितुः कामात् पान्तावल्पं पचान् मुनीन् ॥ ९६ ॥ राम इत्यादि – हनुर्वदनैकदेशः स निन्दितोऽस्यास्तीति निन्दायां मतुप् । '३५३९। अन्येषामपि दृश्यते ।६।३।१३७।' इति दीर्घः । 'हनुमान् हनुमानपि' इति विश्वदर्शनात् । तत्य किल जातमात्रस्य आदित्यरथं गृह्णतो हनुद्रयं भग्नमिति श्रूयते । तं रामोऽदोवत् उक्तवान् । तत् किमियाह - हे विद्वन्, यदमुं गिरि- मावामैव आगतौ तत् पितुः कामादभिप्रायात् । आङ्पूर्वादिणो लङि रूपम् । अश्रंलिहमुच्चैस्तरम् । अञं लेढीति '२९४७ । वहाभ्रे लिहः । ३॥२।३२।' इति खश । किं कुर्वाणौ । पान्तौ रक्षन्तौ । मुनीन् अल्पम्पचान् अल्पसन्तुष्टान् । अल्पं पचन्तीति २९४९ । मितनखे च ।३।२॥३४॥' इति मितेत्यर्थग्रहणात् खश । चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्वा ॥ कः पुनः पिता यदादेशादागतावित्यत आह - ३८८ - अ - मितं - पचमीशानं सर्व-भोगीणमुत्तमम् ॥ आवयोः पितरं विद्धि ख्यातं दशरथं भुवि ॥ १७ ॥ अमितम्पचमित्यादि — आवयोः पितरं दशरथनामानं भुवि विख्यातं विद्धि जानीहि । '२४२५। हु-झलभ्यो हेर्धिः ।६।४।१०१॥' अमितम्पचं महास- त्रिणं पूर्ववत् खश मुम् च । ततो नसमासः । ईशानमीशनशीलं स्वामिनमि- त्यर्थः । '३१०९ । ताच्छील्य । ३।२।१२९।' इत्यादिना चानश् । सर्वभोगीणं सर्वसच्चभोगाय हितम् । '१६७० । आत्मन् विश्वजन - ।५।१।९।' इति खः । भोग- शब्दोऽत्र शरीरवाची । १९७ अट्-कुप्वाङ्- ।८।४।२।' इत्यादिना णत्वम् ॥ यदि पितुरादेशादागतौ किमत्र गमनेनान्वेषयथ इत्याह - ३८९ - छलेन दयिता करण्याद् रक्षसा ऽरूं तुदेन नः ॥ अ- सूर्य-पश्यया मूर्त्या हता, तां मृगयावहे.' ॥ ९८ ॥ छलेने त्यादि — नोऽस्माकं दयिता अरण्याद्वाक्षसेन हृता । कीदृशेन । अरुन्तुदेन मर्मस्पृशा । '२९५० । विध्वरुषोस्तुदः ।३।२।३५॥ इति खश् । मुम् । असूर्यम्पश्यया आदित्यगोप्यया मूर्त्या शरीरेणोपलक्षिता । '२९४१ । असूर्य-लला१–१४४६ । इच्छामनोभवौ कामौ ।' इति ना० अ० । १५० भट्टिकाव्ये द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथगो वर्गः, टयोः - ।३।२।३६।' इति खश् । तां हृतां मृगयावहे गवेषयावः । २०४६। मृग अन्वेषणे' स्वार्थिकण्यन्तः । युवयोः पौरुपान्वितत्वात् कथं हृतेत्याह-लेन छद्मना ॥ त्वं पुनः कस्य बेत आहWASYO ३९० - प्रत्यूचे मारुती रामम्-'अस्ति वालीति वानरः ॥ शमयेदपि संग्रामे यो ललाटं तपं रविम् ॥ ९९ ॥ प्रत्यूच इत्यादि — रामं मारुतिः प्रत्यूचे प्रत्युक्तवान् । अस्ति वालीति नाम्ना कपीश्वरः यः संग्रामे युद्धे ललाटन्तपं सर्वेषामुपरि वर्तमानं रविं पूर्ववत् खश् । शमयेत् पराजयेदिति सम्भावने लिङ् । वालिशब्दो नान्तः इदन्तश्च । तथा च 'वाली वालिश्च कथ्यते' इति शब्दभेदः ॥ ३९१ - उग्रं पश्येन सुग्रीवस् तेन भ्राता निराकृतः ॥ 3 तस्य मित्रीयतो दूतः संप्राप्तो ऽस्मि वशं बदः, १०० उन्नम्पश्येने त्यादि — तेन भ्राता उग्रम्पश्यता पापं विजानता । '२९५२ उग्रम्पश्य-।३।२।३७।' इत्यादिना निपातितम् । यश्च सुग्रीवो निराकृतोऽभिभू- तस्तस्य हि दूतः प्राप्तोऽस्मि । वशंवदः । वशमनुकूलं वदतीति वशंवदुः । '२९३५। प्रिय -वशे वदः खच् ।३।२।३८ ।' कीदृशस्य । मित्रीयतो मित्रमिच्छतः । '२६५७ । सुप आत्मनः क्यच् ।३।१॥८॥ ॥ किं तेन सख्येति चेदाह, ३९२ - प्रियं वदो ऽपि नैवा॑ ऽहं ब्रुत्रे मिथ्य परं-तप ! ॥ सख्या तेन दश ग्रीवं निहन्तासि द्विपं तपम् ॥१०१॥ प्रियंवद इत्यादि - प्रियंवदतथा लोको मिथ्या वदति । अहं प्रियंवदोऽपि नैव मिथ्या ब्रुवे वदामि । पूर्ववत् खच् । परन्तप शत्रूणामुपतापयितः । २९५४ । द्विषत्-परयोः- ।३।२।३९॥ इति खच् । तेन सुग्रीवेण सख्या मित्रेण दशग्रीवं निहन्तासि हनिष्यसि । हन्तेर्लुटि रूपम् । कीदृशं द्विपन्तपम् । शत्रूणामुपतापयि- तारम् । पूर्ववत् खच् ॥ ३९३ - वाचं - यमोऽहम॑नृते सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥ एहि, सर्व-सहं मित्रं सुग्रीवं कुरु वानरम् ॥ १०२ ॥ वाचंयम इत्यादि – '२९५७ वाचंयम- पुरन्दरौ च ।६।३।६९ । ' इति मुमागमो निपात्यते । तस्मात् सत्यमेतत् पूर्वोक्तम् । ब्रवीमि ते तुभ्यम् । ताद १ – ११३८ । सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् । प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः ॥' मनुस्मृतिः अ० ४ । इति मर्म जाननाह - 'नैवाऽहं ब्रुवे मिथ्या' इत्यादि । २-७४९। तपस्वी तापसः पारिकाङ्क्षी वाचंयमो मुनिः ।" इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५१ चतुर्थी । यत एवं तस्मादेहि आगच्छ । सुग्रीवं वानरं मित्रं कुरु । कीदृशम् । सर्वसह सर्व सहत इति २९५८ । पूःसर्वयोः ।३।२।४॥' इति खच् ॥ ३९४ - सर्व कष- यशः - शाखं राम-कल्प-तरुं कपिः ॥ आदायs भ्रं कपं प्रायान् मलयं फल-शालिनम्. १०३ सर्वकषेत्यादि- - रामः कल्पतरुरिव यस्तमादाय गृहीत्वा कपिः प्रायात् गतः । कीदृशं रामम् । सर्वङ्कपयशः शाखं सर्वे कपन्ति व्यामुवन्ति यानि यशांसि '२९५९। सर्व-कूल-।३।२।१२।' इत्यादिना खच् । तान्येव शाखा यस्य । फल- शालिनमभिमतफलसम्पादनात् । अभ्रकपमुच्चैस्तरं मलयम् । पूर्ववत् खच् ॥ ३९५ - मेघं-करमियान्तभृ॑तुं राम॑ मा॒न्वितः ॥ दृष्ट्वा मेने न सुग्रीवो वालि- भानुं भयं-करम् ॥१०४॥ मेघङ्करमित्यादि — राममायान्तं दृष्ट्वा । सुग्रीवो वालिर्न भानुमिव भयंकरं भीतिजनकं न मेने न बुद्धवान् । '२९६० । मेघर्ति । ३।२।४३ ।' इत्यादिना खच् । कुमान्वितो ग्लानो वालिभानुना पीडितत्वात् । कीदृशं रामम् । मेघङ्करं ऋतुमिव प्राकालमिव । पूर्ववत् खच् ॥ ३९६ - उषा॒ न्य॑कुरुतां सख्यमंन्योन्यस्य प्रियं-करौ, ॥ क्षेमं कराणि कार्याणि पर्यालोचयतां ततः ॥ १०५ ॥ उपानीत्यादि – उपानि अझिसमीपे रामसुग्रीवौ सख्यमकुरुतां 'इतःप्रभृ- त्यावयोः सख्यम्' इति । अन्योन्यस्य प्रियकरौ । १२९६१ । क्षेम प्रियमद्वेऽपच ।३।२॥४।४।' इति चकारात् । ततः सख्यकरणानन्तरं क्षेमङ्कराणि हितजनकानि यथास्वं कार्याणि प्रत्यालोचयतां निरूपितवन्तावित्यर्थः । पटपुटेत्यत्र चुरादिकाण्डे धातौ लोच पठ्यते तस्य लङि रूपम् ॥ ३९७ - आशितं भवर्मुत्क्रुष्टं वगितं शयितं स्थितम् ॥ बहमन्यत काकुत्स्थः कपीनां स्वेच्छया कृतम्. १०६ आशितम्भवमित्यादि — आशितम्भवमशनम् । ८२९६२ । आशिते भुवः करण-भावयोः । ३।२।४५ ॥ इति खच् । उत्क्रुष्टं किलकिलायितम् । वल्गितं धाव- नम् । तथा शयितं स्थितं च कपीनां स्वेच्छया कृतं एतत्काकुत्स्थो बह्वमन्यत लाधितवान् । पुण्यभाज इमे यदेषां स्वेच्छाविहारिणां चेष्टितं, अस्माकं तु शोकसन्तप्तानां न किंचिदस्तीति । सर्वत्र भावे निष्ठा ॥ ३९८ - ततो बलिं दम - प्रख्यं कपि - विश्वं-भराऽधिपम् ॥ सुग्रीवः प्राब्रवीद् रामं वालिनो युधि विक्रमम् ॥ १०७॥ तत इत्यादि- - ततः कार्यालोचनानन्तरं सुग्रीवोऽब्रवीत् । लडि '२४५२॥ ब्रुव ईट् ।७।३। ९३ । ' किमुक्तवान् । वालिनो युषि विक्रमं शौर्यमिति प्रधानं कर्म . १५२ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे गथमो वर्गः, राममित्यकथितम् । कीदृशं रामम् । बलिन्दमप्रख्यं विष्णुतुल्य । दालें दमय- तीति '२९६३) संज्ञायां भृ-तृ-वृजि - ।३।२।४६ । इत्यादिना खच् । अनन्तस्य निव्वहस्रत्वे । तथा विश्वं बिभर्तीति विश्वम्भरा तस्या अधिपं अधिपातीयधिपः । '२८९८ । आतश्योपसर्गे - ।३।१।१३६ ।' इति कः ॥ ३९९ - 'वसुं धरायां कृत्स्त्रायां नोऽस्ति वालि-समो वली ॥ हृदयं -गममेतत् त्वां ब्रवीमि, न पराभवम् ॥ १०८ ॥ वसुन्धरायामित्यादि - वसुन्धरायाम् । पूर्ववत् खच् । बालिना समो- ऽन्यो वली बलयुक्तो नास्तीति हृदयङ्गमं मम । स्वानुभवं हि वस्तु हृदयङ्गममि- व्युच्यते । तेन संज्ञायामित्यधिकृत्य '२९६४ । गमश्च ।३।२।४७ ।' इति खच् । न पुनस्त्वां पराभवमभिभवं ब्रवीमि ॥ इति खजधिकारः । एवंपराक्रमोऽसौ तत्र किं त्वं करिष्यसीत्याह- ४०० - दूर-गैरन्त गैर वाणैर् भवान॑त्यन्त-गः श्रियः ॥ अपि संक्रन्दनस्य स्यात् क्रुद्धः किमुत वालिनः १०९ दूरगैरित्यादि – यतो भवान् क्रुद्धः सन् संक्रन्दनस्यापि शक्रस्यापि । '२८- ९६। नन्दि-ग्रहि ।३।१।१३४ ।' इत्यादिना ल्युः । बाणैः करणभूतैः । दूरगैः दूरं गच्छन्तीति । अन्तगैः कार्यसमापकैः । '२९६५ । अन्तात्यन्त - ।३।२।४८।' इत्या दिना डः । श्रियो लक्ष्म्या अत्यन्तगः विनाशयिता स्यात् । अत्यन्तं पर्यवसानं गच्छतीति । किं पुनर्वालिनो लक्ष्म्या अत्यन्तगो भवान्विनाशयितेति ॥ ४०१ - वरेण तु मुनेर् वाली संजातो दस्युहो रणे ॥ अ-वार्य प्रसरः प्रातरुद्यन्नव तैोऽपहः ॥ ११० ॥ वरेणेत्यादि — मुनेस्तु वरेण दम्युहः दस्यून् शत्रून् वध्यादिति । '२९६६॥ आशिषि हनः ।३।२।४९।' डः । अतो रणे अवार्यप्रसरोऽनभिभवनीयगतिः सञ्जातः । क इव । तमोऽपह इव तमोऽपहः आदित्यः । तमोऽपहन्तीति । १२९६७ । अपे क्लेशतमसोः । ३।२।५९॥ इति डः । प्रातः प्रभाते उद्यन् उद्गच्छन् । उत्पूर्वादिणः शतरि इणो यण् । अवार्यप्रसरस्तद्वदसावपि । सर्वं वाक्यं सावधारणं भवतीति प्रातरप्युद्यन्नवार्यप्रसर एवेति तेन सर्वकाले अस्यावार्थप्रसरत्वं सिद्धं न प्रातरे- वोद्यन्नवार्यप्रसर इति ॥ १ – ०५०। संक्रन्दनो दुश्यवनस् तुरापाण मेघवाहनः । आखण्डल: सहस्राक्ष ऋभुक्षाः ॥ २–'७७६। रिपौ वैरि-सपार, द्विपद्पणदुर्हृद: । द्विडूविपक्षाऽहिता - मित्र- दस्यु - शात्रव- शत्रवः ॥ ३–'१४४९ । राहौ ध्वान्ते गुणे तमः ।' इति सर्वत्र ना० अ० । तमः शब्दार्था- स्त्रयः- - 'तैमः करि-हरिं सोमं प्रपीड्य कुरुते तैमः । चकोरात् स-तमस् कान् यद् तद् युक्तं तमसोऽस्य वै ॥ इति कोशावतंसः । १ - तमोऽन्धकारः । २ - तमो राहुः । ३- तमो गुणः । स–तमस्कान् शोकयुक्तानित्यर्थः । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽमिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५३ ४०२ - अतिप्रियत्वान् न हि मे कातरं प्रतिपद्यते ॥ चेतो वालि-वधं राम ! क्लेशापहमु॑पस्थितम् ॥ १११ ॥ अतीत्यादि — हे राम ! मदीयं चेतो वालिवधं कर्मीभूतमुपस्थितं प्राप्तं न हि प्रतिपद्यते नैव प्रत्येति । यस्मात् कातरं व्याकुलम् । वालिनोऽतिबलयुक्त- त्वात् । कीदृशं वधम् । क्लेशापहं दुःखस्योन्मूलकम् । पूर्ववड्डः । अतिप्रिय- वालवधस्य । यस्य हि यत्प्रियं तत्सिद्धमपि असौ न प्रत्येति ॥ इति डाधिकारः ॥ उपस्थितोऽस्य वध इति कथं ज्ञायत इत्याह- ४०३ - शीर्ष - घातिनमा॑यातमरीणां त्वां विलोकयन् ॥ पतघ्नी-लक्षपेतां मन्येऽहं वालिनः श्रियम्. ११२ शीषैत्यादि–अरीणां शोर्पघातिनम् । ८२९६८ । कुमार-शीर्पयोणिनिः ।३।२।५१॥ इति निपातनात् शिरसः शीर्षभावः । आयातं विलोकयन् वालिनः श्रियं पतिघ्नीलक्षणोपेतामहं मन्ये । पति हन्ति यल्लक्षणं तेनोपेतामिवेतीवार्थोऽत्र दृष्टव्यः । '२९७०। अमनुष्यकर्तृके च । ३।२।५३।' इति ठक् । '२३६३॥ गमहन।६।४।९८।' इत्युपधालोपः । '३५८। हो हन्तेः- ।७।३।५४॥ इति कुत्वम् ॥ ४०४ - शत्रुघ्नान् युधि हस्तिनो गिरीन् क्षिप्यन्न कृत्रिीमान् ॥ शिल्पिभिः पाणिघैः क्रुद्धस् त्वया जय्यो ऽभ्युपाय-वान् ॥ ११३ ॥ शत्रुघ्नानित्यादि – किञ्च युधि संग्रामे वाली त्वया जय्यः जेतुं शक्यो यदि युष्मदस्त्राणां शक्तिर्दृष्टा तां च द्रष्टुमिच्छामीति वक्ष्यमाणाभिप्रायः । '६५॥ क्षय्यजय्यौ शक्यार्थे ।६।१।८१।' इत्ययादेशनिपातनम् । कीदृशः । अभ्युपायवान् युद्धोपाययुक्तः । 'किं कुर्वन् । क्रुद्धः क्षिप्यन् गिरीन् । दिवादित्वाच्छयन् । अकृत्रि- मान् देवनिर्मितान् । शत्रुघ्नान् शत्रून् हन्तीति । '२९७० । अमनुष्य । ३।२।५३॥ इति ठक् । हस्तिघ्न इव हस्तिनः हन्तुं शक्तः । १२९७१॥ शक्तौ हस्ति- कपाटयोः ३।२।१४॥ इति सूत्रस्य मनुष्यकर्तृकार्यारम्भकत्वात् । वाली चामनुष्यः । शिल्पिभिर्युद्धकुशलैः वानरैः सह क्षिप्यन् । सहार्थस्य गम्यमानत्वात् सहयोगे तृतीया । पाणिघैः पाणिवादकैः । ते हि हस्तियुद्धेऽन्यस्य वाद्यस्यासंभवात् हस्तिमुखमेव वादयित्वा गिरीन् प्रहरणान् क्षिप्यन्ति । '२९७२ । पाणिध-ताडघौ शिल्पिनि ।३।२।१५।' इति कर्तरि निपातनम् ॥ ४०५ - आठ्यं करण - विक्रान्तो महिषस्य सुरद्विषः ॥ प्रियं-करणमिन्द्रस्य दुष्करं कृतवान् वधम् ॥ ११४॥ १५४ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे प्रथमो वर्गः, आढ्यमित्यादि – अनाढ्यमाढ्यं करोत्यनेनेति । '२२७३ । आध्य-सुन- ।३।२।५६।' इत्यादिना करणे ख्युन् । आट्यकरणं विक्रान्तं यस्य वालिनः । अना- ढ्यः सन् विक्रान्तेनाढ्यो भूत इत्यर्थः । महिपस्य सुरद्विषो दुन्दुभेववं मरणं यः कृतवान् दुष्करं कृच्छ्रसाध्यं प्रियकरणमिन्द्रस्य तुष्टिकरम् । अप्रियं प्रियं करोस- नेनेति पूर्ववत् ख्युन् ॥ ४०६ - प्रियं- भावुकतां यातस् तं क्षिपन् योजनं मृतम् ॥ स्वर्गे प्रियं-भविष्णुश् च कृत्स्नं शक्तो ऽप्येवाधयन् ॥ प्रियमित्यादि — तमेवं सुरद्विषं मृतं पादाङ्गुष्टेन योजनमध्वानं क्षिपन् प्रेर- यन् । क्षिपेस्तौदादिकस्योभयपदिनो रूपम् । प्रियम्भावुकतां यातस्तथा स्वर्गे ग्रियम्भविष्णुश्वासीत् । '२९७४ । कर्तरि भुवः । ३।२।५७१' इत्यनेनाट्यादिषूपपदेपु खिष्णुच्खुकज । शक्तोऽपि समर्थोऽपि कृत्स्नं लोकमित्यर्थात् । अबाधयन् अपीड- यन् । '१६५१। वध संयमे' इति चौरादिकः तस्य शतरि रूपम् । स ईदृशस्त्वया शक्यो जेतुं यदि त्वदत्राणां सामर्थ्य दृष्टमित्यभिप्रायेणाब्रवीत् सुग्रीवः ॥ रामोऽपि तदभिप्रायं विन् यत् कृतवान् तदाह - ४०७ - जिज्ञासोः शक्तिम॑स्त्राणां रामो न्यून-धियः कपेः ॥ अभिनत् प्रतिपत्त्यर्थं सप्त व्योम - स्पृशस् तरून्. ४१६ जिज्ञासोरित्यादि – अस्त्राणां शराणां शक्ति जिज्ञासोः ज्ञातुमिच्छोः कपेः सुग्रीवस्य न्यूनधियः स्वल्पवुद्धेः । यतः प्रमाणान्तरेणापरिज्ञानात् प्रत्यक्षेण ज्ञातु- मिच्छतीति प्रतिपत्त्यर्थं संप्रत्ययार्थं रामः सप्त तरून् तालान् पङ्ख्या स्थितान् एकेन शरेणाभिनत् व्योमस्पृशः । '४३२ । स्पृशोऽनुदके किन् ।३।२।५८।' ॥ १४०८ - ततो वालि- पशौ वध्ये राम-विंद्र - जित-साध्वसः ॥ अभ्यभून् निलयं भ्रातुः सुग्रीवो निनदन् दधृ. ॥ तत इत्यादि —– ततस्तरभेदादनन्तरं सुग्रीवो आतुर्निलयमभ्यभूत् अभिभूत- वान् । कीदृशः । दुष्ट धृष्टः । '३७३। ऋत्विग्- ।३।२।५९ । इत्यादिना निपातितम् । धृषेः किन् । द्विर्वचनम् । '३७७॥ किन्प्रत्ययस्य कुः । ८।२।६२ ॥ इति कुत्वं खकारः चवं ककारः । यस्माद्वालिनि पशाविव वध्ये वधार्हे । रामेण ऋत्विजा याजकेन जितसाध्वसः अपनीतसाध्वसः तस्माद्द्धृक् । ऋतौ यजति ऋतुं वा यजति ऋतुप्रयुक्तो वा यजतीति ऋतुपूर्वाद्यजेः क्विन् । यजादित्वात् सम्प्रसारणम् । इदमृत्विक्शब्दनिर्वचनम् । रूढितस्तु याजयितृपु ब्राह्मणेपु क्विन्प्रत्ययस्य कुः । निनदन् किलकिलाशब्दं कुर्वन् ॥ ४०९ - गुहाया निरगाद् वाली सिंहो मृगर्मिव ध्रुवन् ॥ भ्रातरं युङ् भियः संख्ये घोषेणा॑ ऽऽपुरयन् दि ॥ गुहाया इत्यादि — तस्य शब्दमाकर्ण्य गुहाया निरगाद्वाली निर्गतः । तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुश्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५५ '२४५८ । इणो गा लुङि ।२।४।४५॥ '२२२३ । गाति-स्था । २।४।७७१' इति सिचो लुक् । भ्रातरं युवन् अभिगच्छन् । '१११३ । यु अभिगमने' अस्यादादि- कस्य वर्तमानसामीप्ये लटः शतारे उवङादेशे रूपम् । संख्ये युद्धे । भियो य भीतेर्योक्ता कर्मणि पष्टी । भीतिं युञ्जन्नित्यर्थः । यजे: पूर्ववत् किन् । '३७६ । यु- जेरसमासे ।७।१।७१।' इति नुम् । संयोगान्तलोपः । क्विन्प्रत्ययस्य कुः । इकारः । कः कमिव । सिंहो मृगमिव युवन् । घोपेण दिश: आपूरयन् । दिशन्ति इति दिश: पूर्ववत् छिन् ॥ कलहायमानयोः ४१० - व्यायच्छमानयोर् मूढो भेदे सदृशयोस् तयोः ॥ वाणमु॑द्यतमा॑यंसीदि॑िक्ष्वाकु - कुल-नन्दनः ॥ ११९ ॥ व्यायच्छेत्यादि — तयोर्वालि सुग्रीवयोर्व्यायच्छ मानयोः सहशयोः समानयोः भेढ़े पृथक्त्वे मूढो भ्रान्तः सन् इक्ष्वाकुकुलनन्दनो रामो बाणमुद्यतं सज्जीकृतमासीत् उपसंहृतवान् । '२७४२ । समुदाभ्यो यमो ग्रन्थे ।१।३।७५।' इति तङ् न भवति । अकर्त्रभिप्रायत्वात् । तत्र 'कर्त्रभिप्राये' इति वर्तते । '२६९५ । आङो यमहनः ।१।३।२८।' इत्यनेनापि न स्यात् सकर्मकत्वात् तत्र 'अकर्मकात्' इति वर्तते । समानपूर्वस्य दृशेः 'समानान्ययोश्च' इत्युपसं- ख्यानात् '४२९। त्यदादिषु ।३।२।६० ।' इत्यादिना कञ् । ८१०१७ । दृग्-दृश्-व- तुषु । ६।३।८९।' इति समानस्य सभावः ॥ ४११ ऋष्यमूकमगा॑त् क्लान्तः कपिर् मृग-सदृग् द्रुतम् ॥ किष्किन्धाऽद्रिसदाऽऽत्यर्थ निष्पिष्टः कोष्णर्मुच्छ्रसन् ॥ १२० ॥ ऋष्यमूकमित्यादि कपिः सुग्रीवः किन्धाद्विसदा वालिना किं किं दुधातीति किष्किन्धा गुहा । '२९१५ । आतोऽनुपसर्गे कः ।३।२॥३।' पारस्क- रादिदर्शनात् पूर्वस्य सुडागमो मलोपः पत्वं च निपात्यते । तदुपलक्षितोऽद्भिः किष्किन्धाद्रिः । तत्र सीदतीति '२९७५ । सत्सूद्विष - ।३।२।६१॥ इत्यादिना किप् । तेनात्यर्थं निप्पिष्टः पीडितः । निष्पिष्टत्वात् क्लान्तः सन् ऋष्यमूकं मृगसदृक् द्रुतमगात् । समानोपपदात् दृशेः पूर्ववत् क्विन् । कोष्णमीषदुष्णमुच्छ्वसन् । '१०३३ । कवं चोष्णे । ६।३।१०७।' इति चकारात् कोः कादेशः ॥ ४१२ - कृत्वा वालि दुहं रामो मालया स-विशेषणम् ॥ अङ्गद - स्वं पुनर् हन्तुं कपिघ्नाऽऽह्वाययद् रणे. १२१ कृत्वेत्यादि - वालिदुहं सुग्रीवम् । वालिनं द्रुह्यतीति ८२९७५ । सासू- ।३।२।६१॥' इत्यादिना किप् । मालया सविशेषणं सचिह्नं कृत्वा भेदपरिज्ञानार्थं रामः अङ्गदवं वालिनम् । अङ्गदं सूत इति पूर्ववत् किन् । '२८१॥ ओः सुपि १५६ भट्टि- काव्ये – द्वितीयेऽविकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, ।६॥४।८३ ।' इति यणादेशः । तं रणे हन्तुं कपिना सुग्रीवेणाह्वाययत् अभिभवं कारितवान् । ह्वयतेर्हेतुमण्णिचि '२५८५। शा-च्छा ।७।३।३७१' इत्यादिना युक् ॥ ४१३ - तयोर् वानर सेनान्योः संग्रहारे तनुच्छिदम् ॥ वालिनो दूर भाग् रामो वाणं प्राणा॒ऽदम॑त्यजत् १२२ तयोरित्यादि – वानरसेनान्योः वानरस्वामिनोः ८२७२ । एरनेकाचः ॥४- ८२ ।' इति यण् । संग्रहारे युद्धे प्रवृत्ते रामो बाणमयजत् । वालिनम्तनुच्छिदं तनुं शरीरं छिनत्तीति पूर्ववत् किप् '१४६ । छे च ।६।१।७३॥ इति तुक् । प्राणादं प्राणापहारिणम् । प्राणानत्तीति प्राणाम् । '२९७७ । अदोऽनन्ने ।३।२।- ६८ ।' इति विट् । दूरभाक् दूरमवस्थितो रामो दूरं भजत इति २९७६ । भजो ण्विः ।३।२।६२।' ॥ ४१४ - वालिनं पतितं दृष्ट्वा वानरा रिपु-घातिनम् ॥ बान्धवाऽऽक्रोशिनो भेजुर॑नाथाः ककुभो दश. १२३ वालिनमित्यादि – रिपुघातिनं रिपून् हन्तुं शीलमस्येति २९८८) सुय जातौ णिनिः-१३।२१७८६' तं चालिनं पतितं दृष्ट्वा वानरा दश ककुभो दश दिशो भेजुः । अनाथा: सन्तः स्वामिनो हत्त्वात् । बान्धवाक्रोशिनो बान्धव इव आक्रोशन्तीति '२९८९। कर्तर्युपमाने । ३ । २ । ७९ । इति णिनिः ॥ ४१५ – घिग् दाशरथिमि॑ित्यूचुर् मुनयो वन-वर्तिनः ॥ .. उपेयुर् मधु-पायिन्य: क्रोशन्त्यस् तं कपि- स्त्रियः ॥ १२४ ॥ · घिगित्यादि – येषां सत्यन्यस्थाने वृत्तौ च वन एव वर्तितुं शास्त्रतो नियमः ते वनवर्तिनो मुनयः । २९९० ते ।३।२।८०।' इति णिनिः । धिगिमं दाशर- थिमित्यूचुः उक्तवन्तः । येनानपराधेऽपि वालिनीदृशं कृतमिति । कपिस्त्रियश्च वालिनमुपेयुः मधुपायिन्य: । आभीक्ष्ण्येन मधु पिबन्त्यः । ८२९९१ । बहुलमा भीक्ष्ण्ये ॥३॥२।८॥' इति णिनिः । क्रोशन्त्यः । 'हा नाथ !' इति रुदन्त्यः ॥ ४१६ - रामर्मुच्चैरु॑पालव्ध शूर-मानी कपि-प्रभुः ॥ व्रण - वेदनया ग्लायन् साधु-मन्यम - साधुवत् ॥१२५॥ राममित्यादि – कपिप्रभुवीली राममुच्चैर्महता शब्देनोपालब्ध उपालब्धवान् । लभिरात्मनेपद्यनिट् । तस्य लुङि '२२८१ । झलो झलि ।८।२।२६।' इति सिचो लोपः । '२२८० झपस्तथोऽधः ।८।२४॥ ५२ । झलां जश् झशि १८ । १४ । ५३॥ शूरमानी शूरमात्मानं मन्यमानः ।२९९३ । आत्ममाने खश्च । ३ । १-८२ । दिशस् तु ककुभः काष्ठा आशाश् च हरितश् च ताः ।" इति ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्टः सर्गः- १५७ २१८३ ।' इति चकाराण्णिनिः । व्रणवेदनया ग्लायन् ग्लानिमुपगच्छन् । साधु- मन्यं साधुमात्मानं मन्यमानं रामम् । तेनैव खश । तस्मिन् सार्वधातुके परतो दिवादित्वात् श्यन् । पूर्वपदस्य सुम् । असाधुवदसाधुमिव । असाधुना तुल्यं वर्तते इति वतिः ॥ ४१७ - 'भूषा ऽसि त्वं हविर्-याजी राघव ! छद्म-तापसः ॥ अन्य - व्यासक्त-पातित्वाद् ब्रह्मनां पाप-संमितः १२६ मृषेत्यादि - हे राघव ! त्वं छद्मना तापसः स त्वं मृपैव मिथ्यैव हविर्याजी हविषा करणेनेष्टवानसि न लोकप्राप्तय इत्यभिप्राय: । '२९९६ । करणे यजः ।३।२।८५।' इति भूते णिनिः । इतः प्रभृति भूत इत्यधिक्रियते । यतो ब्रह्मनां पापसंमितः ब्रह्म हतवन्ति इति '२९९८ ब्रह्म - १३ । २१८७ ।' इत्यादिना किप् । तेषां पापेन तुल्यः । कुतः । अन्यव्यासक्तवातित्वात् अन्यस्मिन् सुग्रीवे व्यासक्तं मां हतवान् । '२९९७ । कर्मणि हनः । ३।२।८६ ।' इति णिनिः । तत्र 'कुत्सितग्रहणं कर्तव्यम्' इत्युक्तम् । 'यदि सुग्रीवेण मम विरोधः किं तवायात- मिति कुत्सितहननम् ॥ तदेव दर्शयन्नाह ४१८ - पाप कृत् सुकृतां मध्ये राज्ञः पुण्यकृतः सुतः ॥ मार्मपापं दुराचार ! किं निहत्य ऽभिधास्यसि. १२७ पापकदित्यादि - हे दुराचार ! मामपापं निहत्य पापकृत् कृतकिल्विषः राज्ञो दशरथस्य पुण्यकृतः सुतः सुकृतां मध्ये किमभिधास्यसि वक्ष्यसि । किं क्षेपे । नकिंचिदभिधातव्यमस्तीति भावः । सर्वत्र २९९९। सुकर्म-पाप-।३।२।८९ ।' इत्यादिना किप् ॥ ४१९ - अग्नि चित् सोम - सुद् राजा रथ-चक्र - चिदाऽऽदिषु ॥ अनलेष्विष्टवान् कस्मान् न त्वया ऽपेक्षितः पिता ॥ अग्निचिदित्यादि – कस्मात्त्वया पिता नापेक्षितः नानुवृत्तः । येनैवं कृतवानसीति । कीदृशः । अग्निचित् आहिताग्निः । अग्निं चितवानिति '३००१ । अझौ चेः ।३।२।९१ ।' इति विप् । सोमसुत् सोमं सुतवान् सोमयाजी । '३००० । सोमे सुञः ।३।२।९० ।' इति विप् । अनलेषु अग्निषु इष्टवान् । रथचक्र चिदादिषु रथचक्रवचीयत इति ' ३००२ । कर्मण्यमयाख्यायाम् ।३।२।१२॥ इति विप् । १-१४८० । मृषा मिथ्या च वितथे ।" इति ना० अ० । २ – ९० । न कूटेरायुधैर् हन्याद् युध्यमानो रणे रिपून् । न कर्णिमिर् नापि दग्धैर् नाग्नि-ज्वलित-तेजनैः ॥' '१०४ अमाययैव वर्तेत न कथंचन मायया ।" मनुस्मृतिः अ० ७ । इत्यादिराजधर्मान् स्मारयन्नाह -छद्मतापसः' इति । '२३० कपटोsस्त्री व्याजदम्भोपथयश् छद्म- कैतवे ॥ ३ – '७१७ । चितवानग्निमन्निचित् " इति ना० अ० । भ० का० १४ १५८ भट्टि- काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, आदिशब्दाच्छ्येनचिढादिग्रहणम् । अभ्यर्थो हि तदाकार इष्टकाचय इत्युच्यते तारेणानिरपि ॥ ४२० - मांस विक्रयिणः कर्म व्याधस्य ऽपि विगर्हितम् ॥ मां नता भवता Sकारि निःशङ्कं पाप-दृश्वना. १२९ मांसेत्यादि- मांसविऋयिणः कुत्सितकर्मकारिणो व्यावस्थापि विगर्हितं निन्दितम् । '३००३ । कर्मणीनिविक्रियः । ३।२।१३।' इति इनिः । तत्र 'कुत्सित- ग्रहणं कर्तव्यम्' इत्युक्तम् । लिकृष्टकर्मकरणेनेति यद्भवता पापद्यश्वना पापं दृष्ट- वता । '३००४ । दृशेः कतिप् ॥३।२।१४॥ '३५५/ न संयोगासन्तात् । ६।४।- १३७७' इति अल्लोपप्रतिषेधः । कर्म अकारि कृतम् । कर्मणि लुङ् । निःशङ्क शङ्कां त्यक्त्वा । किं कुर्यता । मां नता मारयता । हन्तेः शतार '२३६३। गम-हन- -।६।४।९८।' इत्युपधालोपः । '३५८। हो हन्तेः । ७।३।५४ ।' इति कुत्वम् ॥ ४२१ बुद्धिपूर्व ध्रुवन् न त्वा राज-कृत्वा पिता खलम् ॥ सहयुध्वानम॑न्येन यो ऽहिनो माम॑नागसम् ॥ १३० ॥ बुद्धिपूर्वमित्यादि- त्वत्पिता त्वां खलं असाधुचरितं ध्रुवन् गच्छन् '१४- ९२ । तु गतिस्थैर्ययोः' इति तुदादौ पठ्यते । तस्य गतौ ज्ञानार्थे वर्तमानस्य शतरि विकरणलोपे उवङादेशे रूपम् । यन्न राजकृत्वा । कस्य तदेत्यर्थात् । '३००५ । राजनि युधि कृञः ।३॥२।१५॥ इति क्वनिप् । तत्तस्य बुद्धिपूर्वम् ध्रुवमवश्यं तस्येति व्याख्याने कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठ्या भवितव्यम् । यस्त्वं मामनागसमपा- पमन्येन सहयुध्वानं अन्येन सुग्रीवेण सह योद्धुं प्रवृत्तम् । '३००६ । सहे च ।३।२।९६ ॥ इति क्वनिप् । अहिनः हिंसितवान् । हिंसेलेडि मध्यमपुरुषैकवचने श्रमि मान्नलोपे हलङ्यादिलोपे रुत्वे च रूपम् ॥ मांसार्थं हत इति चेदाह ४२२ - पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृत-जैर् द्विजैः ॥ कौशल्या-ज! शशाऽदीनां तेषां नैको sप्यहं कपिः. पञ्च पञ्चेत्यादि - हे कौशल्याज कौशल्याजात । '३००७ । सप्तम्यां जनेर्ड: ।३।२।१७॥ ये पञ्च पञ्चनखाः । 'शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः' इति । कृतजैः कृतयुगजातैः । सप्तम्यां जनेडः । द्विजैर्द्वतैः । '३०११॥ अन्ये - ध्वपि दृश्यते ।३।२।१०१॥ इति डः । सप्तम्यामित्युपलक्षणम् । असप्तम्यामपि दृश्यते । भक्ष्याः भक्षणीयाः प्रोक्ताः । तेपामहमेकोऽपि न भविता अहं कपिः । तत्किमिति हतोऽहं त्वयेति ॥ १ - ७९२ । आगोऽपराधो मन्तुश् च इति सर्वत्र ना० अ० । 3 तथा लक्ष्य रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः- १५९ ४२३ - कथं दुष्ठुः स्वयं धर्मे प्रजास् त्वं पालयिष्यसि ॥ आत्माऽनुजस्य जिहेषि सौमित्रेस् त्वं कथं न वा. १३२ कथमित्यादि – स्वयमात्मना धर्मे दुष्टुः दुःस्थः सन् । 'अपदुःसुपु स्थ: ' इत्यौणादिकः कुप्रत्ययः । कथं प्रजाः पालयिष्यसि नैवेति भावः । '३००९। उप- सर्गे च संज्ञायाम् ।३।२।१९। इति जनेः । कथं वा सौमित्रेर्भ्रातुरात्मानुजस्य कनीयसः । आत्मानमनुजात इति '२०१०। अणौ कर्मणि।३।२।१००१' इति डः । न जिह्वेष न लजसे ॥ ४२४ मन्ये किं जर्महं मन्तं त्वार्म क्षत्रिय जे रणे ॥ लक्ष्मणा ऽधिज ! दुर्वृत्त ! प्रयुक्तर्मनुजेन नः १३३ मन्य इत्यादि - किंजं त्वामहं कुतोऽपि जातं न राजजातं मन्ये । '३००८॥ पञ्चम्यामजातौ ।३।२।१८।' इति डः । नन्तं मारयन्तम् । अक्षत्रियजे रणे क्षत्रि- यादजाते । हे लक्ष्मणाधिज लक्ष्मणाग्रज ! दुर्वृत्त ! नोऽस्माकमनुजेन भ्रात्रा प्रयुक्तं प्रेरितम् । तत्र 'पञ्चम्यामजातौ' इत्युक्तं जातावपि दृश्यते अक्षत्रियज इति । 'उपसर्गे च संज्ञायाम्' इत्युक्तं असंज्ञायामपि दृश्यते । लक्ष्मणाधिज इति 'अनौ कर्मणि' इत्युक्तं अकर्मण्यपि दृश्यते । अनुज इति सर्वत्रान्येष्वपि दृश्यत इति डः ॥ इत्युपपदाधिकारः ॥ ४२५ - प्रत्यूचे वालिनं रामो- 'नौ ऽकृतं कृतवान॑हम् ॥ यज्वभिः सुत्वभिः पूर्वैर् जरद्भिश च कपीश्वर ! १३४ प्रत्यूच इत्यादि - रामोऽपि वालिनं प्रत्यूचे प्रत्युक्तवान् । किमित्याह । हे कपीश्वर ! पूर्वैर्जरद्भिर्वृद्धैः । '३०९२ । जीर्यतेरतृन् । ३।२।१०४ ।' यज्वभिः याज्ञिकैः सुव्वभिः सोमयाजिभिः । '३०९१ । सु-यजोनिप् । ३ । १ । १०३ ।' । नाकृतं कृतवानहं अपि तु कृतमेव कृतवानहम् । ८९९। निष्ठा । २।२।३६॥ इति भूते तक्तवत् ॥ ४२६ - ते हि जालैर् गले पारौंस तिरश्चार्मुपसेदुषाम् ॥ ऊषुषां पर दारैश् च सार्धं निधनमैषिषुः ॥ १३५ ॥ त इत्यादि – यस्मात्ते पूर्ववृद्धाः जालैर्गले पाशैश्च तिरश्चां मृगपक्षिसरीसृपाणां १ – '२ । ब्राह्मं प्राप्तेन संस्कारं क्षत्रियेण यथाविधि । सर्वस्याऽस्य यथान्यायं कर्तव्यं परिरक्षणम् । मनु० अ० ७ इति स्मृत्या राज्ञां प्रजारक्षणमेव मुख्यो धर्मः स च दुष्टाचरणेन न संपद्येतेति द्योतयन्नाह —'कथं दुष्टुः स्वयं धर्मे-' इत्यादि । २ – ततो रामः परदार सेवनादिदुष्कर्नकरणात् दण्ड्य एव त्वं तथाभूतस्य च दण्डाकरणं '२० यदि न प्रणयाद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः । शूले मत्स्यानिवाऽपक्ष्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः ।' म० अ० ७ । इति स्मृते राज्ञां दोषायैवेति युक्तमेवैतदित्याह– 'नाऽकृतं कृतवान्' इत्यादि । ३ – १६०५ । प्रवयाः स्थविरो वृद्धो जीनो जीर्णो जरन्नपि । ना० अ० । १६० भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमो वर्गः, तिरोऽञ्चतीति '३७३। ऋविन्- ।३॥२।१९। इत्यादिना छिन् । आमि ४१६१ अचः ।६॥।१३८।' इसल्लोपः । तेषां निधनं विनाशमैपिपुः इष्टवन्तः । इपेलुदि रूपम् । कीदृशाम् । उपसेदुषां समीपमुपगतवतां तेषां समीपवर्तिनामुपद्रवका- रित्वात् । '३०९७ । भाषायाम् ।३।२।१०८॥ इति वसुः । परदारैश्च सार्धमूपुपां उषितवताम् । पूर्ववत्कसुः वसेर्यजादित्वात्संप्रसारणम् ॥ ४२७ - अहं तु शुश्रुवान् - खात्रा स्त्रियं भुक्तां कनीयसा ॥ उपेयिवान॑नूचानैर् निन्दितस्त्वं लता-मृग ! ॥ १३६॥ अहमित्यादि — हे लतामृग हे शाखामृग ! अहं पुनः शुश्रुवान् श्रुतवान् । पूर्ववत् वसुः । यहुत आात्रा कनीयसा भुक्तां स्त्रियं त्वमुपेयिवान् सन् अनूचानैर्वे- दविद्भिर्निन्दितस्ततो मे नैव दोषः । '३०९८। उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च ।३।२। १०९ ।' इति उपेयिवानित्यादिना निपातितौ ॥ ४२८ - अन्वनैषीत् ततो वाली त्रपा-वार्निव राघवम् ॥ न्यक्षिपच् चा॑ऽङ्गन्दं यत्नात् काकुत्स्थे तनयं प्रियम् ॥ अन्वित्यादि – ततो रामवचनानन्तरं वाली राघवमन्वनैषीत् अनुनीत- वान् । 'देव क्षम्यतां यदजानता मयोक्तम्' इति । नयतेलुङियनेन भूतसामान्ये लुङ्ग । त्रपावानिव यथा लज्जावान् कश्चिदनुनयति तद्वत् । अङ्गदं च प्रियं तनयं काकुत्स्थे रामे न्यक्षिपत् न्यस्तवान् । यत्तादादरात् । क्षिपेरनद्यतने लडू । लकारप्रत्ययस्यातिङीति प्रतिषेधान्न कृत्संज्ञा ॥ ४२९ - त्रियमाणः स सुग्रीवं प्रोचे सद्-भावमा॑गतः - ॥ 'संभविष्याव एकस्याम॑भिजानासि मातरि ॥ १३८ ॥ . म्रियमाण इत्यादि – स वाली म्रियमाणः सन् सद्भावं शोभनभावमागतः सन् सुग्रीवं प्रोचे । किमित्याह । अभिजानासि स्मरसि । एकस्यां मातरि संभ- विष्यावः । समभवाव इत्यस्मिन्नर्थे ' २७७३ । अभिज्ञावचने लट् ।३।२।११२॥ इत्यनद्यतने लृट् । अभिजानासीत्यभिज्ञावचनस्योपपदत्वात् ॥ ४३० - अवसाव नगेन्द्रेषु, यत् पास्यावो मधूनि च ॥ M अभिजानीहि तत् सर्वे, बन्धूनां समयो ह्ययम्. १३९ अवसावेत्यादि-अभिजानीहि स्मर । यन्नगेन्द्रेषु अवसाव उपितवन्तौ । अत्राभिज्ञावचनस्य यच्छब्दसहितत्वात् '२७७४ । न यदि ।३।२।११३।' इत्यनेन लुटि प्रतिषिद्धे लडेव भवति । अत्र वासमात्रं स्मयंते । मधूनि च यत्पास्यावः तत्र पीतवन्तौ तत्सर्वमभिजानीहि । अत्र '२७७५ । विभाषा साका १–'१४४३॥ वृद्धप्रशस्ययोर् ज्यायान् कनीयांस तु युवा ऽल्पयोः ।' २-१७६५) अनूचानः प्रवचने साऽऽधीती।" इति सर्वत्र ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नाम षष्ठः सर्गः१६१ ।३।२।११४।' इति पक्षे ऌद । साकाङ्क्षता च प्रयोक्तुर्लक्ष्यलक्षणयोः संबन्धे । तत्र वासो लक्षणं पानं च लक्ष्यमिति । यस्माद्वन्धूनामयमेष समयः कालः ॥ ४३१ - दैवं न विदधे नूनं युगपत् सुखमा॑वयोः ॥ , शश्वद् बभूव तद् दुःस्थं यतो न इतिहा॑ ऽकरोत् ॥ दैवमित्यादि – नूनमवश्यं देवमावयोः सुखं युगपदेकफालं न विदधे न हि विहितवत् । परोक्षे लिट् । जित्वात्त । अतो लोपः । यतो यस्नात्तत् दैवं शश्वत् नित्यं दुःस्थमननुकूलं नोऽस्माकं बभूव तस्मादितिह एवमकरोत् इत्येवं कृतवान् । यद्युगपदावयोः सुखविधानं तद्दुःस्थं शश्वद्वभूव । हाकरोदिति भूता- नद्यतनपरोक्षे लिटि प्राप्ते '२७७६ । ह-शश्वतोर्लङ् च ।३।२।११६।' इति लड़् । चकारात् लिट् । तत्र शश्वच्छब्दे उपपदे लिडेवोदाहृतः न लङ् । हशब्दे लडेव न लिडपीति ॥ ४३२ - ददौ स दयितां भ्रात्रे मालां चाऽत्र्यां हिरण्मयीम् ॥ राज्यं संदिश्य भोगांश च ममार व्रण पीडित: १४१ ददावित्यादि – स वाली दयितां ताराख्यां आत्रे सुग्रीवाय ददौ मालां चाभ्यां श्रेष्ठां हिरण्मयीं सुवर्णघटिताम् । राज्यं सामात्यादिद्रव्यप्रकृतिम् । संदिश्य दत्त्वा । भोगांश्च राज्याङ्गानि । ममार व्रणपीडितः । तत्रापि परोक्षे लिट् ॥ ४३३ - तस्य निर्वर्त्य कर्तव्यं सुग्रीवो राघवाऽऽज्ञया ॥ किष्किन्धाऽद्रि गुहां गन्तुं मनः प्रणिदधे द्रुतम् १४२ तस्येत्यादि — तस्य मृतस्य कर्तव्यं पिण्डोदकादिकरणीयं कृत्वा सुग्रीवो राघवाज्ञया 'गच्छ वर्षासमयमतीत्य शरद्यागमिष्यास' इति आज्ञया किष्किन्धाद्विगुहां गन्तुं मनः द्रुतं प्रणिदधे कृतवान् । अन्नापि परोक्षे लि । ४३४ नाम ग्राहं कपिभिर॑शनैः स्तूयमानः समन्ताद॑न्वग्-भावं रघु वृषभयोर् वानरेन्द्रो विराजन् ॥ अभ्यर्णे ऽम्भः पतन समये पर्णलीभूत- सानुं किष्किन्धाद्रिं न्यविशत मधु-क्षीब-गुञ्जदू-द्विरेफम्. १ – मन्दाक्रान्तावृत्तमिदम् । तल्लक्षणं तु - ९७ । मन्दाक्रान्ता जलधिषडगैर् म्-भौ नत्तौ तागुरू चेत् ।" इति वृत्तरत्नाकरे भट्टकेदारः । १६२ भट्टि काव्ये — द्वितीयेऽधिकार - काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, नामेत्यादि ॥ वानरेन्द्रः सुग्रीवः किष्किन्धादि न्यविशत निविष्टवान् । ८२६८३ । नेविंशः ।१।३।१७।' इति तङ् । अशनैः सुष्टु कपिभिः स्तूयमानः । वर्तमाने लट् । तस्य कर्मणि विहितत्वात् । '३१०३ । लक्षणहेत्वोः क्रियायाः ।३। २१३२६ ।' इति शानच् । नामग्राहं नाम गृहीत्वा । '३३८०१ नाझ्या दिशि-ग्रहोः शि४।१८।' इति णमुल । समन्तात्सर्वतः । विराजन् शोभनानः । अत्र परस्मैप- दुसंकः शतृप्रत्ययः । किं कृत्वा । रघुवृषभयोरन्वग्भावं अनुकुलो भूत्वा । अन्व- वपूर्वाद्भवतेः '३३८६ । अन्वयानुलोये ।३।४।६॥' इति णमुल । तदनुकूलव- र्तित्वादिराजन् । कढ़ा न्यविशत । अभ्यर्णे निकटे । अम्भःपतनसमये ग्रावृपी- त्यर्थः । पर्णलीभूतसानुं पर्णानि सन्ति येषामिति सिध्मादिपाठालच् । तदन्ता- दभूततद्भावे च्विः । पर्णलीभूताः सानव एकदेशा यस्याः । मधुक्षीबा मधुमत्ता गुञ्जन्तो द्विरेफा यत्र । क्षीब इति '३०३५॥ अनुपसर्गात् फुल- क्षीब-कृशोल्लावाः ।८॥५५॥ इति निपातितः । '४०७ । क्षीवृ मदे ।' इत्यस्मात् कमवयस्य लोप इडभावश्च निपात्यते । गुजेर्लट् । क्वचित् प्रथमासमानाधिक- रणेऽपि शतृप्रत्ययः ॥ इति सोपपदकृतः ॥ इति श्री जयमङ्गलाऽऽख्यया व्याख्यया समलंकृते श्री-भट्टिकाव्ये द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे प्रथमः परिच्छेदः (वर्गः ), तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सुग्रीवाऽभिषेको नामः षष्ठः सर्गः पर्यवसितः । सप्तमः सर्गः ॥ इतस्ताच्छीलिकं कृतमधिकृत्योच्यते । ताच्छीलिकमित्युपलक्षणम् । तद्धर्मतसाधुकारिष्वपि द्रष्टव्यम् । यतः '३११४॥ आकेम्तच्छील-तद्धर्म-तत्साधुकारिषु ।३।२।१५४।' इति तत्राधिक्रियते 3 ४३५ - ततः कर्ता वऽऽकम्पं ववौ वर्षा-प्रेभञ्जनः ॥ नभः पूरयितारश् च समुन्नेमुः पँयो धराः ॥ १ ॥ तत इत्यादि ॥ ततः प्रवेशानन्तरं वर्षाप्रभञ्जनः प्रावृड्डातो ववौ वाति स्म । '११२४ । वा गति - गन्धनयोः' इति । कर्ता वनाकम्पं साधु कुर्वन् । ३११५ । तृन् ।३।२।१३५।' इति तृन् । '६२७ । न लोक । २।३।६९॥ इति षष्ठीप्रतिषेधः । पयोधरा मेघाश्च समुन्नेमुः समुन्नताः । कीदृशाः । नभः पूरयितारः । तृन् ॥ १ – १९४११ स्त्रियां प्रावृट् स्त्रियां भूम्नि वर्पाः' । २-५७० । नभस्वद्-वात-पवन-पव- मान-प्रभञ्जनाः' । ३ – १३७२ । स्त्री स्तनाब्दौ पयोधरौ' । ना० अ० तथा लक्ष्य-रूपे कथान के सीताइन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- ४३६ - तर्पणं प्रजनिष्णूनां शंस्यानार्म- मलं पयः ॥ रोचिष्णवः स विस्फूर्जा मुमुचुर् भिन्न वद् घनाः ॥२॥ d तर्पणमित्यादि – घना अमलं पयो मुमुचुः । भिन्नवत् भिन्ना इव । कीदृशं पयः । तर्पणं शस्यानां तर्पणं तर्पयतीति '२८४१॥ कृलल्दुटो बहुलम् ।३।२१- ११३ ।' इति कर्तरि व्यु । प्रजनिष्णूनां साधु प्रादुर्भवताम् । रोचिष्णवः साधु दीप्यमानाः । सविस्फूर्जा: सवज्रनिस्वनाः । ८३११६ । अलंकृञ् ।३।२।१३६॥ इत्यादिना इष्णुच् ॥ ४३७ - निरौकरिष्णवो भानुं दिवं वर्तिष्णवो ऽभितः ॥ अलंकरिष्णवो भान्तस् तर्डिंत्वन्तश् चॅरिष्णवः ॥ ३॥ निरेत्यादि - भानुं निराकरिष्णवो निराकरणशीला घनाः पयो मुमुचुरिति योज्यम् । दिवमभितो वर्तिष्णव आकाशमभितो वर्तनस्वभावाः । पूर्वपश्चिमयो- वर्तनहेतुत्वात् । पर्यभिभ्यां सर्वोभयार्थे तसिः । 'अभितः परितः -' इति द्वितीया । तडित्वन्तः सवितः । अत एव भान्तो दीप्यमानाः । एवं च कृत्वा अलंकरिष्णवोऽलङ्करणशीला इव । दिशश्चरिष्णवः इतस्ततो गमनशीलाः । पूर्ववदिष्णुच् ॥ ४३८ - तान् विलोक्यो ऽसहिष्णुः सन् विललापौन्मदिष्णुं -वत् ॥ वसन् माल्यवति ग्लास्तू रामो जिंष्णुरे- धृष्णु-वत् ॥ ४ ॥ C तानित्यादि ॥ तान् घनान्विलोक्य असहिष्णुरसहनशीलो रामः माल्यवति पर्वते वसन्विललाप । उन्मदिष्णुवत् उन्मदनशील: उन्मत्तस्तद्वत् । पूर्ववदिष्णुच् । ग्लास्रुः ग्लानशीलः । जिष्णुर्जयशीलः । अटष्णुवदप्रगल्भ इव । शोकाभिभूतत्वात् । '३११९॥ ग्ला-जि-स्थश्च स्तुः ।३।२।१३९॥ । धृष्णुरिति '३१२० । त्रसिगृधि ।३।२।१४०।' इत्यादिना नुः १–'३६३। वृक्षाऽऽदीनां फलं शस्यम् । २–१६६५ । विभ्रा भ्राजिष्णु-रोचिष्णू' इति ना० अ० । ३ - २०७५ । निराकरिष्णुः क्षिनुः स्यात्' । ४/५-२०७४/ उत्पतिष्णुस् तूप- तिता, डलंकरिष्णुस् तु मण्डितः । भूष्णुर् भविष्णुर् भविता वर्तिष्णुर् वर्तनः समौ ।'६-- '९० । अभ्रं मेघो वारिवाइः स्तनयित्नुर् बलाहकः । धाराधरो जलधरस् तडित्वान् वारिदोऽम्बु भृत् ।' ७ – '१११९ । चरिष्णुजङ्गम-चरम्' । ८-१०७६ । सहिष्णुः सहनः क्षन्ता । ९ – १०६८। सोन्मादस् तन्मदिष्णुः स्यात् । १० – ६२१। ग्लान-ग्लास्नू, आमयावी विकृतो व्याधितोऽपटुः' । ११-१८४२ जेता जिष्णुश् च जित्वरः ।' इति सर्वत्र ना० अ० । १६४ भट्टिकाव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितोयो वर्गः, किं तद्विलपनमित्याह- ४३९ - 'अमी कदम्व-संभिन्नः पवनः शमिनाम॑पि ॥ M कुमि-त्वं कुरुतेऽत्यर्थं मेघ-शीकर-शीतलः ॥ ५॥ भ्रमीत्यादि — भ्रमी भ्रमणशीलः । कदम्बसँभिन्नः कदम्बगन्धसंश्लिष्टः शमिनामपि शमनशीलानामपि कृमित्यं कुरुते अत्यर्थं ग्लानिं कुरुते । '३१२॥ शमित्यष्टाभ्यो धिनुण् । ३।२।१४।१॥ '२७६३ । नोदात्तोपदेश - ।७।३।३४।' इत्या- दिना उपधावृद्धिप्रतिषेधः ॥ ४४०- संज्वारिणे॑व मनसा ध्वान्तमा॑यासिना मया ॥ द्रोहि खद्योत-संपर्कि नयनाऽमोषि दुःसहम् ॥ ६॥ संज्वारिणेत्यादि- मयैतत् ध्वान्तं तमो दुःसहं दुःखेन सह्यत इति । मनसा करणभूतेन । कोहदोन । संज्वारिणेव रोगशीलेनेव । आयासिना आयास- शीलेन मयेति । द्रोहि अपकारशीलम् । ध्वान्तं खद्योतसंपर्क ज्योतिरिङ्गणसं- सर्गशीलम् । नयनामोषि चक्षुर्मोषणशीलम् । '३१२२ । पृचानुरुध-।३।२।१४२।' इत्यादिना सर्वे विनुणन्ताः ॥ ४४१ - कुर्वन्ति परिसारिण्यो विद्युतः परिदेविनम् ॥ T अभ्याघातिभिरा॑मिश्राश् चातकैः परिराटिभिः ॥ ७ ॥ कुर्वन्तीत्यादि ॥ एता विद्युतः परिदेविनं परिदेवनशीलं कुर्वन्ति । मामि- त्यर्थात् । कीदृश्यः । परिसारिण्यः परिसरणशीलाः । चातकैः पक्षिविशेषैः परिरा- टिभिः परिरटनशीलैः । एवंचाभ्याघातिभिः अभिहननशीलैः । दुःखोत्पादनात् । आमिश्रा युक्ता विद्युतः । पूर्ववद्विनुण् ॥ ४४२ - संसर्गी परिदाहीव शीतो ऽप्या॑भाति शीकरः ॥ , सोढुमक्रीडनो ऽशक्याः शिखिनैः परिवादिनः ॥८॥ संसर्गीत्यादि — संसर्गी संसर्जनशीलः । शीतोऽपि शीकरो बिन्दुः । परि- दाहीव परिदहनशील इवाभाति । शिखिनश्च मयूराः सोढुमशक्याः । आक्री- डिनो नर्तनशीलाः । परिवादिनः परिवदनशीला इव । इवशव्दश्चात्र लुप्तो द्रष्टव्यः । पूर्ववद् घिनुण् ॥ ४४३ - एता देवानुरोधिन्यो द्वेषिण्य इव रागिणम् ॥ पीडयन्ति जनं धाराः पतन्त्यो ऽनुपकारिणम् ॥९॥ १-९५ धारासंपात आसार: शीकरोऽम्बुकणाः स्मृताः । २-५४८ समौ पतङ्ग शलभौ, खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः । ३–५३६ । अथ सारङ्गः स्तोककश् चातकः समाः ।' ४-१५५९ । मयूरो बर्हिणो बहीं नीलकण्ठो भुजङ्ग-भुक् । शिखावलः शिखी केकी मेघनादाउनुलास्यपि । इति सर्वत्र ना० अ० ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेपणं नाम सप्तमः सर्गः - १६५ एता इत्यादि-एताः धाराः पतन्त्यो द्वेषिण्य इव द्वेषणशीला इव जनं रागिणं रागशीलम् । अनपकारिणमनपराधशीलं पीडयन्ति । दैवानुरोधिन्यः भाग्यानुरोधात् प्रवर्तनशीला: । पूर्ववत् धिनुण् । धिनुणि च 'रञ्जेरुपसंख्यानम्' इत्यनुनासिकलोपः । कृताननुनासिक निर्देशाद्वा लोपनिपातनम् ॥ ४४४–कुर्याद् योगिनमप्ये॑ष स्फूर्जा-वान् परिमोहिनम् ॥ त्यागिनं सुख-दुःखस्य परिक्षेप्य॑म्भसामृतुः ॥ १० ॥ कुर्यादित्यादि – एष ऋतुरम्भसां जलानां परिक्षेपी परित्यजनशीलः । कर्मणि षष्टी । योगिनमपि योगशीलमपि । सुखदुःखस्य त्यागिनं त्यागशीलम् । कर्मणि षष्ठी । परिमोहिनं परिमोहनशीलम् । कुर्यात् । कीदृशः । स्फूर्जावान् वज्र- निर्घोषयुक्तः । पूर्ववद् धिनुण् ॥ ४४५ - विकत्थी याचते प्रत्तम-विश्रम्भी मुहुर् जलम् ॥ । पर्जन्यं चातकः पक्षी निकृन्तन्निव मानसम् ॥ ११ ॥ विकत्थीत्यादि – चातको मानसं निकृन्तन्निव खण्डयन्निव । प्रत्तं प्रदत्तम् ।' ३०७८ । अच उपसर्गात् तः ।७।४।४७१' जलं याचत इति प्रधानं कर्म । पर्ज- न्यमित्यकथितम् । विकत्थी विकत्थनशील इव पर्जन्योऽपि मह्यं जलं ददाति । इवशब्दो लुप्तोऽत्र द्रष्टव्यः । अविश्रमभी अविश्वासशीलः । मानसखण्डनात् ' ३१२३ । वौ कष-लस - ।३।२।१४३॥ इति घिनुण् ॥ ४४६- प्रलापिनो भविष्यन्ति कदा न्वैते ऽपलाषिणः ॥ प्रमाथिनो वियुक्तानां हिंसकाः पाप-दर्दुराः ॥ १२ ॥ प्रलापिन इत्यादि - एते पापदर्दुराः पापाश्च ते दर्दुराश्चेत्याक्रोशाभिधानम् । कदा नु अपलापिणो भविष्यन्ति । अपलषणशीला: व्यपगतकामा इत्यर्थः । '९५३। लष कान्तौ ।' '३१२४ । अपे च लषः । ३।२।१४४।' इति घिनुण् । प्रला- पिनः प्रलपनशीलाः प्रमाथिनः प्रमथनशीलाः । चेतसामित्यर्थात् । '३१२५ । प्रे- लप - ३।२।१४५।' इत्यादिना धिनुण् । अत एव वियुक्तानां मादृशां हिंसकाः हिंसन- शीलाः । इत्येवं विललाप । '३१२६ । निन्द - हिंस- । ३।२।१४६।' इत्यादिना वुज् ॥ ४४७ - निन्दको रजनिंमन्यं दिवसं क्लेशको निशाम् ॥ प्रावृष्यनैषीत् काकुत्स्थः कथंचित् परिदेवकः ॥१३॥ निन्दक इत्यादि-काकुत्स्थो दिवसं रजनिंमन्यं रजनीमात्मानं मन्यमानं घनान्धकारित्वात् । '२९९३ । आत्ममाने खश च ।३।२।८३।' । '२९४३॥ खित्यनव्ययस्य । ६।३।३६ ।' इति इस्वत्वम् । निशां च प्रावृषि कथमप्यनैषीत् नीतवान् । निन्दकः निन्दनशीलः । नक्तंदिनस्येत्यर्थात् । क्लेशकः क्लेशनशीलः । परिदेवकः परिदेवनशीलः । आत्मन इत्यर्थात् ॥ १६६ भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण रूपे द्वितीयो वर्गः, ४४८ - अथौपचरदे ऽपश्यत् क्रौञ्चानां चेष्टनैः कुलैः ॥ उत्कण्ठा-वर्धनैः शुभ्रं रैवर्णैरम्वरं ततम् ॥ १४ ॥ : अथेत्यादि – अथानन्तरमुपशरदे शरत्समीपे इति । १६७७ । अव्ययीभावे शरप्रभृतिभ्यः ।५।४।१०७ । इति समासान्तष्टच् । '६५८ । तृतीया-सप्तम्योर्बहु- लम् ।२।४।८॥' इत्यमभावः । क्रौञ्चानां कुलैस्ततं व्यासमम्दरं शुभ्रं शुकुमपश्यत् दृष्टवान् । चेष्टनैः व्यापारशीलैः । रवणैः शदनशीलैः । अनयोश्चलनशब्दार्थ- च्वात् '३१२८ । चलनशब्द - । ३।२।१४८।' इत्यादिना युच् । उत्कण्ठावर्धनैः उत्क- ष्ठावर्धनशीलैः। '३१२९ । अनुदात्तेतश्च ।३।२।१४९ । इतिच् । क्रौञ्च इति क्विन्प्रत्ययान्तत्वात् प्रज्ञादिव्वादण् ॥ ४४९ - विलोक्य द्योतनं चन्द्रं लक्ष्मणं शोचनो ऽवदत् - ॥ "पश्य दन्द्रमणान् हंसान॑रविन्द - समु॒त्सुकान् ॥ १५ ॥ विलोक्येत्यादि–च विलोक्य द्योतनं साधु द्योतमानम् । '३१२९॥ अनुदात्तैतश्च—।३।२।१४९ । इति युच् । शोचनः शोचनशीलः । '३१३० । जुचङ्क्रम्य–।३।२।६५०।' इत्यादिना युच् । रामो लक्ष्मणनवदत् । पश्य हंसान् दन्द्रमणान् शनैर्द्रमणशीलान् । इमेर्नित्यं कौटिल्य एव भवति नतु क्रियासमभिहार इत्युक्तम् । तदन्तायुच् । अतो लोपः । यस्य हलः । अरविन्द्र- समुत्सुकान् '६४१ । प्रसित ।२।३।४४ । इति सप्तमीं विधाय 'सप्तमी' इति योगविभागात् सः ॥ , ४५० - कपिश् चङ्क्रमणो ऽद्यापि नो ऽसौ भवति गर्धनः ॥ कुर्वन्ति कोपनं तारा मण्डना गगनस्य माम् ॥१६॥ कपिरित्यादि-नासौ कपिः सुग्रीवोऽद्यापि चङ्क्रमणः शनैर्गमनशीलो न भवति । यतो गर्धनो ऽभिलापशीलः स्त्रीण्वित्यर्थात् । पूर्ववच् । ताराश्च मां कोपनं कोपनशीलं तद्विषय एव कुर्वन्ति । कीदृश्यः । गगनस्य मण्डना भूषणाः । '३१३१॥ क्रुध–मण्डार्थेभ्यश्र । ३ । २।१५१॥ इति युच् ॥ ४५१ नो॑ ऽवैत्या॑प्यायितारं किं कमलानि रविं कपिः ॥ — दीपितारं॑ दिना॒ऽऽरम्भे निरस्त - ध्वान्त-संचयम् ॥ १७॥ नावैतीत्यादि – किमसौ कपिः रविं नावैति नावगच्छति । कमलान्याप्या- यितारं साधु वर्धयन्तम् । '३१२९। अनुदात्ततश्च - ।३।२।१२९ । ' इति प्राप्ते । '३१३२ । नयः। ३।२।१५२।' इति प्रतिपिद्धे तृन्नेव भवति । ततश्च '६२७। न लोक-२।२।६९।' इति षष्टीप्रतिषेधः । दिनारम्भे दीपितारं साधु दीप्यमानम् । पूर्ववधुचि प्राप्ते १-'१०८३ रवणः शब्दनो, नान्दीवादी नान्दीकरः समौ ।' २ – २०६७ । गृनुस् तु गर्धनः । लुब्धो ऽभिलापुकस् तृष्णक्, सभी लोलुप लोलुभौ " ना० अ० । तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १६७ ८३१३३ । सूद-दीप-दीक्ष-।३।२।१५३।' इति प्रतिषेधः । निरस्तध्वान्तसंचयं अप- नीतान्धकारसंहतिकं किमसौ शरत्समयं नावैतीत्यर्थः ॥ ४५२- अतीते वर्षके काले, प्रमत्तः स्थायुको गृहे ॥ गामुको ध्रुवम॑ध्वानं सुग्रीवो वालिना गतम् ॥ १८ ॥ अतीतेत्यादि — वर्षुके वर्षणशीले काले अतीतेऽपि गृहे स्थायुकः स्थिति- शीलः शरदि नागतत्वात् प्रमत्तः सन् सुग्रीवो वालिना गतं अध्वानं प्राप्तमार्ग ध्रुवमवश्यं गामुकः साधु गन्ता । '३१३४ । लप-पत । ३।२।१५४ ।' इत्युकञ् । '६२७ । न लोक - ।२।३।६९॥ इति षष्टीप्रतिषेधः ॥ ४५३ - जल्पाकीभिः सहा॑ ssसीनः स्त्रीभिः प्रजविना त्वया ॥ गत्वा लक्ष्मण ! वक्तव्यो जयिना निष्ठुरं वचः ॥ १९ ॥ जल्पाकीभिरित्यादि- हे लक्ष्मण ! त्वया प्रजावना प्रकृष्टगमनशीलेन । '३१३६ । प्रजोरिनिः । ३ । २ । १५६ । 'जयिना अभिभवनशीलेन । '३१३७। जि-ह-क्षि- ।३।२।१५७।' इत्यादिना इनिः । सुग्रीवो निष्ठुरं वचोऽभिधातव्यः । जल्पाकीभिः जल्पनशीलाभिः स्त्रीभिः सहासीनः । '३१३५॥ जल्प- भिक्ष- ।३।२।१५५।' इति पाकन् । षिवात् ङीष् । तन्मध्ये हि परुषमभिधीयमानः परिभवं मन्यत इति भावः ॥ ४५४ - शैले विश्रयणं क्षिप्रम॑नादरिणम॑भ्यमी ॥ न्याय्यं परिभवी ब्रूहि पापर्म व्यथिनं कपिम् ॥ २० ॥ शैल इत्यादि – कपिं क्षिप्रं गत्वा ब्रूहि इत्य कथितं कर्म । न्याय्यं वच इति प्रधानं कर्म । अस्य चातिस्पष्टार्थत्वादिदं तदिति संदिष्टम् । अनादरिणमनादर- शीलं कपिं कालातिक्रमणात् । आपूर्वो दृङ् । अत एव पापं दुराचारम् । अव्य- थिनं निर्भयशीलम् । नज्पूर्वो व्यथिः । शैले विश्रयिणं तत्र स्थितिशीलम् । विपूर्वः श्रयतिः । त्वं चाभ्यमी अभिमुखगमनशीलः । अभिपूर्वोऽमगत्यादिषु । परिभवी साधु परिभवं जनयन् । परिपूर्वो भवतिः । अत्र 'सर्वत्र ' ३१३७॥ जिदृक्षि-।३।२।१५७।' इत्यादिना इनिः ॥ १–'१८१ । स्याज् जल्पाकस् तु वाचालो वाचाटो बहुगर्हावाक् ॥ इत्यनुशासनात् त्रिषु लिङ्गेष्वयं शब्दः । १६८ भट्टि काव्ये - द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ४५५- स्पृहयातुं कपिं स्त्रीभ्यो निद्रालुमै दयालुवत् ॥ श्रद्धालुं भ्रामरं धारुं सद्रुम॑द्रौ वद द्रुतम् ॥ २१ ॥ स्पृहयालुमित्यादि—स्त्रीभ्यः स्पृहयालुं कपिं साधु स्पृहयन्तम् । स्पृहिः स्वार्थिकण्यन्तो ऽदन्तश्च । २३११॥ अयमन्त-।६॥५५॥ इत्ययादेशः ५७४॥ स्पृहेरीप्सितः ॥४।३६।' इति सम्प्रदानसंज्ञा । द्रुतं वद ब्रूहि । अयालुवत् अदयनशील इव । निद्रालु निद्राशीलं अस्मत्कार्ये वनवधानत्वात् शयनीय एव सर्वदा स्थितत्वात् त्रीभिः सह । श्रद्धालुं साध्वभिलपन्तम् । किम् । भ्रामरं भ्रमरैः : कृतम् । १४९९। क्षुद्रामर - 1४।३।११३।' इत्यादिना अन् । मध्वियर्थात् । '६२७ । न लोक-।२।३।६९।' इति पष्ठीप्रतिषेधः । '३१३८ । स्पृह- गृहि -।३।२।१५८।' इत्यादिना आलुच् । श्रद्धालुत्वादेव धारुं साधु पिबन्तं भ्रामरमेव । सर्दु साधु सीदन्तम् । व । अनौ ।'३१३९। दा धेट्र-मि-शद-सदो रुः ।३।२।१५९।' ॥ ४५६ - सृमरो भङ्गुर प्रज्ञो गृहीत्वा भासुरं धनुः ॥ विदुरो जित्वरः ग्राप लक्ष्मणो गत्वरान् कपीन्.॥२२॥ सृमर इत्यादि – लक्ष्मणः कपीन् प्राप । कीदृशः । समरः साधु गन्ता । * ३१४० । सृघस्यदः क्मरच् । ३।२।६०॥ भकुरा ये स्वयमेव भज्यन्ते । '३१४१ ॥ भञ्ज-भास ।३।२।१६१।' इति घुरच् । तान् प्रजानातीति भङ्गुरप्रज्ञः '२९२० । प्रे दाज्ञः । ३।२।६।' इति कः । विदुरः साधु वेदी । '३९४२ । विदि-भिदि-च्छिदेः कुरच् ।३।२।१६२ । । जिव्वरः साधु जयशीलः । '३१४३ । इण्-नश्-जि- ।३।२।१६३।' इत्यादिना करप् । गृहीत्वा धनुर्भासुरं भासनशीलम् । गत्वरान् गमनशीलान् कपीन् । अस्थिरप्रकृतीनित्यर्थः । 'गत्वरश्च' इति निपातितम् । गमेः करप्यनुना- सिकलोपः ॥ ४५७ - तं जागरूकः कार्येषु दन्दशर्के - रिपुं कपिः ॥ अ- कैम्पं मारुतिर् दीप्रं नम्रः प्रावेशयद् गुहाम् ॥ २३॥ तमित्यादि – तं लक्ष्मणं कपिर्मारुतिः गुहां प्रावेशयत् । विशेर्हेतुमण्ण्यन्तात् लङि रूपम् । कार्येषु कृत्येषु जागरूक: सावधानः । '३१४५। जागरूकः ।३।२।१६५।' इति जागरूकः । दन्दशकरिपुं हिंस्रारिम् । '३१४६। यज-जप -।३।२।१६६।' इत्यादिना दंशेर्यङन्तादूकः । '२६३५ । लुप-सद - ।३॥।२४। १- ११०७८। स्वप्नक् शयालुर् निद्रालुर् निद्राण-शयितौ समौ' । २ - 'श्रद्धालु श्रद्धया युक्ते' । ३–'१०७७ जागरूको जागरिता' । ४ – 'दन्दशकस् तु पुंलिङ्गो राक्षसे च सरीसृपे ।" इति कोशान्तरम् । ५-१९२० चलनं कम्पनं कम्प्रं, चलं लोलं चलाचलम् । इति सर्वत्र ना० अ० । ; तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १६९ इत्यादिना यङ् । दीमं साधु दीप्यमानम् । अकम्पं अकम्पनशीलं अभीरुमित्यर्थः । नम्रः साधु प्रह्लीभूतः । सर्वत्र ३१४७ । नसि-कम्पि-।३।२।१६७।' इत्यदिना रः ॥ ४५८ - कैनाभिरावृतः स्त्रीभिरीशंसुः क्षेममा॑त्मनः ॥ इच्छुः प्रसादं प्रणयन् सुग्रीवः प्रावदन नृपम् ॥२४॥ कम्राभिरित्यादि – सुग्रीवः प्रावदन् नृपं लक्ष्मणम् । स्त्रीमिरावृतः परि वृतः सन् प्रणमन् । ताभिः सहेत्यर्थः । कम्राभिः कमनशीलाभिः । पूर्ववदः । आत्मनः क्षेमं कल्याणमाशंसुः प्रार्थयमानः । '३१४८ । सनाशंसभिक्ष उः ।३।२। १६८।' '६२७ । न लोक-।२।३।६९। इति षष्ठीप्रतिषेधः । इच्छुः प्रसादं प्रसाद- ग्रिपणशीलः । 'अपि मे स्वामी प्रसन्नः स्यात्' इति । '३१४९। विन्दुरिच्छुः । ३।२।१६९ ।' इति निपातनम् ॥ ४५९–'अहं स्वप्नक् प्रसादेन तव वन्दारुभिः सह ॥ अ- भीरुर॑वसं स्त्रीभिर् भासुराभिरि॑िहेश्वरः ॥ २५ ॥ अहमित्यादि — अहं तव प्रसादेन इह गुहायामवसं उषितवान् स्वप्नक् निद्रालु: चिन्ताभावात् । '३१५२। स्वपितृपोर्नजिङ्- ।३।२।१७२ । ' वन्दारुभिर्व- न्दनशीलाभिः सह । '३१५३। गृ-वन्द्योरारुः ।३।२।१७३।' अभीरुः अभयशीलः । '३१५४ । भियः क्रु-कुक्रौ ।३।२।१७४॥ भासुराभिः भासनशीलाभिः । ईश्वरः ईशनशील: । '३१५५ । स्थेश-भास - ।३।२।१७५ ।' इति वरच् ॥ ४६० - विद्यन्- नाशं रवेर् भासं विभ्राजं शश-लाञ्छनम् ॥ राम-प्रत्तेषु भोगेषु नहमज्ञासिषं रतः ॥ २६ ॥ विद्युदित्यादि — रामप्रत्तेषु रामदत्तेषु भोगेषु रतः सक्तः । नाहमज्ञासिषं नाहं ज्ञातवान् । लुङि २३७७ । यम-रम- । ७१२।७३।' इत्यादिना सगिटौ । विद्यु- नाशं द्योतनशीला विधुतः तासां नाशम् । वेर्भाः भासनशीला दीप्तिः । ताम् विभ्राजं साधु दीप्यमानं शशलाञ्छनं चन्द्रम् । प्रावृडतिक्रान्ता शरदायातेति नाज्ञासिषमित्यर्थः । सर्वत्र '३१५७ । भ्राज-भास - ।३।२।१७७।' इति क्रिप् ॥ १–'२०६९। कम्रः कामयिताऽसीकः कमनः कामनोऽभिकः ॥ २-१०७२ । आशंसुराशंसितरि' । ३ (४५५ ) श्लोकस्थं टिप्पणं प्रेक्षणीयम् ।' ४–'१०७३ । चन्दारुभिवादके' इति स० ना० अ० ॥ भ० का० १५ १७२ भट्टि काव्ये – द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, अतः परं सादे कर्तरि च कारक इत्यधिकृत्य कुटुच्यते-४६८ -- ततः कपि- समाहारमैऽकनिश्चयमागतम् ॥ उपाध्यायsइर्वाऽऽयामं मुग्रीवोऽध्यापिपद् दिशाम् ३४ तत इत्यादि- - ततः कपिसमागमानन्तरं सुग्रीवः कपिसमाहारं कपिस- मूहं दिशामायाममध्यापिपत् बोधितवान् । अमुका अमुका दिक् इदशीति । ८५४०॥ गतिबुद्धि –।१॥४॥५२॥ इत्यादिना समाहारस्य कर्मसंज्ञा । आयामपरि- ज्ञानं चास्य वालि भयाद्दूरपरिभ्रमणात् । एकनिश्चयमागतं एकरा शितां प्राप्तं आया- ममित्यर्थः । निश्चायमिति '३३९० । परिमाणाख्यायाम् ।३।३।२०।' इति धज् । पश्चादेवशब्देन '७२६ । पूर्वकालैक- ।२।१।४९।' इति सः । क इव । उपाध्याय इवेति । उपेत्याधीयते अस्मादिति '३१९१ । इङश्च ।३।३।२१।' इति घञ् ॥ ४६९ - स - जाऽम्भो-द-संरावं हनु- मन्तं सहाऽङ्गदम् ॥ जाम्बवं नील-सहितं चारु- सैन्द्रावर्मब्रवीत् ॥ ३५ ॥ सजलेत्यादि-सुत्रीवो हनुमन्तमब्रवीत् । सजलाम्भोदसंरावं सजलमेव- स्यैव संरावो यस्य हनुमतः । '३१९२ । उपसर्गे रुवः । ३।३॥२२।' इति घन् । सहाङ्गदं भङ्गदसहितम् । तथा जाम्बवं ऋक्षाधिपतिं नीलसहितमब्रवीत् जाम्बवशब्दोऽकारान्तो द्रष्टव्यः । चारुसद्वावं चारुगतिम् । '३१९४ । समि युद्रुदुवः ।३।३।२३।' इति घञ् ॥ कुलकम् ३६-४०- ४७० - 'यात यूयं यम- श्रीयं दिशं नायेन दक्षिणाम् ॥ विक्षवस् तोय - विश्रावं तर्जयन्तो महो॒दधेः ॥ ३६ ॥ यातेत्यादि — यूयं यात गच्छत । यमश्रायं यमस्थानम् । श्रयत्येनमिति '३१९५ । श्रि - णी-भुवोऽनुपसर्गे ।३।३।२४॥ इति धज् कर्मणि । काम् । दक्षिणां दशम् । सामान्याभिधानाद्विशेषाभिधानम् । नायेन नीत्या सामादिना । नीय- तेऽनेनेति पूर्ववत्करणे घञ् । महोदधेस्तोयविश्रावं तोयध्वनिं तर्जयन्तो न्यक्कु - र्वाणाः । कैः । विक्षावैः स्वैः शब्दः । उभयत्रापि २१९६ । वौ क्षुश्रुवः ।३।३।२५।' इति कर्मणि घञ् ॥ } १-७१२ । उपाध्यायोऽव्यापकः' । २– '१९५ । शब्द निनाद - निनद- ध्वनि-ध्वान रवस्वनाः । १९६ । स्वान-निर्घोष-निद-नाद-निवाननिःस्वनाः । आरवाऽऽराव-संराव-विरावाः ।' ३–१८७६ । प्रद्रावोद्राव-संद्राव-संदावा विद्रवोद्रवः ।' ४ – ५११७०] उन्नाय उन्नये, श्रयणे, जयने जयः । ५- ११९५॥ निगारोद्वारविक्षावोद्-ग्राहाम् तु गरणा दिपु ।' इति श्रायः स० ना० अ० ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः- १७३ ४७१ - उन्नांयानंधिगच्छन्तः प्रद्रावैर् वसुधा-भृताम् ॥ वऽभिलावान् कुर्वन्तः स्वेच्छया चारु - विक्रमाः ३७ उन्नायानित्यादि – वसुधाभृतां पर्वतानां उन्नायानुच्चयानुच्चत्वान्यधिग- च्छन्तः जानन्तः। '३१९७। अवोदोर्नियः । ३।३।२६।' इति भावे घञ् । कैः । प्रद्वावैः प्रकृष्टगतिभिः । '३१९८ । द्रु-स्तु-स्रुवः । ३।३॥२७।' इति धन् । वनाभिलावान् वनविध्वंसान् । '३१९९। निरभ्योः पू-ल्वोः ।३।३।२८॥ इति भावे घञ् । स्वेच्छया कुर्वन्तः । चारुविक्रसा: असाधारणपराक्रमाः । यात यूयमिति संबन्धः ॥ ४७२ - सोद्गार-सुगन्धीनां फलानार्मलमशिताः ॥ प्रे उत्कारेषु च धान्यानाम॑नभीष्ट परिग्रहाः ॥ ३८ ॥ सदेत्यादि – सदा सर्वदा उद्वारे भक्षणानन्तरं श्वसनपूर्वके शब्दोच्चारणे यानि सुगन्धीनि तेषामलं पर्याप्तमाशिताः । '१५९५ । 'गृ शब्दे' इत्यस्यादुत्पू- र्वात् ' ३२०० । उन्योः । ३।३।२९।' इति घञ् । आङ्पूर्वादश्नोतेः । '३०५३॥ आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च ।३/४/७११' इति कर्तरि क्तः । कृत्प्रयोगे कर्मणि षष्ठी न लोकेति निषिद्धाऽतः शेषे पष्ठी । उत्कारेषु च राशिपु धान्यानाम् । '१५०३। विक्षेपे' इत्यस्मादुत्पूर्वात् '३०२१ । कृ धान्ये ।३।३।२०॥ इति कर्मणि घन् । अभीष्टपरिग्रहाः अनभिलापुका इत्यर्थः ॥ ४७३ - संस्तावमि॑िव शृण्वन्तश् छन्दोगानां महाध्वरे ॥ शितिं मधु-लेहानां पुष्प प्रस्तार-शायिनाम् ॥ ३९ ॥ संस्तावमित्यादि – मधुलेहानां भ्रमराणां पुष्पप्रस्तारशायिनाम् । '३२०३ प्रेोऽयज्ञे । ३॥३॥३२।' इति वञ् । शिञ्जितं शृण्वन्तः यूयं यात । छन्दोगानां महाध्वरे संस्तावमिव सम्भूय स्तवनमिव पाठध्वनिविशेषमिव वा । '३२०२॥ यज्ञे समि स्तुवः ।३।३।३१॥ इति धज् ॥ ४७४ - आलोचयन्तो विस्तारम॑म्भस दक्षिणो॒दधेः ॥ स्वादयन्तः फल-रसं मुष्टि-संग्राह- पीडितम् ॥ ४० ॥ १ - (४७०) लोकस्थं टीकनमवलोक्यम् । २ - ( ४६९ ) श्लोकस्थं टिप्पणमालोचनी- यम् । ३- '२१८२ लवोऽभिलावो लवने निष्पावः पवने पवः' । ४ - (४७०) श्लोकस्थं टीकनं प्रेक्ष्यम् । ५– ११९४ । उत्कारशू च निकारश् च द्वौ धान्योत्क्षेप- प्रार्थको' । ६ – १९७॥ अथ मर्मरः । स्वनिते वस्त्र पर्णानां भूषणानां तु शिक्षितम्' इति सर्वत्र ना० अ० ॥ १७६ भट्टि-काव्ये — द्वितीयेऽविकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीय वर्गः, ४८२ - 'अवैग्राहे यथा वृष्टिं प्रार्थयन्ते कृषीवलाः ॥ , प्रार्थयध्वं तथा सीतां, यात सुग्रीव-शासनम् ॥ ४८ ॥ अवग्राह इत्यादि – अवग्राहो वर्पप्रतिवन्धः । ८३२२६ अवे ग्रह:- ।३।३१५१॥ इति पक्षे अप् । यथा अवग्राहे कृपीवला वृष्टिं प्रार्थयन्ते तथा सीतां सूर्य प्रार्थयध्वम् । तस्या दुर्लभत्वादत्यन्तादरणीयत्वाञ्च । यात सुग्रीव- शासनात् ॥ ४८३ - वणिक प्रग्रह-वान् यद्वत् काले चरति सिद्धये ॥ देशाsपेक्षास् तथा यूर्य यात ऽऽदार्याऽङ्गुलीयकम्.' वणिगित्यादि — तुला प्रगृह्यते येन सूत्रेण स प्रग्राहः । ' ३२३७॥ प्रे वणि- जाम् ।३।३।५२।' इति करणे घञ् । स तुलासंबन्धी विद्यते यस्य वणिजः । संसर्गे मतुप् । यथा तुलामग्राहवान् तदुपलक्षितो वणिक् काले उचिते क्रय- सिद्धये चरति तथा यूयं अङ्गुलीयकं तुलासूत्रस्थानीयं चिह्नमादाय देशापेक्षाः तत्तद्देशस्थितास्तन्त्र हि चिह्वेन रामदूता इति लक्ष्यन्ते ॥ ४८४ - अभिज्ञानं गृहीत्वा ते समुत्पेतुर् नभस्-तलम् ॥ वाजिनः स्यन्दने भानोर् विमुक्त प्रयँहा इव ॥ ५० ॥ · अभिज्ञानमित्यादि – ते वानरा नभस्तलमुत्पेतुः । वाजिन इव विमुक्तप्र- ग्रहाः । विमुक्तः प्रग्रहो नियमरज्जुर्येषामिति । '३२२८१ रश्मौ च । ३।३॥५३॥ इति विभाषाग्रहणमनुवर्तते । घञभावपक्षे '३२३२। ग्रह-वृ-द-निश्चि-गमञ्च ।३।३।५८।' इत्यप् । स्यन्दने रथे भानोरादित्यस्य । किं कृत्वा । अभिज्ञानं गृहीत्वा चिह्नमङ्गुलीयकमादाय ॥ ४८५ - उदक् शतवलिं कोट्या, सुषेणं पश्चिमां तथा ॥ दिशं प्रास्थापयद् राजा वानराणां कृत-त्वरः ॥ ५१ ॥ उगित्यादि - वानराणां राजा सुग्रीवः शतवलिं नाम वानरं वानराणां कोट्या सह उदगुदीचीं दिशं प्रास्थापयत् । तिष्ठतेर्ण्यन्तस्य लङि रूपम् । उदी- चीशब्दात् प्रथमान्ताद्दिशि वर्तमानादस्तातिः । तस्याञ्चतेर्लुक् । लुक् तद्धितलु- कीति स्त्रीप्रत्ययस्य लुक् । तस्मिन्निवृत्ते भसंज्ञाभावादीत्वमपि निवर्तते । तसि- लादिस्तद्धित एधाचपर्यन्त इत्यव्ययत्वे द्वितीयालुकू । तथैव सुषेणं वानरं पश्चिमां दिशं प्रास्थापयत् । कृतत्वरः त्वरितः ॥ १- ९५ । वृष्टिर् वर्षे तद्विघाते ऽवग्राहाऽवग्रहौ समौ ।" २ - ०१४४५ । तुला सूत्रेऽश्वादिरश्मौ प्रग्राहः प्रग्रहोऽपि च ॥ ३ – १ (४८३) लोकस्थं टीकनं प्रेक्ष्यम्' इति ना० अ० । तथा लक्ष्य रूपे कथानके सीताइन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः ५२ ४८६ - प्राचीं तावद्भिर - व्यग्रः कपिभिर् विनतो ययौ ॥ अ - प्रग्रहैरि॑िर्वाऽऽदि॒त्यो वाजिभिर्-दूर-पातिभिः प्राचीमित्यादि—कपिभिस्तावद्भिरित्येककोटिसंघातैः सुग्रीव इत्यर्थात् । अव्यत्रः अनाकुलः । प्राचीं पूर्व दिशं ययौ । यथा आदित्यो वाजिभिरमग्राहैः मुक्तबन्धनैः करणभूतैः । '३२२८। रश्मौ च ।३।३।५३।' इति घञ् । दूरपातिभिः दूरयायिभिः ॥ सह विनतः प्रणतः । ४८७ - ययुर् विन्ध्यं शरन् - मेघैः प्रावारैः प्रवरैरिव ॥ १७७ प्रच्छन्नं मारुति - प्रष्ठाः सीतां द्रष्टुं प्लवङ्गमाः ॥ ५३ ॥ ययुरित्यादि – मारुतिप्रष्ठाः हनुमदग्रेसराः सीतां द्रष्टुं विन्ध्यपर्वतं ययुः । शरन्मेवैः प्रावारैरिव प्रच्छन्नम् ' ३२२९। वृणोतेराच्छादने । ३।३।५४।' इति वज् । प्रवरैः श्रेष्टेः । अनाच्छादने ग्रहेत्यादिना अप् ॥ ४८८ - परिभावं मृगेन्द्राणां कुर्वन्तो नर्ग-मूर्धसु ॥ विन्ध्ये तिग्मांशु - मार्गस्य चेरुः परिभवोपमे ॥ ५४ ॥ परीत्यादि – मृगेन्द्राणां सिंहानां परिभावमभिभवं कुर्वन्तः । विन्ध्ये चेरुः भ्रान्ताः । '३२३० । परौ भुवोऽवज्ञाने ।३।३।५५।' इति घञ् । कीदृशे [ तिग्मांशु- मार्गस्य ] परिभवोपमे । आदित्यमार्गस्य परिभवनम् । अत्युञ्चत्वात् । घञभाव- पक्षे अप् ॥ ४८९ - वेमुः शिलोच्चयांस् तुङ्गानुत्तेरुरंतरान् नदान् ॥ आशंसवो लवं शत्रोः सीतायाश च विनिश्चयम् ५५ भ्रेमुरित्यादि — उत्पूर्वाच्चिनोतेः '३२३१॥ इरच् ।३।३।५६।' इत्यच् । शिला- भिरुचयो येषां तान् शिलोच्चयान् । मुः भ्रमणक्रियाया व्याप्यत्वात् सकर्म- कता । नदान् अतरान् तरितुमशक्यान् उत्तेरुः उत्तीर्णवन्तः । शत्रोलवमुच्छेद- नम् । सीतायाश्च विनिश्चयं विनिर्णयम् । आशंसवः आशंसनशीला: । '३१४८ । सनाशंसभिक्ष उः । ३॥२।१६८।' तरलवौ '३२३२ । ऋोरप् । ३ ।३।५७ ।' इति अप्रत्ययान्तो विनिश्चयमिति ग्रहे त्यप् ॥ ४९० - आदरेण गमं चक्रुर् विषमेष्व॑प्य॑ सङ्घसाः ॥ व्याप्नुवन्तो दिशो ऽन्यादान् कुर्वन्तः स व्यधान् हरीन् ॥ ५६ ॥ १–६८१ । द्वौ प्रावारोत्तरासङ्गो समौ बृहतिका तथा ॥ २ – '१२२४/ शैल वृक्षौ नगावगौ ।' इति ना० अ० । १७८ भट्टि- काव्ये - द्वितीचेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, । आद्रेणेत्यादि — विपमेष्वपि प्रदेशेषु गर्न गमनं चक्रुः । आदरेणानवज्ञया । ग्रहे त्यप् । असङ्घसाः त्यताहाराः । ३२३५। उपसर्गेऽदः ।३।३।५९१ । इत्यपि '३२३६ । वञपोश्च ।२।७।३८॥ इति अर्घस्लादेशः । हरीन् सिंहान् । सच्यधान् स॒प्रहारान्। '३२३७॥ व्यव-जपोः - ।३।३।६१।' इत्य । सहारत्वादन्यादान् परित्यक्ताहारान् कुर्वन्तः । ३२३७ । नौ ण च ।३।३।१०॥ इति निपूर्वादढोऽण् प्रत्ययः । तस्मिन्नदेर्न घस्लादेशः । चकारादपि तत्र निवसः । दिशो व्यामुवन्तः सर्वव्यापिनः ॥ ४९१ - संचेरुः स-हसाः केचिर्द, स्वनाः केचिदा॑दिपुः ॥ संग्राम-वन्तो यति चन्, निर्गदानपरे ऽमुचन्. ॥१७॥ संचेरुरित्यादि-सहसा: सस्मिताः । अस्वनास्तूष्णीका: । '३२३९। वन- इसोर्वा ॥३।३।६२।' इत्यप् । यतिवत् संयामवन्तः नियमवन्तः '३२४० । यमः समुप-नि- विपु च ।३।३।६३ ।' इति वञ् । आटिपुः अटितवन्तः । अटेर्लुङि रूपम् । अपरे निगदान्वचनान्यमुचन् । '३२४१ । नौ गद – ।३।३।६॥' इत्यादिना विकल्पेनापो विधानात् वञ् ॥ ४९२- अथं कुमार्द-निःकाणा नराः क्षीण - पण इव ॥ अ-मदा: सेदुरैकस्मिन् नितम्बे निखिला गिरेः ॥ ५८ ॥ अथेत्यादि – अथ परिभ्रमणादनन्तरं क्लमेन परिश्रमेण अमदाः गतहर्षाः । ' ३२४४ । मदो अनुपसर्ग ।३।३।६७।' इत्यप् । अत एव निःकाणा: निश्शब्दाः ' ३२४२ । कणो वीणायां च ।३।३।६५।' इत्यपो विकल्पेन घञ् । वीणादि विषयमे- तत् । क्वणेर्निपूर्वादनुपसर्गाद्वीणादिविषयाच्च विकल्पेनाप्प्रत्यय इत्युक्तम् । एक- स्मिन् गिरेर्नितम्बे सेदुः निपण्णाः । निखिला: समस्ता वानराः क्षीणपणा इव अर्थरहिता नरा इव । पण्यन्त इति पणाः । व्यवहाराय कृते पणे व्यवस्थाप्यन्ते । '३२४३ । नित्यं पणः परिमाणे ।३।३।६६।' इत्यप् ॥ ४९३ - ततः स संमदास् तत्र निरक्षन्त पतत्रिणः ॥ गुहा-द्वारेण निर्यातः समजेन पशुनिव. ॥ ५९ ॥ तत इत्यादि — ततो विश्रामानन्तरं ते तत्र तस्मिन् पर्वते पतत्रिणः पक्षिणो निरक्षन्त ईक्षितवन्तः । ईङि रूपम् । कीदृशान् । गुहाद्वारेण निर्यातः निर्ग१ – ११७० । निगादो निगदे, मादो मद, उद्वेग उद्भमः । २–१९७ । निक्काणो निक्कणः क्वाणः कणः क्वणनमित्यपि । १९८ वीणायाः क्वणिते प्रादेः प्रकाण: प्रक्कणादयः । ३ – '१२५३ । पणो द्यूताऽऽदिपूत्सृष्टे भृतौ मूल्ये थनेऽपि च ॥ ४ – '३४४। कटकोऽस्त्री नितम्बोद्रेः स्नुः प्रस्थ: सानुरस्त्रियाम् ।' ५- '५६२ । पशूनां समजोऽन्येषां समाजोऽथ सघाणाम् । इति सर्वत्र ना० अ० ॥ तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः च्छतः । निप्पूर्वाद्यातेः शत्रन्तस्य शसि रूपम् । ससंमदाः सहर्षाः । '३२४५॥ प्रमद- संमदौ -।३।३।६८ ।' इति निपातितम् । समजेन वृन्देन पशूनिव निर्यातः '३२४६। समुदोरजः पशुपु ।३।३।६९।' इत्यप् ॥ ४९४ - वीनार्मुपसरं दृष्टा ते ऽन्योन्योपहवा गुहाम् ॥ प्राविशन्ना हव-प्रज्ञा आहावैर्मुपलिप्सवः ॥ ६० ॥ १७९ इत्यप् । वीनामित्यादि — वीनां पक्षिणामुपसरं नैरन्तर्येण निर्गमनं दृष्ट्वा । उपसर इव उपसरः नैरन्तर्य मात्रेणोपलक्षितत्वात् । उपसरो हि स्त्रीगवीपु पुङ्गवानाम- भिगमनमुच्यते स च नैरन्तर्येण भवति । '३२४८ प्रजनेसः । ३।३१७११ ते वानरा अन्योन्योपहवाः परस्परमाह्वानं येषां आगच्छतागच्छत प्रविशत इति । '२५६८ । ह्रः संप्रसारणम् । ६।१।३२।' इत्यप् संप्रसारणं च । गुहां प्रावि- शन् प्रविष्टवन्तः । आहवप्रज्ञाः युद्धप्रज्ञाः । आहूयते युद्धाय स्पर्धतेऽत्र । '३२- ५० आङि युद्धे ।३।३।७३।' इत्यप् संप्रसारणं च । आहावमुपलिप्सवः उदका- धारमुपलब्धुमिच्छवः । '३२५१ । निपानमाहावः ।३।३।७४ ।' इति वञि संप्रसारणं निपात्यते वृद्धिरस्त्येव । अप्प्रत्यये त्ववृद्धिः ॥ ४९५ कुर्वन्तो हवमा॑प्तानां पिपासा-वध - काङ्क्षिणः ॥ द्वारं तमो पर्ने प्रख्यं गुहायाः प्राविशन् द्रुतम् ॥६१॥ कुर्वन्त इत्यादि — गुहां प्रविश्य तस्याः द्वारमपरं प्राविशन् । आप्तानां स्त्रि- ग्धानां हवमाहानं कुर्वन्तः । '३२५२ । भावेऽनुपसर्गस्य ।३।३।७५ । इत्यप् संग्र सारणं च । पिपासा पातुमिच्छा तस्या वधोऽपनयनम् । ३२५३ । हनश्च वधः ।३।३।७६।' इत्यप् वधादेशश्च । तं काङ्क्षितुं शीलं येषामिति । १७१७ । काक्षि- माक्षि काङ्क्षायाम्' इत्यस्मात् ८ २९८८ । सुप्यजातौ णिनिः । ३।२।७८॥ २२- ६२। इदितो नुम् – ।७।१।५८ । साधुकारिणि वा । कीदृशं द्वारम् । तमोघनप्रख्यं तमसो घनः मूर्तिः काठिन्यं तेन सदृशम् ३२५४ । मूर्ती घनः । ३।३१७७७१' इति हन्तेरप् प्रत्ययो घनादेशश्च निपात्यते । मूर्तिमत्तम इव द्वारमित्यर्थः ॥ ४९६-तस्मिन्न॑न्तर्घणे ऽपश्यन् प्रघणे सौध-सद्मनः ॥ लौहोद्घन-घन- स्कन्धा ललिताऽपर्धेनां स्त्रियम् ६२ तस्मिन्नित्यादि — द्वारमतिक्रम्य यः सावकाशप्रदेशः सो ऽन्तर्घुण इत्युच्यते । तथा ह्यन्तर्हन्यते क्रोडीभवत्यस्मिन्निति अनुगतार्थत्वम् ॥३२५५ । अन्तर्धनो देशे २१ – '११८३ । प्रजनः स्यादुपसरः ॥ २–१८७१ । अभ्यामर्द - समाघात - संग्रामाऽभ्यागमाऽऽहवाः ।' ३–'२८० आहाचस तु निपानं स्यादुपकूप जलाशये ॥ ४- २३१८ । धनो मेघे मूर्तिगुणे त्रिषु मूर्ते निरन्तरे ।" ५ – '३३३ । प्रघाण-प्रघणाऽलिन्दा बहिर्द्वारप्रकोष्ठके ॥ ६–११९३। निधाय तक्ष्यते यत्र काष्ठे काष्ठं स उद्धनः ॥ ७ – ६३४ अङ्गं प्रतीको savaisyari, sथ कलेवरम् ।' इति स० ना० अ० ॥ १८० भट्टिकाव्ये - द्वितीयेऽधिकार-काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीय वर्गः, ।३।३।७८।' इत्यन्तःपूर्वाद्धन्तेर धनादेशः, घणादेशो वा ये णकारं पठन्ति । यत्तु संज्ञीभूतो वाहीकेषु देशविशेष इत्युक्तं तत् संज्ञाशब्दमाश्रित्य । तस्मिन्नन्तरे यत् सौधसम धवलगृहं तस्य ग्रघणे एकदेशे । '३२५६ । प्रवणः प्रत्राणश्च ।३।३।७९।१ इति निपातितम् । स्त्रियं ललितापधनां ललिताङ्गीमपश्यन् । १३२५९। अपवनो ऽङ्गम् ।३।३।८१।' इति निपातनम् । लौहोघनघनस्कन्धाः । यस्मिन् स्थापयित्वा काष्टादीनि संस्क्रियते स उद्धनः तद्दनः स्कन्धो येपामिति । '३२५७॥ उद्- नोऽत्याधानम् ।३।३।८० । ' इति निपातनम् ॥ ४९७ - सा स्तम्बघ्न-पद-न्यासान् विघनेन्दु-सम-द्युतिः ॥ परिघा॑रु - भुजाना॑ह हसन्ती स्वागतं कपीन् ॥ ६३ ॥ सेत्यादि- इ-सा स्त्री हसन्ती कपीन् स्वागतं वच आह । कीदृशी । विघनेन्दु- समद्युतिः । विहन्यते अभिभूयते अन्या सुतिर्येन स विधनः । '३२५९ करणे- ज्योविद्रुपु ।३।३॥८२ ।' इत्यप् घनादेशश्च । स चेन्दुश्चेति सः । तत्समा सुति र्यस्याः । स्तम्बो हन्यते येन पादन्यासेन स स्तम्बघ्नः । तृणकाष्ठादिः । ३२६०। स्तम्बे क च ।३।३॥८३।' इति करणे कः । '२३६३। गम-हन - ६ । १४॥९८४८ इत्यु- पधालोपः । तादृशः पादन्यासो येषां कपीनामिति । परिहन्यते येन । '३२६१॥ परौ घः । ३।३।८१४।' इत्यप् घादेशश्च । परिवोऽर्गलः । तदनुकारिणो विपुला बाहवो येषामिति ॥ ४९८ - पिप्राय ऽद्र गुहोपनांनुद्घान् संघसमागतान् ॥ फलैर् नाना-रसैश् चित्रैः स्वादु - शीतैश्च वारिभिः६४ पिप्रायेत्यादि- तान्विविधैः फलैर्वारिभिश्च पिप्राय तर्पितवती । अद्विगुहो- पघ्नान् । अद्विगुहेव उपघ्न आश्रयो येषां कपीनाम् ' ३२६३। उपन्न आश्रये ।३।- ३३८५ ।' इत्यप् उपधालोपश्च निपात्यते । संघसभागतान् समूहेनागतान् । उद्घान् प्रशस्तान् । '३२६४। संघोघौ गण- प्रशंसयोः ।३।३।८६ ।' इति समुदोरुपपदयोः हन्तेरपि टिलोपश्च निपात्यते ॥ ४९९–निघऽनिघ-तरु-च्छन्ने तस्मिंस् ते लब्धिमैः फलैः ॥ तृप्तास् तां भ्राजथु-मर्ती पप्रच्छुः - 'कस्य पूरि॑ियम्.' ६५ निघेत्यादि – तस्मिन्प्रघणे निधानिधैर्निमितानिमितैस्तरुभिश्छन्नैः । '३२६५। निघो निमितम् ।३।३।८७।' इति निपूर्वाद्धन्तेरपि टिलोपो निपात्यते । समारोहपरिरोहाभ्यां निमितमित्युच्यते । ते कपयः । लब्धिमैर्लाभनिर्वृत्तैः । '४२६६। द्वितः १ – ११९३ । स्तम्बघ्नस् तु स्तम्बधनः स्तम्बो येन निहन्यते ॥ २ - ११७६ स्यादु नो ऽन्तिकाश्रये ॥ । ३ – १४९ मतलिका मचर्चिका प्रकाण्डमुद्धतष्ठजौ । प्रशस्त- बाचकान्यमूनि ।' इति सर्वत्र ना० अ० । तथा लक्ष्य-रूपे कथानके सीताऽन्वेषणं नाम सप्तमः सर्गः – १८१ क्रिः ।३।३१८८।' फलैस्तृप्ताः सन्तस्तां स्त्रियं भ्राजथुमतीं शोभावतीम् । पप्रच्छुः पृष्टवन्तः कस्येयं पूरिति । '३२६७ । द्वितो ऽथुच् ।३।३।८९॥ तदन्तान्मनुप् ॥ ५०० - 'रंक्ष्णं करोषि कस्मात् त्वं, यलेना॑ऽऽख्यायतां शुभे ! ॥ स्वप्ने निधि-वदा॑भाति तव संदर्शनं हि नः ॥ ६६ ॥ रक्ष्णमित्यादि – हे शुभे ! कस्माद्वा रक्षणं रक्षां करोषि । एतद्यलेनादरेण नोऽस्माकमा ख्यायताम् । उभयत्रापि '३२६८। यज-याच - ।३।३।९० । ' इति न । यस्मात्स्वप्ने निधिवत् निधिरिव तव संदर्शनमाभाति । नोऽस्माकमतिदुर्लभ त्वात् । स्वप्न इति '३२६९ । स्वपो नन् ।३।३।९१ । निधिरित '३२७०१ उप- सर्गे घोः किः । ३।३। ९२ । १ ॥ ५०१ ततो जलधि-गम्भीरान् वानरान् प्रत्युवाच सा ॥ 'इयं दानव-राजस्य पूः सृष्टिर् विश्वकर्मणः ॥ ६७ ॥ तत इत्यादि — ततस्तस्मादनन्तरं सा प्रत्युवाच । जलं धीयते अस्मिन्निति अधिकरणे चेति किः । जलधिः समुद्रः । तद्द्वद्गम्भीरानक्षोभ्यत्वात् । इयं पूः दानवराजस्य विश्वकर्मणः सृष्टिः । सृज्यत इति सृष्टिः । कर्मणि '३२७२। स्त्रियां तिन् ।३।३।९४ । ॥ इतः स्त्रीलिङ्गमधिकृत्योच्यते- ५०२ - निहतश् च स्थितिं भिन्दन् दानवोऽसौ बल-द्विषा, ॥ दुहिता मेरुसावर्णेरहं नाम्ना स्वयं प्रभा ॥ ६८ ॥ निहत इत्यादि — असौ दानवराजः स्थितिं मर्यादां भिन्दन् । '३२७३॥ स्थागा पा-पचो भावे ।३।३।१५॥ इति क्तिन् । बलद्विषा इन्द्रेण निहतः । यस्य चाहं दुहिता । स पिता । नाम्ना मेरुसावर्णिः, अहं च नाम्ना स्वयंप्रभेति ॥ ५० ३ - जूँतिमिच्छथ चेत् तूर्णं, कीर्ति वा पातुर्मात्मनः ॥ करोमि वो बहिर् - यूतीन्, पिधध्वं पाणिभिर्दृशः ६९' जूतिमित्यादि — यदि तूर्णं शीघ्रं जूतिं गमनमिच्छथ । कीर्तिं वा आत्मनः पातुं रक्षितुम् । वः युष्मान् बहिर्यूतीन् बहिर्भूतान् । '३२७४ । ऊति यूति- ।३।३।९७ । ' इत्यादिना निपातितः । तत्र यौतेर्जवतेश्च तिन् दीर्घत्वं च निपात्यते । कीर्तिप '१७७५॥ कृत संशब्दने' स्वार्थिको णिच् । '२५७१। उपधायाश्च ।७।१।१० ११ इतीत्वं तस्मात् तिन् । अतः पाणिभिः । दृशो दृष्टी: पिधध्वं आच्छादयध्वम् । अपिपूर्वाद्धाजो लोटि द्विर्वचने '२५०१ । दूध-स्तथोश्च ।८।२।३८॥ इति अभ्यासस्य भष्भावे '२४८३ । श्वाभ्यस्तयोः ।६।४।११२।' इत्याकारलोपे '५२। झलां जश् झशि ।८।४।५३१' इति धातोर्दकारे 'वष्टि भागुरि:-' इत्युपसर्गाकारलोपे च रूपम् ॥ १–'११६६' रक्ष्णस् त्राणे, रणः कणे ।' इति ॥ २ – ११९६ । जवने जूतिः सातिः । * इति सर्वत्र ना० अ० ॥ भ० का० १६ १८२ भट्टि काव्ये —— द्वितीयेऽधिकार काण्डे लक्षण-रूपे द्वितीयो वर्गः, ५०४ -व्रज्या यती निरुद्रा॒ऽक्षान् विद्येवा॑ऽनुष्ठित क्रियान् ॥ निरचित्रमर्दिच्छा तो वानरांश चङ्गमावतः ॥ ७० ॥ व्रजेत्यादि- -सा व्रज्यावती प्रशस्तगमनवती । '३२७५ । व्रज-यजोभावे क्यप् ।३।३।९८१ प्रशंसायां मतुप् । वानरान्निरुद्धाक्षान् निरचिक्रमत् निष्कासितवती । क्रमेर्ण्यन्