GL H 891.22 BHA

123296 LBSNAA

त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी

Academy of Administration

मसूरी

MUSSOORIE

पुस्तकालय

LIBRARY

123296

+4609

अवाप्ति संख्या Accession No.

वर्ग संख्या

GLH

Class No.

पुस्तक संख्या

Book No.

891.22

भासना BHA

Poona Oriental Series-No. 54

भासनाटकचक्रम् ।

PLAYS ASCRIBED TO BHĀSA

Original Thirteen Texts in Devanagari

Critically Edited By

C. R. DEVADHAR. M.A.

ERGUSSON COLLEGE, POONA

OBA

العجن

POON!

ORIENTAL BOQI AGENCY

1937

Printer S. R. Sardesai, B.A., IL.B, Navin Samarth Vidyalaya's

San, irth Bharat Press, 947 Sadashiv, l'oona 2.

Published by Dr. N. G. Sardesai, 1. M. & S., Manager, Oriental Book Agency, 15 Shukrawar Peth, Poona 2.

Preface

Introduction

१ स्वप्नवासवदत्तम्

२ प्रतिज्ञायौगन्धरायणम्

३ अविमारकम्

४ चारुदत्तम् ५ प्रतिमा

६ अभिषेकनाटकम्

७ पञ्चरात्रम् ८ मध्यमव्यायोगः

९ दूतवाक्यम् १० द्रुतघटोत्कचम् ११ कर्णभारम्

१२ ऊरुभङ्गम्

१३ बालचरितम्

Appendices

भासनाटकचक्रे

CONTENTS

i iii

iv-vii

१-५६

५७-१०८

१०९-१९०

१११-२४८

२४९ - ३२०

३२१-३७२

३७३-४२०

४२१-४४०

४४१-४५८

४५९-४७६

४७७-४८८

...

४८९-५१०

२११-५६०

A. Metrical Analysis

...

561-567

B. List of irregular constructions etc.

568-573

C. References to Bhāsa or his works

573-577

D. Stanzas attributed to Bhāsa

578-580

E. Select Glossary

580-583

(All rights reserved by the Publisher)

PREFACE

In an article published in the "Bulletin of the Rama Varma Research Institute", Vol. V. part I. (Jan. 1937) the late Professor Dr. M. Winternitz concludes with 'an appeal to our friends and colleagues in the country of Malabar' to provide us with a critical edition of the thirteen plays ascribed to Bhāsa for which there is ample manuscript material in that country. In the meanwhile we have to remain satisfied with the Trivandrum edition and editions of individual plays based on the same. As early as 1925, I published my edition of the Svapnavāsavadatta which was based upon two MSS. in Malayalam characters, transcribed in Devanagari, and sent on to me by Mr. K. Rama Pisharodi. I have further used MSS. of the following plays of the group from the Bhandarkar Research Institute;-

1. अविमारक - No. 35 of 1925-26

2.

3.

4.

बालचरित No. 36 of 1925 26

"

No. 5 of 1926-27

मध्यमव्यायोग - No. 9 of 1926-27

No. 9 of 1926-27

5. दूतघटोत्कच - No. 7 of 1926-27

6. No. 10 of 1926 27

'

I have collated these MSS. with the published texts of the plays, and I feel very happy to say that the manuscript material has helped me to fix many doubtful or obscure readings. This will be particularly evident from the text of thea in which most of the obscurities and conjunc-

ii

tural readings of the Trivandrum text have been replaced by reliable readings.

;

In the appendices at the end, I have given a consolidated metrical Index, together with a table giving at a glance the number of verses in a particular metre in the various plays a collection of all anomalous forms and constructions; a list of citations from rhetorical and other works wherein reference is made to Bhāsa or his works and lastly, a glossary of rare and out-of-the-way expressions employed in these plays. I am considerably indebted to the work of the late Mm. Ganapati Sāstri, and also to the articles on Bhāsa by Dr. V. S. Sukhtankar in preparing these appendices--especially the first two; I have also made use of all the editions of individual plays of the group so far published, and I make my grateful acknowledgments to these. As for the introduction, I have given merely a summary of my views on the Bhāsa problem, leaving the readers to refer to my essay on 'Plays ascribed to Bhāsa, their authenticity and merits' for a further and detailed discussion of the problem. I feel happy to add that two of the most eminent scholars of the West, the late Professor Dr. Sylvain Lévi, and the late Professor Dr. M. Winternitz have unequivocally given it as their opinion that the plays in question cannot be the works of the great poet Bhasa-thus confirming the view that I have expressed in my thesis. In the article referred to at the outset, Professor Winternitz writes, "I believe that most scholars are now inclined to give up the idea that we are in the happy possession of the principal works of the great Bhāsa who was famous already at the time of Kālidāsa." In a letter addressed to Mr. P. Anujan Achan, and published in the same Bulletin, Dr. Winternitz writes, "I am no longer a believer in Bhasa's authorship of these plays."

iii

A companion volume, giving a critical introduction, a full translation and explanatory notes for each of the plays is under preparation and will be published as early as practicable. I cannot sufficiently express my gratitude to Dr. N. G. Sardesai, the enthusiastic proprietor of the Oriental Book Agency, for his readiness to undertake the publication of the present volume. My student and friend, Mr. J. V. Vaidya, B.A., deserves my best thanks for the invaluable help he has rendered in transcribing and copying the manuscript and in reading the proof-sheets; and lastly, my thanks are due to Mr. S. R. Sardesai, B.A., LL.B., the Manager of the Samarth Bharat Press, for the very nice printing and getup of the work.

Prabhakara Niketana, Deccan Gymkhana,

Poona.

C. R. DEVADHAR.

INTRODUCTION.

The Bhasa Problem.

a

Bhāsa, the worthy predecessor of Kālidāsa, was to us a mere name until in the year 1912 the late Mahāmahopādhyāya Ganapati Sastri claimed to have discovered number of plays written by Bhāsa which were published by him in the Trivandrum series. The number of these plays ultimately came to thirteen. These fall into two broad divisions the Epic-Pauranic and the legendary; the former includes plays which are based upon the Mahābhārata, the Rāmāyaṇa and the Viṣṇupurāṇa; while the latter comprises plays that derive their plots from the Bṛhatkathā and other popular legends.

The following are the names of the plays thus classified:--

1. Probably from the Bṛhatkathā--

II. Rāmāyaṇa

III. Mahabharata-

1 Svapnavāsavadatta (Sv.)

2 Pratijnayaugandharāyaṇa (Pry.)

3 Avimāraka (Avi.)

4 Cărudatta (Căr.)

5 Pratimā (Prat.)

6 Abhiseka (Abhi.) 7 Pañcharātra (Paña.)

8 Dūtavākya (Dūta.)

9 Madhyamavyāyoga (Madhya)

10 Dūtaghatotkaca (Dgh.)

11 Karṇabhāra (Karṇa.)

12 Ürubhanga (Ü.)

IV. Krisna legend- 13 Balacarita (B.)

ii

The history of Sanskrit drama offers nowhere such fertile ground for romantic speculations as in this group of thirteen anonymous dramas which the late Pandit Ganapati Sastri of Trivandrum attributed to the great poet Bhāsa on the strength of certain facts which, however, are fast failing him. It was in the nature of things, that in the first sensation of this discovery, so fraught with the most wide-reaching results for the history of the drama, it should have been hailed by a chorus of applause to which both East and West joined their voices. If, however, there was an unreasoned and uncritical haste in propounding and supporting the theory, there was also not lacking the nerve and the animus of a hot controversy in the arguments urged against the theory by those who declared these dramas to be the work of the later play-wrights of Kerala. Thus, if the supporters of the hypothesis could not advance a single argument that may be regarded as conclusive, the evidence on the other side too is mainly negative in character and fails equally to produce conviction. The problem, even after many years of heated controversy, appears to be much more complex than was generally supposed and is as far from a satisfactory solution as ever.

The views expressed on the problem fall into three distinct schools, (i) those that have lent their whole-hearted support to the hypothesis, (ii) those that have opposed the hypothesis (iii) and those that have found a via media and have held that the contention of the opposing sides is based upon partial truths, and that in a sense these plays are Bhāsa plays and in a sense they are not. Here is a brief résumé of the principal arguments advanced in support of their thesis by these different schools of opinion upon the subject.

Although the name of Bhāsa is nowhere mentioned in the manuscripts, neither in the body of the texts nor in the

iii

colophons, Mm. Ganapati Sastri comes to the conclusion that all these dramas are to be ascribed to Bhāsa principally on the following important grounds :-(1) All these dramas begin with the stage direction नान्द्यन्ते ततः प्रविशति etc., whereas in the classical dramas we are accustomed to have the Nandi first and then the stage direction etc. This technical peculiarity of the Bhāsa plays seems to be alluded to in the famous stanza of the Harṣacarita

सूत्रधार कृतारम्भैर्नाटिकैर्वहुभूमिकैः ।

सपताकयैशी लेभे भासो देवकुलैरिव ॥

where Bāņa tells us that the dramas of Bhāsa begin with the appearance of the Sutradhara and are rich in persons and episodes. (2) The prologue is called Sthāpanā everywhere in place of Prastāvanā. (3) Unlike the classical dramas the title of the work and the name of the author are not mentioned in the Sthāpanās of these plays, which fact argues that the plays belong to pre-classical times when details such as these were possibly left to the preliminaries. (4) The Bharatavākya ends everywhere with the prayer "May our mighty King rule the whole earth. " (5) The dramas further present a structural similarity, and the opening verses of many of the plays string together the principal characters by what is technically called the Mudrālankāra. (6) One of the plays is mentioned by RājaSekhara with the name of the author; it, therefore, stands to reason that the rest of the group which show numerous affinities with it as regards style, stage-technique, ideas and vocabulary should be ascribed to the same poet-the poet of the Svapnavāsavadatta. (7) Many rhetoricians bring in their works citations from different works of Bhāsa e.g. Vāmana gives us citations from the Sv. Pry. and Căr; Bhāmaha seems to criticise his Pry. and actually quotes the very words from the Pry.; Dandin cites that famous

stanza

iv

etc. which is found in the B. and the Căr. of our poet. So Abhinavagupta refers to the Sv. in his Natyavedavivṛti although in his Dhvanyālokālocana he gives us a stanza from the Sv. which, however, is not to be met with in the newly discovered play. The most important reference, however, is the one made by Rajasekhara who not only mentions a play by name but also definitely associates it with the name of Bhāsa.

In support of this thesis, there is further the evidence of the metres, especially the preponderance of the Epic Śloka, while the deviations from Panini's grammar and the peculiarities of the Prākṛta unmistakably prove that the plays are pre-classical. Dr. Max Lindenau emphasises the deviations of these plays from the Natyaśāstra of Bharata as a further indication of their high antiquity. Against the teaching of the text-books on dramaturgy which the classical dramas follow, the author of these plays does not hesitate to describe death, and even frightful death on the stage; this is only one of the several infringements of the rules of Bharata.

On the other hand, the opponents of the theory have brought forward their arguments which seek to negative these contentions, and they have succeeded in showing that the plays in question are of doubtful authenticity and of uncertain date. They explain the omission of the title of the work and the name of the author on the ground that the play-wrights who were mere plagiarists or adapters had certainly very obvious reasons to remain anonymous. As to the verse from the Harṣacarita which states that the dramas of Bhāsa were begun by the Sūtradhāra, it is urged that it would be the perversion of all probabilities to find in this innocuous statement any distinguishing feature of the dramas of Bhāsa; in fact the poet is merely trying to avail

V

$

himself of an ingenious equivoque to find semblance between objects which have obviously nothing common between them. As a matter of fact even the classical plays can very well be described as begun by the Sutradhara' the position of the first stage direction: etc. before the opening verse is a peculiarity of South Indian manuscripts, and not a characteristic of pre-classical plays.

As to the peculiar dramatic technique of these plays it is no-wise peculiar to these dramas as in fact it is shared by almost all South Indian plays. And in regard to the deviations from the rules of Bharata, which have been utilised by the supporters of the hypothesis to prove that the plays belong to the pre-classical epoc, it has been proved that such innovations have been introduced in later classical plays also with a view to secure a more arresting stageeffect. As regards the argument which sought to prove the antiquity of the plays on linguistic grounds-on the strength of the Un-Paṇinian forms and Prākṛta archaismProf. Winternitz has pointed out in connection with the former, that too much importance cannot be attached to this argument, because such deviations occur also in the epic-legendary literature and even in very later texts," while as regards the latter--the Prākṛt archaisms-it has now been shown that the so-called archaisms are used in the Malayalam manuscripts of dramas of even Kālidāsa and Harsa; so that it will have to be unequivocally admitted that "The Prākṛta of the drama is a factor depending more on the provenance and the age of manuscripts than on the provenance and the age of the dramatist. "

'

About the verses in these plays which are cited or criticised in different treatises on rhetoric, it is important

1. Ostasiatishe zeitshift Ig. ix.

vi

to bear in mind that the rhetoricians themselves have nowhere associated these citations with either the name of Bhāsa, or with any one of the plays attributed to him. There is on the other hand a large number of verses which are specially mentioned as Bhāsa's in anthologies of Sanskrit verses, but are not found in the present plays.

From the foregoing summary of arguments on both sides, it will be seen that none of the arguments advanced is absolutely convincing and, therefore, there have been from the very first cautious critics who were sceptical about the authenticity of the plays and held that these plays--at least some of them-bear the evident marks of being abridged versions of probably the original dramas of Bhāsa.

And vitally important considerations were recently revealed in this connection by K. Rama Pisharoti (BSOS. 3. 112f. 3. 641) who has shown that 'these plays form a part of the repertoire of the Cakyārs'-the traditional actors of Kerala. He, further, adverts to the peculiar practice of the Cakyārs viz., that they never act a drama in full, but only selected scenes now from one drama, and now from another and that for every act they stage, they have their set introduction. It is, therefore, possible that the prologues of the plays are later accretions, while the main scenes preserve to us the original plays abridged or modelled in parts to suit the exigencies of the local theatre; so that it is possible that much of the relative uniformity of style, dramatic method and formal technique may be the result of this local editing; the plays may, therefore, be the product of a class of play-wrights who belonged to one common school and worked under its conventions. Secondly, it is not at all clear that the Tss. Svapnavāsavadattam is the famous Svapnavāsavadattam attributed to Bhāsa by Rajasekhara. There

vii

are in the first place two citations from Sv. given in works on rhetoric which are not found in the extant play. Secondly, the Bhāvaprakāśa of S'aradātanaya gives us a passage in which the Sv. is classed as a play of the Praśānta type; in this passage the author gives us a sort of a synopsis of the play which reveals that the Sv. known to S'aradātanaya had much in common with the Tss. Svapnavāsavadatta but was not identical with it, as one important incident mentioned in the passage is not found in the Tss. play². Further in his Natakalakṣaṇaratnakosa, Sagaranandin gives us an extract from the Sy, which in substance but not in actual words, is found in the Iss. play.

Thus it will be clear that the Sv. of this group is merely a version a stage version of the original play.

From all the foregoing discussion, it will be clear that in the first place the Sv. is not the genuine work of Bhāsa, and secondly that it is by no means certain that these plays claim to be the production of one writer; they are a heteroSteous group, and, therefore, cannot be regarded as the work of the poet of the Sr. and therefore of Bhasa.

Abhinavagupta on Dhanyaloka;

vidreraja youním ju že faetazy ।

ननं काचिदिहासांना मां दृश्वा सहसा नता ( गना ? )

2. Vide va avasavadattom intro, viii.

Natyadarpana.

स्वमवासवदत्तस्य कथावस्तु ।

'मगधराजपुत्री पद्मावती वत्सराजस्योदयनस्य महिषी भविष्यति' इति सिद्धादेशप्रत्ययाद् वत्सराजमन्त्री यौगन्धरायणो रुमण्वदाद्यमात्यैः सह संमन्य वासवदत्तां नामास्य परिणीत पूर्वा महिषीं महासेनदुहितरं लावाणकग्रामदाहे दग्धामात्मानं चैनामभ्यवपत्तुकामं तस्मिन्नेवाग्नौ पतितमपदिश्य परिवाजकवेप आवन्तिकावेषधारिणीं वासवदत्तामादाय " इयं मे स्वसा प्रोषितभर्तृका मिमामत्रभवत्या कंचित्कालं परिपाल्यमानामिच्छामि इति संप्रानां पद्मावत्या हस्ते न्यासीकृत्यापकान्तः । अथ वासवदत्ताविरहार्तो वत्सराजोऽन्यप्रयोजनेन मगधेश्वरस्य पद्मावती भ्रातुर्दर्शकस्य राजधानीं राजगृहं प्राप्तः सन् तेन राज्ञाभिजनविज्ञानवयोरूपं दृष्ट्वा स्वयमेव दत्तां पद्मावती महिपीत्वेन प्रतिजग्राह ।

"

अथान्येद्युः शिरोवेदनया दुःखितां पद्मावतीमाश्वासयितुं समुद्रगृहके गतां वत्सराजस्तामनागतां तत्रैव शय्यायां तां प्रतिपालयन् निद्राविधेयोऽभूत । अस्मिन्नन्तर उपस्थिता तत्र वासवदत्ता । सा च पद्मावती स्वपितीति बुद्धगा तस्यां शय्यायां वत्सराजस्य पार्श्व संविष्टा सती वत्सराजमुत्स्वमायमानं श्रुत्वा सहसोत्थाय स्वमवचनानुरूपं किमप्येनमभिभाष्य शय्याप्रलम्बितं चास्य हस्तं शयनीय आरोग्य झटिति निश्चक्राम । वत्पराजोऽपि प्रबुध्य संभ्रमेणानुधावन्नेनां द्वारपक्षेण ताडितो द्गतिरभूत् । ततः किमयं भूतार्थो वा मनोरथो वेति नाज्ञासीत् । एतदनन्तरं दर्शकस्य साहाय्येन द्विपदमारुणिमवस्कन्द्य स्वविषयान् वस्मान् प्राप्त उदयनो रणरणकविन्नां वासवदत्ताजनन्या जामातृवात्सल्यात् ग्रहितामात्मनो वासवदत्तायाश्च चित्रफल्के लिखितां प्रतिकृतिं पद्मावत्या सह यावत् पश्यति तावत्तयाभिहितम् " आर्यपुत्र ! अस्याः प्रतिकृत्याः सदृशीहव प्रतिवसति सा हि मम कन्याभावे केनापि ब्राह्मणेन मम भगिनिकेति न्यासो निक्षिप्तः " इति । ततस्तया सहागतां वासवदत्तां प्रत्यभिज्ञाय यौगन्धरायणस्य सदैव स्वामिहितनिरतस्य नीतिविजृम्भितं बुद्धा परमप्रीतस्ताभ्यां परनीभ्यां सह सुखमन्वभूत् ।

पुरुषाः -

पात्राणि ।

राजा - वत्सराज उदयनः ।

विदूषकः - वसन्तकः, उदयनस्य नर्मसुहृद् /

(२)

यौगन्धरायणः - वत्सराजमन्त्री ।

ब्रह्मचारी - लावाणकेऽधीती । काञ्चुकीयः

रेभ्यः -- महासेनकाञ्चुकीयः ।

संभपकः

} –पद्मावतीश्रृत्यां ।

स्त्रियः

भटः

वासवदत्ता- - उदयनस्य प्रथममहिपी । इयमावन्तिका च । पद्मावती - मगधराजस्य दर्शकनाम्नी भगिनी ।

तापसी

चेटी - पद्मावत्याः किङ्करी ।

} – पद्मावत्याश्चेष्टयौ ।

मधुकरिका

पद्मिनिका

धात्री - पद्मावत्या उपमाता ।

विजया - वत्सराजगृह प्रतिहारी ।

धात्री - वासवदत्ताया उपमाता ।

Page Act, verse, line

Errata

Incorrect

Correct

० सवर्णावासदत्ता ० सवर्णावासवदत्ता च्छलाघ्यं

भदमुहस्य

अय्य उत्तस्य

•गतोस्मि

1.

i. 1

2.

i. 4

4.

i. 72-

9.

i. 1239

17.

fit.

५

18.

iii. 36

38.

41.

V. 33 1.637

भवेत्

पहळादिद

43.

स्नायति

च्छ्लाघ्यं

भद्दमुहस्स

अय्यउत्तस्स

० गताम्मि स्नाति

भवे पहूळादिदं

V. 8+

The following verse should be read after the speech of the Vidüşaka:-

यदि तावदयं स्वप्नो धन्यमप्रतिबोधनम् । अथायं विभ्रमो वा स्याद् विभ्रमो ह्यस्तु मे चिम् ॥ ९ ॥

( नान्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधारः । )

एवमार्यमिश्रान् विज्ञापयामि । अये ! किं नु खलु मयि विज्ञापनव्यग्रे शब्द इव श्रूयते । अङ्ग ! पश्यामि ।

( नेपथ्य । )

उस्सरह उस्सरह अय्या ! उम्सरह ॥ [ उत्सरतोत्सरतार्याः ! उत्सरत । ]

सूत्रधारः - भवतु, विज्ञातम् ।

( निष्क्रान्तः । )

( प्रविश्य । )

भटौ — उस्सरह उस्सरह अय्या ! उस्सरह ॥ [ उत्सरतोत्सरतार्याः उत्सरत । ]

( ततः प्रविशति परिव्राजकवेषो यौगन्धरायण आवन्तिकावेषधारिणी वासवदत्ता च । )

यौगन्धरायणः– ( कर्णे दत्त्वा । ) कथमिहाप्युत्सार्यते । कुतः,

वासवदत्ता–अय्य! को एसो उस्सारेदि । [ आर्य ! क एष उत्सारयति । ]

यौगन्धरायणः - भवति ! यो धर्मादात्मानमुत्सारयति ।

वासवदत्ता - अय्य! ण हि एव्वं वत्तुकामा, अहं वि णाम उस्सारइदव्वा होमि त्त्ति ॥ [ आर्य ! न ह्येवं वक्तुकामा, अहमपि नामोत्सारयितव्या भवामीति । ]

यौगन्धरायणः-भवति ! एवमनिर्ज्ञातानि दैवतान्यवधूयन्ते ।

वासवदत्ता - अय्य! तह परिस्समो परिखेदं ण उप्पादेदि, जह अअं परिभवो ॥ [ आर्य ! तथा परिश्रमः परिखेदं नोत्पादयति, यथायं परिभवः । ]

यौगन्धरायणः - भुक्तोज्झित एष विषयोऽत्रभवत्या । नात्र चिन्ता कार्या । कुतः,

भटौ—उत्सरहउस्सरह अय्या! उस्सरह ॥ [ उत्सरतार्याः उत्सरत । ]

( ततः प्रविशति काञ्चुकीयः । )

काञ्चुकीयः-सम्भषक ! न खलु न खलूत्सारणा कार्या । पश्य,

उभौ—अय्य ! तह ॥ [ आर्य ! तथा । ]

( निष्क्रान्तौ । )

३ यौगन्धरायणः - हन्त सविज्ञानमस्य दर्शनम् । वत्से ! उपसर्पावस्तावदेनम् ।

वासवदत्ता - अय्य! तह ॥ [ आर्य ! तथा । ]

६ यौगन्धरायणः - ( उपसृत्य । ) भोः ! किंकृतेयमुत्सारणा ।

काञ्चुकीयः- भोस्तपस्विन् ! ।

यौगन्धरायणः-( आत्मगतम् । ) तपस्विन्निति गुणवान् खल्वयमालापः । अपरिचयात्तु न श्लिष्यते मे मनसि ।

काञ्चुकीयः- भोः ! श्रूयताम् । एषा खलु गुरुभिरभिहितनामधेयस्यास्माकं महाराजदर्शकस्य भगिनी पद्मावती नाम । सैषा नो महाराजमातरं महादेवीमाश्रमस्थामभिगम्यानुज्ञाता तत्रभवत्या राजगृहमेव यास्यति । तदद्यास्मिन्नाश्रमपदे वासोऽभिप्रेतोऽस्याः । तद् भवन्तः

यौगन्धरायणः -( स्वगतम् । ) एवम् । एषा सा मगधराजपुत्री पद्मावती नाम, या पुष्पकभद्रादिभिरादेशिकैरादिष्टा स्वामिनो देवी भविष्यतीति । ततः,

यौगन्धरायणः - स्वामिभाग्यानामनुगन्तारो वयम् ।

पद्मावती - अम्महे अय्या खु इअं । अय्ये ! सहीजणसमुदाआरेण अजाणन्तीए अदिक्कन्दो समुदाआरो । ता सीसेण पसादेमि ॥ [ अहो आर्या खल्वियम् ! आर्ये । सखीजनसमुदाचारेणाजानन्त्यातिक्रान्तः समुदाचारः, तच्छीर्षेण प्रसादयामि । ]

वासवदत्ता-( पद्मावतीमुत्थाप्य । ) उट्ठेहि उट्ठेहि अविहवे ! उट्ठेहि । अत्थिसअं णाम सरीरं अवरद्धइ ॥ [ उत्तिष्ठोत्तिष्ठाविधवे ! उत्तिष्ठ । अर्थिस्वं नाम शरीरमपराध्यति । ]

पद्मावती - अणुग्गहिदम्हि ॥ [ अनुगृहीतास्मि । ]

राजा - वयस्य यौगन्धरायण ! देव्यपनये का कृता ते बुद्धिः ।

यौगन्धरायणः - कौशाम्बीमात्रं परिपालयामीति ।

१२ राजा - अथ पद्मावत्या हस्ते किं न्यासकारणम् ।

यौगन्धरायणः - पुष्पकभद्रादिभिरादेशिकैरादिष्टा स्वामिनो देवी भविष्यतीति ।

राजा - इदमपि रुमण्वता ज्ञातम् ।

यौगन्धरायणः - स्वामिन्! सर्वैरेव ज्ञातम् ।

राजा - अहो शठः खलु रुमण्वान् ।

यौगन्धरायणः - स्वामिन्! देव्याः कुशलनिवेदनार्थमद्यैव प्रतिनिवर्ततामत्रभवान् रैभ्योऽत्रभवती च ।

राजा-न, न । सर्व एव वयं यास्यामो देव्या पद्मावत्या सह ।

यौगन्धरायणः - यदाज्ञापयति स्वामी ।

( भरतवाक्यम् । )

(निष्क्रान्ताः सर्वे । )

५६

अनाहारे तुल्यः अनेन परिहा०

IV. 6.

प्रछाद्य राजम०

अस्य स्निग्धस्य

VI. 13.

अहमवजितः

VI. 8.

प्रद्वेषो बहुमानो बहुशोऽप्युपदे

स्वप्नवासवदत्

पद्यानां सूचिः ।

I. 14. पृथिव्यां राज ०

VI.

6.

VI. 15.

I. 7.

V. 6.

इमां सागर०

VI. 19.

भारतानां कुले

VI. 16.

इयं बाला नवोο

IV.

9.

भिन्नास्ते

v.

12.

उदयनवेन्दु ०

I.

1.

भृत्यैर्म गध०

I.

2.

उपेत्य नागेन्द्रतुरङ्ग

V. 13.

मधुमदकला

IV.

3.

ऋज्वायतां च वि०

IV.

2.

महासेनस्य दुहिता

VI.

II.

ऋज्वायतां हि

V. 3.

मिथ्योन्मादैश्व

VI. 18.

कस्यार्थः कलशेन

I.

8.

यदि तावदयं

v. 9.

कः कं शक्तो

VI.

10.

यदि विप्रस्य

VI.

14.

कातरा येऽप्यशक्ता

VI.

7.

योऽयं संत्रस्तया

V. 11.

कामेन । ज्जयिनीं

IV. 1.

रूपश्रिया समु०

V. 2.

कार्यं नैवाथैः

:

I.

9.

वाक्यमेतत् प्रियतरं

VI. 12.

किं वक्ष्यतीति हृदयं

VI.

4.

विस्रब्धं

I.

12.

किं नु सत्यमिदं

VI.

17.

शय्या नावनता

V.

4.

खगा वासोपेताः

I. 16.

शय्यायामवसुतं

V.

8.

गुणानां वा वि०

IV. 10.

शरच्छशाङ्कगौरेण

IV.

8.

चिरप्रसुप्तः कामो

VI.

3. श्रुतिसुखनिनदे

VI.

1.

तीर्थोदकानि

I. 6.

श्रोणिसमुद्वह०

VI.

2.

दुःखं त्यक्तुं

IV.

7.

लाध्यामवन्तिनृपतेः

V.

1.

धीरस्याश्रमसं०

I.

3.

षोडशान्तः पुर०

VI. 9.

निष्क्रामन् संभ्र०

V. 7.

संबन्धिराज्यं

VI.

5.

नैवेदानीं तादृशा

I. 13.

सविश्रमो ह्ययं

I.

15.

पद्मावती नर०

I. 11.

पद्मावती बहु० परिहरतु भवान् पूर्वं श्वयाष्यभि०

IV. 5.

I. 5.

सुखमर्थो भवेद् स्मराम्यवन्स्याधि०

I.

10.

V.

5.

I.

4.

स्वप्नस्यान्ते

V. 10.

प्रतिज्ञायौगन्धरायणस्य कथावस्तु ।

अथ कदाचिन्मृगयाव्यसनी वत्सराजो वेणुवनानागवनं प्रयातः सन् प्रद्योतेन तत्रोपन्यस्तं वनगजप्रच्छादितशरीरं कपटहस्तिनं परमार्थगजं मत्वा वयैनं वशीकर्तुं यावदारभते तावत् सहसा कपटहस्यधिष्ठातृभिः प्रद्योतस्य योधैः स परिवार्य बहुप्रहारनिपातिताश्वस्तत्कालं मोहं गतः कर्कशाभिर्लताभि प्राकृत इव शरीरयन्त्रणात प्रधर्षितः । ततो वत्सराजेन प्रथमं कुन्तप्रहार जनितमोहः सालंकायनो नाम प्रद्योतस्यामात्यः शरीरयन्त्रणादुन्मुच्यैनं स्कन्धशयनमारोप्योज्जयिनीं नीत्वा प्रद्योताय समर्पितवान् । प्रद्योतश्च स्वकन्यां वासवदत्तां गान्धर्वासक्तां ज्ञात्वा वत्सराजाद्गृहीतं घोषवतीं नाम वीणारत्नं नम्यै दत्वा तमन्तःपुरेऽवरुरोध । तत्र चान्योन्यदर्शनेन समुत्पन्नाभिलापौ वासवदत्तावत्सराजी प्रच्छन्नं गान्धर्वेण विधिना निर्वृत्तविवाह सुखमनुभवन्तौ स्थितौ । अथ यौगन्धरायणः स्वस्वामिनः परकृतच्छलनं चारमुखाच्छ्रुत्वा तत्र चबन्धनेऽपि स्वामिनमवन्तिराजतनयाविवशीकृतहृदयं ज्ञात्वा विषण्णः स्वस्वामिनी घोषवत्याश्च वासवदत्तया सह प्रत्यानयनं प्रतिजज्ञे । ततः स उन्मत्तसदृशं वेषं धृत्वा गूढाकारैः स्वपुरुषैः सान्तःपुरां सर्वामुज्जयिनीं व्यापयाम्बभूव । अथ च काले सर्वान् स्वपुरुषान युद्धाय सन्नाह्य दत्तसमयानुरोधेन स्वामिनि वासवदत्ताद्वितीये करेणुं भद्रवतीमधिरुह्योज्जयिन्या निष्क्रान्ते शत्रुभिर्युध्यमान एव गृहीतो यौगन्धरायणः । गुणानुरागिणा प्रद्योतेन नुपूर्वाभिप्रेतजामातृलाभप्रीतेन सत्कृत्य कौशाम्बी प्रेषितः ।

पुरुषा:-

पात्राणि ।

यौगन्धरायणः - उदयनस्य मन्त्री । उन्मत्तकश्चायमेव ।

श्रमणकः - तद्वेष उदयनस्य मन्त्री रुमवान् ।

विदूषकः -- उदयनस्य नर्मसुहृद् वसन्तव: ।

ब्राह्मणः प्रच्छन्नो यौगन्धरायणस्य पुरुषः ।

-

हंसकः - उदयनसमीपवर्ती कश्चिदुपाध्यायः ।

गात्रसेवकः यौगन्धरायणस्य पुरुषो वासवदत्तागृहे प्रच्छन्नो हस्तिपकः ।

स्त्रियः-

(२)

सालकः — यौगन्धरायणस्य पुरुषः ।

निर्मुण्डकः —— यौगन्धरायणगृहे प्रतीहारः ।

महासेनः-- अवन्तिराजो वासवदत्ताजनक: प्रद्योतो नाम ।

भरतरोहकः - महासेनमन्त्री ।

बादरायणः -- महासेनस्य काञ्चुकीयः ।

भटः- वासवदत्ताया भृत्यः ।

साधारणौ — भरतरोहकस्य पुरुषौ ।

देवी - अङ्गारवती नाम महासेनस्य महिषी ।

विजया —— यौगन्धरायणगृहे प्रतीहारी ।

Errata

Page

Act, verse, line

Incorrect

Correct

71.

i. 16

राजानां

राजानं

i. 165

ब्रम्हणेण

"

म्हण

87.

iii. 155

कण्णिल

O

afuse o

91.

iii. 514

• कञ्च आए

कचुआए

96.

iv.

4

गावसेक

गात्रसेवक

97.

iv. 132

भवदीय

भद्दवदीए

( नान्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधार :)

(परिक्रम्य नेपथ्याभिमुखमवलोक्य) आर्ये ! इतस्तावत् ।

( प्रविश्य )

नटी - अय्य ! इअम्हि । [ आर्य ! इयमस्मि । ]

सूत्रधारः - आर्ये ! गीयतां तावत् किञ्चिद् वस्तु । ततस्तव गीतप्रसादिते रङ्गे वयमपि प्रकरणमारभामहे । आयें ! किमिदं चिन्त्यते । ननु गीयते ।

नटी - अज्ज मए सिविणे ज्ञादिकुळस्स अस्सत्थं विअ दिट्ठं । ता इच्छामि अय्येण कुसळविज्ञाणणिमित्तं कञ्चि पुरुषं पेसिदुं१ । [ अद्य मया स्वप्ने ज्ञातिकुलस्यास्वास्थ्यमिव दृष्टम् । तदिच्छाम्यार्येण कुशलविज्ञाननिमित्तं कञ्चित् पुरुषं प्रेषयितुम् । ]

सूत्रधारः - बाढम् ।

( नेपथ्ये )

सालक ! सज्जस्त्वम् ।

(निष्क्रान्तौ । )

( नान्यन्तं ततः प्रविशति सूत्रधारः । )

( नेपथ्याभिमुग्वमवलोक्य ) आर्ये ! इतस्तावत् ।

( प्रविश्य )

नटी - अय्य! इअम्हि । [ आर्य ! इयमस्मि । ]

सूत्रधारः - आर्ये ! तव वदनजनितकौतूहलेन स्मितेन निवेदित इवान्तर्गतो भावः । ननु किञ्चिद् वक्तुकामासि ।

नटी - को एत्थ विम्हओ अय्यो भावञ्ञो त्ति । [ कोऽत्र विस्मय आर्यो भावज्ञ इति । ]

सूत्रधारः - तेन हि स्वैरमभिधीयताम् ।

नटी - इच्छेमि अय्येण सह उय्याणं गन्तुं । अत्थि मे तहिं इत्थि आकरणीअं णिअमकय्यं । [ इच्छाम्यार्येण सहोद्यानं गन्तुम् । अस्ति मे तत्र स्वीकरणीयं नियमकार्यम् । ]

( नेपथ्ये )

भूतिक ! त्वमप्युद्यानं गच्छ कुरङ्गीरक्षणार्थम् । मदभावस्थो ह्यञ्जनगिरिः ।

नारदः-अलमतिस्नेहेन । प्रविशतु कन्यापुरं सुचेतना सुचेतना सुदर्शना सुदर्शना च सभार्येण पुत्रेण ।

कुन्तिभोजः - यदाज्ञापयति भगवान् ।

सुदर्शना - जं भअवं आणवेदि । [ यद् भगवानाज्ञापयति । ]

नारदः - अचिरेण सौवीरराजो विसृज्यतां स्वदेशगमनाय । जयवर्मणे सुमित्रा प्रदीयतां काशिराज्ञे । त्वमपि सन्निहितो भव ।

कुन्तिभोजः - अनुगृहीतोऽस्मि ।

नारद: - कुन्तिभोज ! किमन्यत् ते प्रियमुपहरामि ।

कुन्तिभोजः - भगवान् यदि मे प्रसन्नः, किमतः परमहमिच्छामि ।

नारदः - सौवीरराज ! किं ते भूयः प्रियमुपहरामि ।

सौवीरराजः - यदि मे भगवान् प्रसन्नः, किमतः परमहमिच्छामि ।

( भरतवाक्यम् )

( निष्क्रान्ताः सर्वे )

श्लोकानुक्रमणी ।

अत्युष्णा ज्वार

IV.

अद्यापि हस्ति

II.

1

4 गोष्टी हास्यः चिन्ताकुलत्वं

IV. 21

अनुपमबल

VI.

4

छन्ना भवन्ति

VI.

I.

226

अबहुपुरुष

III. 11

जलदगहन

IV. 12

अये तन्त्रनादो

III.

14

जलदसमय

v. 6

असितजलद

IV. 9

जव शिथिल

IV. 20

अहं द्विनेत्रो

III.

18

जामातृसंपत्ति

I.

3

आरक्षिणां तु

III.

10

तस्या भयाकु

II.

7

इमा तु बाप्पा

VI. 20

तानस्तु मन्दो

III.

6

इष्टं चेदेकचि इष्टा मखा द्वि

IV.

7

तिमिरमिव

III.

4

I.

2

दुग्धा: स्कुलि

IV.

8

उच्चं हस उत्क्षिप्तां सानु

III.

5

दत्ता सावि

VI.

14

I.

1

दिव्यं स्वभावं

IV. 16

उर: स्तनतटा

II. 6

परिकरव

III.

9

उष्णं श्वसिति

V.

3

दृष्टिर्न तृप्यति

III.

17

एक: परगृह

II.

10

दृष्टिस्तदाप्रभृ

II.

नरेन्द्रभ

IV. 22

दान

VI.

15

एवमेव महा

VI.

12

देवं रूपं ब्रह्म

I.

कन्या पुरात् क

IV.

1

धर्मः प्रागेव

I.

12

कान्तासमीप

III.

15

नगरपरिचि

III.

कामाहतः कु

I.

11

न तत्र कर्तव्य

I.

किं प्रेक्षसे मम

VI.

1

न तथा रत्नमा

IV.

14

किमत्र चित्रं

IV.

6

नन बुद्धि

V.

क्षमया जय

VI.

17

न त्वं प्रिये मम

III.

19

गम्यास्तु देशा:

VI.

10

न दृश्यते तत्र

I.

गर्भस्था इ

III.

3

न भाषसे वृत्त

VI.

गोब्राह्मणानां

VI. 21

निव्याज परि

IV.

2257220±52043

9

10

श्लोकानुक्रमणी ।

१८९

नेत्रे बाष्पपरि पिता कुरङ्गया पुरे हे वाप

VI. 13

III. 20 यो मे पुत्रगतः रागं विजृम्भ

VI.

III.

IV. 23

रोगादकालागुरु

v.

311

पूर्वा तु काष्टा

II.

12

लिम्पन्ति रूक्ष

IV. 5

प्रच्छन्नरूप

IV. 15

वातोद्भूताग्र केश:

IV.

19

प्रतिच्छन्दं धात्रा

II.

3

विद्यावशानां तु

IV.

17

प्रतिषिद्धं प्रयत्नेन

II.

4

विपुलमपि मि

III.

13

प्रपतदुशनिना

VI.

9

विरचितवरवेष

VI. 18

प्रसिद्धी कार्या

I.

5

वेदैः पितामहम

VI. 11

प्राक्सन्ध्या कु

IV.

10

बहुत्वाद्दूर

I.

4

III.

7

व्यामृष्टसूर्यतिलको व्यायामस्थिरवि व्योमार्णवोर्मि

II. 13

I. 18

V.

7

ब्रह्मर्षिणा प्र भग्ना मयैकेन

VI.

7

शापे प्रसादेषु

VI.

16

II. 9

शैलेन्द्राः कल

IV.

11

भवन्त्वरजमा

VI. 22 श्रुत्वा तु राज्ञो

II.

8

मितगुणमिह

II. 11 सख्यै मम प्रति

I".

16

यज्ञः शुभहे यत्कृते य

VI. 19

सतत परिचितो

V.

4

III. 12

यदि च विभव

सम्पीड्यते परि

III. 8

II. 5

यस्माद् ब्रह्म

VI.

6

सव्ये करे समु

V.

2

यावत् प्रच्छन्न

VI.

8

हंसाः स्वपन्ति

III

16

ये सञ्चरन्ति

IV.

13

हीना भवेत् प्रे

IV.

2

८१

चारुदत्तस्य कथाबस्तु ।

चारुदत्तो नाम कश्चित् सार्थवाहपुत्रो विप्र उदाराशयोऽर्थिषु गलितविभवसर्वस्व उज्जयिन्यां श्रेष्टित्वरे निवसति स्म । तस्मिन् दृढमनुरक्ता वसन्तसेना नाम गणिका । अथ कदाचिद्राजवीथ्यां गच्छन्ती सा विद्वितीयेन राजग्यालेन शकारेणानुगम्यमाना संभ्रान्ता प्रदोषान्धकारपूरितगम्भीरायां रथ्यायां देवाच्चारुदत्तस्य भवनं प्राप्ता तस्माद गृहाद दीपं गृहीत्वा निष्क्रामन्ती चारइनवेंटी रदनिकां दृष्ट्वा पटान्तेन दीपं निर्वाप्याभ्यन्तरं प्रविष्टा । अथ विटेन प्रोत्साहितो राजश्यालो वसन्तसेनाबुद्ध्या रदनिकां यावद् बलादाकर्षितुमारभते स्म तावच्चारुदत्तवयस्यां मैत्रेयो दीपं गृहीत्वा तत्र पातः । स च प्रर्पितां चेटीं दृष्ट्वा भृशमेनं निर्भयामास । अथ शकारो भवनगता वसन्तमना त्वया व निर्यातयितव्या इति चारुदत्तं संदिश्य निष्क्रान्तः । वसन्तसेना तु परिचारिकाभ्रान्त्या चारुदत्तेनाभ्यन्तरप्रवेशनायार्पितं सुमनोवासितं प्रावारकं गृहीत्वा विवर्धितमदना संवृत्ता । अनुपदमेव विदूषकर दनिकाप्रवेशाच्चारुदत्तः स्वं प्रमादं ज्ञातवान् । वसन्तसेनाप्यभयमेनं ययाचे । तस्य हस्ते च स्वीयान मुवणालंकारान् निक्षिप्यार्यमैत्रेयेणानुगता स्वभवनं प्रतिनिववृते ।

नतोऽन्येद्युश्चारुदत्तसंवाहको द्यूतोपजीवी द्यूतकरभयाद् वसन्तसेनाभवनं प्रविष्टः शरणागतस्तयाभयदानेन विश्वसितश्चारुदत्तगुणान् प्रशंसयामास । अनन्तरं तस्याश्वेटः कर्णपूर आत्मनः परिस्पन्दं वर्णयितुमारब्धः । अनेन हि मांचितः कोऽपि वराकः प्रव्राजको हस्तिहस्तसंमर्दात् । ततोऽस्य पराक्रमेण तुष्टश्वारुदत्त एनमात्मनः प्रावारकं दत्तवान् । ततोऽस्य गुणानुरागित्वमौदार्य च चिन्तयन्ती वसन्तसेना दृढमुत्कण्ठिताभूत् ।

अथ कदाचिद्वसन्तसेनाचेच्या मदनिकायाः कामुकः सज्जलको नाम तामभुजियां कर्तुं प्रवृत्तस्तस्या निष्क्रयार्थं रात्रौ चारुदत्तगृहे सन्धि कृत्वा वसन्तसेनया निक्षिप्तं सुवर्णभाण्डमपजहार । तच्च गृहीत्वा वसन्तसेनागृहं प्राप्सो मदनिकायै साहसं स्वीयं निवेदयामास । भिस्यन्तरितया वसन्तसेनयापि श्रुतं तद्रहस्यम् । अत्रान्तरे चारुदत्तसकाशात्प्राप्तो विदूषकः " सुवर्णभाण्डं तद् द्यूते हारितं " इत्यपदिश्य तन्मूल्यत्वेन चारुदत्तपरन्या समर्पितां रत्नावलीं तस्यै

(२)

प्रादात् । सज्जलकोऽपि मदनिकावचनानुरोधेन 'आर्यचारुदत्तप्रेषितमिदं यत् इति वदंस्तस्यैऽर्पयत् । तथा तु साहसं कृत्वानीतमिदं सुवर्णभाण्ड मिति प्रत्याख्यातः । अन्ते तु प्रेम्णो विजृम्भितमेतदिति प्रीता मदनिकां स्वीयैराभरणैरलंकृत्य सज्जलकाय प्रदाय प्रवहणे तात्रारोप्य व्यसर्जयत् । स्वयं च चारुदत्तमभिसर्तुमुद्यताभवत् ।

पुरुषा:-

पात्राणि ।

नायकः — दरिद्रसार्थवाहपुत्रः चारुदत्तः ।

-

विदूषकः - ( मैत्रेयः ) चारुदत्तस्य मित्रम् ।

शकारः - राजश्यालः संस्थानकः ।

विटः

संवाहकः

चेट:- (मृच्छकटिके कर्णपूरकः ) वसन्तसेनायाः किङ्करः । सजलकः- (मृच्छकटिके शर्विलकः ) मदनिका कामुकः ।

स्त्रियः-

गणिका - वसन्तसेना ।

ब्राह्मणी - चारुदत्तस्य पत्नी ।

रदनिका - चारुदत्तगृहं चेटी ।

मदनिका - वसन्तसेनायाः सखी चेटी च ।

Errata

Page

Act, verse, line

Incorrect

Correct

195.

i. 14

अहणिअ

अहूणिअ

196.

i. 2¹

अदिमतं

अदिमत्तं

202.

i. 17+

पहुदिन अण०

206.

i. 231

211.

i. 283

216.

ii. 9i

228.

iii. g

246.

iv. 6+

देदुं

वशश्वशेणिआ तवाद विज्ञात० • तमार्य

०दृश्यवस्था०

०दृश्यवस्था ० दु

हुदि अम० वशचशेणिआ तावदविज्ञान • तमार्य

O

श्लोकानुक्रमणिका ।

अनुग्रहात्तु

I. 51

पुत्रनक्षत्र

I.

अस्माकं भ्रष्ट

I.

49

ब्राह्मणः श्रुत

I.

13

अस्यामाचम्य

I.

31

भोशब्दोच्चा

I.

अज्ञानात्तु

I.

50

भ्रातॄणां मम

I.

आक्रम्य राक्षस

I.

48

भ्रान्तः सुत

I.

आपदं हि पिता

I.

19

मध्यमः पञ्च

इदं हि शून्यं

I.

10

मध्यमस्त्विति

I. 29 I. 30

कलभदशन

I.

6

मध्यमोsहं

I.

काञ्चनस्तम्भ

I.

42

मम प्राणगुरु

I.

16

किं यासि मद्

I.

8

माता किल मनुष्याणां

I.

कृतकृत्यं शरीरं

I.

15

मायापाशेन

1. 47

कौरव्यकुल

I.

38

मुच्यतामिति

I.

खगशतविरुते

I.

25

यथानदीनां

I.

ग्रहयुगल

I.

5

यद्यर्थितो द्विज

I.

जानामि सर्वत्र

I.

9

यस्त्रि

I.

ज्येष्ठः श्रेष्टः कुले

I.

17

युद्धप्रियाश्च

I.

ज्येष्ठो भ्राता

I.

18

रूपं सच्वं

I.

तरुण तरुणता

I.

24

वज्रपातो

I.

तरुण रविकर

I.

4

विनिमाय गुरु

I.

व्यक्ताः प्रागेव

I.

40

धन्योऽस्मि यद

I.

नन्वहं भीम

I.

45

निवृत्तव्यवहारो

I.

पन्या चारित्र

I.

परिष्वजस्य गाढं

I.

पायात्स वोsसुर

I.

424122-

विश्वकर्ता शिवः

I.

20

व्रजसि कथामेह

I.

शपामि सत्येन

I.

34

शैलकूटं

I.

सजलजलद

I.

सिंहाकृति: कनक

I.

सिंहास्यः सिंह

I.

3325323262235±2=8727777222

51

14

11

39

21

43

46

41

44

१९

दूतवाक्यस्य कथावस्तु ।

सर्वक्षत्रियकुलसंक्षयकारकस्य कुरुपाण्डवयुद्धस्य प्राक् श्रीकृष्णेन पाण्डवार्थे दुर्योधनसभायां कृतं दौत्यमस्य नाटकस्य कथावस्तु ।

पात्राणि ।

काञ्चुकीयः – दुर्योधनस्य भृत्योः बादरायणः ।

दुर्योधनः- कौरवमुख्यः ।

वासुदेवः - पाण्डवदूतः श्रीकृष्णः । सुदर्शन :- श्रीकृष्णस्यायुधवरम् । धृतराष्ट्रः — दुर्योधनस्य पिता ।

Page

445.

Act, verse, i. 12

line

448.

i. 19'

Errata

Incorrect

Correct

अभिग्वां

अभिखं

कुशलिन

कुशलिनः

दूतवाक्ये

श्लोकानुक्रमणिका ।

४५७

अक्षान् क्षिपन्

I. 12

raiseमेव

I. 11

अनुभूतं महद्

I. 20

पाद: पायात्

I. 1

अवध्यां

प्रमदां

1. 36

पुण्यसंचय

I. 25

अव्यक्तादि

I. 43

पूर्णेन्दुकुन्द

I. 49

अहमवधृत

I. 37

प्रमाद्यमानः

I. 31

आवासाः पार्थिवानाम्

I. 15

प्रहरति यदि

I. 35

इमां सागर

1. 56

प्राप्तः किलाद्य

I. 13

उत्पन्ने धार्तराष्ट्राणाम् उत्साहेन मतिम्

I. 2

मणिकनक

I. 48

I.

17 मत्कार्मुकोदर

I. 41

उद्धृतरोप

I. 4

मम पुत्रापराधात्

I. 55

एते xxx

I. 54

महीभारापनयनम्

I. 46

एवं परस्पर

I. 23

यदि लवणजलम्

I. 45

करितुरगनिहन्ता

I. 39

राज्यं नाम

I. 24

कर्तव्यो भ्रातृषु

I. 29

रोषाकुलाक्षः

I. 9

किं मेरुमन्दर

I. 44

कृतपरिकरबन्ध

I. 10

कृत्वा पुत्रवियोगात

I. 27

वनिताविग्रहो वने पितृव्यो विचित्रवीयों

I. 50

I.

I.

कृष्णा पराभव

I. 14

शट बांधव

I. 38

कैरातं वपु

I. 32

श्यामो युवा

I.

ग्रहणमुप

I.

6

श्रुत्वा गिरं

I. 42

जामातृनाश

I. 28

सत्यधर्मघृणा

तनुमृदुल

I. 47 सुयोधनोऽयं

I.

I.

I. 34

दुःशासनपरा

दुष्टवादी गुण देवाताजैर्मनुष्याणां धर्मात्मजो ननु त्वं चित्र

I. 19

I. 33 हे शार्ङ्गकौमोदक

I. 7

सुरासुराणां सृजसि यदि

I.

I. 40

I.

16

सेना निनाद

I.

I. 30

मोऽयं खड्गः स्यालं तव

I.

51

I.

26

I.

2233280×325-22

21

22

18

53

दू. २६

१७

2

दूतघटोत्कचस्य कथावस्तु ।

अथ प्रवृत्ते कुलविग्रहं बहुभिर्मिलित्वा कौरववीरबालोऽभिमन्युर्निहतः । ततो श्रीकृष्णप्रेरितो घटोत्कचो दुर्योधनपक्षे दौत्येन प्राप्तः । ततो दुर्योधनेन प्रतिसंदिष्टम् :- " मम वचनादेवं स कृष्णः वक्तव्यः - 'तिष्ट त्वं सह पाण्डवै: प्रतिवचो दास्यामि' ते सायकैरिति" । अयं संदर्भोऽपूर्वः कविना स्वयमुत्प्रेक्ष्य निबद्धः ।

पात्राणि ।

पुरुषा:-

धृतराष्ट्रः वृद्धो दुर्योधनपिता ।

भटः - जयत्रातो वार्ताहरः ।

दुर्योधनः –— कुरुराजः ।

दुश्शासन:- कुरुराजस्य यवीयान् भ्राता ।

शकुनिः - मातुलः कुरुराजस्य ।

घटोत्कचः - दौत्येनागतो भीमपुत्रो राक्षमः ।

स्त्रियः-

---

गान्धारी - माता दुर्योधनस्य ।

दुःशला – स्वसा दुर्योधनस्य, जयद्रथपत्नी ।

प्रतिहारी - राजकुले द्वारपालिका ।

Errata

Page

Act, verse, line

Incorrect

Correct

473.

i. 505

कः प्रतिसंदेशः किमिति विज्ञाप्यः

अक्षान्विमुञ्च अद्याभिमन्यु अद्यैव दास्यामि अपि प्रविष्टं

अलं वो व्यव अवसितमवगच्छ

I. 5

दूतघटोत्कचम्

श्लोकानुक्रमणिका ।

I. 45 पृथिव्यां शासनं प्रतिज्ञासार

४७५

I. 40

I. 28

I. 10

प्रयामि सौभद्र

I. 33

I. 31

बहुनां समुपेतानां

I. 17

I. 49

बालेनेकेन

I. 21

I. 43

भर्तुस्ते नूनं

I. 7

एका कुलेsस्मिन्

I. 16

भूमिकंपः

I. 25

कामं न तस्य किं व्यर्थ बह

I. 14

मुक्ता येन यदा

I. 41

I.

51

कृष्णस्याष्टभुजी

I.

8

यदि स्यात् वाक्य यातोऽभिमन्यु

I.44

I. 11

केनाभिमन्यु

I.

6

यान्त्यर्जुन

I.

2

केनैतत्

I. 4

येन मे निहतः

I.

29

क्रूरमेवं नरपतिम्

1. 32

क्षिपमि वदसि

I. 46

यौधस्यन्दन राजा वा यदि

I.

3

I. 42

चितां न तावत्

I. 9

रुद्वाः पाण्डु

I.

12

I. 13

वृद्धं भीष्मम्

I.

18

तस्यैव व्यवसाय

I. 27

वृद्धोऽप्यनातत

I.

35

त्वया हि यत्

I. 24

शक्रं पृच्छ पुरा

I. 22

दष्टष्ठो मुष्टिं

I. 50

शक्रापनीत

I. 23

दूतः खलु भवान्

I.

48

सक्रोधव्यव

I. 37

देवैर्मन्त्रयते

I. 38

सर्वेषां नः पश्यताम्

I. 20

द्रोणोपदेशेन

I.

30 सुव्यक्तं निहतम्

I. 26

धर्मं समाचर नतु जतुगृहे न ते प्रियं

I. 52

सौभद्रे निहते

I. 15

I. 47

स्वच्छन्द मृत्यु

I. 19

I. 36

हससि त्वमहं

I. 39

नारायणस्त्रिभुवने

I.

1

I. 34

१७

कर्णभारस्य कथावस्तु ।

संदर्भेऽस्मिन् ब्राह्मणच्छद्मने शक्राय कर्णस्य कवचकुण्डलार्दणमुपनिबद्धम् ।

पुरुषा:-

पात्राणि ।

कर्णः - अनेश्वरः कौरव सेनापतिः ।

शल्यः -- शल्यराजः कर्णसूतः ।

भटः

शक्रः - ब्राह्मरूपधारीन्द्रः ।

Errata

Page 481.

Act, verse, line

Incorrect

i. 13

Correct इमे हि

सूत्रधारः-

( नान्द्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधारः । )

एवमार्यमिश्रान्विज्ञापयामि । ( परिक्रम्य, कर्ण दत्वा । ) अये किं नु खलु मयि विज्ञापनव्यग्रे शब्द इव श्रूयते । अङ्ग ! पश्यामि ।

( नेपथ्ये )

भो भो ! निवेद्यतां निवेद्यतां महाराजायाङ्गेश्वराय ।

सूत्रधारः - भवतु विज्ञातम् ।

( निष्क्रान्तः । )

( ततः प्रविशति भटः । )

भटः- भो भोः ! निवेद्यतां निवेद्यतां महाराजायाङ्गेश्वराय युद्धकाल उपस्थित इति ।

अत्युग्रदीप्ति अनेकयज्ञाहुति अन्योन्यशस्त्र

I. 4

I. 23

I. 6

अयं स कालः इमे हि दैन्येन इहयुद्धे

I. 8

I.

11

I. 13

शिक्षा क्षयं गच्छति

करितुरगरथ

I. 3

श्रीमानेव न

कृत्ते वज्रमुखेन

I. 10

संग्रामे तुमुले

गुणवदमृत

I. 18

धर्मो हि यत्नैः नरमृगपति

समरमुखमसह्यं

I.

17

I.

1

सर्वत्र संपदः

पूर्व कुन्त्यां

I.

7

हतोऽपि लभते

कर्णभारम्

श्लोकानुक्रमणिका ।

1. 21

मदसरितकपोलं

मा तावन्मम

यातः कृतार्थ रवितुरगसमान विद्युल्लता शंखध्वनि: प्रलय

I.

४८७

I. 20

25622±252±52

I. 16 I. 19

I.

9

I. 24

I. 22

I. 15

I.

I. 14

I. 25

I. 12

११

ऊरुभङ्गस्य कथावस्तु ।

अत्र भीमन गदायुद्धे दुर्योधनोरुभञ्जनं प्रतिपाद्यं वस्तु ।

पुरुषा:-

पात्राणि ।

भटाः

बलदेवः - दुर्योधनस्य गदायुद्धे गुरुः ।

दुर्योधनः – कुमराजः ।

धृतराष्ट्रः - वृद्धो दुर्योधनपिता ।

दुर्जयः - दुर्योधनस्य पुत्रः ।

अश्वत्थामा -- द्रोणपुत्रः ।

स्त्रियः-

गान्धारी -- कुरुराजस्य माता ।

देव्यौ -- कुरुराजम्य महिष्यौ ।

Page

Act, verse, line

506.

i. 58

Errata

Incorrect

रथाद्विप०

Correct

रथद्विप०

(नान्द्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधारः । )

सूत्रधारः-

एवमार्यमिश्रान्विज्ञापयामि । अये, किन्नुखलु मयि विज्ञापनव्यग्रे शब्द इव श्रूयते । अङ्ग ! पश्यामि ।

( नेपथ्ये )

एते स्मो भोः ! एते स्मः ।

सूत्रधारः - भवतु, विज्ञातम् ।

( प्रविश्य )

पारिपार्श्विकः- भाव कुतो नु खल्वेते,

सूत्रधारः - मार्ष ! किं नावगच्छसि । तनयशतनयन३शून्ये दुर्योधनावशेषे धृतराष्ट्रपक्षे, पाण्डवजनार्दनावशेषे युधिष्ठिरपक्षे, राज्ञां शरीरसमाकीर्णे समन्तपञ्चके,

आक्षिप्तलाङ्गल आदीप्तानल उद्यत्प्राञ्जलयः उपलविषमा एकाग्रांगुलि एतद्रणाहत

I. 32

I.

34

I. 58

I. 5

ऊरुभङ्गम्

श्लोकानुक्रमणिका ।

मम रिपुबल मालासंवृत माल्यैर्ध्वजाग्र मालीनिपात

५०९

I. 27

I.

25

I. 9

I. 59

I. 21

यः काञ्चन

I.

45

I.

3

यत्कृष्टाकर

I.

63

एते परस्पर

I.

7

यस्य वीर्यबलो

I.

46

एषा निरस्त

I.

12

या पुत्रपौत्र

I. 40

करिवरकर

1.

6

याम्येष सज्जन

I.

66

किं मेघा निनंदन्ति

I.

15 युद्धोद्यतं गरुड

I.

60

गतं धात्र्युत्स

I. 61

येनेन्द्रस्य

I.

35

गृधा मधूक

I.

11

रिपुममरविमर्द

I.

39

चलविलुलित

I. 26

रुधिरमरितो

I.

10

छलबलदलितो

I. 57

वञ्चनानिहतं

I.

37

त्यक्त्वा परिचित

I. 44

वीर्याकरः सुत

I.

36

त्वत्पादमात्र

I. 47

वीर्यालयों विविध

I.

22

त्वत्पादयोः

I. 31

दुःखानां

I. 42

वृद्धस्य मे

I. 48

वेदोक्तैर्विविधैः

1. 52

दुर्योधन

I. 49

वैरस्यायतनं

1. 4

दुर्योधने

I. 55

नमस्कृत्य वदामि

I. 50

शिरसि गुरु शिष्टोत्कंपन

I.

20

I.

17

निर्भिन्नाग्र

I. 18

श्रीमान् संयुग

I.

29

पितृविक्रम

I. 65

श्लाघ्यश्रीः

I.

53

पूर्वं न जानामि

I. 38

प्रतिज्ञावसिते

संयुगे पाण्डु

I. 62

I. 33

संहृत्य भ्रुकुटी

I. 23

प्रसक्तनाराच

I. 8

भवता चात्मना

I. 64

सुनाहदुदुभि

I. 54

भिन्ना मे भृकुटी

सौभोच्छिर

I. 28

I. 51

भीमस्योरसि

स्पृष्ट्वा खाण्डव

I.

14

I. 16

भीमां गढ़ां भीमेन भित्वा भीष्मद्रोणतटां भूमौ पाणितले

स्फुटितकमल

I. 56

I. 19

I. 13

I. 30

स्वर्गार्थमाहव

I. 2

I.

1

I. 24

हृतं मे भीम हृदयप्रीति

I.

41

I. 43

२१

बालचरितस्य कथावस्तु ।

बालचरिते बालस्य श्रीकृष्णस्य जन्मदिनादारभ्य कंसहननान्तं सत्र चरितं

प्रतिपाद्यं वस्तु ।

पुरुषाः --

नारदः --- देवर्षिः ।

पात्राणि ।

वसुदेव: - कृष्णस्य जनकः ।

नन्दगोपः - वसुदेवस्य मित्रं गोकुलाध्यक्षः ।

उग्रसेनः कंसस्य पिता ।

दामोदरः

सङ्कर्षणः

-भगवन्तौ वसुदेवसुतौ ।

गरुडः - विष्णोर्वाहनम् ।

चक्रः

शार्ङ्गः

-भगवत आयुधवराणि ।

शङ्खः

नन्दकः

राजा - मथुराधीशः कंसः ।

चाणूर:

मुष्टिक:

} –मल्लविशेषौ कंससम्बन्धिनाँ ।

भटः– कंसस्य भृत्यो ध्रुवसेननामा ।

काञ्चुकीयः - कंसस्य भृत्यो बालाकिनामा ।

शाप:- शापाधिदेवता ।

सर्वे - रक्षिपुरुषाः ।

कुण्डोदरः

शूल:

- काययन्या भृत्याः ।

नील:

मनोजवः

वृद्धगोपालकः - कश्चिद् गं पालकः ।

( २ )

दामकः - कश्चिद गोपालकः । अरिष्टषभः -- असुरविशेषः ।

कालिय: - यमुनाहूदनिवासी महानागः ।

स्त्रियः--

देवकी - कृष्णस्य जननी ।

प्रतिहारी —— देवक्या द्वारपालिका ।

धात्री मायादारिकाया उपमाता । सर्वाः चण्डालयुवतयः ।

कार्त्यायनी - कंमहस्तादुत्पत्याकाशस्थिता देवी ।

सर्वाः -- गोप्या घोषसुन्दर्यादयः ।

राजश्री : --- राज्याधिदेवता ।

प्रतिहारी कंसस्य द्वारपालिका मधुकरिका । प्रतिहारी- कंसम्य द्वारपालिका यशोधरा ।

कौमोदकी -- भगवन आयुधवरम् ।

( नान्द्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधारः । )

सूत्रधार :-

एवमार्यमिश्रान् विज्ञापयामि । अये किन्नुखलु मयि विज्ञापनव्यग्रे शब्द इव श्रूयते । अङ्ग ! पश्यामि ।

( नेपथ्ये )

अहं गगनसञ्चारी ।

सूत्रधारः - भवतु, विज्ञातम् ।

( निष्क्रान्त: : )

( ततः प्रविशति नारदः । )

नारदः-

भोः !

अपिच,

तद् भगवन्तं लोकादिमनिधनमव्ययं लोकहितार्थे कंसवधार्थं वृष्णिकुले प्रसूतं नारायणं द्रष्टुमिहागतोऽस्मि । अये, इयमत्रभवती देवकी । मायया शिशुत्वमुपागतं त्रिलोकेश्वरं प्रगृह्य वसुदेवेन सह शनैः स्वगृहान्निष्क्रामति । यैषा,

एष एप भगवान् नारायणः,

हन्तैतदुत्पन्नं कलहस्य मूलम् । यावदहमपि भगवन्तं नारायणं प्रदक्षिणीकृत्य ब्रह्मलोकमेव यास्यामि । नमो भगवते त्रैलोक्यकारणाय ।

५५८

बालचरिते

श्लोकानुक्रमणी

अगणित पार

I.

10

अणुदिअम

III.

1

क्षीणेषु देवासुर गिरितटकठि

I.

4

III.

11

अतः प्रविश्य

II.

25 गोब्राह्मणाद

III.

16

अनन्तवीर्यः

7

गोवर्धनोद्ध

IV.

11

अपीदं श्रृणु

III.

10

चक्रशार्ङ्गगदा

I.

27

अप्रकाशा इव

16

चक्रोऽस्मि कृष्ण

I.

22

अभिनवकम

V.

9

चतुस्सागरप

IV.

10

अयं हि सप्त

II.

17

चिरोपरोध

V.

16

अहं गगन

I.

3

जाने नित्यं व

I.

29

अहं सुपर्णी

I.

21

ज्येष्ठोऽयं मम

V.

13

अहं हि नील:

II.

23

तमसा संवृते

I.

17

आपीडदाम

V.

3

तमापतन्तं

V.

2

इमां नदीं ग्रा

I.

18

तीक्ष्णाग्रं शूल

II.

19

इमां सागर

V.

20

दामोदरोऽयं

IV.

5

एकांशपतितो

II

18

दारिका वा कु

II.

1+

एता: प्रफुल्त

III.

2

दारिकेयं मृता

II.

16

एता मत्तचको

IV.

1

दुहिणविण

I.

19

एसो म्हि जुद्ध

V.

4

द्रुततुरगरथे

V.

12

II.

11

न चाहं चिरस

II.

S

कंसे प्रमथिते

v.

17

नदन्ति सुरत्

V.

14

कार्याण्यकार्या

I.

28

नन्दकोऽहं न मे

I.

26

किं गर्जसे भुज

III.

14 नारायण ! नमस्ते

V.

18

किं दष्टः कृष्ण किं द्रष्टव्यः श

III.

9

नारायणाय

I.

8

I.

11

निर्भर्त्स्य कालि

IV.

6

किमेतद् भो

8

निष्पक्षिव्याल

IV.

2

कुण्डोदरोऽहम्

II.

21

पतत्यसौ पुष्प

I.

2

कृत्वा खुरैर्भू

III.

4

परिष्वजामि गाढं

II.

9

कोऽयं विनिष्प

II.

4 प्रथमसुतविना

I.

14

कौमोदकी ना

I.

24

क्रोधेन नश्य

II.

3

प्रभ्रष्टरत्नमकु प्रविश्य र कृत

IV.

13

v.

437

४८

लोकानुक्रमणी ।

५५९

प्रहृष्टो यदि मे प्राप्तोऽस्मि तिष्ट

v.

V.

10

19 विषदहनशि विसृतरुधिर

IV,

III.

भक्तिः परा मम

I.

5 विस्तीर्णलोहि

V.

भूतं नभस्तल

II.

10

शङ्खक्षीरवपुः

I.

भ्रमति नभसि

I.

9

शङ्खोऽहमस्मि

I.

35112

मधूकस्य ऋषेः

II.

15

शाsस्मि वि

I.

23

मनोजवो मारुत मम पादेन ना जन्म

II.

24

शूलोऽस्मि भूत

II.

22

IV.

12

शृङ्गामकोटि

III.

5

v.

6

श्मशानमध्या

II.

5

यत्र यत्र वयं

III.

13 श्रीमान् मदा

V.

8

यद्यस्मि भवतः

I.

20

श्रीमानिमां कन

V.

15

यन्मंदिनी प्रच

II.

1

श्रुत्वा व्रजे विपु

V.

1

यस्मान्न रक्षि

II.

2

पण्णां सुतानां

II.

12

vaas

III.

3

सारवान् खल्व

III.

7

रुद्रो वार्य भ

III.

12

सितेतराभुग्न

IV.

4

रोपेण धूमायति

IV.

9

सुभं निसुम्भं

II.

20

लिङ्कोपमं मम

II.

7

सौवर्णकान्ततर

II.

6

लिम्पतीव त

I.

15

स्मरतापि भयं

II.

13

लोकानामभ

I.

6

हुङ्कारशब्देन

III.

9

लोकालोकम

IV.

7

हृदयेनेह तत्रा

I.

13

विध्वस्तमीनम

IV.

8

ळोहमयमुहि

V.

5

विन्ध्यमन्दर

I.

12

४९

APPENDIX A

Metrical Analysis

(Stanzas marked with an asterisk are in Prākṛta.)

अनुष्टुप् (श्लोक)

SVAPNA.:

पञ्चमं लघु सर्वत्र सप्तमं द्विचतुर्थयोः ।

ya nė a qızlai agni zataggia 11

I. 1, 2, 7, 9, 10, 15 IV. 8, 10, 14, 15,

1. 2, 7, 10, 15; IV. 6, 8, 9, 10; V. 6, 7, 8, 9, 10, 11; VI. 3, 6, 7. 9, 11, 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, PRATIJNA: 17; JI. 5. 7, 10, 11, 13; III. 3, 7-9 ; 17, 19-21, 23-25. AVIMĀRAKA: I. 4; II. 4, 10; IV. 7, 14; V. 3; VI. 3, 6 8, 12-14, 17, 22. CARUDATTA I. 7, 19, 22, 24, 25, 27, 28; III. 12, 14-17, 19: IV. 2, 3, 5, 7. PRATIMA I. 4, 6, 9-13, 15. 17, 19-21, 23, 24. 26 28, 31; II. 3, 5, 6, 8-12, 15-18, 20; III. 4 6, 8, 10, 12, 14, 16, 19, 20, 23, 24; IV. 3-5, 11, 12, 14, 15, 19, 26, 28; V. 6, 8, 9, 12. 15, 20-22; VI. 5, 9-11, 13--15; VII. 5, 8, 13, 15. ABHIŞEKA: 1. 3, 8, 12, 15, 18-21, 23, 24; II. 3, 7, 12, 13, 15, 16, 18-20, 23, 24; III. 5, 6, 8-11, 13 15, 18, 20, 22, 24. 26; IV. 4, 8-11, 14, 16, 19-22; V. 2, 5, 8-10, 12, 14, 17; VI. 8- 10, 18, 20, 22, 23, 25-29, 35. PANCARATRAM: 1. 2, 7, 8, 11, 12, 15, 16, 24, 26, 32, 33, 35, 36, 41, 42, 44, 48-54; II. 4, 6, 8, 12-14, 16, 17, 19-21, 23, 25, 28, 34, 36. 38, 41, 47- 50, 52, 53, 55-59, 61-69, 71; III. 9, 10, 13, 15, 17-21, 23-26. MADHYAMAVYAYOGA: 1. 2, 7, 12-23, 28-31, 33-40, 42-45, 47, 49-51. DÜTAVĀKYAM: 1. 1, 2, 7, 8, 16, 17, 20, 25-27. 29-31, 33, 34, 36, 38, 43, 46, 50, 55, 56. DUTAGHAṬOTKACA : I. 6, 7, 15, 17, 18, 21, 24-26, 28, 29, 31, 32, 31-40, 42, 44, 48-50. KARṆABHĀRAM: I. 2, 7, 12, 25. ŰRUBHANGAM: I. 33, 37, 41-44, 46, 49, 50, 62, 64, 65. 11-13, 15-17, 20, 25-27; II. 8, 9, 11, 12, 13, 16; IV. 10, 12; V. 14, 16-20.

561

BALACARITAM: I. 3, 13-19, 25; III. 7-10,

562

इन्द्रवज्रा

APPENDIX A

स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः ।

AVIMĀRAKA III. 6; IV. 2; VI. 2, 15, 16. 29; IV. 25; VII. 14. PAÑCARĀTRAM: I. 1, 23,

II. 11, 70; III. 3.

BALACARITAM: IV. 5, 9.

उपेन्द्रवज्रा

PRATIMA: I. 31, 40, 47;

DUTAGHAṬOTKACAM: 1. 10, 16, 30.

उपेन्द्रवज्रा जतजास्ततो गौ ।

SVAPNA. V. 13. AVIMĀRAKA: I. 9.

CARUDATTA: I. 10*

(Pāda a has one syllable in excess). ABHIŞEKA: I. 26; III. 3, 19; V. 11. PANCARATRAM: I. 13.

MADHYAMVYAYOGA: I. 52.

उपजाति

स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः ।

उपेन्द्रवज्रा जतजास्ततो गौ ॥ ( इत्यनयोरुपजाति: । )

SVAPNA.: V. 5. PRATIJNA.: I. 5, 12; II. 1; IV. 2. AVIMĀRAKA: 1. 3, 10; II. 8, 9, 12; III. 18; IV. 6, 15, 16, 17, 21; V. 1, 5; VI. 5, 10, 20, 21. CARUDATTA 1. 4, 12,* 23*; III. 3, 7%; IV. 1. PRATIMA: 1. 1; III. 15; IV. 9, 13; V. 3, 4, 5; VI. 16; VII. 3. ABHIŞEKA: II. 14; IV. 6; V. 1; VI. 14, 21, 32. PANCARATRAM: I. 10, 19, 27, 43, 46; II. 9, 30, 60; Ill. 12, 14. MADHYAMAVYAYOGA: 1. 9, 41. DETAVĀKYAM: 1. 9, 18, 19, 22, 28, 52, 53. DUTAGHATOTKACAM: I. 2, 9, 19, 36. KARNABHĀRAM: I. 13, 17-(Pāda b is a ). ŰRUBHANGAM: I. 30, 38, 45, 47, 48, 55. BALACARITAM: I. 2, 4, 7, 21 (Pāda a is a ), 22, 24, 28; II. 5, 12, 20, 23, 24; III. 4, 6.

IV. 4; V. 2, 7.

शालिनी

मात्तौ गौ चेच्छालिनी वेद लोकैः ।

SVAPNA. 1. 13; IV. 6; VI. 10; AVIMĀRAKA: I. 7; III. 5.

II. 14; IV. 11.

PRATIMA II. 13; III. 18; V. 17.

PRATIJÑA.: I. 13, 18;

CARUDATTA: III. 9.

ABHIṢEKA I. 13.

:

APPENDIX A

563

PAÑCARĀTRAM : I. 22, 28 ; II. 2, 10, 40, 46. DĪTAGHATOTKACAM : I. 20. BĀLACARITAM : 1. 29.

द्रुतविलम्बित

द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरा ।

ABHISEKA : III. 4.

पुष्पिताग्रा

SAPNA. : I, 5 ; VI. 1.

अयुजि नयुगरेफतो यकारो युजि च नजो जरगाश्च पुष्पिताग्रा ।

PRATIJNA : II.

AvIMĀRAKA : II. 11; III. 4, 9, 11, 13; IV.

VI. 4, 9, 18. CĀRUDATTA : I. 16, 20.

12; IV. 5, 9. 12, 20; V. 4 ; PRATIMA : II. 21 ;

IV. 18 : V. 19 ; VI. 8.

ABHISEKA : I. 6,

14, 22; II. 2, 5, 11,

MADHYAMA -

17, 25; III. 2, 16, 23; IV. 3, 5, 12, 18; V. 3; VI. 2, 12, 13, 17, 24. 33. PANCARĀTRAM : I. 17, 30; II. 35, 51. VYAYOGA I. 4, 24, 25. DŪTAVĀKYAM : 1. 6, 37.

भुजंगप्रयात

वंशस्थ

भुजंगप्रयानं चतुर्भिर्यकौरैः ।

ABHISEKA : VI. 15.

जतौ तु वंशस्थमुदीरितं जरौ ।

PRATIJNĀ: III. 2; IV. 18, 22.

AVIMĀRAKA : IV. 23.

CĀRUDATTA : I. 3, 15*, 26; III. 4. PRATIMĀ : III. 13; IV. 20; VI. 1, 2. ABHISEKA : I. 2. PANCARĀTRAM : I. 20, 25, II. 1, 18, 32, 33, 43, 44 ; III. 1, 8, 11, 16. MADHYAMAVYĀYOGA : I. 10. DŪTAVĀKYAM : 1.21. DŪTAGHATOTKACAM : I. 13, 33. KARNABHĀRAM : I. 8, 11, 22 (Pada a is इन्द्रवंशा ), 23. URUBHANGAM : I. 8. BĀLACARITAM : I. 18.

वैश्वदेवी

पञ्चाश्वछिन्ना वैश्वदेवी ममौ यौ ।

SvAPNA : I. 9. PRATIJÑĀ. : I. 3; II. 8.

ABHISEKA :

II. 1 ; VI. 5.

564

प्रहर्पिणी

APPENDIX A

व्याशाभिमनजरगाः प्रहर्षिणीयम् ।

AVIMARAKA 1. 8; IV. 3. CARUDATTA: IV. 6. PRATIMA: I. 30; IV. 6; V. 18, ABHIŞEKA 1. 7, 10, 17; III. 17. PANCARATRAM: II. 3, 54: III. 5. DETAGHATOTKACAM: I. 4. KARNABHARAM: I. 5. BALACARITAM: 1. 6; V. 13.

वसन्ततिलका

IV. 4.

ज्ञेया वसन्ततिलका नभजा जगौ गः ।

SVAPNA. I. 4, 6, 11; IV. 2; V. 1-3; VI. 2, 4, 5, 15. PRATIJNA I. 4, 6; II. 2, 9; III. 4; IV. 4, 6, 7. AVIMARAKA: I. 2, 6, 11; II. 1, 2, 7, 13; III. 1, 7, 8, 10, 12, 15-17, 19; IV. 1. 5, 8, 13, 18, 22; 1. 2, 7; VI. 1, 11, 19. CARUDATTA I. 2, 5, 8*, 9, 11, 18; III. 1, 2, 5, 10, 18; PRATIMA I. 7, 8, 22; II. 2, 4: IV. 1, 2, 16, 22, 24; V. 10, 11 VI. 4, 6, 7, 12; VII, 4, 6, 7, 9. 11. ABHIŞEKA: I. 1, 4, 9. 11; III. 21, 27; IV. 7, 13, 23; V. 4, 7, 13, 16; VI. 1, 7. PANCARATRAM: I. 18, 29, 34, 37, 39; II. 27, 31, 42; III. 22. MADHYAMANYAYOGA: 1. 1, 3, 8, 11, 27, 48. DUTAVAKYAM: I. 3-5, 11- 14, 23, 41, 42, 44 49, 54. DUTAGHATOTKACAM: I. 1, 5, 11, 14, 23, 35, 45, 52.

21, 24.

CRUBHANGAM

36, 40, 54, 59, 60, 66.

KARNABILĀRAM: I. 4, 6, 9, 16,

I. 2, 3, 7, 9, 11, 12, 19, 22, 31, 32, BALACARITAM: I. 5, 8, 23; II. 1 4, 6, 7, 10, 21, 22; III. 2, 5, 14; IV. 6. 8, 11, 13; V. 1, 3, 6, 8, 10, 11, 15.

मालिनी

ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकः ।

:

PRATIJNA I. 11, 14; II. 3; IV. 3, 13. AVIMĀRAKA: II. 5; III. 2; IV. 9. CARUDATTA 1. 13, 14, 17, 29. PRATIMĀ: I. 14, 25; III. 9, 21; IV. 10, 20; V. 7; VII. 1, 2, 12. ABHIŞEKA I. 16, 25; II. 8, 9, 21, 26; IV. 15; V. 15; VI. 4, 6, 11. PAÑCARĀTRAM: I. 38, 45; 1I. 5, 15, 45; III. 2, 4. MADHYAMA-

APPENDIX A

565

DUTAVAKYAM I. 10, 35, 39,

VYAYOGA 1. 5, 6, 32, 46.

:

40, 45, 47, 48. DITAGHAṬOTKACAM: 1. 43, 46. KARNABHARAM I. 1, 3, 14, 18-20. ÜRUBHANGAM: I. 6, 20, 26, 27, 39, 56, 57. BALACARITAM: I. 9, 10; III. 11, 15; IV. 3; V. 12.

पृथ्वी

जम्मा जसला सुग्रहयतिश्व पृथ्वी गुरु: ।

ANIMARAKA: 11. 6.

हरिणी

नसमरमला गः षड्वेदेर्हयै हरिणी मता ।

SVAPNA. VI. 8. PRATIMA: 1. 18; III. 17; IV. 8; V. 2. DITAGHATOTKACA: 1. 47. CRUBHANGAM: I. 5, 10.

शिखरिणी

रस रुद्रैच्छिन्ना ग्रमनसभला गः शिग्वरिणी ।

SVAPNA 1. 14, 16. PRATIJA II. 4.

AVIMARAKA:

1. 5 II. 3 III. 14. PRATIMA II. 14; III. 1, 2, 22; IV. 7.

ABHIŞEKA IV. 17.

:

PANCARATRAM: 1. 3, 14, 21; II. 7, 22,

24. CRUBHANGAM: I. 61.

शार्दूलविक्रीडित

सूर्याश्वर्यदि म· सजा सततगा: शार्दूलविक्रीडितम् ।

SVAPNA. I. 3, 8, 12; IV. 1; V. 4. 12. PRATIJÑĀ: I. 8; III. 5,6 IV. 12, 16. AVIMĀRAKA: III. 3, 20; IV. 4, 10, 11.

:

CARUDATTA I. 6; 19; IV. 23, 27; V.

III. 6, 8, 11, 13. 1, 16; VI. 3.

6, 10, 22; III. 1; IV. 1, 2; V. 6; PANCARATRAM I. 4, 5, 9, 55; II. MADHYAMVYAYOGA: I. 26.

PRATIMA I. 3, 5; II. 2, ABHISEKA I. 5; II. +,

VI. 3, 16, 19, 30, 31, 34. 26, 29, 39; III. 6, 7. DUTAVĀKYAM: I. 24, 32.

DUTAGHATOTKCAM: I. 3, 8, 12, 22, 27, 34, 41, 51. KARNABHĀRAM: I. 10, 15. ÜRUBHANGAM: I. 1, 4, 13-18, 21, 23-25, 28, 29, 34, 35, 51-53, 58, 63. BĀLACARITAM: I. 1; III. 3; IV. 1, 7.

566

APPENDIX A

सुवदना

ज्ञेया सप्तश्वषभिर्मरभनययुता ग्लौ गः सुवदना ।

PRATIMĀ : III. 7, 11.

PANCARĀTRAM : I. 6.

VAKYAM : I. 15.

DŪTA -

स्रग्धरा

भ्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम् ।

AVIMĀRAKA : I. 1, 12; IV. 19. PRATIMĀ : IV.

17.

ABHISEKA : III. 7, 12.

DŪTAVĀKYAM : I. 51. BĀLACARITAM :

]V. 2.

मेघमाला ( संङ्कतिभेद: )

PRATIMA : III. 3.

दण्डक (डष्टि: २न । ७२ )

AVIMĀRAKA: V. 6.

वैतालीय

आर्या

PRATIJNĀ : III. 1*.

CĀRU-

BALACARITAM :

SVAPNA.: 1. 1; IV. 3, 4. PRATIJÑĀ : IV. 1*.. DATTA : I. 1*, 21. PRATIMĀ : I. 2 ; II. 7.

I. 19* ; III. 1* ; V. 4*.

उपगीति

BĀLACARITAM : V. 5. *

APPENDIX A

567

=

11

4 22

:

Indravajrā

Upendravajra...

Upajāti

17

Salini

Śloka

Svapna

✓ Pra.-Yaug.

55152

P

4.

9

6

1

26 29 15 17 75 68 76

3

...

Avimāraka

Cārudatta

Pratimā

Abhiseka

9ā - ∞ à Pañcarātram

:

N:

2

E

9

742

6 17

91

22

1 M. Vyāyoga

22 22

...

3

+

2

437

2' 21

1

ཉྩེས་ེཝསྶ འ

Dūtavākyam Dūta-ghat

Karṇabhāram Crubhanga

Bālacarita

Total

Drutavilambita. Pushpitāgrā Bhujangaprayata

Vanśastha

Vaiśvadevi

Praharsini

Vasantatilaka... 11)

Malin i

Pṛthvi

Harini

Sikhariņi

Sārdulavi.

2

+

+

3

☐ 8 5

231

2

3 4 3

8 27 12 22 15 9 6 13

4 10 11

19

4

+:

37

1

+

2

1

35

1:

8

6 16 26 179

28

5

17

2

6 76 72

:

1

8

1

9 15

Suvadanā

Sragdharā

Meghamālā

Dandaka

Vaitālīya Arya

Upagiti

:697

19

28

2 21

92

4

1 2

1:

8

:

:

1

8-

:

1

1

2 2

:

11 1

Total

57 66 97 55,157 154 152 52 56 52 25 66 103 1092

APPENDIX B

List of irregular Constructions and Solecisms

Irregular Sandhi

स्मराम्यवन्त्याधिपतेः सुतायाः । P. 39

हत्वा रिपुप्रभवमप्रतिमं तमाधम् । P. 316

कोऽयं विनिष्पति गर्भगृहं विगाह्य उल्कां प्रगृह्य । P. 526 १. इह विसन्धिता दृश्यते । लोकार्थे च संहिता नित्या ।

Use of Parasm. for Ātm.

आपृच्छामि भवन्तौ । P. 11

साधुजनहस्तगतथा नोत्कण्ठिष्यति । P. 12 दृष्टिर्न तृप्यति परिष्वजतीव साङ्गम् । P. 143 पुत्रं पितेव च परिष्वजति प्रहृष्टः । P. 171 गाढं परिष्वज मखे । P. 175

आपृच्छ पुत्रकृतकान हरिणान् द्रुमांश्च । P. 298 आपृच्छामि अत्रभवतीम् । P. 310

तं हत्वा क इहोपलप्स्यति चिरं स्वैर्दुष्कृतैर्जीवितम् । P. 462

परिष्वजामि गाढं त्वाम् । P. 528

रोषेण धूमायति यस्य देहः । P. 553

Use of Atm. for Parasm.

अपरिचयातु न लिप्यते मे मनसि । P. 3 काले काले छिद्यते रुह्यते च । P. 50 देवप्रामाण्याद भ्रश्यते वर्धते वा । P. 58 कथमगणितपूर्वं द्रक्ष्यते तं नरेन्द्रः

कथमपुरुषवाक्यं श्रोष्यते सिद्धवाक्यः । P. 67 कुरङ्गीममिलप्रमाणां । P. 154

यदि विमुञ्चे दृश्यते भवान् । P. 165 शीलशशिनः कान्तिः परिम्लायते । P. 198

568

APPENDIX B

33

उभयमपि हि रक्षतेऽन्धकारः । P. 203 अथ कस्मिन् प्रदेशे विश्रमिष्ये । P. 275

एतस्मिन् वृक्षान्तराविष्कृते देवकुले मुहूर्तं विश्रमिष्यं । P. 275 इमां दशरथस्य त्वं प्रतिमां किं न पृच्छसे P. 278 अभिपतति कथंचिद् घोरमाकर्षमाणः । P. 325 अथ च परिहरन्ते धार्तराष्ट्रा न किञ्चित् । P. 396 जिनं इति पुनरेनं रुष्यते वासुभद्रो । P. 404 स्त्रीगतां पृच्छसे कथाम् । P. 405 किं गर्जस भुजगतो मम गोवृषेन्द्र । P. 542 गमिष्ये विबुधावासम् । P.

सरभसमयमुग्रं कार्मुकं कर्षमाणः । P. 505 अपचयगमनार्थ सप्तमं रक्षमाणा । P. 514 वृन्दावने सललितं प्रतिगर्जमानं । P. 540

Changes of Conjugation

धरते खलु वासवदत्ता । P. 43

वृत्तान्तं तावदाधारय यावदहमुच्छ्रवसामि । P. 66 न च पुनर्वाजन्ति यस्यां भयात । P. 338 वीजन्तो मलयानिला अपि । P. 338

नष्टाः शरीरैः प्रतुभिर्धरन्तं । P. 378

कथमिदानीं मावमिव मां हस्यते । P. 405

हy दषु गुणा धन्ते । P. 483

Causative for Simplex

अथ कस्मिन्देशे विश्रमविष्ये । P. 7

केन कारणेन धर्षितोऽस्माकमन्तःपुरं प्रविष्टः । P, 343

Change of Gender

महार्णवाभे युधि नाशयामि । P. 44

अद्य कुन्तिभोजस्य ... कार्यसङ्कटो वर्तते । P. 180 भवति ! राजमार्गे निष्क्रमणः क्रियताम् । P. 212

569

570

भासनाटकचक्रे

Intransitive roots used transitively

इमं हदवीणं ण रमामि । P. 223

अदो एव्व एदं अहं ण रमामि । P. 224 सीता मामविवेकिनी न रमते । P. 333

स्रवति धनुरुग्रां शरनदीम् । P. 398 मत्प्रत्यक्ष लज्जते ह्येष पुत्रम् । P. 413

Simplex for the Causative

भूयः परव्यसनमेत्य विमोक्तुकामा । P. 113

अमच्चो अय्यभूदिओ... महाराएण पूइदो पत्थिदो अ । P. 127 तात अभिवादनक्रममुपदेष्टुमिच्छामि मातृणाम् । P. 280 मम हस्ते निक्षिप्तं तव राज्यं चतुर्दशवर्षान्ते प्रतिग्रहीतुमिच्छामि । P. 291

Irregular Compounds

एवं लोकतुल्य' धर्मो वनानां । P. 50

स्वस्ति भवते सपत्नीकाय । P. 185

जयवर्मणे सुमित्रा प्रदीयतां काशिराज्ञे । P. 187

व्यूढोरा' वज्रमध्यो । P. 429

३

उत्सादयिष्यन्निव सर्वराज्ञः । P. 445

'

T

१. ' धर्मादनिच कंवत्' (V. 4- 124 ) इति ' अनिच्' विहितः । सोऽत्र न कृतः । २. प्रकृत्याशिषि ( VI. 3-83 ) इति सूत्रेण आशिषि विहितः प्रकृतिभावः सहशब्दस्य । अत्र तु तस्य सभावः विधिविरुद्धः । ३. राजाहः सखीभ्यः ( V. 4 - 91 ) इति समासान्तप्रत्ययों न कृतः । ४. उरःप्रभृतिभ्यः कप् ' ( V. 4 -151 ) इति नित्यं ' कप् ' प्रत्ययविधानम् ।

.

Irregular Syntactial Combinations

अय्ये मा दाणिं अजं चिन्ति । P. 18

मामा' भूयो अवणिअ । P. 23

अय्यउत्तो इह आअच्छि इमं कुसुमसमिद्धिं पेक्खिअ सम्माणिदा

APPENDIX B

571

भवे । P. 23

दुःखं त्यक्तुं बद्धमूलोऽनुरागः । P. 32 मा' दाणि भवं अणत्थं चित्ति P. 44

मा' दाणिं भट्टा ! अदिमत्त सन्तप्पिदु । P. 50 मा' मा खु मं शविदुं । P. 87

यद्येवं नलागिरिग्रहणार्थं विमुक्तश्वेद् । P. 104 याचेमि मा' णिब्बन्धिअ । P. 134

इष्टं चेदेकचित्तानां यद्यभिः साधयिष्यति । P. 151 यावत् प्रच्छन्नरूपेण तावत् संवत्सरं व्रजेः । P. 178 अळं दाणि भवं अदिमत्तं सन्तपिदं । P. 196 मा' स्वयं मन्युमुत्पाद्य । P. 258

अलमुपहतासु स्त्रीबुद्धिषु स्वमार्जवमुपनिक्षेप्तम् । P. 259 अळं दाणि महाराओ अदिमत्तं सन्तप्पि परवसं अत्ताणं कार्टु । P. 266 परशङ्कामलं" कतु गृह्यतां भरतो ह्ययम् । P. 279

कुमार ! अलं गुरुजनापवादमभिधातुम् । P. 285 अलमिदानीं व्रणे प्रहर्तुम् । P. 200

,

हं अय्यउत्त ! मा' खुमा खु एवं भणिढुं । P. 313

- भो भो बलाध्यक्ष ! सन्नाहमाज्ञापय" वानरवाहिनीम् । P. 347 राज्ञा वानरवाहिनी प्रतिभया सन्नाहमाज्ञापिता । P. 347

यदि दातव्ये राज्ये किमस्माभिः सह मन्त्रयसे । P. 385 मा' मा भट्टा एदं जळासअं पविसितुं । P. 544 मा' खुमा खु पापं कलिअ पविषिदं । P. 545

८८

"

C

अलंखल्वोः ( III. 4. 18 )

१. इह मा शब्दयोगे 'क्त्वा 'प्रत्ययः ' तुमुन्' प्रत्ययो वा प्रयुक्तोऽशास्त्रीयः । २. यदिशब्दचेच्छब्दयोः सहप्रयोगोऽपूर्वः । ३. ' अत्र' यावत्, तावत् शब्दों केवलं पादपूरणार्थकी द्रष्टव्यौ । ४. इति सूत्रेण अलं खलु इत्येतयोः प्रतिषेधवाचिनोरुपपदयोर्धातोः क्त्वा प्रत्ययो विहितः । अत्र तु 'तुमुन् ' कृतः । ५. अत्र द्विकर्मकत्वं चिन्त्यम् । यदिशब्दस्य सत्सप्तम्याश्च सहप्रयोगोऽपूर्वः ।

६. अत्र

:

572

भासनाटकचक्रे

Anomalous Formations

अद्यापि गन्धेन न संश्रयन्ते । P. 130

ताते धनुर्नमयि । P. 261

क्रमेण शुश्रूषयिष्ये । P. 289 सुस्सूसइदव्बो' P. 290

1

सुष्ठु खल्विह लक्ष्मणः शुश्रूषयतु । तत्रस्थो मां भरतः शुश्रूयपतुरं । P. 250

शुश्रूषयस्वरे भगवन्तम् । P. 299

न प्रत्यायति शोकार्ता । P. 337

विजयविख्यातविंशदुबाहुशालिनि । P. 359

लङ्कामभ्युपयामि बन्धुसहितः सीतां समाश्वासितुम् । P. 365 अहमेवैनं मोक्षयामि । P. 411

अक्षान् क्षिपन् सकितवम् । P. 445

द्रुपदराजसुतां रुदन्तीम् । P. 445 व्यायामोष्णं गृह्य चापं करेण । P. 466

अहमिव पाण्डवाः शुश्रूपयितव्याः । P. 504 घोषे जागरिमा १ । P. 539

१. संश्रयन्ते इति प्रामादिकं रूपम् ।

"

>>

संश्रियन्ते इति तु युक्तम् ।

२. अस्य स्थाने 'नमय' इति वा नमतु' इति वा पठितुं योग्यम् ।

इति सूत्रेण सन्नन्तात् आत्मनेपदं अवैधः । ४. ' प्रत्येति' इत्यर्थे

३. ' ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः ( I. 3. 57 ) विहितम् । अत्र तु स्वार्थे णिचः प्रयोगः " प्रत्यायति " रूपं चिन्त्यम् । प्रत्याङपूर्वस्यायते रूपमेतदिति समाधेयम् । अयतेरात्मनेपदं च न कृतम् । ५. विशति' इत्यस्य स्थाने 'विंशद्' - इति रूपं प्रामादिकम् । ६. अत्र णिज्लोपः प्रामादिकः । ७. मोक्षे" "मुमुक्षे"

इति शास्त्रीयं रूपम् । स्वार्थे णिजविहितः । भाति । ' स कितवः ' इति पाठः सूचितः । १०. क्त्वास्थाने व्यबपूर्वः अशास्त्रीयश्व । प्रयोगः चिन्त्यः ।

"

८. ' सकैतवम्' इत्येपेक्षितं

९. इह ' नुम् ' अशास्त्रीयः । ११. अत्र जागरशब्दात् इमनिचः

APPENDIX C

Implied alternative sentences

क्रीडेयं नियमस्पृहा । P. 257

किं क्षमा निर्मनस्विता । P. 260

कथं तिष्ठतु, याविति । P. 285

तान् धारयष्यसि, मृगैः सह वर्तयन्तु । P. 383 अनुज्ञातोऽसि किं तेन, न राज्ञां सारथिर्भवान् । P. 396 इहायं समुदाचारी, ग्रहणं परिभूयते । P. 404 १. अत्र हि विकल्पः आक्षिप्तः । वाशब्दस्याप्रयोगात् ।

१ Use of at the beginning of a quarter मे शापितोऽसि न परिरक्षसि चेत् स्वराज्यम् । P. 291 १. अत्र पादादौ युष्मच्छब्दस्य " मे " आदेशः न युक्तः ।

573

APPENDIX C.

References to Bhāsa or his works in literature:--

(१) भासनाटकचक्रेऽपिच्छेकः क्षिप्ते परीक्षितुम् ।

स्वप्नवासवदत्तस्य दाहकोऽभून पावकः ॥

Attributed to Rajasekhara in Sūktimuktāvali

66

( २ ) " तुल्यत्रेतनांऽस्मि, भवद्भिः सहभोग्यमिदं राज्यं, मयाभिहितः परोऽभिहन्तव्यः" इति वेदेष्वप्यनुश्रूयते—

समाप्तदक्षिणानां यज्ञानामवभृथेषु ' मा ते गतिर्या शूराणामिति अपीह श्लोकौ भवतः -

८

यान् यज्ञसङ्गैस्तपसा च विप्राः स्वर्गेपिणः पात्रचयाश्च यामि ।

क्षणेन तानप्यतीयान्ति शूराः प्राणान् सुयुद्धेषु परित्यजन्तः ॥ ' नवं शरावं सलिलस्य पूर्ण सुसंस्कृतं दर्भकृतोत्तरीयम् ।

सत् तस्य मा भून्नरकं च गच्छेद् यो भर्तृपिण्डस्य कृते न युध्येत ॥ इति मन्त्रिपुरोहिताभ्यामुत्साहयेद् योधान् ॥

From Kautaliya Arthaśāstra, Adhikarana X - Adhyāya III. (३) प्रथितयशसां भाससौमिलकविपुत्रादीनां प्रबन्धानतिक्रम्य "

etc.

574

भासनाटकचक्रे

- Kālidāsa in Malavikāgnimitra Act I.

( ४ ) " अणेण मम भादा हदो, अणेण मम पिदा, अणेण मम सुदो

From Pratijñā seems to be referred to in हतोऽनेन मम भ्राता मम पुत्रः पिता मम ।

मातुलो भागिनेयश्च रुषा संरब्धचेतसः ॥ ४४ ॥

Vide काव्यालंकार of भामह, chapter iv, verses 40-47

(५) सूत्रधारकृतारम्भैर्नाटकैर्बुहुभूमिकैः ।

सपताकैर्यशो लेभे भासो देवकुलैरिव ॥

- हर्षचरितम् ।

( ६ ) लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः ।

असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता ॥

"

From Balacarita and Carudatta cited by Dandin in Kāvyadarśa. II. 226

(७) " यो भर्तृपिण्डस्य कृते न युध्येत् "

From Pratijñā cited by Vamana in Kāvyālankāra, Adhikarana V, Adhyāya II.

( ८ ) यासां बलिर्भवति मद्गृहदेहलीनां

हंसैश्च सारसगणैश्च विलुप्तपूर्वः ।

तास्वेव पूवबलिरूढयवाङकुरासु

बीजाञ्जलिः पतति कीटमुखावलीढः ॥

Cited by Vamana in his Kāvyālankāra, Adhikaraṇa.-V. ( ९ ) शरच्छशाङ्कगौरेण वाताविद्धेन भामिनि ।

काशपुष्पलवेनेदं साश्रुपातं मुखं मम ॥

From Svapna. cited by Vämana in Adhikaraṇa IV Adhyāya III.

(१०) भासम्मि जलणमित्ते कन्तीदेवे अ जस्स रहुआरे ।

सोबन्धवे अ बन्धम्मि हारियन्दे भ आणन्दो ॥

गउडवहो- वैदग्ध्यवर्णनम्

Bombay Sanskrit and Prakrit Series No. 34-P. 221.

APPENDIX C

(११) महाकविना भासेनापि स्वप्रबन्ध उक्तः— त्रेतायुगं तद्धि न मैथिली सा

रामस्य रागपदवी मृदु चास्य चेतः । लब्ध्वा जनस्य यदि रावणमस्य कायं

प्रोस्कृत्य तन्न तिलशो न वितृप्तिगामी ॥

अभिनवभारती - P. 320. Comm. on नाट्यशास्त्र (Gaekwad's Oriental Series)

( १२ ) सञ्चितपक्ष्म कपाटं नयनद्वारं स्वरूपतडनेन ( ? ) । उद्घाट्य सा प्रविष्टा हृदयगृहं मे नृपतनूजा ॥ Abhinavagupta's comm. on ध्वन्यालोक. (93) क्वचित क्रीडा यथा स्वप्नवासवदत्तायाम् "

66

From Abhinavabhāratī

575

also - तत एव विक्रमोर्वशीयस्वप्नवासवदत्ता (त्ते) नाटकमिति व्यवहरन्ति ।

Abhinavabhārati, Page 17, Gaekwad's Oriental Series

XXXVI

( १४ ) The following stanza from काव्यादर्श II. 280 is also given by Bhojadeva:-

मृतेति प्रेत्य संगन्तुं यया मे मरणं मतम् ।

सैवावन्ती मया लब्धा कथमत्रैव जन्मनि ॥

अत्र स्थायिनो विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिरिति रतिरेव शृङ्गाररूपेण निष्पद्यते । अग्रावन्श्या वासवदत्ताया आलम्बनविभावभूतायाः सकाशादुत्पन्नो वत्सेश्वरस्य रतिस्थायिभाव:, तस्याः पुनर्जीवनादिभिरुद्दीपनविभावैरुदीप्यमानो मृतेत्यादिना वागारम्भानुभावेनानुमीयमानैर्हर्षष्टतिप्रभृतिभिः सुखात्मकैर्व्यभिचारिभिः संसृज्यमानः करुणान्तरः संभोगः शङ्गाराख्यां लभते ॥

- सरस्वतीकण्ठाभरणम् ।

पञ्चमो परिच्छेदः ।

( Kāvyamāla No. 94-P.595 )

576

भासनाटकचक्रे

(१५) शकार किं प्रार्थनया प्रावारेणामिषेण वा ।

अकार्यव मे ब्रूहि क्रिमभीष्टं करोमि ते ॥

- सरस्वतीकण्ठाभरणे पञ्चभपरिच्छेदे ४११

the dislocated elements of which are found in मृच्छकटिक. It is, however, probable that Bhoja may have versified the prose of the मृच्छकटिक.

(१६) स्वप्नवासवदत्ते पद्मावतीमस्वस्थां द्रष्टुं राजा समुद्रगृहकं गतः । पद्मावतीरहितं च तदवलोक्य तस्या एव शयने सुष्वाप । वासवदत्तां च स्वमवदस्व ददर्श । स्वप्नायमानश्च वासवदत्तामाबभाषे । स्वप्नशब्देन चेह स्वापो वा स्वप्रदर्शनं वा स्वप्रायितं वा विवक्षितम् ।

(१७)

from शृङ्गारप्रकाश of भोजदेव. प्रशान्तरसभूयिष्ठं प्रशान्तं नाम नाटकम् । न्यासो न्याससमुद्भेदो बीजोक्तिर्बीजदर्शनम् ॥ तनोनुद्दिष्टसंहारः प्रशान्ते पञ्च संधयः । स्वप्नवासवदत्ताख्यमुदाहरणमत्र तु ॥ आच्छिद्य भूपायमनाद्देवी मागधिका करे । न्यस्ता यतस्ततो न्यासो मुखसन्धिरयं भवेत ॥ न्यासस्य च प्रतिमुखं समुद्भेद उदाहृतः । पद्मावस्या मुखं वीक्ष्य विशेषकविभूषितम् ॥ जीवत्यावन्ति केत्येतज् ज्ञातं भूमिभुजा यथा ॥ उत्कण्ठितेन सोद्वेगं बीजो तिर्नाम कीर्तनम् । एहि वासवदत्तेति क यासीत्यादि दृश्यते ॥ सहावस्थितयोरेकप्रात्यान्यस्य गवेषणम् । दर्शन स्पर्शनाला परेतत्स्याद बीज दर्शनम् ॥ चिरप्रसुप्तः कामां मे वीणया प्रतिबोधितः । तां तु देवीं न पश्यामि यस्या घोषवती प्रिया ॥ किं ते भूयः प्रियं कार्यमिति वागत्र नोच्यते । तदनुद्दिष्टसंहारमित्याहुर्भरतादयः ॥

- भावप्रकाश of शारदाननय

APPENDIX C

577

(१८) स्वदिशमात्मसात्कर्तुम् उदयनस्य पद्मावतीपरिणयोऽर्थ शृङ्गारः स्वप्नवासवदत्ते, तृतीयस्तस्यैव वासवदत्तापणियः कामशृङ्गारः ।

"

66

--अमरकोशटीका सर्वस्वे सर्वानन्दविरचिते । P. 147. (१९) कूण सङ्कोचने " चुरादिदर्घादिरिति धातुप्रदीपः । तथा च कूण बाहुयुग" मिति भासकविः ।

टीकासर्वस्वे । P. 305.

(२०) यथा स्वप्नवासवदत्ते । नेपथ्ये सूत्रधारः उत्सारणां श्रुत्वा पठति । अये कथं तपोवनेऽप्युत्सारणा । ( विलोक्य) कथं मन्त्री यौगन्धरायणो वत्सराजस्य राज्यप्रत्यानयनं कर्तुकामः पद्मावतीयजनेनोत्सार्यते ।

-नाटकलक्षणरत्नकोश: of सागरनन्दिनः ।

(२१) श्रङ्गाराश्च त्रयः । धर्मशृङ्गारः । कामशृङ्गारः । अर्थशृङ्गारः । ... तत्राद्यो यथा । लामकायनाङ्के नन्दयन्त्या ब्राह्मणभोजनादि । स्वदेशमात्मसात्कर्तुरुदयनस्य पद्मावतीपरिणयः अर्थश्रृङ्गारः । कामश्रङ्गारः तस्यैव वासवदत्तापरिणयः ।

- नाटकलक्षणरत्नकोशः । P. 117

(२२) पादाक्रान्तानि पुष्पाणि सोप्म चेदं शिलातलम् । नृनं काचिदिहासीना मां दृष्ट्वा सहसा नता ( गता ? ) ॥ नाट्यदर्पण of रामचंद्र and गुणचंद्र .

(२३) यथा चारुदत्तः-

शुष्कद्रुमगतो रौति आदित्या मुखं स्थितः

कथयत्यनिमित्तं मे वायसो ज्ञानपण्डितः ॥

नाटकलक्षणरत्नकोशे । P. 41

(२४) A reference to the story of Avimāraka:शौनकमिव बन्धुमती कुमारमविमारकं कुरङ्गीव । अर्हति कीर्तिमतीयं कान्तं कल्याणवर्माणम् ॥

--

- कौमुदीमहोत्सवे II. 15, and V. 9

(२५) चारुदते पुनः सूत्रधारस्यापि प्राकृतम्

- शाकुन्तलव्याख्या

Cited in Ind. Hist. Quarterly 1929, 726

578

भासनाटकचक्र

APPENDIX D

Stanzas attributed to Bhāsa in the Anthologies,

but not found in the existing texts.

1 दग्धे मनोभवतरौ बालाकुचकुम्भसंभृतैरमृतैः । त्रिवलीकृतालवाला जाता रोमावली वल्ली ।

2 पेया सुरा प्रियतमामुखमीक्षणीयं

ग्राह्यः स्वभावललितो विकटश्च वेषः । येनेदमीदृशमदृश्यत मोक्षवर्त्म

दीर्घायुरस्तु भगवान् स पिनाकपाणिः ॥ 3 तीक्ष्णं रविस्तपति नीच इवाचिराढ्यः शृङ्गं रुरुस्त्यजति मित्रमिवाकृतज्ञः । तोयं प्रसीदति मुनेरिव चित्तमन्तः कामी दरिद्र इव शोषमुपैति पङ्कः ॥

4 बाला च सा विदितपञ्चशरप्रपचा

तन्वी च सा स्तनभरोपचिताङ्गयष्टिः ।

लज्जां समुद्वहति सा सुरतावसाने

हा कापि सा किमिव किं कथयामि तस्याः ॥

सदुक्तिकर्णामृते

शार्ङ्गधरपद्धती

सुभाषितावल्याम्

शार्ङ्गधरपद्धत

APPENDIX D

6 कठिणहृदये मुख क्रोधं सुखप्रतिघातकं

लिखति दिवस यातं यातं यमः किल मानिनि । वयसि तरुणेनैतद्युक्तं चले च समागमे भवति कलहो यावत्तावद्वरं सुभगे रतम् ॥

8 विरहिवनितावक्त्रौपम्यं बिभर्ति निशापतिगलितविभवस्याज्ञेवाद्य द्युतिर्मसृणा रवेः ।

अभिनववधूरोपस्वादुः करीषतनूनपादसरलजनाश्लेषक्रूर स्तुपारसमीरणः ॥

9 यदपि विबुधैः सिन्धोरन्तः कथंचिदुपार्जितं तदपि सकलं चारुस्त्रीणां मुखेषु विलोक्यते । सुरसुमनसः श्वासामोदे शशी च कपोलयोरमृतमधरे तिर्यग्भूते विषं च विलोचने ।

579

सुभाषितावल्याम्

सुभाषितावल्याम्

दुक्तिकर्णामृते

सूक्तिमुक्तावल्याम्

सुभाषितावल्याम्

580

भासनाटकचक्रे

11 प्रत्यासन्नविवाहमङ्गलविधौ देवार्चनव्यप्रया

दृष्ट्वा परिणेतुरेव लिखितां गङ्गाधरस्याकृतिम् । उन्मादस्मित रोमलज्जितर सैगौर्या कथंचिश्चिरा-

द्धः स्त्रीवचनात्प्रिये विनिहितः पुष्पांजलिः पातु वः ॥

12 अस्या ललाटे रचिता सखीभि-

विभाव्यते चन्दनपत्रलेखा । आपाण्डुरक्षामकपोलभित्ता-

वनवाणपट्टिके ॥

दयिताबाहुपाशस्य कुतोऽयमपरो विधिः ।

जीवयत्यर्पितः कण्ठे मारयत्यपवर्जितः ॥

सदुक्तिकर्णामृत

शार्ङ्गधरपद्धती

APPENDIX E

Select Glossary

अट्टाल: ( पृ. १४१ ) - प्राकारादुपरि - अनूर्जिता ( पृ. ६० ) - अमहती ।

तममुन्नतं स्थानम् ।

अतिपाति ( कार्य ) (पृ. ३३४)विलम्बामहम् । अधिकरण (पृ. ५४ ) - साक्षी. अद्धमणसिलावट्टएहिं (पृ. २२ ) अर्धमनःशीलपट्टकैः । अनभिवादकः (पृ. ११६ ) - प्रतिकूल वाक् ।

अनिविष्टः ( कल ) (पृ. ११५ ) अविवाहितः ।

अन्तलिक्खवासां (पृ. १४५ ) - अन्त-

यवासः परिधानवस्त्रम् ।

अपनयः ( पृ. ५४ ) - अपनयनम् । अभ्यवपत्तुकामः (पृ. ९ ) - रक्षा परि

त्राणं वा चिकीर्षुः । अय: ( वासदत्तायः ) (पृ. ५९ ) शुभावहः विधिः । अवजिदि (पृ. १२ ) - अपचितिं, नियम् ।

अवतीर्णम् (पृ. १) - अवतारः ।

APPENDIX E

581

अश्वारोहणीयम् (पृ. ६० ) - तुरङ्ग- कपिशीर्षकम् (पृ. १४१ ) - प्राकारा-

सादिबलम् ।

ग्रम् ।

असमायुक्तः ( पृ. १०२ ) - असम्यक् कर्कटकरज्जुः (पृ. १४१) - संदेशकयुक्ता

शिक्षितः ।

आढतो ( पृ. ९७ ) - आधीकृतः । आधारय ( वृत्तान्तं ) ( पृ. ६६ ) ईषत् स्थापय, विरमय । आपन्नं (पृ. ६६) - विपद्गतम् । आर्यपुत्रः (पृ. ४४ ) - काञ्चुकीयेन भटेन वा प्रयुक्तोऽयं राज़ आमश्रणशब्दोऽपूर्वः ।

आवर्तयति ( विद्यां ) ( ट. १५४ )चिन्तयति ।

आसन्नं

रज्जुः ।

कर्मकारः (पृ. ३३१ ) - लौहकारः । कवोदसन्दाणअं (पृ. २७३ ) - कपोत-

सन्दानकं, कपातनीडम् । स्थूलका (पृ. ८१ ) - निशा हिमजलं, अवश्यायसलिलम् ।

काकली (पृ. २२८ ) - सन्ध्युत्पाद-

कश्वोरसाधनविशेषः ।

काक्षः (पृ. ४४५ ) - कटाक्षः । काल्यं (पृ. २२८ ) - प्रत्यूपः ।

( पृ. ४०३ ) - अन्तिकं, केकरः ( पृ. ४५१ ) - वलिरः,

निकटम् ।

(पृ. २५६ ) - उद्घातः,

कार्योपक्रमः । उपक्रोशः (पृ. १.५ ) - निन्दा । उल्ला लिअ ( पृ. १९४ ) - उल्लाल्य.

उपच्छन्द्य ।

एकायनस्थः (पृ. ६४ ) - अगतिकः । ओहिओ (पृ. ५९ ) - ऑपस्थितिक उपस्थिति समीपावस्थानं नित्यमर्हति सः । अन्तिकचरः । कण्डिलं (पृ. ८७ ) - सुरायुक्तम् । डण्डिगिणी (पृ. ९४ ) - कण्डिशौण्डकी कfण्डला-मत्ता मद्यविक्रयिणी ।

नेत्र-

वियुक्तः । कौतुकक्रिया (पृ. १०६ ) - मङ्गलकर्म । क्षुपा: ( पृ. १७७ ) - क्षुद्रवृक्षाः । क्षुरप्रमाला (पृ. ९० ) - अर्धचन्द्रमाला । गण्डभेद (पृ. १२१ ) - गण्डिभेदभ ?

ग्रन्थिभेदकः, कुम्भीलकः । सृष्टि: (पृ. १७१ ) - सकृत्प्रसूता गौः । घोडअ ( पृ. ३९१ ) - घोटक, अश्वः । चाङ्गेरिका (पृ. १४६ ) - चा वात-

पित्तहरा काचिदोपधिः । जम्भकः (पृ. १७१, ४५२ ) - मायावी । डिण्डिकः (पृ. ८२ ) - विकृत वेषभाषो

याचकः ।

तर्षः (पृ. २८२ ) - तृष्णा ।

582

भासनाटकचके

त्रिवर्णा ( दशा ) ( पृ. १० ) - परिवेहामि (पृ. २२६ ) - परिवर्त-

त्रिरूपा ।

स्वरता ( पृ. ११५ ) - स्वरा ।

दुर्गुणितम् (पृ. १२२ ) -दुरभ्यस्तम् ।

दूतसंपात : (पृ. ५) - दूतसंप्रेषणम् । देशिकः ( राजधर्मस्य ) ( पृ. ५)

उपदेष्टा ।

यामि, प्रत्यर्पयामि । परिस्पन्दः (पृ. ३९९ ) - पराक्रमः । पिअक्खाणिअं (पृ. २५३ ) - प्रियाख्यानिकं, प्रियवार्ता ।

पुण्यरथ: (पृ. २५० ) - क्रीडारथः । प्रक्षेपभूमिः (पृ. १६० ) - निषिद्धा भूमिः ।

नन्दिपटह: (पृ. २५० ) - आनन्द- प्रतिच्छन्दः (पृ. १२२ ) - प्रतिमा ।

सूचकः मङ्गलपटहः । नवयोगा ( पृ. ४६ ) - नवतन्त्रभिः

प्रतियोजिता ।

निर्विष्टः (१८१ ) - कृतदारपरिग्रहः । निशान्तम् (पृ. ३३१ ) - मन्दिरं,

गृहम् । निष्ठाणिता ( पृ. ८७ ) - तेमनयुक्ता,

दध्यादिव्यञ्जनयुक्ता । नैत्यकम् ( ट २७६ ) - नित्यकर्म ।

न्यङ्गम् (पृ. ६०, २८५ ) - अवद्यम्, दोषः ।

प्रतिसरा ( पृ. ५८ ) - हस्तधार्यं रक्षा-

सूत्रम् ।

प्रतीक्षः (पृ. ७३ ) - प्रतीक्षमाणः । प्रतीहारः (अदेशकालः प्रतीहारस्य ),

(पृ. ४५ ) - प्रवेशद्वारम् । प्रतोली (पृ. १४१ ) - अभ्यन्तरमार्गः । भृङ्गारः (पृ. १०५ ) - स्वर्णरचितपात्रविशेषः ।

मग्गमदअणीए (पृ. ६१ ) - मार्गमदन्या, मार्ग मृगसमूहः तन्मढ़यति इति मार्गमदनी, तया ।

पक्कणं ( पृ. ३९१ ) - आभीरशबरा - मरुत्प्रपातः ( पृ. १५२ ) - पर्वतपनन-

स्थानं, भृग्वादि प्राणत्यागार्थम् ।

दीनां निवासस्थानम् ।

पञ्चन्तवासी (पृ. ६२ ) - प्रत्यन्तवासी,

यवनिका ( पृ. ५४ ) - मुखाच्छादन..

अनार्यदेशवासी ।

वस्त्र, अवगुण्ठनम् ।

परिबृंहित ।

परिष्कन्दो (पृ. २२१ ) - परिस्पन्दः, पराक्रमः, ऊर्जितं कर्म ।

परिणीवित (पृ. ७३ ) - स्थूलित, योगः ( पृ. १२६ ) - ध्यानम्,

रज्जविब्भहं (पृ. २८३) राज्यविभ्रष्टं,

संगमश्च ।

राज्यभ्रंशः ।

APPENDIX E

583

ळण्डुओ (पृ. १९२ ) - लण्डितः, व्याक्षेपः (पृ. १५४ ) - चित्तविक्षोभः,

उत्क्षिप्तः । विस्सअजणो (पृ. १९१ ) - वरि वस्यकजनः, व्रतानुष्ठापको धार्मिकः ।

वणिआरं (पृ. १३५ ) - वर्णिकारं । वयस्स्थः (पृ. २७९ ) - वयसि पूर्वे

स्थितः । युवा । वरण्डी (पृ. १९२ ) - वरण्डः, तृण-

सञ्चयः ।

वादोणिदं (पृ. २०) - वातशोणितम्, तत्क्षोभजनितविकारः । विघट्टा : ( पृ. २०० ) विमार्गाः । विद्यारक्षितः (पृ. ४६६)-विद्याधरः । वीरमानी (पृ. ८१, ३५५ ) - वीरं

आत्मानं मन्यते सः । वेदालिआ (पृ. ७५ ) - वैतालिकी,

वीणादिवादनवृत्तिः स्त्री । व्यपाश्रयणा (पृ. ६ ) - प्रार्थना ।

चित्तभ्रमः ।

शिरः स्थानानि (पृ. २६४ २६४ ) - प्रधानावसथानि ।

शृङ्गाटकम् (पृ. १४० ) - चतुष्पथम् । समाहिदं (पृ. २५ ) - समाहितं, सुष्टिम् ।

संवर्ताभि: (पृ. ३२५ ) - प्रलयाग्मिः । सानूकर्षा ( पृ. ३९४ ) - रथस्य अधो-

धरणदारु अनुकर्षाख्यं, तद्युक्ताः । साविनं (पृ. ६० २) सावेगम् । सुमणावण्णअं (पृ. २१ ) - सुमनांवर्णकं पुष्पलेपनादि । श्रुतिविशेषणार्थं (पृ. ८ ) - श्रुतीनां विशेषपरिचयार्थम् । सांप स्नेहता ( पृ २२८ ) - वृक्षलता.

बाहुल्यप्रयुक्तं स्निग्धत्वम् । हस्तमारः ( पू. ४०४ ) - हस्तबलं, बाहुबलम् ।

लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी, पुस्तकालय L.B.S. National Academy of Administration, Library

मसूरी

MUSSOORIE

यह पुस्तक निम्नांकित तारीख तक वापिस करनी है ।

This book is to be returned on the date last stamped

दिनांक

उधारकर्त्ता की संख्या

दनांक

उ

Date

Borrower's No.

Date

की संख्या Borrower' No.

GL H 891.22 BHA

891.22

आसना

अवाप्ति सं०

ACC. No...

वर्ग सं.

Class No....

पुस्तक सं. Book No.

लेखक

"नासनाटकचक्रम्

Author...

शीर्षक

Title..

निर्गम-

14609

891-22

भासना

LIBRARY

LAL BAHADUR SHASTRI

National Academy of Administration

MUSSOORIE

Accession No.

123296

1. Books are issued for 15 days only but Imay have to be recalled earlier if urgently required.

2. An over-due charge of 25 Paise per day per volume will be charged.

3. Books may be renewed on request, at the discretion of the Librarian.

4. Periodicals, Rare and Reference books may not be issued and may be consulted only in the Library.

5. Books lost, defaced or injured in any way shall have to be replaced or its double price shall be paid by the borrower.

Help to keep this book fresh, clean & moving