AVYAYA KOSA A DICTIONARY OF INDECLINABLES By Sri V. SRIVATSANKACHARYA Madras Sanskrit Education Society, Pettai With the Preface of Dr. C. P. Ramaswami Aiyar and the Foreword of Sri N. Raghunatha Iyer & the Introduction of Dr. V. Raghavan 31 Hatredi Published by: SAMSKRIT EDUCATION SOCIETY, No. 148-150, Luz Church Road, Chennai - 600 004. 2004 ॥ अव्ययकोशः ॥ मद्रपुरी-संस्कृतविद्यासमितिकलाशालाध्यापकेन श्री. वा. श्रीवत्साङ्काचार्येण डाक्टर् वे. राघवार्यनिर्देशानुसारं संघब्ध: श्रीमतां चे. प. रामस्वाम्यार्याणाम् आमुखेन श्रीमतां ना. रघुनाथायाण्णां प्रस्तावनया, तथा डा. वे. राघवार्याणामुपोद्धातेन च सहित $ संस्कृतविद्यासमिति: १४८-१५०, लस् चर्च् रोड्, मयिलापूर, चेन्नै ६०० ००४. द्वितीयावृत्तिः २००४ First Edition : Second Edition : © SAMSKRIT EDUCATION SOCIETY, Chennai-4. Price: Rs. 100/1971 2004 Printed at: Published by: SAMSKRIT EDUCATION SOCIETY, No. 148-150, Luz Church Road, Chennai - 600 004. 15 Rajan & Co., Printers, No. 1, Goomes Street, Chennai - 600 001. Ph: 25384585/52107994 प्रस्तावना अव्ययकोशो नामायं ग्रन्थ पुन: उपहारतया समर्प्य ते विदुषां निकटे । १९७१ तमे वत्सरे प्रथमतया संस्कृतवाङ्मये प्रस्तुतः संस्कृतविद्यासमिति कलाशाला प्राध्यापकचरेण न्यायव्याकरण वेदान्तविदुषा विद्वद्वरेण श्री. वा. श्रीवत्साङ्काचार्यमहोदयेन । अव्ययान्यधिकृत्य शास्त्रीयकार्यविशेषान् ज्ञापयन्, अकारादिक्रमेण तानि सुकारोपस्थितये निवेशयन्, विशिष्टेषु स्थलेषु आक्षेपसमाधान विमर्शादिना परिष्कुर्वन् अर्थाविवेचने नितरां उपकरोत्ययं अव्ययकोशः । चिराद प्राप्यस्यास्य पुनर्मुद्रणेन संस्कृतविद्यासमितिरात्मानं कृतकृत्यां मनुते । अस्माद् विविदिषितमर्थं प्राप्य विद्वांसोऽपि पशं मुदं प्राप्नुयुः । धन्येयं समितिः । धन्या वयम् ॥ संस्कृतविद्यसमितिः १४८-१५०, लस् चर्च् रोड्, मयिलापूर, चेन्नै ६०० ००४. १६-९-२००४ विदुषां परिचर: वैद्य. शि.वे. राधाकृष्णशास्त्री समित्यध्यक्षः GENERAL PREFACE The Samskrit Education Society is one of the latest efforts made by lovers of Sanskrit in Madras to check the erosion or elimination of Sansk it which is imminent in the different sectors of its studies in this part of the country, not withstanding that South India has been a stronghold of this language in the past amongst all those who prize intellectual stimulation and spiritual inspiration. The Society was started with the blessings of H. H. Sri Chandrasekharendra Sarasvati, Sankaracharya of Kanchi Kamakoti Peetha, on the occasion of the Golden Jubilee of his accession to the Peetha. I have had the pleasure and privilege of being connected with its management from the inception.. In spite of the difficulties of the present situation and the many causes demanding the help and patronage of the philanthropists, we may assert that during the short period of our existence, we have made fairly steady progress, although it is not spectacular. In Pettai, near Madras, we have a large area of land where our buildings are coming up and a Sanskrit advance study centre is functioning. We have been concentrating in training young Pandits already qualified in one Sastra to become equipped in another Sastra. We have started a few research projects and publication schemes: a Concordance of Verbal Derivatives, a New Model Sanskrit Grammar and a Dictionary of Indeclinab les. Another undertaking of ours is the book on The Teaching of Sanskrit. This and the Concordance of Verbul Dericatines-Part I, I had the pleasure of releasing to the public last year. The maintenance and promotion of Sanskrit study in the schools face two difficulties today, one stemming from the language formulae of the Government which is explicitly unfavourable to Sanskrit and secondly, the lack of improved methods of making its learning easy and popular. The Society may well congratulate itself on having addressed itself to the latter problem and brought ii out these books written by able and experienced scholars lika Pt. S. Ramasubba Sastrigal and Prof. K. Rama Varma Raja. On behalf of the Society, I must also express my appreciation of the services rendered to the Society by Dr. V. Raghavan who has been in general charge of these and other research projects and publications of the Society. What he and others have been doing in this part of the country. in the midst of all sorts of difficulties, must evoke the admiration of Sanskritists all over the country. These and other research projects and the teaching work of the Society have been receiving assistance from the Central Sanskrit Board which deserves all praise for its effort to rehabilitate in the country Sanskrit, the bedrock of Indian culture. I wish all success to Sri T. V. Viswanatha Aiyar, Secretary of the Society, who has been building up the resources of the Society and managing its affairs so well, I am quite sure that the Sanskrit Education Society will ere long emerge as an active advanced Centre of a University type for Sanskrit in the South. July, 1965. C. P. RAMASWAMI AIYAR Founder-President, The Sanskrit Education Society, Madras. FOREWORD The 'indeclinable' in Samskrit is a broad classification that comprehends a number of parts of speech adverb, preposition, conjunction, particle and interjeetion which have the common feature that the form of the word remains unchanged in all the gendersnumbers and cases. Look at the following verse from Bhoja's Ramayana Champu which contains a dozen indeclinables: "Uchchair-gatir-jagati siddhyati dharmatas-chet, tasya pramã cha vachanaih krtaketarais-chet ; teshām prakāśana-dasa cha mahisurais-chet tan antarena nipatet kva nu mat-pranamah". Here 'uchchais' is an adverb used adjectivally; 'tas' is a suffix that forms an adverb; 'chet' is a conditional conjunction; cha is a copulative conjunction; 'antarena is an example of the instrumental case-form used as an adverb; 'kva' is another adverb; and 'nu is a conjunction that goes into such combinations as 'kva nu', 'kva nu khalu' etc., while 'pra' is a prefix to a substantive While there are very few independent prepositions, such as 'vina' and 'rte', the 'upasarga' is an indeclinable prefixed to verbs and their derivatives and it often very considerably modifies the meaning of the words to which it is prefixed. A familiar example is the impressive change rung upon the single word "vada" by adding to it different prefixes eg. "pra", "vi"', "sam", "anu" and 'apa'. Examples of particles are "sma" and "chit" (as in 'kim-chit') and of interjections, "ha", "dhik" etc. The importance of the indeclinables derives not only from the fact that, appearing in a predominantly inflected language, they serve to some extent to lessen the stiffness of the linguistic structure. The preposiListiv tions, as already pointed out, are a potent means of enriching the diction. The adverbs are capable of expressing many fine shades of meaning; thus "anjasā" (see p. 6 of this dictionary), though regarded by authority as having just two meanings, "truthfully" and "quickly", is used in different contexts by the creative writer to suggest other meanings such as "easily" and straightforwardly". And even the conjunctions, particles and interjections add to the idiomatic quality of the writing, as may be seen from the illustrations to be found in standard lexicons, of the usage of such words as "api" 'iti', 'kim' and so on. The importance therefore of a handy book of reference of "Avyayas" arranged alphabetically, and classified in the traditionally accepted style, such as the present volume, which the Society has pleasure in putting before the public, needs no emphasis. It contains nearly nine hundred indeclinables, but even so it does not claim to be exhaustive. The aim being to illustrate legitimacy of usage, the illustrations have been drawn mainly from standard grammatical works and such poems as the Bhatti Kavra, though this occasionally results in a work like the Ramayana, known to all the world, being by-passed in favour of the Bhatti Kavya, for instance, in the illustration of antara' (refer to R. III. 14-1). But the interested reader will find it to his advantage to note down further illustrations of his own culling as he browses at leisure in this volume, while the serious student should find the notes stimulating. N. RAGHUNATHAN (President, The Samskrit Education Society, Madras) domiosial to PREFACE The suggestion that we, in the Samskrit Education. Society, Madras, should undertake an Avyaya-kośa, a Dictionary of Indeclinables, came from a Pandit of Srirangam. Work of this kind was in line with the programme undertaken by the Society, viz. preparation of works which would involve research and scholarly labour and at the same time be helpful for making the learning of Sanskrit and the mastering of its grammar easy. The idea was therefore accepted and the work was entrusted to the Pandit at Srirangam. Sourcebooks required by him including some in ms. were secured for him but unfortunately he made little progress on the project and passed away shortly afterwards. As the Society had by that time got through a major part of its larger project the Krdantarūpamālā, it was resolved that Ayaya-kosa be compiled by the Society's own Pandit Sri V. Srivatsankacharya, under the direction of the undersigned. The work was completed and is being released on the occasion of the All-India Sanskrit Day celebration held jointly by several Sanskrit Institutions in Madras on 7-8-1971. In the Prātiśākhyas and the Nirukta, words were classified into four kinds, Naman, Akhyāta, Upasarga and Nipata, the first two declinable and the latter two indeclinable; and the number and nature of the latter were also given. After the Prātisakhyas and Brhaddevatā (I, 39; II 89 ff.), the Nirukta (I.III. 3-22; iv-xi) gave.an vi elaborate treatment of the two classes of Indeclinables, Upasarga and Nipata, including a discussion of their etymo... logical meaning, their ancillary or independent character so far as their meaningfulness is concerned, and a list of them with their sub-classes, meanings and illustrations. Starting with a meagre number of prepositions and par. ticles, the concept of the Indeclinable got enlarged into 'Avyaya', 'that which does not undergo a modification', in the hands of Panini who brought under it several other categories of words of this kind including Com pounds and Derivatives (I.i. 37-41; I.iv. 56-98). The terms Upasarga, Nipata, Auyaya etc. are also elucidated further in the Värttikas and the Mahabha sva and the commentaries on the latter. The Väkyapadiya discusses them in Kanda II. But the most detailed and systematic treatment of Auyayas, with meanings, discussions and illustrations, is what Bhoja gives not only in his grammatical work the Sarasvatikanthabharaṇa (T. S. S.), but also in the first chapter of his encyclopaedic Srngara Prakāśa. In the latter work, he classifies Avyaya into six kinds: Anyaya, Nipata, Gati, Upasarga, Karma-pravacaniya and Vibhaktipratirupaka each of which he further subdivides. The whole treatment which includes discussion of the question of their Vacakatva and Dyotakatva extends to over a dozen pages. In the former work on pure grammar, the subject is dealt with in I. i. 117-179. See T. S. S. 117, pp. 31-60. text and Närayana's commentary. At the end of the classical period, when a good number of full commentaries and sub.commentaries vii on Panini's Sutras directly or on the Mahabhāşya had been written, grammarians took up for elucidation specific portions or subjects and among the pioneer writers of such works whose productions are available is Kşirasvämin (11th cent. A. D.), who dealt with Dhatus alone in the Kşiratarangini. with the Ganas alone in Ganaurtti, and with our present subject alone in the Nipā tāvvayopasargavrtti. The Ganaratnamahodadhi (1141 A.D.) of Vardhamāna is also valuable for our subject. In later times, separate works on Avyavas came to be produced (see New Catalogus Catalogorum I, Revised edition, p. 430 where over thirty works are recorded), including lexicons, e.g. Avyayakośa and Avyaya-samgrahanighantu (Sakalya Malla Bhaṭṭa) and Aryayārṇama. Several of the thirty and odd texts recorded in the N.C C. and mentioned above. discuss the meanings, Anvaya.artha Similarly. Upasarga was also made the subject of special treatises (N.C.C. II. pp. 374-46); there are many texts which discuss the question of the Vacakatva or Drotakatra of the Upasargas particularly from the point of view of Navya Nyaya, and a few giving collections of Upasargas and their meanings and 118C. The later commentaries on Panini Sutras arranged subject-wise like the Prakriya-kaumudi, Prakriya-sarvasva and the Siddhanta-kaumudi, as also the texts and commentaries of systems of grammar other than that of Pänini. supply material on the Indeclinables. 1. This text deserves a better edition than it has received the Sri Venkatesvara Oriental Series of the T.T.D., Tirupati (1951). viii In addition to the above, there are the lexicons like the Amarkosa, which also form sources for Avyaya: and their meanings. In modern times, works on Vedic Grammar like Macdonell's A Vedic Grammar for Students (Oxford, 19 16. pp. 208-253) and works on Sanskrit Grammar in general have sections on the Indeclinables and besides these, there have also been a few special studies of the Indeclinables like Barend Faddegon's 'The Grammar of the Indeclinables" and Isiodore Dyen's 'The Sanskrit Indeclinables of the Hindu Grammarians and Lexico. grophers". Faddegon's study which extends to 48 page, (pp. 1-48) deals with Panini's treatment of Avyayas, their classification and terminology in a very clear manner, with citations of parallel examples from English, the study being, as he says, an aid to his effort to understand the Hindu spirit. For, according to him, Panini is an effective key to this spirit. The latter, the dissertation of Dyen, gives within a short compass a historical view and the lists of the Indeclinables under the different classes, Prādi, Urya di and so on, according to the different sources. In the present effort, nearly fifty sources have been used for the 893 Indeclinables that are set forth alphabetically. Kşirasvāmin, Vardhamāna, the leading works of the Paņiniyan system up to the Siddhānta 1. In his collection Studies on Panini's Grammar', Amsterdam, 1936. 2. Supplement to Language, the Linguistic Society of America, Vol. 15, No. 3, July-September 1939. ix Kaumudi with the Bālumanoramã, the chief lexicons Amarakośa with the commentary Sudha, Halayudha, Medini and Visva, the Sabdakalpadruma and Vacaspatya, and the Sanskrit-English Dictionary of Monier-Williams have been utilised in the main. Except in stray cases Vedic Indeclinables and Vedic sources like the Prātisākhyas have not been used. The material in the two works of Bhoja, the Sarasvatikaṇṭhābharana and the Srigara Prakā sa have also not been included.¹ Under each duyaya its class is indicated, its meaning shown along with the citation of authority for the same and then its illustration is given along with the mention of the source. The points discussed and 1. a. The following are the Indeclinables found in the Srigāra Praka sa which are not either directly included or touched upon or covered indirectly in this compilation: ana, anisam, avaḥ, ápah, āpat, āre, iti-kila, iti-sma, rň, klim, khar, jung, tuvai, din, divam, dung, na-kila, nanu-kila, nrpat parivah, phantam, bat, brūm, yat-kila, samyoḥ, śaśvat-kila, sab, hühi, haha, hrām, hrim, hleng (32). b. The following are those given in the Sarasvatikanthabharana and Narayapa's rtti on it, and which are not either directly included or indirectly touched upon or covered in the present compilation: at, anisam, anvag, abe, upāgni, kaupāsi, kartavai, kratve, tuvai, bat, yoḥ, vet, śramsa-kalā, samscat (14). A few of these in Bhoja and his commentator are from Veda and Mantra Šāstra. N elucidated under each are all supported in the footnotes by quoting the concerned Sutras with their numbers. It could be seen that all effort has been taken to make this Dictionary of Indeclinables too, like the Thesaurus of Verbal Derivatives published by us earlier, both a book of ready reference and a scholarly work, useful to students and teachers and at the same time satisfying to fastidious Panditas and research scholars. Madras 5-8-71 V. RAGHAVAN अथ. अव्य. म. आ आग्रा. उ. उप. ऊ: ऊर्या. ऋ ऋक. क. प्र. कुमार. : , ग. ग. प्र. रु. ग. र. म. त्र: चा. वि. न्छः छा. डा.. ण. नः तद्धि. नि. ति. प्र.म. एस नुदा. संकेताक्षर विवरणम् अथर्ववेदः अव्ययम् अव्ययी भावसमासः आद्यादिः इच्प्रत्ययान्ताव्ययम उपसर्गः उपसर्ग प्रतिरूपक्रम ऊर्यादिः ऋग्वेदः कर्मप्रवचनीयः कुमारसंभवम कृदन्ता व्ययम् गतिः गतिप्रतिरूपकम् गणरत्न महोदधिः चादिः च्चिप्रत्ययान्तः छान्दसाव्ययम् डाजन्ताव्ययम णमुल् नहितान्ताव्ययम तिलक: तिङन्तप्रतिरूपकम तुमुन नुदादिः तं. आ. ब्रा. तं. स. डि. द्वि. नि. परि. 1 बृ. दा. अं भः भ. का मा. ग्धुः वध. वा. वि. प्र. रू. वै: वैदि. श.क. द. शिवः शिशु. मा. मा. वे. मि. को. बु. प्र. रू. तैत्तिरीयारण्यकम् तैत्तिरीयब्राह्मणम् तैत्तिरीयसंहिता दिनादिः द्विदण्ड यादि: निपात: परिभाषा प्राय: बृहन्छन्देन्दुशेखरः भट्टिकाव्यम भाध्यम (महाभाष्यम्) स्वादिः मान्ताव्ययम् रघुवंशः वर्धमानः वार्निकम् विभक्तिप्रति रूपकम् वैदिकाव्ययम शब्दकल्पद्रमः शिशुमालवधम साक्षात्प्रभृतिः सामवेदः सिद्धान्तकौमुदी सुवन्तप्रतिकण कम् स्वगदिः श्रीरस्तु । श्रीगुरुभ्यो नमः । ॥ उपोद्धातः ॥ अयमिदानीं विदुत्राम्, विशेषतरच वैयाकरणानां निकाये अव्यय कोशनामको ग्रन्थ उपहारतया समर्प्यतेऽस्माभिः । संस्कृतवाङ्मये कोशकाराः सर्वेऽपि प्रायः स्वकृतिषु अव्ययानामपि यथावसरं संक्षेपविस्तरप्रक्रियया यद्यपि निवेचनादिक कुर्वन्ति; तथापि तेषु विशकलिततया अव्ययानां तत्न तत्त्रोपलम्भात्, तत्रापि निपातस्य उपसर्गस्य गतेरित्याद्याकारेण शास्त्रीयका र्यविशेषज्ञापनपुरस्सरं अकारादिक्रमेणानुपलम्भाव, विशेषस्थलेषु आक्षेपसमाधानरूपविमर्शायभावात, रूपनिष्पत्तिप्रदर्शनाभावाच्च कृतिरियमस्मदीया अतीव उपयोगिनीति मन्यामहे । यद्यपि निपाताव्ययोपसर्गवृत्तिः भट्टक्षीरस्वा म्युत्प्रेक्षिता वैयाकरगतिलकेन तिलकेन स्वव्याख्यया तिलकिता विलसति, तथा गणरत्नमहोदधिरपि वर्धमानोपाध्याय सर्वस्वं अव्ययविषयेऽपि यावदपेक्षितपूरकं उदाहरणप्रदर्शनोज्ज्वलं वर्तते, एवमन्येऽपि ग्रन्थाः त्रिचतुरा विरला म्युः; तथापि नेष्वपि चादीनां स्वरादीनां च मिश्रितत्वात अतिसंक्षिप्तत्वात् च युक्ताऽस्मदीया प्रवृत्तिरिति निश्चिनुमः । अव्ययस्वरूपम् • सदृश त्रिपुलिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । 1. अस्याः श्रुतेरर्थः शब्दकौस्तुभे (1-1-37) विस्तरेण सदृशम् = एकप्रकारं यन्न व्येति तदव्ययमिति योजना । द्रष्टव्यः । वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ॥ " ( गोपथ ब्राह्मणे 1-1-26 ) इति ब्रह्मविषयिणी श्रुतिः नैरुक्तप्रक्रियया व्याकरणशास्त्रीयाव्यपरा भगवत्पतञ्जलिमुनिभिः योजिता । तद्यथा--- "न ब्येतीति अव्ययम् इति । क पुनर्न व्येति ? स्त्रीपुंनपुंसकानि, सत्त्वगुणाः, एकत्व द्वित्वबहुत्वानि च । एतानर्थान् केचित् वियन्ति केचिन्न वियन्ति, तदव्ययम् ॥ " (भाष्यम् 1-1-38) इति । ऋक्प्रातिशाख्ये (12-22 ) "नामाख्यातमुपसर्गोों निपातः चत्वार्याहुः पदजातानि शाब्दाः ।" इति वैयाकरणैकदेशिरीत्या पदप्रविभागमुक्त्वा, "तन्नाम येनाभिदधाति सत्त्वम्, तद् आख्यातं येन भावं स धातुः । उपसर्गा. विंशतिरर्थवाचकाः सहेतराभ्यामितरे निपाताः ॥ क्रियावाचकमाख्यातम् उपसर्गो विशेषकृत् । सत्त्वाभिधायकं नाम निपाताः पादपूरणाः ॥ (12-23, 24 ) " इति तेषां संग्रहेण लक्षणान्ययुक्तानि । अत्र उपसर्गनिपातौ अव्ययविशेषावित्यवधेयम् । "दृष्टव्यय तु भवति- -" (निरुक्तम् 1-8) इति यास्कवचनमप्यत्रानु- सन्वेयम् । ततश्च "प्रायेण अलिङ्गसंख्याशक्तीनि अव्ययानि" (शृङ्गारप्रकाशे प्रथमः प्रकाशः) इति श्रीभोजोक्तमेवैतेषामनुगत लक्षणमिति बोध्यम् । ॥ अव्ययविभागः ॥ . तत्र अव्ययानि बहुरूपाणि । (१) खरादीनि, (२) निपाताः, (३) असर्वविभक्तितद्धितान्तानि, (४) कृदव्ययानि, (५) अव्ययीभावसमासान्तानि इति पञ्चधा विभक्तुमर्हाणि । अयं विभागो भाष्यद्यनुसारेण अस्माभिः क्रियते । केचिदन्यथाऽपि विभजन्ते । अथ क्रमेणैतेषां विवरणं क्रियते । 14 ३ (१) स्वरादयः । तत्र 'स्वरादिनिपातमव्ययम्' (1-1-37) इत्यत्र स्वरादिगणे पठितानि स्वरादीनि। स्वरादिराकृतिगणः - इति शब्दकौस्तुभादिषु स्पष्टम् । गणे शब्दस्वरूपाणामेव पाठः । तेषामर्थास्तु वेदतः प्रयोगतो लोकतः कोशतश्चात्र संकलिताः । अपूर्वार्थकानां प्रयोगोऽपि यावल्लुम्भमुदाहृताः । स्वरादीनां सत्त्ववाचिनाम्, असत्त्ववाचिनां च अव्ययसंज्ञा व्यापिनी; चादीनां तु असत्ववाचिनामेव निपातसंज्ञा अत्र्यापिनी इति भेदः । स्वरादिषु १. 'वत्' २. ' क्त्वातोसुकसुनः' ३. 'कृन्मकारान्त: सन्ध्यक्षरान्तः' ४. 'अव्ययीभावश्च' 6 ५. तसिलादिस्तद्धित एधापर्यन्तः' ६. 'शस्तसी' ७. 'कृत्वसुच्' ८. 'सुच्' ९. 'आस्थालौ' १०. 'व्यर्याक्ष' इति दश गणसूत्राणि । एतेषां विवरण युक्तस्थलेऽत्रैव ग्रन्थेऽस्माभिः कृतमिति नेह प्रतन्यते । स्वरादिषु पठितेषु गणसूत्रेषु कानिचनोत्तरव अष्टाध्याय्यामेव शब्दतोऽर्थतन परितानि । गणसूत्राणि अङ्गीकृत्य अष्टाध्यायीसूत्राणि व्यर्थानि इति शब्दकौस्तुभे (1-1-41) प्रतिपादितम् । वस्तुत उभयत्नापि (गणसूत्राणि -अष्टाध्यायीसूत्राणि च ) पठनीयानि इत्यस्माभिरन्यत्र विस्तरेण प्रतिपादितमिति न वैयर्थ्यम् । अव्ययसंज्ञाया अनित्यत्वेन कदाचिंदप्राप्तिः पुनः पाठे फल मिति काशिका (1-1-41)। स्वरादिपठितेषु अव्ययेषु के वन अन्तोदात्तस्वर विशिष्टाः- स्वर् अन्तर् प्रातर् प्रभृतयः । पुनर् इत्यादय आद्युदात्ताः । वेद रवायत्वे स्वरस्योपयोगादल न तदस्माभिः प्रत्येकं निर्दिष्टम् । केचन व्याख्यातारः स्वर् अन्तर् इत्येवमादीनामपि प्रकृतिप्रत्ययवित्रेचनपूर्वक व्युत्पत्ति प्रदर्शयन्ति–तद्वार्तम् । पाणिनेस्तु अव्युत्पत्तिपक्ष एवं नैर्भर्यमिति 'आयनेयी - (7-1-2 ) इति सूत्रे भाष्ये स्पष्टत्वात् अस्माभिः प्रत्येक व्युत्पत्तिर्न प्रदर्शिता । यत्र व्युत्पत्ति: सर्वसम्मता । A प्रकृतिप्रत्ययानुगता आवश्यकी च-तत्र परं किश्चिदव विवृतमिति बोध्यम् । अयमेव पन्थाश्वादिष्वपि । (२) निपाताः । निपात्यन्ते – यथाकथञ्चित् साधु क्रियन्ते इति निपाताः । कर्मणि चञ। 'अथ निपाताः । उच्चावचेष्वर्येषु निपतन्ति । अपि उपमार्थे । अपि कर्मोपसंग्रहार्थे । अपि पदपूरण: । ' (निरुक्तम् 1.4) इति यास्कः । ' नियमेन पातयन्ति स्वार्थमन्यस्मिन् ' इति लघुशब्देन्दुशेखरव्याख्यायां चिदस्थिमालायां विवृतम् । ऋकप्रातिशाख्ये (12-26 ) 5पि निपाताना मर्थवशान्निपातनात् अनर्थकानामितरे च सार्थकाः । नेयन्त इत्यस्ति संख्येह त्राङ्मये मिताक्षरे चाप्यमिताक्षरेऽपि च ॥" इति निपातशब्दनिर्वचनम् तेषां स्वरूपसंख्यादिकं च सग्रहेण प्रतिपादितम् । भरतमुनिरपि स्वकीये नाट्यशास्त्रे (VX) 66 " " प्रातिपदिकार्थयोगात् धातुच्छन्दोनिरुक्तयुक्त्या च । यस्मन्त्रिपतन्ति पदे तस्मात् प्रोक्ता निपातास्तु ॥ " इति भङ्गयन्तरेणतदेव प्रकाशयामास । " निश्चित: पात एषामिति निपात: । नामाख्यातप्रयोगेषु अर्थादभिन्नाः निपतन्ति इति निपाताः ।" इति दुर्गसिंहः (कातन्त्रप्रकाशे) । निपाता बहुविधाः । तथाहि - १. चादयः, २. उपसर्गा, ३. गतयः, 3. कर्मप्रवचनीयाः इति सामान्यतचतुर्था विभक्तुं शक्यन्ते । तेषु1. मिताक्षरे = लौकिके वाङ्मये । अमिताक्षरे ='अनन्ता ये वेदाः' इत्युक्ते वैदिके वाङ्मये-इत्यर्थः । धातुयुक्त्या, छन्दोयुक्त्या, निरुक्तयुक्त्या च, इत्यर्थः । .2. 1 YEA १. चादयः । 'चादयोऽसत्रे' (1-4-57) इत्यत्र गणे पठिताश्चादयः । चादिरपि आकृतिगणः । सत्त्वम् = द्रव्यम् । अद्रव्यार्थाश्रादयो निपातसंज्ञका इत्यर्थः । 'प्राग्रीश्वरान्निपाता: (1-4-56) इत्यनेन त्रादीनां 'स्वरादिनिपातम्–' (1-1.37) इत्यव्यय) उपसर्गविभक्तिस्वरप्रतिरूपकाश्च निपाता: इति 9 निपातत्वम्। निपातानाम् संज्ञेति बोध्यम् । चादिषु गणसूत्रं पठ्यते । 6 उपसर्गप्रतिरूपका: अवदत्तं विदत्तं च प्रदत्तं चादिकर्मणि । सुदत्तमनुदत्तं च निदत्तमिति चेष्यते ॥' (भाष्यम् 7-4-47 ) इत्यादिषु विद्यमानाः अव, वि प्रभृतयः । तेषामुपसर्गत्वे 'अवत्तम्' इत्याचेव स्यादिति भाष्यादिषु स्पष्टम् ॥ विभक्तिप्रतिरूपका: 'अहं 7 इत्यादयः । 'अहंयुः' इत्यादिषु अस्मच्छब्द प्रथमैकवचनान्तवदस्य प्रतिरूपकं भवति । अन्यथा प्रकृतेरस्मदित्येव श्रवणं प्रसज्ज्येत ॥ स्वरप्रतिरूपकाः 'अ अपेहि इ इन्द्रं पश्य' इत्यादिषु अ इ प्रभृतयः । तेषां निपातत्वेन 'निपात एकाजनाङ् ' (1.1.14) इति प्रगृह्यसंज्ञा; ततश्च 'प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम् ' (6-1-125) इति नित्यं प्रकृतिभावः सवर्णदीर्घाद्यपवादः । एते चादयः न स्वतन्त्र प्रयोगार्हाः, पदान्तरेण साकमेवैतेषामर्थबोधकत्वमिति, 9 6 6 6 चाइयो न प्रयुज्यन्ते पदत्वेऽपि च केवलाः । ' इति, 'समुचिताभिधानेऽपि विशिष्टार्थाभिधायिनाम् । गुणैः पदानां सम्बन्धः परतन्त्रास्तु चादयः ॥ ' 66 9 (वाक्यपदीयम् ) • 1. अयमर्थ::- यथा पदान्तरसाहन्त्र्यं विना 'घटः' इति प्रयुक्तेऽपि कम्युग्रीव । दिमत्पदार्थबोधो भवति तद्वत् ''इति केवलस्य चकारस्य प्रयोगे न कोऽप्यर्थः स्फुरति, किन्तु यत्किश्चित्पदसमभिव्याहारेणैवः अतश्चादयः परतन्त्राः - इति । इति च हरिग्रन्थे स्पष्टम् । २. उपसर्गाः । उप सृज्यन्ते इत्युपसर्गाः । 'उपसर्गाः क्रियायोगे' (1-4-59) इत्यत्र गणे पठिताः अपरादयो विंशतिसंख्याकाः । तदुक्तम्""प्रपरापसमन्ववनिर्दुर्व्याङ्न्यधयोऽप्यतिसूदभयश्च । प्रतिना सह लक्षयितव्याः पर्युपयोरपि लक्षणमंत्र ॥ " (न्यास: 1-1-14) इति । भाष्ये (1-4-59,65) मरुद्दत्तो मरुत्तः, श्रद्धा, अन्तर्धिः इति सिद्धयर्थं मरुच्छब्दस्य, 'श्रत्' इत्यस्य, 'अन्तः' इत्यस्य च उपसर्गसंज्ञोपसंख्याता । भोजस्तु 'वष्टि भागुरिरल्लोपमबाप्योरुपसर्गयोः ।' (पदमञ्जरी 6-2-37) 'हितादिषु समो म्लोप पाठं चाल श्रदन्तसे:' (द्रष्टव्या काशिका 6-1-144 ) इति वचनानुसारेण वपिस इत्येतेषामपि पृथगुपसर्गत्वमनुमय ' उपसर्गाः पञ्चविंशतिर्भवन्ति' (शृङ्गारप्रकाशे प्रथमप्रकाश:) इत्याह । 2 1, अत्र 'निर् दुर् इत्यनेन रेफान्तस्य' 'निस् दुस्' इति सान्तस्य च तन्त्रेण ग्रहणम् । "तल 'निस् दुस्' इमौ सान्तौ; 'निसस्तपतावनासेवने' (8-3.102) इत्यादिनिर्देशात्" इति उपसर्गस्थायतौ' (8-1-19) इत्यत्न काशिका । 'निरः कुष: ' (7-2-46) 'सुदुरोरधिकरणे' (वा. 3.2.47) इत्याद्यनुरोधात् रेफान्तावपि इति तत्रैव सूत्रे हरदत्तः । सकारान्तत्वं रेफान्तत्वमित्युभयमपि भाष्यादिसंमतमिति शब्दकौस्तुभे स्पष्टम् । 2. भागुरिमतेन अव इत्यत्र पाक्षिके अकारलोपे वगाहः वकोटः इतिः अपि इत्यत्र अकारलोपे पिनद्धम्, पिकः इति सम् इत्यत्र मकारलोपे सब्रह्म सततम् इत्यादीनि च सिद्धयन्तीव्यवधेयम । 'आयातमुपगृह्य अर्थविशेषमिमे तस्यैव सृजन्तीति उपसर्गाः" । इति निरुक्त व्याख्यायां (13) दुर्गाचायो । 'उपेल्य नामाख्यातयोः अर्थस्य विशेषं सृजन्ति = उत्पादयन्तीति उपसर्गाः' इति तत्रैव स्कन्दस्वामी । 'क्रियाविशेषिताः प्रादयः उपसर्गा: (कौटिल्यार्थशास्त्रम् 2-10 ), 'प्राक् उप सृज्यन्ते आख्यातपदस्य इत्युपसर्गः इति सायणभाष्यम् (ऋग्वेदे 1-164-45) । इदं च विवरणम्, 'कर्मविशेषक उपसर्ग : (बा. 3-1-7) 'उपसर्गाश्च पुनरेवमात्मकाः – यत्र क्वचित् क्रियावाची शब्दः प्रयुज्यते तत्र क्रियाविशेषमाहुः' (भाष्यम् 2-1-1) 'कियाविशेषक: उपसर्गः' (भाष्यम् 1-3-1) इत्याद्यनुकूलमेव । भरतमुनिरपि ईषद्वेदेनैतदेवाह 9 "प्रातिपदिकार्थयुक्त वात्वर्थमुपसृजन्ति ये स्वार्थैः 1 उपसर्गा उपदिष्टास्तस्मात् संस्कारशास्त्रेऽस्मिन् ॥" एतदेव बृद्देवतायामयुक्तम् – (296, 97) (नाट्यशास्त्रे 15-26) इति । "उपसर्गास्तु विज्ञेयाः क्रियायोगेन विंशतिः । त्रित्रेचयन्ति ते ह्यर्थ नामाख्यातविभक्तिषु ॥ अच्छ श्रद् अन्तर् इत्येतान् आचार्य: शाकटायनः । उपसर्गान् क्रियायोगात् मेने; ते तु त्रयोऽधिकाः ॥" इति । 1. सः = ● उपसर्गः । उपसर्गाणां वाचकत्वम्, द्योतकत्वमिति द्वेधा मतम् । तदुक्तम्"स बाचको विशेषाणां सम्भवाद् द्योतकोऽपि वा ' ( वाक्यपदीयम् ) इति । धातूपसर्गयो: कार्यमन्तरङ्गं वा, धातुप्रत्यययोः कार्यमन्तरङ्ग इति पक्षद्वयमुपक्षिप्य 'पूत्र धातुः साधनेन [= प्रत्ययेन ] युज्यते; पश्चादुपसर्गेण ' इति — भाष्ये; तथा (6-1-135 ) 66 'बुद्धिस्थादभिसम्बन्चात् तथा धातूपसर्गयोः । अभ्यन्तरीकृतो भेदः पदकाले प्रकाशते ॥ " ( हरि :) 4 "क्रियाविशेषाः सातै प्रक्रम्यन्ते तथाविधाः । कार्याणामन्तरङ्गत्वं एवं धातूपसर्गयोः ॥ सावनैर्याति सम्बन्धं तथाभूतव सा किया " इति वाक्यपदीये च स्थापितम् । द्योतक्रत्वपक्षेऽपि धातुस्थमेवार्थमुपसर्गो द्योतयतीति बहुसम्मनम् । तदुक्तम्"स्थादिभिः केवलैर्यच्च गमनादि न गम्यते । तत्रानुमानाद् विविधात् तद्धर्मा प्रादिरुच्यते ॥" ( बाक्यपदीयम) "" कचित् सम्भविनो मेदाः केवलैरनिदर्शिताः । उपसर्गेण सम्बन्धे व्यज्यन्ते प्रपरादिना ॥ " ( वाक्यपदीयम् इति ॥ "सन्तमेव चिरमप्रकृतत्वात् अप्रकाशितमदियुतदने । विभ्रमं मधुमदः प्रमदानां धातुलीनमुपसर्ग इवार्थम् ॥" इति च । 1. क्वचित् = पचत्यादौ । (शिशुपालवच: 10-15) तत्रोपसर्गाचतुर्धा भवन्ति "" धात्वर्थं बाघते कश्चित्, कश्चित् तमनुवर्तते । तमेव विशिनष्टयन्यो ऽनर्थ कोऽन्यः प्रयुज्यते ॥'' इति वचनात् । उपसर्गवशाद्धातोरर्थान्तरे वृत्ति प्रसिद्धा; तदुक्तम्"प्रपूरणं दुहेरर्थ: पूरणाभाव एव सः । प्रस्थाने प्रसृतौ चापि विरुद्धार्थस्य दर्शनात् ॥ उपसर्गवशाद धातुरनेकार्थप्रकाशकृत् । प्रहाराहारसंहार विहारपरिहारवत् ॥" (शाकटायनीयधातुपाठे) इति । एवमुपसर्गवशात् सकर्मको धातुरकर्मकः, अकर्मकश्च सकर्मको भवतीत्यपि "कचिदर्थे प्रादियोगे ह्यकर्माणोऽपि धातवः । सकर्माणः प्रजायन्ते सतां सङ्गाज्जना इव ॥ " इति पूर्वेषां वचनेन सिद्धम् । "घातनश्चोपसर्गाश्च निपाताश्चेति ते त्रयः । अनेकार्थाः स्मृताः प्राज्ञैः, पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥" इति वर्धमानेन गणरत्नमहोदधौ उपात्तं वचनमेतेषां प्रत्येकमनेकार्थकत्वं ब्रवीति । एकमुपसर्गमारभ्य पञ्चोपसर्गपर्यन्तमपि लक्ष्येषु प्रयोगः कर्तुं शक्यत इति 1. "कश्चिद् धात्वथं बाधते । यथा- प्रवसति, प्रस्मरति । कश्चित तमनुवर्तते, यथा - अधीते, आचष्टे । तमेव विशिनष्टयन्य:, यथा - प्राणिति, निरीक्षते । अनर्थको यथा निमीलति ।" इति कातन्त्र विस्तरे वर्धमानः । प्रलम्बते १० आपञ्चभ्यः प्रयुज्यन्ते प्रायेणैते प्रयोक्तृभिः । उपसगो: क्रियायोगे तत्रोदाहृतयो यथा ॥ आहरति । व्याहरति । अभिव्याहरति । समभिव्याहरति । प्रसमभित्र्याहरति ।" इति कातन्तविस्तरे प्रोक्तमिहावधेयम् । आत्मनेपद - परस्मैपद-समास- -षत्व –णत्व-स्वरादीनि उपसर्गाश्रितानि बहूनि कार्याणि शास्त्रेऽत्र सम्मतानि यथासम्भवं यथावकाशं चास्माभिः प्रतिपादितानि । ३. गतयः । (१) प्रादय एव ( श्रदन्तर्मरुदादीन् वर्जयित्वा) गतिसंज्ञाभाजोऽपि । तथा (२) ऊर्यादयः, (३) च्यन्ताः, (४) डाजन्ताः, (५) अनुकरणशब्दाः, (६) अष्टाध्याय्याम् 'आदरानादरयोः सदसती ( 1 4-63) इत्यारभ्य 'तिरोऽन्तर्धी (1-4-71) इति पर्यन्त अर्थविशेष उपात्ता, 'विभाषा कृत्रि (1-4-72) इत्यारभ्य, 'जीविकोपनिषदावौपम्ये ' (1-4-79) इत्यन्तमर्थविशेष एव वैकल्पिक गतिसंज्ञकाश्च; तथा कार्रिकाशब्दः, वेदे पुनश्चनसशब्दौ च अत्र शास्त्रे गतिसंज्ञका इत्यवधेयम् । गतिसंज्ञा 'कुगतिप्रादयः' (2-2-18) इति समासार्था, खराद्यर्था च । "समासार्हा निपाता एव कतिपयेऽपि गतयः" इति शृङ्गारप्रकाशः प्रथमप्रकाशः) । गतिसंज्ञाकार्याणि पूर्वरेवं संगृहीतानिॐ "गतिपूर्वो यदा धातुः कचित् स्यात् तद्धितोदयः । समस्यते गतिस्तत्रागमिष्ठा इति निदर्शनम् (?)॥की इति ॥ उपसर्गपूर्वमा ख्यातमनुदात्तं विगृह्यते । उदात्तं यत् समस्थेत उपसर्गो निहन्यते ॥" ४. कर्मप्रवचनीयः । 9 कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीयाः । 'कृत्यल्युटो बहुलम् ( 3-3-113) इति बाहुलकात् कर्तरि अनीयर प्रत्ययः तेच अनु, उप, अप, परि, आङ्, प्रति, अभि, अधि, सु, अति, अपि, इति एकादश । कर्मशब्देन सा कियोच्यते- यया साम्प्रतननुष्यमानयाऽपि कियासम्बन्धोऽवगम्यते । तदुक्तम्इति । ( अथर्ववेदप्रातिशाख्यम् 1-11, 12 ) 66 क्रियाया द्योतको नायं सम्बन्धस्य न वाचकः । नापि क्रियापदाक्षेपी सम्बन्धस्य तु भेदकः ॥ " ( वाक्यपदीयम् 2-206) इति । द्योत्यार्थनिष्ठं द्योतकत्वं 'शाकल्यस्य संहितामनु प्राबर्षत्" इति कर्मप्रवचनीयस्थले क्रियापदप्रयोगात् न सम्भवति । एवम्, विभक्तरेव सम्बन्ध वाचकत्वात् अनोः सम्बन्धवाचकत्वमपि न सङ्गच्छते। नापि क्रियापदाक्षेपकत्वम् ; क्रियाकारकयोरेव परस्परमाक्षेप्याक्षेपकभावस्य सर्वसंमतत्वात् । अतश्च संहिताप्रवर्षणयोर्हेतु हेतुमद्भावरूपो पः सम्बन्धः स एवात्रानुना योग्यते मेदकः– विशेषकः, द्योतक इति यावत् । तदप्युक्तम्इत्यर्थः । " स चोपजातः संबन्धो विनिवृत्ते क्रियापदे । कर्मप्रवचनीयेन तत्र तत्र नियम्यते ॥ " (वाक्यपदीयम् 2- 201 ) १२ आपिशलीयव्याकरणे समयादीनां कर्मप्रवचनीयत्वं दृष्टम् " इति कातन्त्रत्र्याकरणे दुर्गसिंहेन प्रतिपादित मित्याहुः । तदप्यत्रावधेयम 66 कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया' (2-3-8) इति द्वितीयाविभक्तिः, "कृदन्ते द्र्यपसर्गे च यत्र पूर्वेण विग्रहः । अनर्थक: कर्मप्रवचनीयो व्यूढो वा विगृह्यते ॥ " (अथर्वप्रातिशा6 ख्यम् 1-1-10) इति विग्रहः, 'सुस्तुतम्, अतिस्तुतम्' इत्यादिषु " कर्मप्रवचनीयत्वं क्रियायोगे विधीयते । षत्वादिविनिवृत्त्यर्थं स्वत्यादीनां हि धर्मिणाम् ॥ " ( वाक्यपदीयम् 2-204) इत्युक्तदिशा पत्वादिनिषेध: इत्यादीनि कर्मप्रवचनीयसंज्ञा फलानि । कर्मप्रवचनीयसंज्ञा गत्युपसर्गसंज्ञयोर्चाधिका। एतत् सर्वमभिसन्धाय " प्रादय एवं क्रियाविशेषोपजनित सम्बन्धविच्छेद हेतवः कर्मप्रवचनीयाः; यदाह" क्रियाविशेषजन्यानां सम्बन्धानां प्रकाशने । कर्मप्रवचनीयाः स्युर्निमित्तमवचारिताः ॥" इति...." इत्यारभ्य विस्तरेण शृङ्गारप्रकाशे विवेचितमन्नानुसन्धेयम् । उपसर्गेभ्यः कर्मप्रत्रचनीयानां व्यापारभेदः पृथग् विद्यते । यथा 'वृक्षमभि विद्योतते विद्युत्' इति विद्युवृक्षयोर्लक्ष्यलक्षणभावरूपः सम्बन्धोऽभिना द्योत्यते । उपसर्गेण तु क्रियाविशेषार्थाभिव्यक्तिरेव क्रियते। उपसर्गाः पत्व1. 'अभितः परितः समया निकषाहाप्रतियोगेऽपि' (वा. 2-3-8) इति वार्तिकोपात्तानाम्, 'उभसर्वतसोः कार्या धिक्युपर्यादिषु त्रिषु । द्वितीयाऽऽम्रेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ॥' (वा. 2-3-8) इति लोकवार्तिकोपात्तानां च 'समया' इत्या दीनामित्यर्थः । प गत्वादिनिमित्तंभूताः, कमंप्रवचनीयास्तु द्वितीयादिप्रवृत्तेर्निमित्तभूता इति कार्य6 9 9 मेदोऽपि पृथग् विद्यते । उपसर्गास्तु ते प्राग् धातो: (1-4-80) इति शास्त्रात् धातोः पूर्वमेव प्रयोगाहां इति प्रयोगनियमस्तेषाम् [नैवं कर्मप्रवचनीयामिति भिदा । इत्येवमाढयो यथासम्भवमनुसन्ध्या: । विस्तरभिया विरम्यते । एवंविधानां चतुर्णामपि निंपातत्वं समानम् । निपाता अनेका इत्यत्न 66 इयन्त इति संख्यैषां निवातानां न विद्यते । प्रयोजनवशादेते निपतन्ति पदे पदे ॥ चन प्रमाणीकुन्ति । भोजेन शृङ्गारप्रकाशे ( प्रथमप्रकाशे ) "जात्यादिप्रवृत्ति निमित्तानुपग्राहित्वेन असत्त्वभूतार्थाभिधायिनोऽलिङ्गसंख्याशक्तय उच्चावचेष्वर्येषु निपतन्तीति अव्ययविशेषा एव चादयो निपाताः । ........ ते खलु विध्यर्थाः, अर्थवांदार्थाः, अनुवादार्थाः, निषेधार्थाः विधि. निषेधार्थाः, अविधिनिषेधार्थाः इति पोढा सम्भवन्ति ।" इत्यारभ्य विस्तरेणोदाहृतमनुसन्धेयं तत एव । एतेषु "केऽप्येषां द्योतकाः, केऽपि वाचकाः, केऽप्यनर्थकाः । आगमा इव केऽपि स्युः सम्भूयार्थस्य वाचकाः ॥" (बृहहेबता 2.95 ) इति (वाक्यपदीयम् 2-194) इत्युक्तदिशा पादपूरणार्थानां वाक्यालङ्कारार्थानां च अनर्थकत्वम्, 'कश्चित् किश्चित्' इत्यादिपु किशब्दोत्तरमागम इवागत्य सम्भूयार्थबोधकत्व 'चित्' इत्यादीनां इति च बोध्यम् 2 तदप्युक्तम्" उच्चावचेषु चार्थेषु निपाता: समुदाहृताः । कर्मोपसंग्रहार्थे च कचिदौपग्यकारणात् ॥ 4. ऊनानां पूरणार्था वा पदानामपरे कचित् । मिताक्षरेषु ग्रन्थेषु पूरणार्थास्त्वनर्थकाः ॥" (बृहद्देवता 2.89,90) एता नां निपातानां परिज्ञानं याशिकानामवश्यापेक्षित मिति "सूक्तभाजो हविर्भाज ऋग्माजश्व भूयिष्ठाः। काश्चिन्निपातभाज:"" (निरुक्तम् 7-13-5-7) "निरुप्यते हविर्यस्मै सूक्तं च भजते च या । पैव तत्र प्रधान स्यात् न निपातेन या स्तुता ॥" (बृहदेवता 1.78 ) प्राधान्याद्वा निपाताद्वा स्तयते ब्रह्मणस्पतिः ।" (बृहद्देवता 8.60 ) इत्यादिषु स्पष्टम् । (३) असर्वविभक्तितद्धितान्ताः । 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1.1.38) इत्यत्र भाध्ये परिगणिताः तद्धितप्रत्यया अव्ययप्रयोजकाः । त एते – 'संख्यायाः क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्व. सुच्' (5-4-17) 'द्वित्रिचतुर्भ्य: सुच्' ( 5-4-18), 'एकस्य सकृच्च (5-4-19) इति त्रयः प्रत्ययाः, 'बहल्पार्थात् शस् कारकादन्यतरस्याम् (5-4.42) इत्यारभ्य 'मद्रात परिवापण' (54.67) इतिपर्यन्त विधीयमाना प्रत्ययाः, 'तसिव' ( 4-3.113) 'उरसो यच' (4-3-114) इति विहितः शैषिकस्तसिः, 'तेन तुल्यं किया चेद्वतिः' (5-1-115) 'तत्र तस्येव' (5.1.116) 'तदर्हम्' (51-117) इति सूत्रेषु विहितो वतिः, 'विनत्र्भ्यां नानाजौ न सह (5-2-27 ) इति सूत्रे विहितौ नानाञ्प्रत्ययौ 'अमु च च्छन्दसि (5.4.12) इति विहितछान्द्रस: 'अमु' इति प्रत्ययः, 'किमेत्तिङव्ययवाद् आमु अद्रव्यप्रकर्ष (54.11) इति विहित आमुप्रत्ययः इति । एतेषां विवरणं यथावसरमल ग्रन्थे युक्तस्थले कृतम् । (४) कृदव्ययानि । 'कृन्मजन्तः' (1.1.39) इत्यत्रोपात्ता मान्ता एजन्ताश्च कृत्प्रत्यया अव्ययसंज्ञकाः । मान्ताः- तुमुन् णमुद्र – कमुल खमुञ्प्रभृतयः । एजन्ताःसे—सेन्-असे-असेन्-क्से-कसेन्-अध्यै-अध्यैन्-कध्यै-कध्यैन्-शध्यै- शध्यैन्तवै-तवेङ्-तत्रेन्-क्रेन्-प्रत्ययाः, 'प्रयै रोहिष्यै अव्य(धि)थिष्यै' (3.4.10) इत्यत्र निपातनात् सिद्ध के- इयेप्रत्ययौ 'दृशे विख्येच' ( 3.4.11) इत्यत्र निपात्यमानः केप्रत्ययः इति । शृत्वम् ॥ ✰ 9 एवं 'क्वातोसुकसुनः' (1.1.40) इत्येतेषां त्रयाणामपि कृतामध्य (५.) अव्ययीभाव समासान्तानि । अव्ययीभावः ' (2.1.5) इत्यारभ्य 'अन्यपदार्थे च संज्ञायाम् (2-1-21) इतियाबद् ये समाला विहितास्तेऽव्ययीभाव समासाः । तेषां 'अव्ययीभावश्च' (1.1.41) इत्यव्ययत्वम्। 'अव्ययीभावः (37) इति लिङ्गानुशासनसत्रेषु मध्ये नपुंसकलिङ्गप्रकरणे पाठादव्ययीभावानां नपुंसकलिङ्गत्वमपि शस्त्रसंमतमित्यवधेयम् । अनव्ययं सत् अव्ययं सम्पद्यते – कार्य विशे पार्थमित्यङ्गीकृत्य माध्येऽव्ययानावस्याव्ययत्वे त्रीणि प्रयोजनानि लुमुखस्वरोपचाररूपाणि परिगणितानि । ". 1. लुकु-'अव्ययादा सुप:' (2-4-82) इति 'प्रत्यग्नि शलभाः पतन्ति' इत्यादिषु सुपो लुक् । मुखस्वर:- श्रुतौ 'उपानिमुखः' इत्यत्न 'मुखं स्वाङ्गम् (6-2-167) इति प्राप्तः उत्तरपदान्तोदात्तस्वरः 'नाव्ययंदिकुछब्द - (6-2-168) इति निषिध्यते । विसर्गस्थानिकस्य सकारस्य 'उपचार:' इति पूर्वाचार्यसंज्ञा । 'श्व:कार:, पुनःकार:' इत्यादिषु 'अत: कृकमि -' (8-3-46) इति सकारादेशो न - इति त्रीणि प्रयोजनानि । 9 ' तिष्ठद्गुगणे (2.1.17) 'इन् कर्मव्यतिहारे ' (ग. सू.) इति पठ्यते । तस्यायमर्थ:-'इच् कर्मव्यतिहारे (5-4-127) 'द्विदण्डयादिभ्यश्च (5-4-128) इति सूत्राभ्यां यः कर्मव्यतिहारेऽर्थे इच्प्रत्ययो बहुव्रीहिसमासान्तो विहितः सोऽयव्ययीभाव समाससंज्ञको भवति — इति । तेन कर्मव्यतीहारार्यकानां इच्प्रत्ययान्तानां द्विदण्डयादीनां च अव्ययत्वमिति बोध्यम् । द्विदण्डयादिराकृतिगण इति गणरत्नमहोदधिकारः । पाणिनीयास्तु नियतगणं त माहुः । एवं यथामति विविष्य साधितोऽयमव्ययकोशोऽस्माभिः । तदस्मादर्थं प्रतीत्य मुद्रं प्राप्नुयुर्विद्वांस इति विश्वसिमि । एतादृशे व्यापारेऽपरिचितं मां मोत्साहं तदातदा सदर्थज्ञापनेन नियोजितबद्भयः सकलकलाप्रवीणेभ्यः कवि कोकिलादि बिरुदभाग्भ्यः संस्कृतप्राध्यापकेभ्यो ब्रह्मश्री डाक्टर्. वे. राघवायेभ्यः सानति कृतज्ञताविष्करणपूर्वमाधमण्यं धृत्वा सुतनिर्विशेषं मदुपार महान्त विश्वासमालम्ब्यैतन्मुद्रणप्रकाशनादिषु व्यापतेभ्यः प्राइविवाकमूर्धन्येभ्यः संस्कृतविद्यासमिति सचिवेभ्यः ब्रह्मश्री. ति. वे विश्वनाथार्येभ्योऽसंख्याकान् धन्यवादान् प्रदर्श्य, यम्मूलमीदृग्व्याकरणज्ञानं मयाऽऽसादितम्, तेभ्यः, प्रथमं मामस्मिन् व्यापारे सप्रीति नियुज्य अनुगृहीतवद्द्भ्यः, शास्त्ररत्नाकर कुलपति, ब्रह्म श्री. (स्वर्गीय.) कोट्टारम् रामसुच्चशास्त्रिभ्यः शब्दशास्त्रे मदीयां इमां कृति समय आत्मानं कृतार्थयामि । . भ्रान्तेः पुरुषधर्मत्वात् मदज्ञानापतिताः, अनवधानागताः, मुद्रणालयासान्निध्यादायाताः, अक्षरसंयोजककृता वा दोषा यदि स्युः तान क्षान्त्वा क्षमापरैः अनुगृहयालुभिविंद्वद्भिरनुशीलनीयोऽयं ग्रन्थ इत्यभ्यर्थयते-श्रीमुदलियाण्डान्सन्निधिः विरोधिकृत चैवानुराधा 14-4-1971 विद्वद्वशंवदः पैयम्बाडिं. चेहर. वा. श्रीवत्साङ्काचार्यः न्यायव्याकरण वेदान्त विद्वान् संस्कृत विद्यास मि तिप्रधानाध्यापक: श्रीरस्तु अस्मद्गुरुभ्यो नमः ॥ अव्ययकोशः ॥ अव्याकृताद् व्याकृतवन्तमाडौ नामानि रूपाणि च, सर्वधातुम् । तमव्ययं वाग यदुपज्ञमासीत हयाननं नौमि हृताजखेदम श्रीरामसुञ्चशास्त्रिप्रवरं प्रणिपत्य शाब्दिका ग्रथमणिम् । तत्सेवनाऽऽतशब्दः श्रीक्साङ्क: करोति कृतिमेताम् अव्ययानां निपातानां सोपसर्गगतेस्तथा । कर्मप्रवचनीयानां स्वरूप लक्षणं भिटा तेषामर्थविशेषेषु प्रयोगश्च प्रदश्यते । क्षीरस्वामिता वृत्तिः प्रधानेनाऽऽश्रिता मया बहूनि कोशवाक्यानि वीक्ष्य सारो निरूप्यते । नामलं लिख्यते किञ्चिन्नानपेक्षितमुच्यते अद्य यावद् विभ्रष्टं यदार्यक्षुण्णपथाश्रितम । विबुधैः सार आहत्यस्तस्य सूक्ष्मः कृपालुभिः ॥ ॥३॥ (1) 66 अ सम्बोधनादिषु " (नि.) [अ] " 'अशब्द: स्यादभावेऽपि स्वल्पार्थप्रतिषेधयोः । अनुकम्पायां च तथा.. इति मेदिनी । सम्बोधने अ' आगच्छ। अभावे — अऋणी स्वल्पायेंअबला । (अल्पबला अबला ।) प्रतिषेधे– 'अ विप्र इव भाषसे –" (विप्रवत् न त्रे इत्यर्थ: ।) अनुकम्पायाम् – अ वालोऽयम् । क्षीरस्वामी तु स्वरप्रतिरूपका असूयादौ 7 इत्याह । अल तिलकेन 'अ अपगच्छ ।" इत्युदाहृतम । तेनास्याव्ययस्य असूयाऽप्यर्थ इति 2. " [ञ] उपसर्गविभक्तिस्वरप्रतिरूपकाश्च निपाता:' (ग. सू. 1-4-57) इनि चादिषु (1-4-57) वचनान स्वरप्रतिरूपकाणाम् अकारादीनां निपातत्वम् । निपानन्वेन 'स्वरादिनिपातमव्ययम्' (1-1-37 ) इत्यव्ययत्वम् । 1. 'निपान एकाजनाङ्ग' 1-1-14) इति प्रगृह्यसंज्ञाऽकारस्य । तेन, ''लुतप्रगृह्या अचि नित्यम् (6-1-125) इति प्रकृतिभावः । सवर्णदीघांपवाद: । 1 P अऋणी = अऋणी । अब नन्तत्पुरुषे नजो नकारलीपी न । किन्तु अ इत्यव्ययेन समासः । अन्यथा नन्तत्पुरुषस्थल इत्र अनृणी इति नुडागमो भवेत् । ऋकारमय हल्वानाश्रयणेन नुडागमो नेति कश्चित् । 3. प्रतिषेधार्येऽपीडम् 'अ' इत्यव्ययं वर्तते इत्यत्र, 'अ निषेधे पुमान् विष्णौ — इति श्रीरहस्यत्रयसारे (मूलमन्त्राधिकारे) वेङ्कटनाथोपात्तकोशान्तरवाक्यमपि प्रमाणम् । 'दिवसस्याष्टमे भागे शाकं पर्चात यो नरः । अऋणी चाप्रवासी च स वारिचर मोदते ॥' (म. भारते) अनौ ज्ञायते । वर्धमानस्तु 'स्वरादिः सम्बोधनभर्त्सना नुकम्पापूरणप्रतिषेधेषु यथासम्भवं भवति । अ अपेहि ।' इत्याह । अलास्माभिस्तु मेदिनीकोशानुसारेणोदाहरणानि दत्तानि । अव्ययानां स्वरूपं तु महाभाष्ये (1-1-37 ) 'सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तद्व्ययम् ॥' (गो. बा. 1-1-26) इति आवश्रुत्युदाहरणपुरस्सरं प्रदर्शितम् । एतद्विस्तरस्वस्मामिर्यथासम्भवं युक्तस्थले प्रदर्शयिष्यते । (2). [अ] 1. अकस्मात् अतर्किते" (चादिः) [अ] ' – अतकिंतोपनते' इति वर्धमानः । 'कस्मादकस्मादुदित: पिशाच, 'कस्मादकस्मादमी–(ग. र. म. श्लो) (3) " अग्नौ तेक्ष्ण्ये " (सा.) विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमिदम् । "अनौकृतामथ हुतैरुदकंकृदंशावाकृते विहसनेकृति पद्मिनीनाम् ॥' (ग. र. म.) नम्समस्त किंशब्दस्य पञ्चम्यन्तप्रयोगोऽयमिति केचित् । तथापि विभक्तिप्रतिरूपकत्वेन चादिषु (1-4-57) पाठादव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । 'साक्षात्प्रभृतीनि च' (1-4-74) इति कृञो योगे वा गतिसंज्ञा । गतिसंज्ञकानां निपातत्वात्, 'स्वरादिनिपातमव्ययम्' (1-1-37 ) इत्यव्ययसंज्ञा । कृञो योग एवं गतिसंज्ञा वा भवति । 'कुगतिप्रादयः' (2-2-18) इति गतिसमासः । पक्षे अग्नौकृत्वा इत्यपि साधु: । एवमेव गतिसंज्ञकानां विषयेऽव्ययत्वं रूपनिष्पत्तिश्चोत्तरत्रापि सर्वत्र ज्ञेयम् । 1. अघों (¹4) "अग्रतः " (आद्यादिः) अग्रे इत्यग्रतः । (5) '' अग्रे पुरस्तादर्थे " (च) "अग्रेसर:, अग्रेवणम् । अंग्रेगू: अग्रेदिधिषुः । (6) "अघो पापार्थ" (च) [अ] • नीचाहाने' इति केचित । अघो चौर ! । 'प्रतियोगे पञ्चम्याम्तसि:' (5-4-44) इत्यत्र 'आधादिभ्य उपसंख्यानम्' (वा. 5-4-44) इति वचनात् अग्रशब्दात् सप्तम्यर्थे तमिप्रत्यय: । 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः (1-1-38) इति वचनात् तसिप्रत्ययान्तस्याव्ययत्वम् । एवमेव, दुष्टः शब्दः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह ।' इति महाभाष्योपाते (1-1-1) वावयेऽपि स्वरतः, वर्णत: इत्युभयत्रापि आयादित्वात् (बा. 5-4-44) तृतीयाविभक्तो तसिप्रत्ययो ज्ञेयः । स्वरेण = स्वरतः, वर्णेन वर्णतः इत्यर्थः । आद्यादिराकृतिगण: । 'वस्तुत: तदनिर्देश्यम् -' (वाक्यपदीये सुबर्थनिर्णये) इति लोकेऽपि वस्तुतः = वस्तुनि इत्यर्थः । तत्रापि सप्तम्यर्थ नमिः । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम् । 'पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सते:' (3-2-18) इति सूत्रेणात प्रयोगे सर्त: टप्रत्यय: । अव सूत्रे अग्रशब्दस्यैव एदन्तन्वं प्रकृतटप्रत्ययस नियोगेन निपात्यते इति सिद्धान्तकौमुदी । 'वनं पुरगामिश्रका सिध्रकाशारिकाकोटराग्रेभ्यः' (8-4-4) इति णत्वम् । 'ऊङ च गमादीनाम्-'(त्रा. 6-4-4(0) इति गमे: उप्रत्यये रुपमेवम् । '-पापार्थे' इत्यस्य, पापिन: सम्बोधन रूपेऽर्थेऽस्य वृत्तिः इत्यर्थः । शब्दकल्पमे अघोस् इति सकारान्तत्वेनास्याव्ययस्थोपादानं कृतम् । केवलं सम्बोधनार्थकत्वमपि दर्शितम्। 'अघो ब्राह्मणा: !' इत्यादिप्रयोगानुसारेण केवलसम्बोधनार्थकत्वमेव साध्विति युक्तमुत्पश्यामः । निपाताध्ययोपपर्गवृत्त्यनुसारेणासाभिः' इत्यर्थनिर्देशः कृतः । 1. भअसा (7) "अङ्ग पूजासम्बोधनयोः" (च) '– समृद्ध धुपयोगप्रातिलोम्येषु ।' इति शाकटायनः । 'पुनरर्थेऽङ्ग–' इत्यमरः । 'अङ्ग सम्बोधने हर्षे सङ्गमासूययोरपि ।" इति मेदिनी । [भ] 1-39 पूजायाम – अङ्ग विद्वन् ! माणवकमध्यापय । सम्बोधने – 'अङ्गावेक्षख सौमित्रे कस्येमां मन्यसे चमूम् ।' (रामा. अयो. 96-15) (8) "अजस्रं सातत्ये" (ख) ''अजस्रमास्फालितबल्लकीगुण' इति माघः (1.9 ) । (9) "अञ्जसा तत्त्वशीघ्रार्थयोः" (ख) [अ] 'प्रकृतार्थेऽपि' इति शब्दकल्पद्रुमे । तत्त्वे - वक्त्यञ्जसा मुनिः । शीघ्रार्थे– 'सुतनु कथय कस्य व्यञ्जयत्यञ्जसैव ।" ' 'नमिकम्पिस्म्यजसकम हिंसदीपो र: (3-2-167) इत्यनेन नपूर्ण. कात् 'जसु मोक्षणे' (दिवादि:- पर. सेट्.सक.) इति धातो: ताच्छीलिके स्प्रत्यये, स्वरादिपाठादव्ययत्वं क्रियासातव्ये । अन्यत पुलिङ्गः, नपुंसक लिङ्गश्च । तद्यथा- 'आधानाद् द्वादशराबमजस्रा:' (3-2-167 पदमअर्युपासं वाययम्) 'अजस्त्रदीक्षाप्रयतस्य मद्गुरो:-' (रघुवंशे :) इति । ' आसमाप्त: शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुम् । स गच्छत्यञ्जसा विप्रो ब्रह्मणः सद्म शाश्वतम् ॥ इति मनुस्मृतौ (2-244) निश्चितार्थेऽपि 'अअसा' इति प्रयुक्त मियाप ज्ञेयम् । Chus Pstigh भति (10) "अड्डड अत्युच्चे" (च) 6 प्रकारे गुणवत्रनस्य ' अड्ड इत्यव्ययं अनादरे वर्तते । तस्य ( 8-1-12) इति चिने, 'शकन्ध्वादिषु पररूप वाच्यम्' (बा. 6-1-94 ) इति पररूपे अद्भुट्ट दृति सम्पद्यते । अस्य चादिषु (1-4-57) पाठस्तस्याकृतिंगणत्यादयः । तेनाध्ययःचम् । A. 1. (11) "अठ भर्त्सन" (च) अट किं करोषि ? (12) "अड भर्त्सने" (च) अड किं कृतं त्वया ? (13) "अति उल्लङ्घन निर्वाहानर्थातिशयवञ्चने । अन्यधर्मप्रापणानुज्ञानेऽन्तर्भावभूतयोः ॥ " (उ. क.ग.) उल्लङ्घने–अतिक्रमः, अतिपतति (वेला), अतिचार: । निर्वाहअतिगमयति । अनर्थे–अत्याहितम् । अत्ययः । अतिशये अतिशेते । अतिवेगः । बञ्चने-अतिसन्धानम् । अन्यधर्मप्रापणे अतिदेशः । 4 "'अदृट्ट हासमशिवं शिवदूती चकार ह । इति चण्डी।" इति वाचस्पत्ये । अस्य प्रादित्वात् उपसर्गा: क्रियायोगे' (1-4-59) इस्युपसर्ग' उपसर्गेण त्वम् । शीधातोः स्वमार्थकत्वेऽपि, उपसर्गवशात् धात्वर्थी बलादन्यत्र नीयते। इत्यभियुक्तोक्त्या अतिशयार्थत्वमिति ज्ञेयम् । 'कुगतिप्रादयः' (2-2-18) इति समासः । 2. अतिशयितो वेगः अतिवेगः । अतिशयार्थोऽत्र गम्यः । 8 भल्यूमशा अनुज्ञाने—अतिसृजति । अन्तर्भात्रे-अतिगच्छति नृपम् । भूते_अतीतः । भृशाधिकाबुध्यर्थेष्वपि दृश्यते । तद्यथा- भृशे–अतीव । अतिवृद्धः । अधिके–'अति सर्वत्र वर्जयेत् ।" अबुद्धौ–अतिगहनम् (बुद्धेर विषय इत्यर्थ:) । पूजायाम– 'अति स्तुतम्, अति सिक्तमेव भवता । अतिक्रमणे 'सर्वान 'गुणान् एप गुणोऽति भाति ।" 'अतिष्टाः । (14) "अतीव अतिशये" (स्वरादि:- नि.) '' अतीव सुकुमाराङ्गी' 2. (15) "अत्यूमशा हिंसायाम् " (ऊर्यादिः, नि.) 1. 6 ' अतिरतिक्रमणे च ' (1-4-95) इति सूत्रे चकारेण पूर्वसूत्रे (1-4-94) - पूजायाम्' इत्युक्तस्यात्रापि सम्बन्धः । तेन पूजायें कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । कर्मप्रवचनीयसंझया उपसर्गसंज्ञाया बाधितत्वात् अतिस्तुतम् इत्यत्र षत्वं न । 'अतिरतिक्रमणे च ' (1-4-95) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अतिक्रमणम् = निष्पन्नेऽपि वस्तुनि क्रियाप्रवृत्तिः । 'कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया (2-3-8) इति 'सर्वान् गुणान्' इत्यत्र द्वितीया । 3. अतिक्रम्य सर्वान् तिष्टतीति अतिष्ठाः । अतिपूर्वकस्य स्थाधातोः विपि रूपमेवम् । 'अस्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया (वा. 2-2-18) इति समासः । अतिष्ठा : = सर्वातीतः । 'बृहत्पाण्डरवासा अतिष्ठा:...एवमु पास्तेऽतिष्ठाः......' इति बृहदारण्यकोपनिषदि (2-1-2) प्रयोगः । 'उपसर्गात सुनोतिसुवतिस्पतिस्ती तिस्तोभतिस्था-' (8-3-65) इति षत्वम् । 4. 'अति + इव' इति निपातद्वयसमुदायोऽयम्। स्वरादिषु (1-1-37 ) निपातसमुदायस्यास्य पाठात् समुदितस्यैवाव्ययस्वम् । प्रादिसमासः । 6 " 'अथ 9 ऊर्यादिगणे (1-4-61) पाठात् एतदव्ययं वर्तत इति ज्ञायते । अनुकरणशब्दोऽयम् । गणर लमहोदधिप्रभृतिष्वदृष्टोऽपि गणपाठदर्शनादत्रोपात्तोऽस्माभिः । हिंसार्थकत्वं तु वाचस्पत्ये बृहदमिधान उक्तम् । ऊर्यादिगणपठिता: शब्दाः, "शब्दस्वाभाव्यात् तत्रैव (कृभ्वस्तियोगे) प्रयुज्यन्ते । प्रायेण सजातीया: सहचराः भवन्तीति व्यायेन एषां तथा सादृश्यावगमात् । तवापि ........करोतिनैव योग इति व्यवस्था ।" इति प्रौढमनोरमोक्तेः कृञ्धातुनैव योगभाज इति ज्ञेयम् । अत्यूमशा कृत्य = हिंसित्वा इत्यर्थः । ऊर्यादीनां 'प्राग्रीश्वरान्निपाता:' (1-4-56) इति निपातत्वम्, निपातत्वात् स्वरादिनिपातमव्ययम्' (1-1-37) इत्यव्ययत्वमिति च ज्ञेयम् । एवमेत्रोतरत्र निपानस्थलेषु अव्ययत्वं ज्ञेयम् । " (16) "अत्र एतस्मिन्नर्थे " (त.) (5-3-10) इत्यनेन एतच्छ'एतदस्त्रतसोत्रतसौ चानुदात्तौ' 'एतस्मिन्' इत्यर्थे 'सप्तम्यास्त्रल' ब्दात् सप्तमीविभक्तौ चन्द्रप्रत्ययः । ( 2-4-33) इति एतच्छब्दस्य 'अश्' इति आदेश:, स च शिवात् सर्वादेशो भवति । 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यत्र, 'सिद्धं तु पाठात्' (वा. 1-1-38) इति वार्तिकच्याख्यानावसरे भाष्ये 'तसिलादय: प्राक् पाशप: इति परिगणनात् अस्याव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । एवमेवोत्तरत्र तत्र, यत्र इत्यादिष्वपि स्थलेषु तेषामपि पदानामव्ययत्वं ज्ञेयम् । 19 (17) "अथ मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकात्सर्न्याधिकार प्रतिज्ञासमुच्चयवितर्कविकल्पेषु" (च. स्व.) 10 अथ मङ्गले– "अथ शब्दानुशासनम् " (महाभाष्ये प्रारम्भे) आनन्तर्ये – "अथ प्रजानामधिपः प्रभाते—" ( रघुवंशे 2-1 ) आरम्भे– "अथातो धर्मं व्याख्यास्याम:" (आप. धर्मसूत्रे 1.1.1) प्रश्ने – "अथ शक्नोषि भोक्तुम् ?", "अथ धावसि पर्वते ? " 1 कास्यै–अथ परस्मैपदम् । (परस्मैपदानि कार्येन प्रतिपाद्यन्ते इत्यर्थः ।) अधिकारे —' अथ योगानुशासनम्' (यो. सू. 1-1 ) । प्रतिज्ञायाम् -- गौडो भवान् अथेति नमः । (भवान् गौड़ इति सप्रतिज्ञ ब्रूम इत्यर्थः ।) समुच्चये—'दुर्योधनोऽथ राधेय:' (महाभारते) त्रितर्फे – शब्दो नित्यः, अथानित्यः । संशयोऽपि वितर्कविशेष 1. 'शब्दानुशासनं नाम शास्त्रमधिकृतं वेदितव्यम्' इति महाभाष्ये 'अथ' इत्यस्व अधिकारार्थस्थेन व्याख्यानेऽपि मङ्गलार्थकत्वेनाथशब्दस्यादौ प्रयोग इति बहुषु ग्रन्थेषु प्रतिपादनात् मङ्गलार्थकत्वमप्यत्रास्पाथशब्दस्येति शेषम् । " मङ्गलं तु नास्याव्ययस्य साक्षाद् वाच्यार्थ: ; किं तु श्रुत्या मङ्गल. साधनं भवति । ओङ्कारश्वाथशब्दश्श्र द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भिस्वा विनिर्यातो तेन माङ्गलिकावुभौ ॥" इत्युक्तेः 'अर्थान्तरप्रयुक्त एव हाथशब्दः श्रुत्या मङ्गलप्रयोजनो भवति । इति शाङ्करबह्मसूलभाष्ये (1-1-1) प्रतिपादितत्वाञ्च । तेन मङ्गलबाचकस्य सत्रार्थत्वे. ऽपि स्वरादिपाठादव्ययश्वं सिद्ध्यति । 19 'उदस्य कुम्भीरथ शात कुम्भजाश्चतुष्कचारुत्विषि वेदिकोदरे । यथा कुला चारमथावनीन्द्रजां पुरन्धिवर्गः स्त्रपयांम्बभूव ताम् ॥" इति नैषधश्लोके "अथस्नपयाम्बभूव मङ्गलम्नपनं चकारेत्यर्थः । इति मनोरमायां व्याख्यातम् । चादित्वादस्य निपातत्वमपि । तेन निपातस्तु स्वरूपेणैव मङ्गलम् मृदङ्गध्वनिवत् इत्यादिकमत्र यथाबथमूहह्यम् । " ; अथवा एव । अतश्च संशयार्थेऽपि अथशब्दः प्रयुज्यते । विकल्पे–'ऋतावुपेयात् ; (ऋतौ व्यवेयात्) अथानृतौ पर्ववर्जम् ।' यथा- 'अथ चेत् त्वमिमं धम्बे संग्राम 2-33 ) इत्यादिषु । (18) पक्षान्तरेऽपि दृश्यते । न करिष्यसि ।' (गीता —— "अथकिम स्वीकारे" (नि) [अ] निपातसमुदायोऽयम् । देवदत्त ! गच्छसि ? अथकिम् । 11 (19) "अथकिमु कतरत् इत्यर्थे" (नि) अथकिमु श्रेयः, भोगो वा मोक्षो वा ? [द्रष्टव्यः । 9 अथ + किम् + उ इति निपातत्रयसमुदायोऽयम् । चादिषु (1-4-57) (20) "अथच किञ्चेत्यर्थे" (नि) (21) 66 'अथतु किन्त्वर्थे " (नि) (22) "अथवा पक्षान्तरे" (निं) 'अथवा कृतवाग्द्वारे—' (रघुवंशे 1-4) अयमपि निपातसमुदाय एव। चादिषु (1-4-57) पाठादस्याव्ययत्वम अथ' इत्यव्ययस्य पक्षान्तरमप्यर्थः । तस्यैव वाकारेण समुच्चिय [अ] स्वीकारोऽत्र प्रष्टुराशयानुरोधेनाभ्युपगमः, नतु स्वीकरणरूपः । अभ्युपगमोऽपि न वाच्यवृत्याऽनेन निपातेन लभ्य: । किं तु ग्रोतकत्वेन लभ्यते । अत एव निपातानां वाचकत्वं योतकत्वं वा इत्यत्र द्योतकत्वमेव बहुलप्रयोगानुसारेण शाब्दिकैरङ्गीक्रियते इत्यपि शेवम् । 12 अयो नियमेन प्रयोगे पक्षान्तर एव वृत्तिः । पूर्वोक्तदिशाऽस्य निपातसमुदायस्यापि पक्षान्तरद्योतकत्वम् इत्यादिकं यथायथमूह्यम् । अथवापि इत्यपि निपातसमुदाय: पक्षान्तरार्थकश्चादिषु (1-4-57) द्रष्टव्यः । (23) "अथो प्रकृत्यधिक्रिया स्थापनान्वादेशेषु" (च) [अ] 'अथाथो संशये स्याताम् अधिकारे च मङ्गले । विकल्पानन्तरप्रश्नकार्ल्यारम्भसमुच्चये ॥" इति मेदिनी । प्रकृतौ – "अथो अन्नेनैव जीवन्ति" (तै. आ. 8-2-1 ) 'अधिक्रियायाम् – 'अथो परोक्ष कुर्यात् ॥ स्थापने– 'अथो वर्णानां संस्कारः । अन्वादेशे— इमं वेदमध्यापय । अथो एनं शिक्षामध्यापय । समुच्चये— 'स्त्रियो रत्नान्यथो विद्या धर्मः शौचं सुभाषितम्। विविधानि च शिल्पानि समादेयानि सर्वतः ॥ (मनुस्मृति: 2-240) I मङ्गले -- 'अथो अरिष्टतातिभिः । (ऋ. वे 10-167-4) । विकल्पे – 'नदीषु स्नायात, अथो देव वातेषु । अनन्तरे अथो सर्व श्वापदं मक्षिका तृप्यतु क्रिमि: ।' (अथर्व 11-9-10 )। प्रश्ने -अथो कथितं नु ? । कार्ये– "अथो वनस्पतीनाम् ।" (अथर्व 145) । [अ] अस्याव्ययस्य वैदिकप्रयोग एवोपलभ्यते । कुत्रचिदेवार्येषु लौकिकप्रयोग: पूर्वै: निदर्शनतया प्रदर्शितः । तथापि, अमरदण्डनाथमेदिनीकारप्रभृतिभिः लौकिकाव्ययेषु परिगणनादस्मामिश्च लौकिकवैदिकोभयविधाव्ययानामपि सङ्कलनादखोपात्तोऽयम् । एवमेव उत्तरतापि केवलवैदिकाव्ययेषु गतिरित्यपि ज्ञेयम् । 1. तिलकस्तु 'अथो खल्वाहुः ।' इत्यादिषु समुच्चयेऽपि अधिक्रियायाः सत्वमङ्गीकृत्य समुच्चयाधिक्रिय योरैकार्थ्यमाह। अस्माभिस्तु आरम्भानन्तर्ययोरिव ईषद्भेदमपि भेदकत्वेनाभ्युपगम्य द्वयोः पृथक् प्रयोग: प्रदर्शितः । अदा आरम्मे– 'अथो आपो में दीक्षां नेत् प्रमुष्णान्) - (मैत्रायणीयसंहिता- 3-6-9); (24) "अद् आकस्मिकार्थे" (ख. च.) 'अद्भुतम् । (25) "अद्धा सत्ये" (ख. च. सा.) 13 'स्फुटार्थावधारणयोः । मत्यतिशययोरित्येके ।" इति गणरत्नमहोदधिः । साक्षात्कारेऽपि वाचस्पत्ये उपात्तः । सत्ये— 'अद्धा श्रियं पालितसङ्गराय--१ म्फुटार्थे– 'आराधितोऽवा मनुरप्सरोभिः ॥ (शिशुपालवधं 3-42 ) अवधारणे- 'अद्धा निर्धार्यतेऽतश्रुतुरधिकरणी तत्त्वचिन्तोपयुक्ता ॥ (अधिकरणसारावलिः 25 ) 3. नाक्षात्कारे – "अद्धाकृतेत्र वियता तरसि खलक्ष्मीम् ॥' (गण. र. म. ) 'मल्याम्– 'तदद्धातय इद् विदुः ॥' (ऋ. वे. 10-85-16) 1. 'अदि भुवो डुतच्' (पञ्चपाचुणादिसूत्रम् 5-1) इत्यस प्रौढमनोरमायाम् 'अद् इत्यव्ययमाकस्मिकार्थे ।' इत्युक्तम् । तद्नुसारेणास्माभिरेतद्रव्ययं चादीनां (1-4-57) स्वरादीनां (1-1-37) च आकृतिगणत्वादुल्लिखितमिति ज्ञेयम् । 6 2. 'साक्षात्प्रभृतीनि च' (1-4-74) इत्यस गणे अद्धा इति पठचते, तस्य कृञो योगे गतिसंज्ञा । गतिसंहाकानां निपातत्वेनाव्ययत्वम् । कुगतिप्राय:' ( 2-2-18) इति गतिसमासः । 'साक्षात्प्रभृतिषु व्यर्थवचनम्' (वा. 1-4-74) इति वचनात् अभूततद्भाव रूपे व्यर्थे साक्षात्प्रभृतिषु पठितानां वृत्तिः । एवं व, पूर्व अनद्धा कृतं सत् अधुना अद्धाकृतमित्यवार्थो बोध्यः । 6 'अढा' इत्यस्मात् छन्दसि बाहुलकात् तिप्रत्यये रूपमेवम् । अद्धाति: —अतिशयेन मेधावी इत्यर्थः । 14 3-14-4) 1 पात् । अधरतः अतिशये–'यस्य स्यादद्धा न विचिकित्साऽस्ति -' (छा. उ. 1. (26) "अद्य अस्मिन्नहनि" (त.) "अद्यप्रभृत्यवनताङ्गि' (कुमारसम्भवे 5-86) (27) अघ (अघा) आनन्तयें" (नि.) 62 अघा निविद्ध उत्तरे–' (ऋ. 4-18-9) अद्य इत्यथोऽपि, अव्ययस्यास्याम्तीति ज्ञायते । तद्यथा'अध त्वा विश्वे पुर इन्द्र देवा:–' (ऋ. 6-17-8) इत्यत्र मायणाचार्यैः 'अध + अधुना, अस्मिन् काले । इति विवर (28) "अधरतः अधोभागायें "त. नि.) सद्य: परुत् परॉयैषम: परेग्रव्यद्य ( 5-3-22) इत्यत्र 'इमो इभावो द्यश्च (वा. 5-3-22) इत्यनेन वार्तिकेन 'इदम्' शब्दस्य सप्तम्यां प्रकृतेरश्भावः द्यप्रत्ययश्च निपात्यते । अस्मिन्नहनि इत्यर्थ: । 'तद्धितश्चासर्व विभक्तिः' (1-1-38) इत्यस्याव्ययस्वम् । सप्तम्यर्थस्याधारस्य 'अद्यत्वे (महाभाष्ये पस्पशाह्निके 1-1-1) इत्यादिष्वपि वृत्तौ बोधक ज्ञेयम् । समासान्तरघटकत्वमपि प्रकृतभाग्यप्रयोगादेवेत्येतदपि ज्ञेयम् । 6 सुपां सुलुक्—' ( 7-1-39) इत्यादिना अथ इत्यस्य वर्णव्यत्ययः धकारः इति वाचस्पत्ये प्रतिपादितम् । वस्तुतस्तु अथ इतिवन् . " • अध' इत्यपि स्वतन्त्रमव्ययमिति भाति । अत्र निपातस्य च (6-3-136) इति दीर्घः । अधरात्तात् 'अवरस्तादधरतः- (इलो. 5-92) इति हलायुधः । अरशब्दात् प्रथमा पञ्चमी - सप्तम्यर्थेषु आद्यादे: (वा. 5-4-44) आकृतिगणवेन सार्वविभक्तिकस्तसिः । 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । 1. (29) "अधरस्तात् अधरत इत्यर्थे" (त. नि.) "अधरस्तात् अधरत: – (श्लो. 5-92) इति हलायुधः । (30) "अधरात् दक्षिणत इत्यर्थे" (न.नि.) 'पश्चादोत्तरा' दधराद् आ पुरस्तात् । (ऋ. 6-19-9) (31) " "अधरात्तात् अधरत इत्यर्थे " (न.नि.) 'सवितोत्तरात्तात् सविता 'ऽधरात्तात् ।' (ऋ. 10-36-14) 15 अधरशब्दस्य 'दिक्शब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमीमाभ्यो दिग्देशकालेस्ताति: (5-3-27) इत्यस्तातिप्रत्ययः । तस्य च , सर्वविभक्तिः'( 1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । 'अस्ताति च' 6 तद्धितरत्रा(5-3-400 इत्यनेनात्र यद्यपि अधरशब्दस्य अधादेश प्राप्त ; तथापि पृषोदरादित्वात् (6-3-109) अधादेशो नेति ज्ञेयम् । अधरस्मात इत्यध्य व्ययं किञ्चित् शब्दकल्पद्रुमे उपात्तम् । तदानीं विभक्तिप्रतिरूपक्रमव्ययं तदिति बोध्यम् । 2. 'उत्तराधरदक्षिणादाति:' (5-3-34) इति प्रथमापञ्चमीसप्तमीभ्यो उधरशब्दात् आतिप्रत्ययः । 'तद्वितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यव्ययत्वम्। अधरशब्दस्याघोभागार्थकत्वेऽपि वैदिके प्रयोगे दृष्टानुविध्याश्रयणेन दक्षिणदिगर्थकत्वम् । अत्र मन्त्रेऽत एव सायणाचार्ये : 'अधरात् = दक्षिणात् ।' इति व्याख्या कृता । 3. अधरशब्दात् प्रथमापञ्चमीसप्तम्यर्थेषु अस्तातिप्रत्यये, पृषोदरादित्वात् (6-3-109) प्रत्ययस्थसकारस्य लोपे, पृषोदरादित्वादेव प्रकृतेरधादेशाभावे च रूपमे वम् । 1.6. अधस्तात् (32) "अधरेण अधरस्मिन् देशे दिशि च" (त.नि.) 'अवरेण कमण्डलं कटोऽस्ति । (33) "अधरेद्युः अधरस्मिन् अहनि" (त. नि.) 2' अधरेद्युर्गमिष्यति ।" (34) "अधस् (:) अधोभागार्थे" (तं. नि.) 'स्यादधस्तादधोऽधरे।' (श्लो. 5.92) इति हलायुधः । 'पत' त्यधो, श्राम विसारि सर्वतः–' (शिशुपालवधे 1-2) 4. (35) "अधस्तात् अधरे इत्ययें" (त. नि.) 'स ' एवाधस्तात्... .अहमेवाधस्तात् ।' (छा. उ. 7-251) ? 1. अधरशब्दात् 'एनबन्यतरस्यामदूरेऽपञ्चम्याः बन्यतरस्या मदूरेऽपञ्चम्याः (5-3-35) इत्येनव प्रत्ययः । तस्य चासर्वविभक्तित द्वितप्रत्ययत्वात् अव्ययत्वम् । क्रमण्डलुं इत्यल 'एनपा द्वितीया' (2-3-31) इति द्वितीया । 2. अधरे – परे दिवसे इत्यस्मिन् अर्थे अधरशब्दादेद्युसुच् प्रत्ययः । ' सथ: परुत्परायषमः परेचव्यथ पूर्वेयुरन्थेयुरितरेरन्यतरे युरपरेथुरधरेयुः – (5-3-22) इत्यादिना निपातितः । असर्वविभक्ति तद्धितान्तत्वादस्याव्ययत्वम्। अधिकरणशक्तिप्रधानोऽयं शब्दः । 3. 'पूर्वाधरावराणामसि पुरधवश्चैषाम् ' ( 5-3-39) इत्यनेनाधरशब्दस्य प्रथम पञ्चमीसप्तम्यर्थेषु असिप्रत्यय:, प्रकृतेः (अधरशब्दस्य) अधू इत्यादेशश्च । अयमपि असर्वविभक्तितद्वितान्त इत्यस्याप्यव्ययत्वम् । प्रथ मार्थे- 'अधो रम्यम् ।' पञ्चम्यर्थे 'अघो वृक्षात् पतति' । सप्तम्यर्थे 'अघो गृहे शेते' । अयमपि शब्दः प्रायः अधिकरणशक्तिप्रधानः । समीपञ्चमीप्रथमाभ्यो दिग्देशकालेष्वस्ताति: ' (5-3-27) इत्यधरशन्दा दस्तांतिप्रत्ययः । स चासर्वविभक्तितद्धित इति तदन्तस्याव्ययत्वम् । 'अस्ताति च' (5-3-40) इत्यनेन अधरशब्दस्य अस्तातिप्रत्यये परत अधू इत्यादेशः । दिक्शन्देभ्य: ( > 1. अधि (36) "अघि स्वान्याधिस्य निन्दाऽभिचारे स्मृतिपाठयोः । पाकारम्भे प्रहसने प्रेरणोपरिभावयोः ॥ स्वीकारे विनियोगे च लाभे 'सन्धानसम्मुखे । ज्ञानप्रस्तावयोः—!)' (उ.ग. क. नि.) [अ] खाम्ये—अधिपः, अधिराट आधिवये – अध्याहारः अघिमासः । । निन्दायाम अधिक्षेपः । अभिचारे-अधिचरति । स्मृतौ-मातुरध्येति । पाठे—अधीते । अध्यायः । पाकारम्भे—अधिश्रयणम् । प्रहसने तमधिचक्रे । (तमभिबभूवेत्यर्थः ।) प्रेरणे- अध्येपणा । उ उपरिभावे — अधिशेते । ' अधीवासः । अधिकारः । स्वीकारे– अध्यवसाय: । विनियोगे-अधीष्टे । लाभे—'यत्ते समधियच्छन्ति ।' अधिकम् । सन्धाने अधिसृजति शरान् । which 2. 3. 2 17 'सन्तान -' इति निपाताव्ययोपसर्गवृत्तौ परिदृश्यमान: पाठोऽपपाठ: । उदाहरणे शरादीनां सन्धानार्थस्यैव विवक्षितत्वात् । अत्रोदाहरणे इकू धातोः स्मरणार्थत्वमविः द्योतयति । उपरिभावो द्वेधा- उच्चनीचभावः, ऊर्ध्व देशभावश्चेति । तत्राद्ये - अधिइति, अन्त्ये- अधिशेते इति चोदाहरणे । कार:, = T 4. अधि = उपरि सर्वतस्संछाद्य तेऽनेनेति अधीवासः = महाकम्बुक: । 'उपसर्गस्य धन्यमनुष्ये बहुलम्' (6-3-122) इत्युपसर्गान्त्यस्येकारस्य दीर्घः । 'अघीवासं परिमुच्योष्णीषं संवेष्टय-- (कास्यायनश्रीतसू. 15-5-13) इति वाक्यमत्र ध्येयम् । " [अ]''—'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयो: ।' (सिद्धान्तकौमुद्यायुपात्त:श्रोकोऽयम्) इत्यस 'अवाप्योः' इत्युपलक्षणार्थम् । तेन, अधेरपि भवति । 'धिष्ठितम्', 'धिष्ठित: ' इत्यादीनि पदानि महाभारतादौ असकृत् प्रयुज्यन्ते ।" इति क्षीरतरङ्गिणीटिप्पणे (पु-193) युद्धिष्टिरमीमांसकैः प्रदर्शितम् । तल विद्वांसः प्रमाणम् । अधि सम्मुखे—'अध्यक्षः । ज्ञाने. - 'परं ब्रह्माधिगच्छति ।', 'अधिगतपरमार्थान्(भर्तृहरिः 2-14) प्रस्तावे. 'शब्दानुशासनमधिकृतं वेदितव्यम् ।" ( महाभाष्ये 1-1-1) ऐश्वर्ये—'अधिरामे भूः । अधिकम् । सामीप्ये—३ अध्यधि ग्रामम् । परिभवे शत्रुन् अधिशेरते । पक्षपाते– ' अधिवकः । 'अनर्थकोऽपि क्वचित् । 18 1. 2. अध्यक्ष्णोः इत्यध्यक्षः । अत्र सम्मुखार्थः स्फुटं बोध्यः । 'अधिरीश्वरे' (1-4-97) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । 'यस्मादधिकं यस्य चेश्वरवचनं तत्र सप्तमी' (2-3-9) इति सप्तमी । अधिकमित्यव अध्यारूढशब्दात् कन्, उत्तरपदलोपश्च भवति । अधिकम् ' (5-2-73) इति सूत्रेण निपातितमेवम् । 'अघि रामे पराक्रान्तमधिकर्ता स ते क्षयम् ।' इति (भ. का. 8-93) वचनमिहानुसन्धेयम् । ( 9 3. ' उपर्यध्यधसः सामीप्ये (8-1-7) इति अधि इत्यस्य निपातस्य द्विर्वचनम् । एतच्च सामीप्यार्थ एव । 'कर्मप्रवचनीयुक्ते द्वितीया' (2-3-8) इति द्वितीया 6 4. तमिन्धनेषु हितेषु अधिवाकाय हरन्ति ।' (ऋ. 8-15-5) इत्यल 6 ' अधिवाकाय = पक्षपातवचनाय' इति वेदभाष्ये विवृतत्वात् पक्षपातार्थत्वमप्यस्येति ज्ञायते । 5. ' अधिपरी अनर्थकौ' (1-1-93) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अत्रानर्थकत्वं नाम प्रकृतकर्म प्रवचनीयेन साकमुपात्तस्य धातोर्योऽर्थः, तदतिरेकेण स्वस्थानधिकार्थकत्वम्, यथां-वृषभशब्दघटकः वृषशब्दोऽनधिकार्थकः इत्यादिकं पदमञ्जर्या स्पष्टम् । अत एवालोदाहरणे अधितस्थुषीत्यस, उपसर्गसंज्ञा न, कर्मप्रवचनीयसंज्ञाया गत्युपसर्गसंज्ञाबाधकत्वात् । अन्यथा अधितष्ठौ इत्यादाविव 'स्थादिष्वभ्यासेन चाभ्यासस्य' (8-3-64) इति षत्वं स्यात् । वाचस्पत्ये तु प्रकृतस्थले पर्यधी गतौ ।' इति मुग्धबोधवाक्यं प्रमाणीकृत्य गत्यर्थकत्वेऽधे: पत्वं नेति साधितम् । 'कुतोऽधियास्यसि क्रूर निहतस्तेन पलिभिः ।' इति भट्टिकाव्ये (8-90) अनर्थकस्याघेरुदाहरणं दत्तमिहावधेयम् । 11 अधिलोकम् (37) "अधिगवम् गवि इत्यर्थे " (अन्य ) " (2-1-6) गवि इत्यधिगवम् । विभक्त्यर्थे 'अव्ययं विभक्ति — इत्यादिना अव्ययीभावसमासः । समासान्तोऽप्रत्ययोऽत्रेत्यपि ज्ञेयम् । वाचस्पत्ये उपात्तमिदम् । वेदे एवैवम् । लोके तु 'अधिगु इत्येव स्यात् । अन ' अध्ययीभावच ' (1-1-41 ) इत्यनेनाव्ययीभावसमासान्तस्याव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । (38) अधिभूतम् " (अव्य.) भूतेषु इत्यधिभूतम् । अत्रापि विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावसमासः । 'अव्ययीभावश्च' (1-1.41) इत्यनेनास्याव्ययत्वम् । एवमेवान्यीभावसमासस्थलेषु अव्ययसंज्ञा ज्ञेया। आधिभौतिकः । 19 (39) अधिलोकम् " (अन्य ) लोकेषु इत्यधिलोकम् । पूर्ववदत्रापि विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावसमासः, अव्ययत्वं च । एवम्, अधिहरि अधिदेवम् इत्यादिष्वप्यव्ययी भावसमासेनाव्ययत्वं ज्ञेयम् । 66 1. 'गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य' (1-2-48) इत्युपसर्जनीभूतस्य गोशब्दस्य सामासिको ह्रस्व: । स च, 'एच इग्घस्वादेशे' (1-1-48) इति वचनात् अत्र उकाररूप इति ज्ञेयम् । 2. अधिभूतं भव: आधिभौतिकः । अत्र, 'अनुशतिकादीनां च (7-3-20) इत्यनेनोभयपदवृद्धिः । आधिभौतिकः = तापविशेषः । 6 20 अधोनाभम् (40) "अधुना अस्मिन् काले इत्यर्थ " (न.) अस्मिन् काले इत्यर्थे, इदंशब्दात् कालवाचिन: सतम्यन्तात् खा अधुनाप्रत्यये, प्रकृतेः (इदंशब्दस्य) लोपे च रूपमेन्। अस्य चासर्वविभक्तितद्धितान्तत्वादव्ययत्वम् । स्पष्टमिदम् 'अधुना' (5-3-17 ) इत्यत्र भाष्ये । काशिकाप्रभृतिषु वृत्तिग्रन्थेषु इदंशब्दस्य अश्मात्रे, धुनाप्रत्यये च अधुना इति रूपं साध्यते । सिद्धान्तकौमुद्यां तु इदंशब्दस्य इश्भावे अधुनाप्रत्यये, 'यस्येति च' (6-4-148) इत्यनेन प्रकृतेर देशभूतस्येकारस्य लोपे च रूपमेवमन्यथैव साध्यते । (41) "अधोनाभम" (तिएद्गु.) नाभेरवः इत्यर्थे अधोनाभम् इति भवति । अल 'तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च' (2-1-17) इति गणे पाठात् अव्ययीभावसमासान्तत्वम् । ततश्चात्र्ययत्वम् । अत्र गणे (2-1-17) पाठादेव समासान्तोऽकारोऽत्रेत्यपि ज्ञेयम् । सिद्धान्तकौमुद्यादिषु तिष्ठद्गुगणपठितानां शब्दानां कालविशेषवाचकत्वमभ्युपगतम् । गणरत्नमहोदधिकारेण तु "अन्ये तु देशवृत्तित्वमपि मन्यन्ते ।" इत्यभ्युपगग्य देशवाचकत्वमङ्गीकृतम् । अत्रास्याव्ययस्य देशवाचकत्वमेव न्याय्यम् । ततश्च तिष्ठद्गुगणपठितानां यथासम्भवं कालवाचकत्वम्, देशवाचकत्वं चेति प्रयोगादुन्नेयम्। 'अधोनाभं प्रहृतवान् –' इति प्रयोगः ग. र. म. उपात्तः । शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् – यत्र मल्लयुद्धादिप्रकरणे न्यायमार्ग व्यतीत्य अधोनाभं विजिगीषुणा प्रहारः क्रियते, तत्रैव हीनकृत्यत्व योतनाया न्ययस्यास्य प्रयोग — इति वृद्धाः । अध्य (42) "अध्यक्षरम्" (अन्य.) अक्षरे (अक्षरमधिकृत्य) इत्यर्थे अध्यक्षरम् इति विभक्त्यर्थे अव्ययीभावसमासः । तेनाव्ययत्वम् । (43) "अध्यमि" (अन्य ) अग्नौ इति अग्निसमीपे इति वायें यथासम्भव विभक्त्यर्थे, सामीप्ये वा 'अव्ययं विभक्तिसमीप - (2-1-6) इत्यादिना अव्ययीभावसमासेऽत्र्ययन्त्रम । 21 (44) "अध्यात्मम्" (अन्य ) अस्य आमनि इत्यध्यात्मम् 'अनन' ( 5-4-108) इति समासान्तष्टच् । विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावसमागः, तेनाव्ययत्वम् । अनुशतिकादिषु ( 7-3-20) एवं पाटा आध्यात्मिकम् इत्यत्रोभयपदवृद्धिः । 66 (45) अध्यं " (कृ.) एतत्प्रत्ययान्तस्त्राव्ययसंज्ञा, ' कृन्मेजन्तः' (1-1-39) इत्यनेन व्ययत्वम् । प्रायो वैदिकेष्वेव ग्रन्थेषु 'ता विग्रं घेथे जठरं 'पृणध्यैविधीयते । अस्य एजन्तप्रत्ययवाद एतदन्तस्व प्रयोगो भवति । तद्यथा1. अत्र, • तुमर्थे सेंसेन से सेन्सेक सेन्अध्यै अध्यैन् –' ( 3-4-9) इत्यादिना अध्ये प्रत्ययः पृणधातोरिति सायणभाध्ये प्रकृतस्थले प्रतिपाद्वितम् । तस च्छान्दसत्वात् गुणो नेति ज्ञेयम् । अन्यथा पर्णध्यै इति स्यात् । वस्तुतस्तु 'पू पालनपुरणयोः' इति क्रैयादिकस्य धातो: शध्ये प्रत्यये शिस्चेन 'कथादिभ्यः - ' (3-1-81) इति विकरणप्रत्यये 'भा' इत्यस्मिन् सति, धातोरस्य वादित्वेन, 'प्वादीनां ह्रस्वः' (7-3-80) इति शिति परतो हम्चे, 'श्राइभ्यम्तयोरात: ' (6-4-112) इत्याकारलोपेणध्ये इति रूपमत्रेति केचित् । . 22 अनपयति (ऋ. 6-67-7) इति । अव्ययसंज्ञकानां कृत्प्रत्ययानाम्, 'अव्ययकृतो भावे — ' इति भाष्य (3-4-9) वचनात् भावार्थकत्वमिति ज्ञेयम् । (46) "अध्येन्" (कृ.) अस्यापि एजन्तकृत्प्रत्ययत्वात् एतदन्तस्य, 'कृन्मेजन्त:' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । प्रत्यये नकार: स्वरार्थ: । वैदिकेषु ग्रन्थेष्वेव प्रायोऽस्य प्रयोगः । अपां 'चरध्ये' (ऋ 1-61-12)। (47) "अनद्धा अनिचये" (स्त्र.) वाचस्पत्ये उपात्तोऽयम् । न अद्धा = अनद्धा । अनद्वा वा एतद् यदिमांल्लोकान्".... इति वेदः ।" इति वाचस्पत्ये श्रुतिवाक्यमपि किञ्चिदुद्भुतम्। वस्तुतः पूर्वं प्रतिपादितस्य अड्डा इत्यव्ययस्यैव नक्समागे रूपमेवमिति तस्य च स्वरादीनाम् (1-1-37) आकृतिगणवेन तव पाठाव्ययत्वमिति च ज्ञेयम् । (48) "अनपयति" (स्व.) अव्ययमिंद 'केचित् उप:कालार्थकत्वेनोपानम् । अस्थापि स्वरादेशकृतिगणवेन तत्र पाठ उन्नेयः । तेनाव्ययत्वम् । 2. 66 1. अत्र, 'चर गतिभक्षणयोः' इयस्माद मथे, 'तुमसेनसेवक्से कसे नूअध्ये अध्यं --' (3-4-9) इत्यादिना अध्यैन्प्रत्ययः । चरध्ये = चरितुमित्यर्थः । " मानियर् विल्लियम्स्' इत्याख्येन विपश्चिता संकलिते निघण्डकोश (पु-25) हृष्टव्यम् । अनिमिषा (49) "अना" (ख. च.) अनेन' इत्यर्थे च्छन्दसि विषयेऽव्ययमेतत् खरादिषु, चादिषु मा पाठादुन्नेयः । ' विश्व चनेद् अना त्वा – १ (ऋ. 4-30-3) । (50) अनिमिषम् " (च.) 9 जागरूकतया' इत्यर्थेऽव्ययमिदम्। 'क्रियाविशेषणतयाऽपि लोके प्रायः प्रयुज्यते। '— ऋक् यतो अनिमिषं रक्षमाणा ॥ (ऋ. 7 - 61-3 ) । निमेष विना इत्यर्थेऽपि प्रयोगो दृश्यते । तत्रापि जागरुकतयेत्यर्थ एव पर्यवसानम् । 6 23 66 (51) "अनिमिपा " (च.) निभेष बिना, अतिजागरुकतयेत्यर्थे चादिपु पाटादव्ययत्वम् । 'मित्र: कृष्टीरनिमिपाऽभि चटे (ऋ. 3-391)। (52) "अनु पश्चात् कृपाज्ञानसावने सेवनेच्छयो: । साहस्याचरणप्रश्नादेशाङ्गीकृतिमागणे ॥ प्रोत्साहने चानुकूल्ये पश्चात्तापानुपूर्थ्ययोः । प्रसाधने चोपकारे सातत्यालोचनान्वये ॥ " 1. क्रियाविशेषणानामव्ययत्वं व्याकरणसम्मतम् । तत्र चादिपु पाठादेतादृशानामध्ययस्थं ज्ञेयम् । केचिन् क्रियाविशेषणानां नपुंसकलिङ्गस्वमप्यभ्युपगच्छन्ति । 24 अनु (उ. क.ग.) [अ] अधीष्टसम्बन्धार्थयोरपि दृश्यते । पश्चादर्थे–अनुसरति । अनुचर: । 'अनुरथम् । तदनु । कृपायाम् अनुकम्पा । अनुक्रोशः । अनुशोचति ॥ ज्ञाने–अनुभवः । अनुमानम्॥ सान्त्वने अनुनयः ॥ सेवने– अनुजीवी । अन्वास्ते । इच्छाया–अनुरोधः । अनुकः ॥ सादृश्ये – अनुकरोति । अनुहरति । अनुकल्पते ॥ आचरणे — अनुटानम् ॥ प्रश्ने अनुयोगः, अनुजिज्ञासते॥ आदेडो-अनुशास्ति । अनुज्ञा ॥ अङ्गीकृतौअनुमोदते । अनुज्ञातः ॥ मार्गी – अन्वेषणा । अन्विष्य ॥ प्रोत्साहने[अ] 1. अत्रास्यानो: बहवोर्थाः प्रकरणप्रयोगादिवशात् विद्यन्ते । अस्माभिस्तु क्षीरस्वामि- तिलक - वर्धमानादिप्रदर्शितदिशा केचनैवात्र प्रसिद्धा अर्था निर्दिष्धः, तदनुगुणदाता। यथा 'इयन्त इति संख्येषां निपातानां न विद्यते । (क्यपदीयम्) इति पातानां बाहुल्यम, तद्वदेव, 'बहुषुपितन्ति इति निपाता:' इति अन्त्रर्थ संज्ञाश्रयणात् प्रत्येकं निपातानामनेकार्यक्रमात यावडपलधि अस्या'घातवश्वोपसर्गाच प्यनोरस्माभिः स्वरुप विदेचितमिति ज्ञेयम् । निपाताश्चेति ते त्रयः । अनेकार्थी: स्मृताः प्राज्ञः पाप निदर्शनम् ॥' इत्यभियुक्तोक्तिरिहावया । अल पश्चार्थे • अध्ययं विभक्ति –' (2-1-6 ) इत्यादिना नित्यसमासः । स चाव्ययीभावः । तस्य चाव्ययत्वम् । अनुरथम् = स्थानां पश्चात् इत्यर्थः । " 2. अनु कामयने इत्यनुकः कामयिता । अब 'अनुकाभिका भीका: कमिता (3-2-71) इत्यनेन 'अनु' इत्यस्मात् कमितेत्यये पाञ्चमिकः (=पञ्चमाध्यायविहितः) कन् निपात्यते । इच्छार्थकत्वस्याल प्रयोगे स्फुटप्रतीतेरयं शब्द उपात्त इति ज्ञेयम् । 3. अङ्गीकृतिरूपार्थे निपाताव्ययोपसगंवृत्तो उदाहरणं दृश्यते । • अन्नवसर्गः इति अनु 25 'होत्रे' Sनुगृणाति ।' (होतारं शंसन्तं प्रोत्साहयतीत्यर्थः ।) ॥ आनुकूल्ये अनुकूल: । अनुगुणम ॥ पश्चात्तापे– अनुशयः ॥ आनुपूर्ये - अनुक्रमः । अनुज्येष्टम् । अनुदेश: ॥ प्रसाधने– 'चन्दनेनानुलिम्पति । ' उपकारे – अनुगृह्णाति ॥ मातः- अनुस्मृतिः ॥ आलोचने–अनुसन्धानम् । अन्वीक्षते ॥ अन्वये ---- 'अनुजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतुः – । - ' अनृपम् ॥ अधीष्टे –'इन्द्रायानुब्रूहि'। अनुवाक: । (अधीष्ट: = सत्कार- पूर्वको व्यापार: 1) सम्बन्ध - अनुबन्धः अनुबन्धः ॥ लक्षणेथग्भूताख्यानभागवीसादिष्वर्येषु यथासम्भव कमप्रवचनीयसंज्ञाऽस्यैव । यथा - लक्षणे वृक्षमनु वियोने विद्युत (वृक्षसम्बन्धि द्योतन 1. अत्र, 'अनुमतिगृणश्च' (1-1-41) इनि सम्प्रदानसंज्ञा होतृशदस्य । तेन, 'चतुर्थी सम्प्रदाने (2-3-13) इति चतुर्थी इति ज्ञेयम् । शंसनविषयहर्षानुकूलव्यापारः प्रोत्साहनम् । 2. गुणमनुगत मनुकुलम् । क्रियाविशेषणमेतन् । > 6 3. अत्र आनुष्य, अध्ययं विभक्ति-' (2-1-6) इत्यादिना अव्ययीभावसमासः । ज्येष्ठानुपूव्र्येण - इति अनुज्येष्ठम्। 'अध्ययीभावश्च ' (1-1-41) इत्यनेन समुदायस्याव्ययत्वम् । अनुगता: – अन्विता: आपोऽस्मिन् देशे इत्यनृपम् - जलप्रायो देशः । • ऊदनोशे' (6-3-98) इति अनोः परस्य अन्दुस्थाकारस्योकारः, ८ ऋकपूरप्-' (5-1-74) इत्यनेन समांसान्तोऽकाप्रत्ययश्च । 5. अनु बध्यते इत्यनुबन्ध:- पुत्रदुहित्रादिसम्बन्धः, कित्त्वङिवादिरूपः शास्त्रीय कार्यसम्पादको वर्णविशेषश्च अनुबन्ध इत्यत्र 'उपसर्गस्य घञ्यमनुध्ये बहुलम्' (6-3-122) इति दीर्घः पाक्षिकः । कार्याद् विद्याद्नुवन्धमेतच्छास्त्रमुणादिषु ॥' (भाष्यम् - 3-3-1) इति प्रयोगोऽल ज्ञेयः । " 26 अनु मत्र लक्षणम् ।) 'अनुवनमशनिर्गतः । 8-85), 'वचनं रक्षसां पत्युरनु – ख्याने—साधुश्चैत्रो मातरम् अनु । पापाऽनु वसितं सीता—' (भ. का. (भट्टिकाव्ये 8-85 ) । इत्थम्भूता- 'सद्वृत्तान् अनु दुर्वृत्तः परस्त्री जात- मन्मथः ॥' (भ. का. 8-88 ) ॥ भागे – यदत्र मामनु स्यात् तद्भीयताम् । वी सायाम् ' वृक्षं वृक्षमनुसिञ्चति । 'अनुदिशम् ॥ 1. 'अनुर्यत्समया' (2-1-15 ) इत्यनेनात्र लक्षणार्थस्थानोः समासः, स चाव्ययीभावः । 2. पापाऽनु इत्यत्र 'सह सुपा' (2-1-4) इति समासः । अत्र, 'तृतीयार्थे' (1-4-85) इत्यनेन अनोः कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया' (2-3-8) इति 'वसितम्' इत्यत्र द्वितीया। 'वचनं रक्षसां परंतु ऋद्धा पतिप्रिया ।' (भ. का. 8-85) इत्यत तु, 'अनुर्लक्षणे' (1-4-81) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । तेन द्वितीया भवति । PO वादकार 3. इत्थम् - कञ्चित् प्रकारं भूतः = प्रातः स आख्यायतेऽनेनेति इत्थम्भूताख्यानम् = सम्बन्धः । अत्रापि लक्ष्ये, 'लक्षणेत्थम्भूताख्यान - (1 - 1-90) इत्यादिनानो: कर्मप्रवचनीयद्वितीया । 1 4. संज्ञा अत्री विद्योलते। 'अनु' इत्येतत् तु क्रियया सम्बध्यते । कर्मप्रचउपसाताधात् अनुमिति इत्यत्र न परम् । 5. दिशि दिशि इत्यनुदिशम् । वीप्सायें 'अध्ययं विभकि-' (2-1-6) इत्यादिनाऽव्ययीभावसमासः । अव्ययीभावे 4 शरप्रभृतिभ्यः ' (5-4-107) इति समासान्तथ् दिवछन्दस्य । पिशिताशिनामनुदिशंस्फुटतां स्फुटतां जगाम परिविह्वलता ।' (भ. का. 10-8) इति श्लोकोऽख ज्ञेयः । 1 अनुकामम् 27 'सहार्थे— नदीमन्ववसिता सेना ॥ होने — 'न भवाननु रामं चेत्—' (भ. का. 8-86) । अनुशाकटायन वैयाकरणाः । अन्वर्जुनं योद्धारः ॥ हेतौ— शाकल्यस्य संहितामनु प्रावपत् ॥ ॥ सामीप्ये– 'अनुशोणं पाटलिपुत्रम् । अनूपम् ॥ आयामे 'अनुगङ्गं वाराणसी ॥ योग्यतायाम् – 'अनुरूपम् ॥ (53) "अनुकामम्" (अव्य.) यथाकाममित्यर्थे पदार्थाननिवृत्तौ 'अव्ययं इत्यादिनाऽव्ययीभावसंज्ञायां समुदायस्याध्ययत्वम् । परा दाः ॥ (ऋ. 8-48-8)। 1. सहार्थ: = तृतीयार्थ: । 'तृतीयायें' (1-4-85) इति सहायै = तृतीया योयेनोः कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । तेन 'नदीम्' इत्यत्र द्वितीया । 'हीने ' (1-4-86) इति न्यूने योग्येऽनोः कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । तेन 'शाम' इत्यत्र कर्यप्रवन्तीययोगान द्वितीया । 2. विभक्ति—' (2-1-6) 'मानो अर्यो अनुकामं 6 त्यम्भूत --- (1-4-90)न्यानोर्लक्षगाथै कर्मप्रवचनीयसंझाविधानादेव 'शाहल्यस्य संहितामनु प्रावर्षत् ।' इत्यादिस्थलेद्वितीया सिंह, अनुर्लक्षणे (1-1-81) इति पृथगनोः पुरस्तात् लक्षमा कर्मप्रवचनीय संज्ञा विधानान हेतुतृतीयास लक्ष्ये बाध्यते इति व्याख्यातारः । अतश्चात्र तृतीयांबाधित्वा द्वितीयेति ज्ञेयम् । 6 • अनुशोशन = सोणनदसमीपे इर्थः । 'अनुयंत्समया' (2-1-15) इति अव्ययीभावासे 'अध्ययीभावश्च' (1-1-41) इत्यव्यंयत्वम् । 'यस्य चायाम: ' (2-1-16) इत्यनेनात्राव्ययीभावसमासः । अनुर बायामाची । गङ्गाऽयामेन वाराणस्यायामो लक्ष्यतेऽत्र । 6. यथाशवकुस्त्र योग्यता वी सा-पदार्थानतिवृत्ति-सादृश्यप्रभृतयो बहवोऽर्थाः । तंत्र 'अध्ययं विभक्ति- ' (2-1-6) इत्यादिना यथार्थे (= योग्यतारूपायें) अव्ययीभावसमासः । 28 "अनुपथम्" (अन्य ) 'पत्र: समीपे' इत्यर्थ, 'पथि' इति वार्ये 'अव्यय विभक्ति - ' (2-1-5) इत्यादिना अव्ययीभाव समासेऽव्ययत्वमस्य । कचित अनु. 3 एवमेव, अनुष्ठु (54) • पथम इत्यस्यानुकूल्यार्थकत्वमपि प्रकरणादिना सम्भवति । अनुयवम् अनुयात्रम्, अनुयुगम्, अनुग्रूपम् अनुरूपम् अनुवशम्, इत्यादीन्यव्ययी पावसमासेनाव्ययानि सम्भवन्ति, इत्यादिक वाचस्पत्यादिषु कोशेषु द्रष्टव्यम् । (55) , 1 "अनुपक् अनुमाने" (च. स्व.) शाकटाय नमतेनास्य स्वरादित्वमपि प्रौढमनोरमा कारभुत इच्छन्ति । 'आनुपूर्ये' इत्यपि क्वचिदस्यार्थनिर्देशः कृतः । अस्यैवाव्ययम्य पृषोदरादित्वेन ( 6-3-109) दीर्घे आनुपक् इत्यपि केचित् पठन्ति । (56) 66 'अनुष्टु सम्यगित्यर्थ" (चादिः) 'ऋत्न् प्रशासद् विदधावनुष्टु' ॥' (ऋ. वे. 1-93-3 ) इत्यत्र 'अनुष्टु इत्येतद्व्ययं सम्यक्छब्दसमानार्थम्, 'सुडु' इति यथा ।" इति सायणभाष्ये विवेचितमत्र ज्ञेयम् । 66 1. अनुपूर्वकात् 'ष्ठा गतिनिवृत्ती' इत्यस्मात् 'अदु:सुपु स्थ:' (प. उणादिः 1-25) इति विधीयमानो कुप्रत्ययोऽत्राप्यनौ उपपदे बाहुलकाद् प्रवृत्त इति ज्ञेयम् । (57) "अनेव अनवधारणे" (स्व.) अन्ततः 'एवानेवाब सा गरत्' (अथर्व. 16-7-4) इत्यत्र अनेव इत्युपादानात् अनवधारणार्थेऽस्याव्ययत्वमिति ज्ञायते । न + एव = अनेव । एक्कारेण नञ्समासे नञो लोपे 'तस्मान्नुइ द्विहल:' (7-4-71) इति नुड़ागमे च रूपनिष्पत्तिरस्येति ज्ञेयम् । एतादृशानामव्ययानां स्वरादिषु च दिषु वा पाठ उन्नेयः । 66 = (58) अनो अभावार्थे " (स्व.) 29 -" 'अभावे नानो नापि -' इत्यमरकोशे अभावार्थे 'अनो' इत्युपादानादव्ययत्वम् तस्य च स्वरादिषु पाठ इति अमरव्याख्यायां नीलकण्ठप्रभृतिभिरुपात्तत्वात् केचिद् वदन्ति । "अन्ये तु 'अ' इति, 'नो' इति च च्छिया नामद्वयमित्याहुः ।" इति वाचस्पत्योक्तमेव साध्विति प्रतिभाति, 'अ निषेधे, पुमान् विष्णौ' इत्यादिकोशान्तरवाक्यसामञ्जस्यात् । (59) अन्ततः " (त.) अन्तेन, अन्तात्, अन्ते इत्यन्ततः । आद्यादित्वात् (षा. 5-4-44) सार्वविभक्तिकस्तसिप्रत्ययः। अस्य च तृतीयार्थे- 'वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिस्तु शूद्रः स्पृष्टाभिरन्ततः ॥ इति मनुस्मृतौ (2-62) प्रयोगो द्रष्टव्यः । अत्र अन्ततः = अन्तेन इत्यथः । 'सह द्यावापृथिव्योश्च तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः । ' ( मनुस्मृति: 3-86) इत्यत्र अन्ततः अन्ते इति सप्तम्यर्थे तसिः । सम्भावनायाम् अन्ततः शतं दास्यति । 66 "अन्ततः सम्भावना, अवयवः, पञ्चम्यर्थम्, शासनम् इति विश्व: ।" इति शब्दकल्पद्रु मोक्तमपीहावधेयम् । एष्वर्येषु प्रयोगो ऽस्योनेयो यथासम्भवम् ! 30 (60) "अन्तः मध्ये " (स्त्र. ग. उ.) व्ययत्वम् । 'प्रान्तम्, स्वीकारः' इत्यर्थद्वयमपि शब्दकल्पद्रुमादिष्वस्य प्रदर्शितम् । मध्ये–'अन्तर्बाष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दथ्यौ ।' (मेघसन्देशे 1-3 ) । प्रान्त स्वीकारयोरप्येवमुदाहार्यम् । 'अन्तर्--' इति स्वरादिषु पाठादस्याअस्यैवोपसर्गत्वमपि- अन्त:शब्दस्य अङ-किविधि- समासणवेषूपसंख्यानम्--' (वा. 1-4-65) इति वचनात् । 'प्रादयः ' (1-4-58) इति उपसर्गाणां नियतगणे पाठात् तत्र चास्यापाठात् अप्राप्ते उपसर्गत्वे वचनेनानेन विधिरिति ज्ञेयम् । यथाक्रमम् - 'अन्तर्धा, 2 अन्तर्धिः, अन्तर्हत्य, 'अन्तर्हण्यात् इत्युदाहरणानि । गतिसंज्ञा तु 'अन्तरपरिग्रहे' (1-4-65) इत्यनेन परिग्रहभिन्नार्थेष्वेवास्येत्यपि ज्ञेयम् । 'श्रदन्तरोरुपसर्गबद् वृत्ति: ' इति सिद्धान्तकौमुद्यादिवसकृदुक्तं वचनमपि निरुक्तवार्तिकाधारेणैवेति ज्ञेयम् । " अन्त: A 1. अन्तश्शब्दस्योपसर्गसंज्ञायाम्, 'आतश्चोपसर्गे' (3-3-106) इति धानोऽप्रत्यये आकारलोपे टापि रूपमेवम् । 3. • 2. ' उपसर्गे घोः किः' (3-3-92) इति धाञ: किप्रत्यये, आतो लोप इटिस (6-4-64) इत्याकारलोपे रूपमेवम् । 4 'अन्तरपरिग्रहे' (1-4-65) इति गतिसंज्ञायाम्, 'कुगतिप्रादयः ' (2-2-18) इति समासे, 'समासेऽनम्पूर्वे क्त्वो ल्यप् (7-1-37) इति हन्तेः परस्य क्त्वा प्रत्ययस्य ल्यबादेशे धातुनकारलोपे तुकि च रूपम् । परिग्रहे तु ' अन्तर्हत्वा मूषिका श्येनो गतः' इत्यत्र समासो न । अन्तर्हत्वा = परिगृह्य इत्यर्थः । 6 णस्त्रविधावपि अन्तश्शब्दस्योपसर्गस्वात्, 'हन्तेरसपूर्वस्य' (8-4-22) इति णत्वे रूपमेवम् । अन्तरदेशे' (8-4-24), अयनं च (8-4-25 ) इति सूत्रद्वयं तु निरुक्तवार्तिकात्तसारत्वात्, वार्तिकस्य च व्यापकत्वात् स्पष्टप्रतिपयर्थमेव । देशे ( णत्व) निषेधार्थ सूत्रद्वयम्' इति हरदत्तः । विस्तरस्तु कैयटीये भाष्यप्रदीपे शब्दकौस्तुभे च द्रव्यम् । . 4 अन्तरेण (61) " अन्तरा मध्यविनार्थयोः " (व.) ' निकटेऽपि ' इति मेदिनीवाचस्पत्यादयः । मध्ये- 'वैदेहीमन्तरा' कद्ध: क्षणमूचे विनिःश्वसन् ॥' (भ. का. 8-94 ) । विनार्थे- 'त्यामन्तरा तामरसायताक्षि !' (ग. र. म.उ.) । (62) "अन्तरे मध्ये " (ख. च.) 31 सप्तमी विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमिदम् । 'आवयोरन्तरे जाता: पर्वताः सरितो द्रुमाः ।' (ग. र. म. उ.) (63) अन्तरेण मध्यविनार्थयो: " (चादिः) —बजने' इति निपाताव्ययोपसर्गवृत्तिः । वर्जनम् विनार्थ एव । मध्ये–'मृणालसूत्रान्तरम्' अन्तरेण स्थितश्रलच्चामरयोर्द्वयं सः " (शिशुपालवधे– 3-3) विनाथ –'अन्तरेणाञ्जलिं बध्दवा लक्ष्मणस्य प्रसादनात् ॥ ( रामायणे किष्कि 32-17) 1. अल अन्तराशब्दो मध्यम् आधेयप्रधानमाचष्टे ।' अन्तराऽन्तरेण युक्ते ' (2-3-4) इति 'वैदेहीम्' इत्यस द्वितीया । षष्ठ्यपवादः । 'अन्तरा त्वां मां च कमण्डलुः' इत्यस तु मध्यार्थकत्वं स्पष्टम् । निकटार्थे त्वस्याव्ययस्य प्रयोगो मृग्यः । 2. ' अन्तराऽन्तरेण युक्ते' (2-3-4) इति द्वितीयाऽल । उत्तरत्रोदाहरणे 'अञ्जलिम्' इत्यत्रापि अनेनैव सूत्रेण द्वितीया ज्ञेया । ' अन्तरेण मातापित्रोः - ' इत्यादिषु प्रयोगेषु अन्तरशब्दो नाध्ययमिति न तल द्वितीया । स्पष्टमिदं प्रकृतस्थले गणरत्नमहोदधौ । अन्तितः (64) "अन्तर्गिरम्" (अन्य ) 'गिरेमध्ये' इत्यर्थः । अत्र विभक्यर्थेऽव्ययीभावसमासे 'गिरेश्व सेनकस्य ' (5-4-112) इति समासान्ते टच्प्रत्यये, टिलोपे 'नाव्ययीभावादतोऽम् त्वपञ्चम्या:' (2-1-83) इत्यमि 'अव्ययीभावश्च' ( 1-1 - 41 ) इत्यव्ययसंज्ञायाम्, 'अव्ययादापसुप:' (2-1-82) इति सुटुकच रूपमेवम्। 'अध्यास्तेऽन्तर्गिरं यस्मात् कस्तनावैति कारणम्' (भ. का. 5-87 )। 32 (65) अन्तर्जठरम्" (अव्य.) जठरस्य मध्यम्' इत्यर्थे अव्ययीभावसमासः । तेनास्याव्ययत्वम्, एवमेव अन्तर्जानु, अन्तर्दशाहम्, अन्तर्नगरम्, 'अन्तर्वणम, इत्यादिप्वपि अव्ययीभावसमासेनाव्ययत्वं बोध्यम् । एतच्च वाचस्पत्ये स्पष्टम् । शब्दकल्पद्रुमादिपु 'अन्तर्जठरम्' इत्यादयश्शब्दाः नपुंसकलिङ्गत्वेन प्रदर्शिताः । तदानीं तेषां शब्दानां क्रियाविशेषणत्वमिति ज्ञेयम् । 6 (66) "अन्तितः सामीप्ये' (त.) अन्तिकशब्दात् आयादि (वा. 5-4-44) पाठात् सप्तम्यर्थे तसिप्रत्यये पृषोदरादित्वेन ( 6-3-109) ककारलोपे, 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इति अव्ययसंज्ञा । अन्तिशब्दाद्वा तसिल्प्रत्यये रूपमेवम् । '— बलिमग्ने ! अन्तित ओत दूरात् ।, (ऋ. 5-1-10)। 1. अन्तर्वणम्' इत्यत 'प्रनिरन्तः शरेक्षु –' (8-4-5) इत्यादिना वनशब्दस्थन कारस्य निमित्तिनो भिन्नपदत्वेऽपि पूर्वपदस्थात् निमित्तात् णत्वम् । 3 अन्यतरेछु: (67) 99 'अन्यत् विशेषे " (च. स्व.) - अन्यार्थ' इति वर्धमानः । 'इतरार्थोऽपि ।' इति च स एवाह । विशेषे– देवदत्त आयातो ऽन्यच्च यज्ञदत्त इति । (68) "अन्यच्च समुच्चये" (नि.) 'अन्यत् + च' इति निपातयसमुहायोऽयम् । 'अन्यच्च श्रुपताम् ।' अत्र पूर्ववाक्योक्तस्य समुञ्चयो ज्ञेयः । (69) 33 अन्यतः परत इत्यर्थे " (त.) " अन्येन, अन्यस्मात अन्यस्मिन् इत्यर्थेषु अन्यशब्दात् सार्ववि भक्ति के तसिप्रत्यये रूपमेवम् । 'एकतो हि घिगभूमगुणज्ञाम् अन्यतः ऋथमदः प्रतिलम्भः ।' इति नैषधम् ( 5-69) । अन्यस्मिन् इत्यत्रार्थः । (70) अन्यतरेछुः 'अन्यतरस्मिन् अहनि' इत्यर्थे " (त.) 'सद्यः परुत्परार्येषमः परेद्यञ्यद्य पूर्वेद्युरन्येद्युरन्यतरेद्युः—' (5-3-22) इत्यत्र, 'पूर्वान्यान्यतरेतरापराधरोभ्योत्तरेभ्य एद्युमुच् ' (वा. 5-3-22) इति 1. स्वरादिषु चादिषु वाऽस्य पाठस्तेनाव्ययत्वम् । 'अन्यदेवास्य गाम्भीर्यमन्यद धैर्य महीपतेः ।' इत्यादिषु तु अन्यशब्दस्य नपुंसकलिङ्गप्रयोगः, तेन विशेष्यनिघ्नत्वमिति बोध्यम् । 34 वचनात् अन्यतरशब्दात् अन्यस्मिन् अहनि इत्यर्थे एयुसुन्प्रत्ययः । अस्य क असर्वविभक्तितद्धितप्रत्ययत्वादव्ययत्वम् । (71) 66 अन्यत्र वर्जने" (स्व.) अन्यस्मिन् इत्यर्थे सप्तम्यन्ताद न्यशब्दात् प्रत्यये, तस्य च असर्वविभक्तितद्धितत्वाद् अव्ययत्वम् । वर्जने–'पतितां न बिभृयाद् अन्यत्र मातुः । मिातरं वर्जयित्वेत्यर्थः । किञ्च प्रकरणबलात् 'अन्यत्त' इत्यस्य देश: कालो वा विशेष्यो भवति । यथा— 'ऋतावुपेयात्, अन्यत्न वा प्रतिपिद्धवजम् ।' (गौतमधर्मसूत्रे 1-5-1) इयत्र कालो विवक्ष्यते । एवम्, अन्यत्र निधनात् पत्यु: पत्नी केशान् न वापयेत् ।' इत्यत्रापि । निधनकालं वर्जयित्वा इत्यर्थः । देशे यथा— 'अन्यत्र यूयं कुसुमावचायं कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः ।' इति । 'मधुपर्के च यज्ञं च पितृदैवतकर्मणि । अत्रक पशवो हिंस्याः नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥' इत्यत्र व्यापारान्तरार्थकत्वमध्यस्य दृश्यते । एवम्, 'योऽनधीत्य द्विजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रमम् ।' अन्यत्र भीमाद् गाङ्गेयाद् अन्यत्र च हनुमतः । हरिणीखुरमात्रेण चर्मणा मोहित ॥ ' जगत् इत्यादिषु विषयान्तरेऽपि प्रयोगोऽस्य दृश्यते । एतत्सर्व प्रकरणवशाद् यथासम्भवमूह्यम् । क्वचित् प्रथमार्थे त्रल्प्रत्यये 'अन्यत्र = अन्य: ।' इत्यप्यथां दृश्यते । तद्यथा — " अन्यत्र धर्मादन्यत्वावर्मात् कृताकृतात् । अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च — ॥' (कठोपनिषत् 2-14) इति । 6 6 1. अन्यन्त्र C अत्र, ततश्च इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते (5-3-14) इति वचनात् प्रथमायें तत्रभवान्' इत्यादिष्विव अत्रापि प्रथमार्थकत्वम् । अन्यत्र धर्मात् = धर्मादन्यः । इत्यर्थः । बलू । अन्यथाकारम् (72) " अन्यथा अन्यप्रकारे" (त.) अन्यशब्दात् 'प्रकारवचने थाल' (5-3-23) इति थाळप्रत्यये तस्य च प्रत्ययस्यासर्वविभक्तितद्धितत्वादव्ययत्वम् अन्यप्रकारार्थे यथा6 यद् अभावि न तद् भावि, भावि चेन तद् अन्यथा ।' (हितोपदेशे) इति । मिथ्या रूपार्थेऽस्य वृत्तिरिति मेदिनीकोशविमर्शनाज्ज्ञायते । तदानीम् – 'अन्यथाख्याति:' इत्युदाहरणम् । अत्र यद्रूपेण ज्ञानं प्रत्येयम्, तद्भिन्नरूपेण –– मिथ्यारूपेण आख्यानात् मिथ्यार्थकत्वम् । 'अन्यथानुपपत्ति: ' इत्यादिषु अभावार्थकत्वमप्यस्य दृश्यते । 'अमात्याः प्राइविवाको वा यत् कुथु: कार्यमन्यथा।' इत्यादिषु अन्यथा इत्यस्य अन्यायेन, शास्त्र विरोधेन, अयथायथम्' इत्यादयोऽप्यर्थाः प्रतीयन्ते । एतत्सर्व प्रकरणानुरोधेनोह्यम् । अत एव 'अन्यथा = दुष्टम् ।' इति शब्दरत्नावल्यामर्थनिर्देश: कृत इति शब्दकल्पद्रुमोक्तमपि समञ्जसमिति ज्ञेयम् । (73) 6 35 ' अन्यथाकारम् " (कृ.) अन्यथा' इत्यस्मिन् उपपदे, 'अन्यथैवंकथमित्थंसु सिद्धाप्रयोगश्चेत्' (3-4-27) इत्यनेन कृञ णमुलि, 'कृन्मेजन्त:' (1-1-39) इत्यनेनाव्ययसंज्ञायां रूपमेवम् । 'अन्यथा' इत्यस्य यावानर्थः तावानेव 'अन्यथाकारम्' इत्यस्याव्यर्थः । तदुक्तम् –' सिद्धाप्रयोगश्चेत्' इति । व्यर्थयात् प्रयोगानर्हश्चेत् इति तस्यार्थ: । 'अन्यथाकारं भुक इत्युदाहरणम् । अन्यथा भुङक्त इत्यर्थः । " अन्वाजे (74) "अन्यदा कालान्तरे " (त.) ' सर्वेकान्यकिंयत्तदः काले दा' (5-3-15) इति कालवाचिनोऽन्यशब्दस्य सप्तम्यर्थे दाप्रत्ययः । स चार्य प्राग्दिशीयप्रत्यय इति विभक्तिसंज्ञायामस्यासर्वविभक्तितद्धितत्वादव्ययत्वम् । 'अन्यदा भूषणं पुंसां क्षमा लज्जेव योषितः । इति माघः (2-44 ) । (75) अन्येद्युः दिवसान्तरे" (त.) पूर्वे शुरन्येद्युः अन्यस्मिन् दिने—अन्येद्युः । 'सथ: परुत् परार्येषमः परेथव्यथ (5-3-22) इत्यत्र 'पूर्वान्यान्यतरेतरापराधगेभ्योत्तरेभ्य एधुसुच' (वा. 5-3-22) इति वचनादन्यशब्दात् युसुच्प्रत्यये रूपमेवम् । ' तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इति अव्ययत्वम् । 'परेद्यव्यय पूर्वेद्युरन्येधुश्रापि चिन्तयन् ।' इति भट्टि (1-13) । (76) "अन्वहं दिने दिने" (अव्य.) सप्तम्यर्थ वीप्सायामव्ययीभावसमासे समासान्तष्ट-प्रत्ययः । अव्ययी36 66 भावसमासत्वाव्ययत्वम् । (77) अन्वाजे दुर्बलस्य बलाधाने" (नि. ग.) अनु +आ+जयत्यनेन इत्यर्थे जिवातोर्डप्रत्यये सप्तमीविभक्तिप्रतिरूप कतया 'उपाजे अन्बाजे' (1-4-73) इत्यत्र निपातना देकारातत्वमस्य । अप 37 अयं च कृञ्धातौ परत: विकल्पेन गतिसंज्ञां प्राप्नोति । तेन ' कुगतिप्रादयः' (2-2-18) इति यदा समासः, तदानीम्, अन्वाजेकृत्य इति ल्यप् समासप्रयुक्त: प्राप्नोति । यदा तु न गतिसज्ञा, तदानीम्, समासाभावात् अन्वाजेकृत्वा इति सिद्धयति । अन्वाजेकृत्य = दुर्बलस्य बलाधानं कृत्वेत्यर्थः । (78) "अन्योन्यस्य परस्परार्धे " (चादिः) विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमिदम् । 'अन्योन्यस्य स्मरन्ति । परस्परं स्मरन्ति इत्यर्थः । अत्र ' कर्तव्यतिहारे सर्वनानो द्वे वाच्ये समासवच्च बहुलम्, (वा. 3-1-12) इति वचनात् सर्वनामसंज्ञकस्य अन्यशब्दस्य कर्मव्यतीहारार्थे वर्तमानस्य द्विवेचन कृते, बहुमणात अन्यशब्दस्य समासबद्भावाभावे च सति 'असमासवापूर्वपदस्थ सुपः सुवक्तव्य (वा. 8-1-12) इति वचनेन पूर्वत्र सुः । समुदायात पी एवं परिनिष्टितस्य चादिषु पाठात् षष्टीविभक्तिप्रतिपकव्ययत्वम् इति श्रेषण । (79) "अप" "अप अन्यथावे विश्लेषे हासोदघाटनवारणे । ईप्साव्यावृत्त्यनुत्कर्ष मक्कारोग्रासमुक्ति ॥ प्रतिदान व्याजदोपद्रोहनिरूखलने [लखने ? ] । चौर्यनिर्देशपूजासु वैकृत्यांशे विपर्यये ॥" (उ.ग. क. चा.) वर्जनादिष्वपि दृश्यते । 38 अन्यथावे – अपवर्तते. अपेनम् ॥ विश्लेषे–अपमुच्यते । अप- बाहयति ॥ हासे—अपचयः, अपकृष्टः ॥ उद्घाटने- अपवृत्तं द्वारम् । उद्घाटितमित्यर्थः ॥ वारणे-अपाकरोति, अपहतं पापम् । वारितमित्यर्थः । ईप्सायाम् – अपेक्षा ॥ व्यावृत्तौ – अपसंपति, अपयाति ॥ अनुत्कर्षे- अपन्याय:, 'अपगरः ॥ यक्कारे- अपक्षिपति, अपगतिः ॥ उत्प्रासे अपहसति ॥ मुक्तौ–'अपवर्गः ॥ प्रतिदाने–ऋणमपाकरोति ॥ व्याजे अपदेशः, अन्यापदेशः, स्वापदेशः ॥ दोषे - अपार्थः, अपवाद:, अप- भ्रंशः ॥ दोहे – अपराध्यति, अपकारः ॥ निहव–अपह्नवः, अपलपति, अपजानीते ॥ 'लेखने— अपस्किरते वृपलो हृष्टः ॥ चौर्ये - अपहरति, अपनयः ॥ निर्देशे–व्यपदिशति ॥ पूजायाम्-अपचितो विष्णुः ॥ वैकृत्ये — अपकीर्णमुखः ॥ अंशे– अपस्करः = रथाङ्गम् ॥ विपर्यये – अप- मृत्युः, अपसव्यम्, अपद्वारम् ॥ 3. अॅप 1. अप गीर्यते इत्यपगरः = निन्द्रा । 'अपगरो = निन्दा । ' इति कात्यायन श्रौतसूखव्याख्यायाम् (13-3-3)। निन्दाया: अनुत्कर्षार्थकत्वादत्र संगतिः । 2. • उत्प्राशः इति तालव्यान्ततया निपाताव्ययोपसर्गवृत्तौ पाठ: परिदृश्यते; सत्वपपाठ: । दन्त्यान्तस्यैव अमरादिकोशेपलम्भात् तस्यैव च न्याय्यत्वात् । द्विरूपकोशादिषु प्राय: तालव्यान्तानां दन्त्यान्तानां च अर्थसाम्यस्योक्तत्वात् तालव्यान्तत्वेऽपि नासाधुत्वमिति केचित् । 8 " . अपवृज्यते संसार इत्यपवर्ग: मोक्षः' इति सर्वत्र ग्रन्थेषु विलेखनात् वस्तुतोऽत्र विश्लेषरूपाथ एवान्तर्भावो न्याय्यः । स्पष्टप्रतिपयर्थमतः मुक्तिरूपार्थ उपात्त इति ज्ञायते । 4. खेलने' इति निपाताव्ययोपसर्गवृत्ती दृष्टः पाठोडसाधुः, यत 6 • अपाच्चतुप्पाच्छकुनिष्त्र । लेखने' (6-1-142) इत्यत्र लेखनरूपार्थस्यैवाष्टाध्याय्यामुक्तम् । अत्राप्युंदाहरणे आलेखनायें प्रकृतसूत्रेण (6-1-142) सुविशिष्टस्यैव अपस्किरते--' इत्युदाहृतत्वाच्च । " अपरम् वर्जनार्थे कर्मप्रवचनीयः । अप साकेताद् वृष्टो देव: । 'यत् सम्प्रत्यप' लोकेभ्यो लङ्कायां वसतिर्भयात् ॥' (भ. का. 8-87 ) । त्वराऽपि कचिदर्थोऽस्य । यथा – 'खडगापगारं खड़गापगोरं वा युध्यन्ते ।' इति । 'अपादानम्' इत्यादिषु अप इत्येतस्य विश्लेषद्योतकत्वभेवेति नार्थान्तरत्वकल्पनं न्याय्यम् । (80) अपदक्षिणम्" (तिष्ठद्गु.) अपगता दक्षिणा यत्र नद् अपदक्षिणम् । गणरत्नमहोदधिपठितमिदमव्ययम् । अपदक्षिणम् = अपसव्यम् । (81) अपरम्" (ख. चा ) अपरम् = भविष्यत्काले । यथा— 'तावामय तावपरं हुवेम - " (ऋक. 1-184-1) 'उतापरं तुविजात ब्रवाम । (ऋक. 2-28-8) इति । छान्दसोऽयम् । भाषायामपीति केचित् ॥ 39 1. M अप लोकभ्यः = लोकान् वर्जयित्वेत्यर्थः । ' अपपरी वर्जने' (1-4-88) इति कर्मप्रवचनीय संज्ञायाम्, 'पञ्चम्यपाङपरिभिः' (2-3-10) इति पञ्चम्यति ज्ञेयम् । ' खड़गमुद्यम्य युध्यन्त इत्यर्थे परीप्सायाँ गम्यायां (परीप्सा==त्वरा) द्वितीयांच' (3-1-53) इति णमुल् । 'अपगुरो णमुलि (6-1-53) इत्याकारविकल्पः । णमुलो मान्तकृत्वा दुव्ययत्वम् । तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च (2-1-17) इत्यत्र गणे निपातनात अध्ययीभावसमासः ॥ तेनाव्ययत्वम् । अत्र गणे पठितानां शब्दानां कालवाचकत्वम्, देशवाचकत्वं च 'यथासम्भवं ग्राह्यम् - इति वृद्धाः । तेनात्र शब्दशक्तिस्वाभाव्यात अपसव्यरूपदेश वाचकत्वे ऽस्या व्ययस्य वृत्तिरिति ज्ञेयम् । 2. 3. ८ 4 9 अपरीषु (82) 'अपरसमम् " (तिष्ठद्गु.) अपराः, आयत्यो वा समा यत्र काले सोऽपरसमम्' । "-'अव समम्' इति भोजः ।" इति गणरत्ने । (83) "अपरीभ्यः " ( ख ) न +परि=अपरि इति शब्दात् कालवाचकात् छन्दसि बाहुलकात् भ्यस्प्रत्यये रूपमेवम् । तस्य च स्वरादित्वात् (1-1-37) अव्ययत्वम् । अपरीभ्यः = भाविकाले। तद् यथा – 'इन्द्रश्च तद् युयुधाते अहिश्चोता- परीभ्यां मघवा विजिग्ये ॥' (ऋक-1-32-13 ) इति ॥ (84) 40 "अपरीषु" (स्व.) अत्रापि भाविकालरूपार्थे छान्दसत्वात् 'अपरि' इत्यस्मात् सप्तमीविभक्तिः, तस्य च स्वरादिपाठादव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । 'अरमस्मै भवति यामहूता उतापरीषु कृणुते सखायम् ॥' (ऋकू-10-117-3)। 1. तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च ' (2-1-17) इत्यत्र गणपाठस्यापरिसमाप्तत्वात् तस्य आकृतिगणत्वं ज्ञायते । गणरत्नमहोदधिप्रभृतिषु पठितत्वादस्माभिरप्ययमुपात्तः । 'अपसमम्' इति शब्दकौस्तुभे (2-1-17) पाठः । 'समस्यापगतत्व अपसमम् । ' इति विग्रह: । अव्ययीभावसमासत्वादव्ययत्वम् । एतदपि कालवाचकमव्ययम् । 'अपरेधु: " (त.) अपरस्मिन् अहनि इत्यर्थे अपरशब्दात् एधुसुच्प्रत्यये रूपमेवम् । " पूर्वेधु' रपरेधुर्वा श्राद्धकर्मण्युपस्थिते । निमन्त्रयेत विप्रान् " इति स्मृतिवाक्यं किञ्चित् शब्दकल्पद्रुमादिप्रपात्त मिहावधेयम् ।. (86) अपष्टु" (ख. च.) निर्दोषे, शोभने, तथा विपरीते चार्थेऽव्ययमेतत् चादिषु स्वरादिषु वा ज्ञेयम् । प्रतिकूलविरुद्धार्थी तु विपरीतार्थस्यावस्थाविशेषौ एव । कालरूपार्थे तु पुल्लिङ्गत्वमस्यैव । विपरीतार्थे यथा- 'तब धर्मराज इति नाम कथमिदम अपष्टु पठ्यते ।" (शिशुपालवधे 15-17 श्लोक: 1) निर्दोषशोभनार्थयोरप्येवमुदाहार्यम् । 1. 2. अपष्टु (85) 6 66 पूर्वान्यान्यतरेतरापराघरोभयोत्तरेभ्य एधुसुच' (वा. 5-3-22) इति अपरशब्दादेयुसुच्प्रत्यये रूपमेवम् । सिद्धान्तकौमुद्यादिषु एयुस्प्रत्ययान्तत्वेनाय शब्द: साधितः । अन्तोदात्तस्वरप्राप्तवर्थ भाष्ये एयुसुच्प्रत्ययान्तत्वेन निष्पादितत्वात् ए युसुजन्तत्वमेव प्रामाणिकमिति ज्ञेयम् । 6 4 अपदुःसुभ्य: स्थः (कु:)' [दशपायुणादिः 1-110] इति स्थाधातोरपपूर्वकस्य कुप्रत्यये, आतो लोप इति च (6-4-64) इस्याकारलोपे, 'सुषामादिषु च' (8-3-98) इति षत्वे च रूपमेवम् । न्यासकारस्तु मृगय्वादित्वात् (द. उ 1-121) कुप्रस्थये रूप साधयति । i 42 "अपसलवि" (स्व. चा.) प्रदेशिन्यङ्गुष्टमध्यतो दीयमानस्य पितृतीर्थस्य पिण्डादेश्चैव प्रयोगो वैदिकग्रन्थेषु दृश्यते । "सन्चैनैव पाणिना सूत्रतन्तुं गृहीत्वा 'अपसलवि पूर्वस्यां........ पिण्डे निद्रध्यात् ।" इति गोमिलसूत्रं ( 1-3-24 ) वाचस्पत्य उपात्तम् । 66 अपि (87) (88) 6 - बन्धस्थगनोपगमेष्वपि ॥ " ( उ. क. नि.) बन्धे'.... वितत्य शार्ट्स कवच 2 पिना' (भ. का. 3-17 ) । स्थगने–' अश्वाः 'च्यधुर्वसुमतीमतिरोचमानाः ॥' (भाघे 5–4)। उपगमे – ' अथेतरे दुःखमेवापि यन्ति ।' 1. अपपूर्वकस्य सलधातोबीहुलकात् अविप्रत्यये, समुदायस्य चादिषु स्वरादिषु वा पाठाव्ययत्वम् । 'प्रसलवि ' इत्यस्य देवतीन इत्यर्थः । तस्य प्रतिपद्मेतदित्यपि ज्ञेयम् । अवलसवि ' इति क्वचित् पाठो दृश्यते । 6 2. ' उपसर्गी: क्रियायोगे (1-4-59) इति नहधातुयोगे 'अपि ' इत्यस्योपसर्गसंज्ञायाम्, 'ते प्राग् धातोः' (1-1-80) इति नियमात् (गत्युपसर्गसंज्ञकानां) धातो: प्राकू प्रयोगः । तख, 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः ।' (सिद्धान्तकौमुद्यामव्ययप्रकरणे पठित: श्लोकोऽयम्) इति वचनेन अपेरकारस्य लोपे रूपमेवम् । 1 3. स्थगनम् = तिरोधानम् । प्यधुः इत्यत अपिपूर्वाद दधातेर्लुङ् वष्टि भागुरि:-' इत्यत्राप्यपेरकारलोपः । अपि पदार्थ-सम्भावना- ववसर्ग गर्दा समुच्चयरूपार्थेषु कर्मप्रवचनीयत्वमस्यैत्र । पदार्थ:-अप्रयुक्तपदस्यार्थः । तस्मिन् यथा— 'परिशेष न नामापि स्थापयिष्यति ते प्रभुः ।' (म. का. 8-91 ) । सम्भावनायाम्–'अपि स्थाणुं जयेद् रामो भवतो ग्रहणं कियत् ? ॥' (भ. का. 8-91)। 1. 43 धास्मांस्तथ्यमुक्तं नराशन ।' (भ. का. 8-92) गर्हायाम् –' अपि सिञ्चः कृशानौ त्वम् (भ. का. 8-92)। ' मन्त्रे जातु वदन्त्यज्ञास्यै तानप्यनुमन्यसे ।' (भ. का. 18-16 ) । समुच्चये – अपि सिञ्च, अपि स्तुहि । सिञ्च, स्तुहि चेत्यर्थः । अन्ववसर्ग:- कामचारानुज्ञा । तस्मिन् यथा— "अपि स्तुह्यपि से 3. ( विभुः रामः ते परिशेष नामापि = संज्ञामपि न स्थापयिP व्यति, किमु देहम् ? । ' इति वाक्यार्थः । तत्र देहरूपपदस्यालाप्रयुनत्वात् अपेस्तदर्थे वृत्तिरिति ज्ञेयम् । PORT 2. अलापे: कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । तेन उपसर्गसंज्ञा बाध्यते । अतोऽत्र न पत्त्रमिति ज्ञेयम् । एवमेवोत्तरत्रापि षत्वाभावो यथासम्भव प्रकरणानुरोधेनोह्यः । 'गांयां लडपिजास्वो:' (3-3-142) इति गर्हार्थेऽपिशब्दयोगे कालखयेऽपि लडतेति ज्ञेयम् । 44 वीप्साऽऽशीमृतिभूषाऽपेक्षाप्रश्नचा ढार्थेष्वपि दृश्यते । वीप्सायाम् – 'ये' ऽपीन्द्रपाणितुलितायुधलूनपक्षाः ।' (माघे 5-31 ) । आशिषि –' अपि नः स कुले भूयात् ? ।' भद्रमपि ॥ अपि 2 मृतौ -मरणमपि ॥ भूषायाम् – अपि नहचति हारम् । अपेक्षायाम् – अपि गृह्णीयां वेदम् ? । प्रश्न—' अपि कुशलममर्त्याः !' (चम्पूरामायणे) । बाढार्थे—अपि कुर्याम् । 6 ' – दर्प मय्यपि योऽभिकः ॥' (भ. का. 8-92) इत्यत्र नैच्यानु- सन्धाने, ' यद्यपि.... तथापि ' इत्यादिषु शास्त्रवाक्येषु–आक्षेपसमाधान- रूपार्थेषु चास्यैवापेः वृत्तिरिति ज्ञेयम् ॥ 'सन्तमेव चिरमप्रकृतत्वादप्रकाशितमदिद्युतद् अङ्गे । विभ्रमं मधुमदः प्रमदानां धातुलीनमुपसर्ग इवार्थम ॥ ' 1. अल सर्वकषायाम् (5-31) मल्लिनाथेन 'येऽपि । ये ये इत्यर्थं : ' इत्युक्तत्वात् वीप्साऽप्यपेरर्थ इति ज्ञेयम् । 2. 3. मृति भूषारूपावर्थों वाचस्पत्यानुसारेण प्रदर्शितावस्माभिः । अत्रापि प्रश्नो वर्तत एव; तथापि आदानरूपापेक्षाविशिष्ट: प्रश्न एषः। उत्तरत्र तु जिज्ञासारूप: प्रश्न इति भिदा ज्ञेया। अपि कुर्याम्' इत्यादि स्थलेषु उपसर्गप्रतिरूपकत्वमपेः निपाताव्ययोपसर्गवृत्तौ प्रतिपादितम् । इति माघे (10-15) उक्तरीत्या निदर्शनार्थमिमे अर्थाः प्रदर्शिताः । अस्यापेः निपातत्वेन, उपसर्गत्वेन च बहथकत्वं काव्यव्याख्यातृभिः प्रकरणानुगुणतया तत्र तत्र प्रदर्शितम् । निदर्शितदिशा न्याय्यानां समीचीनानां चार्थानां प्रयोगानुगुणमुन्नेयतां मनसिकृत्वा विस्तरभयादस्माभिर्विरम्यते । अपुनः (89) " अपिकक्ष " (अन्य ) कक्षे इत्यर्थे सप्तम्यर्थे, 'अव्यय विभक्ति–' (2-1-6) इत्यादिन अव्ययीभावसमासे बाहुलकात् छान्दसत्वात् वा 'नाव्ययीभावादतोऽम् (2-4-83) इति विहितोऽम् न । यथा- ग्रीवायां बद्धो अपिकक्ष आसनि–' (ऋक्. 4-40-4)। (90) " अपिच किञ्चेत्यये " (नि.) अपि +च इति निपातद्वयसमुदायोऽयमिति बहवः । एवमेव अपितु निपातसमुदायत्वमव्ययत्वमित्यादिकं प्रकरणानुरोधेन अपिवा इत्यादीनामपि यथायथमूहह्यम् । 'विप्रोऽयम् अपिच विद्वान् । shac " 1 6 45 = (91) अपुन: " (नि.) न + पुन: अपुनः अपुनरावृत्तम् अपुनरुक्तम् इत्यर्थे । यथा – 'अनानुकृत्यमपुनथकार' (ऋक्. (10-68-10 ) । प्रायो वेद एवास्य प्रयोगः । , 46 अप्रति (92) अपुष्पम् " (अन्य ) पुष्पस्याभाव इत्यर्थे, 'अव्यय विभक्ति' (2-1-6) इत्यादिना अभावार्येऽव्ययीभावसमासे रूपमेवम् । अपुष्पात् इत्यत्र तु पश्चम्यन्तत्वात् अदन्ताव्ययीभावत्वेऽपि 'नाव्ययीभावाद् अतोऽम् त्वपञ्चम्या: ( 2-4-83) इति न अम् इति ज्ञेयम् । अर्थाभावरूपार्थेऽव्ययीभावसमासे सर्वत्राप्येवमेव । निदर्शनार्थमेक मिहोपात्तम्। 'तैरपुष्पाद् वनस्पतिः । ' इति अमर : (2-4-6) 4 (93) अपृथक् न पृथकू भवने.... ' इति वाचस्पत्यम् । अपृथक् । 'सहयोगे पूर्वापरयोः एकादशरूपे सम्भूय" (नि.) (94) " अप्रति " (नि.) न + अतुलनीयम्, अनुपमप्रकारेण इत्यर्थः । प्रति अप्रति अस्यापि प्रायो वेद एव प्रयोगः । तद् यथा— 'इन्द्रावरुणा वधनाभिरप्रति—' (ऋक्. 7-83-4)। तिष्टद्गुगणे (2-1-17) संप्रति इतिवत् 'अप्रति ' इति निपातसमुदायत्वेन केचित् पठन्ति । H " अभि आग्रहोक्तिसांमुख्योदयाङ्गीकारवन्दने । 66 कामनाभोजनाभ्यङ्गाभितोऽर्थेऽनुकृतौ स्मृतौ ॥ न्यक्काराम्नायनैकट्यपेशलत्ववशीकृतौ । " ( उ. क. नि.) 2. 3. अभि " आग्रहे—अभिनिवेशः, अभिचारः ॥ उक्तौ – अभिधेयम्, अभिधा ॥ सांमुख्ये अभियाति, अभिमुखम् ॥ उदये – अभ्युदयः अभिषेकः ॥ अङ्गीकारे अभ्युपगच्छति, अभिमानः ॥ वन्दने – अभिवादनम्, 'अभि- वन्द्य ॥ कामनाथाम् – अभिलापः, अभिसारिका, अभिक:-अभीकः ॥ भोजने – अभ्यवहारः ॥ अभ्यङ्गे–अभ्यनक्ति, अभिप्यन्दः ॥ अभितोऽ 1. 1 (95) " अभि " 'धात्वर्थ बाधते कश्चित् कश्चित् तमनुवर्तते । विशिनष्टि तमेवान्यः, उपसर्गगतिविधा ॥' (वाक्यपदीये) इत्युक्तेषु त्रिप्रकारकेषु, अत्र "विशिष्ट तमेवान्य: - ' इत्यस्यौदाहरणमिदम् । एनसेव यथासम्भवमितरस्थलेष्वपि सन्दर्भवशाहुपसर्गस्वार्थ ऊह्यः । ( 47 कामनारूपायें वर्तमानस्य ' अभि' इत्यस्य क्रियाविशिष्टसाधननाचिन: स्वार्थे, 'अनुकाभिकाभीक: कमिता (5-2-74) इति वन्प्रत्ययः तल, पक्षे उपसर्गेकारस्य दीर्घश्च निपातनाज्ज्ञेयः । 'अपि सिञ्चेः कृशानी त्वं दर्प मध्यपि योऽभिकः ॥' (भ. का. 8-92) इति लोको खानुसन्धेयः । ' अभ्यङ्ग-तैलादिना देहस्य अभ्यञ्जनम् । 6 अभिः इत्यल अनुविपर्थमिनिभ्य: स्वन्तेषु (8-3-72) इत्यनेन पत्वम् । तेन पक्षे 'अभिस्यन्दः' इत्यपि साधुः । " अभि अभिनन्दति, अभ्युक्षणम्, 'अभितः कृष्ण गोपाः ॥ अनुकृतौ —अभिनयः ॥ स्मृतौ–अभिज्ञानम्, अभिसन्धानम् ॥ न्यकारे – अभिभवः ॥ आम्नाये अभ्यस्यति ॥ नैकट–अभ्याशः, अभिनन्यम् ॥ पेशलत्वे—–अभिजातः ॥ वशीकृतौ – अभिनवम् वयः ॥ 48 अस्यैवाभेः लक्षणेत्यम्भूताख्यानवी सासु कर्मप्रवचनीयसंज्ञा लक्षणे– वृक्षमभि विद्योतते विद्युत् । इत्थम्भूताख्याने साधुर्मक्तो 1. अल 'अभि' इत्येतत् उपसर्गप्रतिरूपकमव्ययम् – इति तिलकः । अन्यथा क्रियायोग एत्रोपसर्गसंज्ञाविधानात् अत्र च तसिप्रत्ययस्य क्रियात्वाभावात् कथमुपपत्तिरिति तस्याशय: । दित्वात् (वा. 5-4-11) अभि' इत्यस्मात् तसिप्रत्यये, (वा. 2-3-2) इति कृष्णशब्दस्य द्वितीया । आद्या'अभितः परितः समया निकषा हा 2. नैकटयमित्युपलक्षणम्-मध्य-प्रान्तादिदेशविशेषाणामपि । तद्यथा" अहमस्मि महामहोऽभिनभ्यमुदीषित:(ऋकू. 10-119-12) इत्यत अभिनभ्यम् = स्वर्गमध्यपर्यन्तम् इत्यर्थे (मध्यरूपायें) अभि: " प्रयुक्तः । • 4 1 " सार्वविभक्ति के प्रतियोगेऽपि ' 3. अल ललग-इत्थम्भूताख्यान - वीप्सारूपार्थखये क्रमेणोदाहरणानीति ज्ञेयम् । एप्वर्थेषु, 'अभिरभागे ' (1-4-91) इति 'अभि' इत्यस्य कर्मप्रवचनीय संज्ञा । कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया' (2-3-8) इति तद्योगे वृक्षादीनां द्वितीया । 'अभि द्योतिप्यते रामो भवन्तमचिरादिह ।' (भ. का. 8-89) इत्यताप्येवमेव लक्षणार्थेऽभेः कर्मप्रवचनीयता । 4. इत्थम् = कंचित् प्रकारं भूतः प्राप्तः । स आख्यायतेऽनेनेति इत्थम्भूताख्यानम् = भक्तत्वादिप्रकारविशेषरूपः 'अभि' इत्यनेन द्योत्यः सम्बन्धः । अभि हरिमभि । वीःसायाम् — देवदेवमभि सिञ्चति । भागे तु – यदल 'ममाभिष्यात् तद् दीयताम् ॥ अप्रसिद्धार्थेऽपि कचित् । यथा अभ्याख्यातम् । अभिनिष्टान:, "अभीपुण: सवीनाम् –' (ऋकू - 4.313 ) । 2. 1. कर्मप्रवचनीय संज्ञया उपसर्गसंज्ञाया बाधितत्वात 'उपसर्गात् सुनोति (8-3-65) इति प्राप्त पत्वं नात्रेति ज्ञेयम् । अत्रोदाहरणे वीप्सायें एवाभे: कर्मप्रवचनीयतेति कृत्वा, अभिना वीप्साया धोतितत्वात् 'उक्तार्थानामप्रयोगः' इति न्यायेन पुनः 'नित्यत्रीप्सयोः (8.1-4). इति देवशब्दस्य द्विर्थचनं (वीप्सायें) अन्याय्यमिति भाति । एवमेव, देवशब्दः क्वचित् कोशे अद्विरुक्त एव च लक्ष्यते । 3, ( 'अभिरभागे ' (1-4-91) इत्यत्र अभागे इत्युक्त्याऽभे: भागार्थकत्वमनि क्वचिज्ज्ञायते । उदाहरणे भागार्थकत्वं स्फुटम् । कर्मप्रवचनीय संज्ञाया: भागायें निषेधात्, उपसर्गसंज्ञाश्रितम् उपसर्गप्रादुर्भ्याम स्तिर्यच्पर: ' (8-3-87) इति षत्वमन्त्रेति ज्ञेयम् । 6 • 4. उपात्तार्थेषु 'अभिनिष्टानः, अभीपुण:सम्भवमन्तर्भावो ज्ञेयः । • अथाऽभ्याख्याते (तैत्तिरीयोपनिषत्) इत्यादिषु अप्रसिद्धार्थकत्वमस्य ज्ञेयम् । अभिनिष्टानः' इत्यत्र, शब्दसंज्ञायाम्' (8-3-86) इति षत्वम् । 49¹ , • इत्यादीनां यथाअभिनिसः स्वनः5. इगन्तत्वेन, 'इक: सुजि' (6-3-134) इति अभे: दीर्घे, 'सुन:' (8-3-107) इति पत्ये, 'नश्च धातुस्थोरुषुभ्यः' (8-4-27) इति णत्वे च 'अभीपुण: ' इति सम्पद्यते । 30 "अभीक्ष्णम् पौनःपुन्यसातत्ययोः' (ख.) पौन:पुन्यम् = भृशम् इत्यर्थः । भृशार्ये यथा - 'अभीक्ष्णमुष्णैरपि तस्य सोष्मणः – 1' (माघे 1-65 ) । सातत्ये — 'अभीक्ष्णमास्फालयतीव (भ) कुम्भम् – 1' (ग-र-म) । अन्न शब्दकल्पद्रुमे, अभिपूर्वकात् क्ष्णुधातोर्डमुप्रत्यये पृषोदरादित्वेन (6-3-109) ' अभि इत्यस्य दीर्घे, खरादित्वेन (1-1-37) अव्ययत्वे च 'अभीक्ष्णम्, इति सिद्ध्यति इति प्रतिपादितम् । एतादृशानामव्ययानां स्वरादिषु (1-1-37), चादिषु (1-4-57) वा स्वरूपतो निपातनमेव शाब्दिकसम्मतम् । लक्षणलब्धान्यव्ययानि त्रिप्रकाराण्येव । तदुक्तं धर्मकीर्तिना— " लक्षणलब्धानि त्रेधा तद्धितान्तभेदेन । अव्ययीभावाव्ययानि अभीक्ष्णम् (96) भवन्ति – अव्ययीभाव कृदन्त — यथा –'मध्येगङ्गम्' इत्यादीनि । ल्यप् णमुलू प्रत्ययान्तानि ।" इति (रूपावतारे - अव्ययावतारः पु. 128–129)। एतेन 'अभीक्ष्णम्' इत्यादिकानां व्युत्पत्तिप्रदर्शनं व्युत्पत्तिपक्षे रूपनि*पादनप्रक्रियाज्ञापनार्थमेवेति मन्तव्यम् । 'आयनेयी—' (7-1-2) सूत्रभाष्यरीत्या पाणिन्यादिनां परमर्षीणाम् अव्युत्पत्तिपक्षस्य प्रामाणिकत्वात् •अस्माभिः एतादृशस्थलेषु व्युत्पत्तिरुत्तरत्र न प्रदिदर्शयिषितेति ज्ञेयम् । 'च, वा, हि' इत्यादीनामपि शाकटायनमतरीत्या भानुजीदीक्षितप्रभृतिभिः व्युत्पत्तिरमरव्याख्यासु प्रदर्शिता । तादृशेष्वपि निरुक्तदिशा चयमौदासीन्यमेव वहाम इत्यपि ज्ञेयम् । कृदन्ताव्ययानि तुमुन्— क्त्वा। तद्धितान्ताव्ययानि – आम् अमा (97) 'अमा रहस्समवायसंयोगसामर्थ्यषु" (स्व. ग. चा.) रहसि — अमात्यः, कृदास्ते' । (ग. र. म. पु. 140 ) 'यद्यमा' रविवारेण' । सामर्थ्य – दाहृतम्3. .... उष्णकृतोऽचिंषि वशेकृद् अमासमवाये – अमावास्या । संयोगेअमाकृत्य । ऐक्येऽपि तिलकेनोएवम्, 'कामसहभूत्वा आसनम् = अमासनम् ।' इति । = 1. = रह: = एकक्रियायोगः । अमा = अन्तिके भवतीति अमात्यः = मन्त्री । ' अमेहक्वतसित्रेभ्य एव' (वा. 4-2-104) इति भवार्थे त्यप् प्रत्ययः । 2. गणरत्नमहोदधौ साक्षात्प्रभृतिषु (1-4-74) पाठोऽस्याङ्गीकृतः । तेन कृञो योगे गतिसंज्ञायाम्, 'कुगतिप्रादयः' (2-2-18) इति समासे, रूपमेवम् । 51 समवायः = : सहावस्थानम् । अमा= सह बसतश्चन्द्रसूर्यौ इति अमावस्या, अमावास्या वा । 'अमावस्यद् अन्यतरस्याम्' (3-1-122) इति निपातनादमापूर्वस्य वसेर्ण्यति पाक्षिको वृद्धिनिषेधः । अमावास्या = दर्श: । 4. संयोगः = सम्पर्क । अल रविवारेण तिथिविशेषस्य यदि संयोग इत्यर्थ: । केचित्तु अमाशब्दं स्त्रीलिङ्ग मत्वाइस तस्य प्रथमैकवचने रूपमेवमाहुः । 5. अनमा अमा कृत्वा = अमाकृत्य। 'साक्षारप्रभृतिषु व्यर्थवचनम् ' (वा. 1-4-74) इति वार्तिकात् अभूततद्भावरूपायें साक्षात्प्रमृतिगणे पठितानां वृत्तिरिति ज्ञेयम् । अस पूर्वमसमर्थोऽधुना समर्थो भवतीत्यर्थः । 52 भमु इचरताम् अमा भूते—' (ऋक् 2-38-6) इत्यत्व, 'अमा = गृहम् ' इति सायणीये विवृतत्वात् गृहमित्यप्यर्थोऽस्य प्रकरणादिवशादिति ज्ञायते । "अमातो मरुतोऽपि आन्तरिक्षदमायुतः " (ऋक् 5-50-58) इत्यत्र 'अमातः = अस्माल्लोकात् ।" इति वेदभाध्ये विवृतत्वात् इहलोकार्थकत्वमध्यस्येति वाचस्पत्य उक्तम् । अस्यैव 'तिथिविशेपे, षोडशांशकलायां च विवक्षिते सति स्त्रीलिंङ्गता । न तदानीमव्ययत्वम् । (98) 'अमु" (स्व.) एतदन्तमव्ययमिति ज्ञेयम् । च्छन्दस्येवायम्। 'प्रतरं दधानाः—' (ऋक 10-18-2)। 1. 2. 66 'अमायां तु सदा सोम औषधीः प्रतिपद्यते।' इति वचनं वाचस्पत्ये उपात्तमिहावधेयम् । 'तद्वितश्वासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यल वार्तिककारैः अम्आम्-' इति परिगणितेष्वयमपि प्रत्यय एकः । अत्र मकारोत्तर उकार: उच्चारणैकप्रयोजन: सन् इत्संज्ञां लब्ध्वा लुप्यति । प्रयोगे 'अम्' इत्यस्यैव श्रवणम् । स्वरादिषु पाठाद्वा अव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । अमु च च्छन्दसि' (5-4-12) इति सूत्रेण (किंशब्दात् एकारान्तात् विहितात् घात् तरप्तिङन्तात् अव्ययेभ्यश्च परतो तमप्प्रत्ययात् च्छन्दसि विषये अमुप्रत्ययो भवतीति प्रकृतसूत्रार्थ:) किंतरम् ' प्रतरम्' इत्यत्र तरबन्तात् अमुप्रत्यये रूपमेवम् । किंतमम्, पूर्वाहेतरम्-पूर्वीडेतमम् पचतितरम्- पचतितमम्, उच्चैस्तरम्- उच्चैस्तमम्" इत्यादिष्वपि एवमेव निष्पत्तिः, अमुप्रत्ययोपपत्तिश्च यथासम्भवं ज्ञेया। उदाहरणान्यपि च्छान्दसान्येवोह्यानि । 46 = अमुवा (99) देशान्तरेऽपि केचित् । भवान्तरे—'अनेनैवार्भकाः सर्वे नगरे'ऽमुत्र भक्षिताः ।' (कथासरित्सागरे ) 'अमुल भविता यस्ते तच्चिन्तय शुभाशुभम् ।' अमुत्र = जन्मान्तरे इत्यत्रार्थः । देशान्तरे तु – 'इहामुत्रफल भोगविरागः' इत्यादिषु यथा । अमुल परदेशे इत्यर्थः । आमुविकः । 1. 66 'अमुख भवान्तरे" (स्व. त.) (100) 'अमुथा " (स्व. त.) अदश्शब्दात् प्रकारार्थे थालप्रत्यये उत्वमत्वयोश्चैवं सम्पद्यते अमुथा = अमुना प्रकारेणेत्यर्थः । तद्धितान्ताव्ययमिदम् । 25 15 3. 6 अमुया " (स्व.) 'इत्थम्, तेन प्रकारेण, एवम् इत्यायर्येषु पदमिदमव्ययमिति केचित् । 'नदं न भिन्नममुया शयानम् – (ऋक्. 1-32-8), पुराणाननुषेनन्तं चरन्तं 5.3 (101) अदस' शब्दात् सप्तम्यर्थे त्रलप्रत्यये, अदसोऽसेर्वाद् ड दो मः (8-2-80) इत्युत्व मत्वयो रूपमेवम् । असर्वविभरिकतद्धितान्तस्वात्, स्वरादिपाठाद् वा अव्ययस्वमिति ज्ञेयम् । एवमेव ' अद्भुत: इत्यतापि अमुष्मादित्यर्थे (पञ्चम्यर्थे) तसि प्रत्यये 'तद्धितास विभक्तिः' (1-1-38) इत्यव्ययत्वं शेयम् । 2. अदश्शब्दस्य सर्वनामसंज्ञकत्वात्, 'प्रकारवचने थांठ्' (5-3-23) इति थालप्रत्ययः । . रक्सूक्तवैजयन्ती' नामके ग्रन्थे 480 पुढे म् • 54 पापयाऽमुया । (ऋक् 10-135-2) इत्यादिषु सप्तम्यर्थे च्छान्दसत्वेनैताचिन्त्यमिति दृशरूपसाधनस्य सायणीये दृश्यमानःचात् अव्ययत्वमस्य ज्ञेयम् । (102) "अमृपा " (चा.) ॐ मिथ्याभिन्ने सत्ये वर्ततेऽयम् । 'यथा वृक्षो वनस्पतिस्तथैव पुरुषोऽ मृषा ।' (शतपथब्राह्मणे 14-6; 9-30) । (103) "अम्" (कृ. स्व.) शीघ्रता, अल्पम्, इति चास्यार्थतया शब्दकल्पद्रुमे प्रतिपादितम् । स्वरादिषु 'अम्' इति पाठादव्ययत्वमस्य । अल्पार्थकत्वमस्य व्याडिप्रोक्तमिति च तत्रैव प्रत्यपादि । (104) 66 " अम्नः शीघ्रसाम्प्रतिकयोः " (स्व.) शीघे–अम्न एव गच्छति । साम्प्रतिके—अम्नरेवागच्छति, अम्न एव । 1. 2. अदरशब्दात् 'सुपां सुलुम्पूर्वसवर्णाच्छेयाडाडवायाजाल:' (7-1-39) इत्यनेन सप्तम्या याजादेश: अवेति ज्ञेयम् । ' (8-2-70) इति च्छन्दसि 'अग्नरूधरवरित्युभयथा च्छन्दसि (8-2-70) रुस्वविकल्पः । अङ्के) । अषाः (105) "अम्महे आश्चर्ये सन्तोषे च" (स्व.) " अम्महे पुत्रस्य मे विजयघोषणा वर्तते । (प्रतिमानाटके 7 (106) 66 'अया" (स्व.) अनेन प्रकारेण — इत्यर्थेऽव्ययमेतत् । '– शुचि प्रतीकं तम् अया धिया गृणे ॥' (ऋ. 1-143-6) इत्यत्र यथा । स्वरादेराकृतिगणत्वेनाव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । 66 55 " (107) अया: " (स्व.) एतीति 2 अया: = वह्निः । 'इण आसि: ' ( दशपाधुणादि: 9-81 ) इत्यासिप्रत्यये, स्वरादिपु पाठादव्ययत्वम् । 1. आसकृते प्रतिमानाटके सप्तमाङ्के (पु. 130) 'अम्महे' इति प्रयुक्तम् । अस महामहोपाध्यायैः गणपतिशास्त्रिवर्णैः, 'अम्महे इत्यायें, सन्तोषे च इति व्याख्यातम् । तदनुसारेणास्मामिरिदमण्यमं स्वरादीनामाकृतिगणवेनोल्लिखित मिति ज्ञेयम् । 2. सिद्धान्तकौमुद्यां प्रदर्शितोऽर्थोऽयम् । दशपायुणादिवृत्तौ सु 'काख: इत्यर्थनिर्देशः कृतः । आदित्यो वा 56 अये (108) "अयि सम्बोधनानुनययोः " (च. प्रश्नानुरागादिष्वपि दृश्यते । सम्बोधने—'' अयि विजहीहि दृढोपगृहनम् – ' अनुनये—'अयि घनोरु ! पदानि शनैः शनैः' (त्रेणीसंहारे)। 'अयि साहसकारिणि — (रत्नावली) ' प्रश्ने –'अयि कठोर यशः किल ते प्रियम् ? ।' अनुरागे – 'अयि जीवितनाथ जीवसि–' (कुमारसम्भवे 4-3 ) अनुराग एव प्रणयकोपरूपाह्वानमिति निषाताव्ययोपसर्गवृत्तिः । (109) "अये कोपविषादसम्भ्रमस्मरणेपु" (च.) कोपे— अये कोऽयम् ? ॥ विवादे – अये श्रान्ताः स्मः ॥ ॥ सम्भ्रमे – अये धावत ! धावत !! ॥ स्मरणे – 'अये रामो दाशरथिः" कोमलामन्त्रणे—'अये कान्ते मुग्धे चटुलनयने चन्द्रवदने' इत्युद्भटः इति शब्दकल्पद्रुमः । 1. इदं महाभाष्ये 'व्यक्तवाचां समुच्चारणे' (1-3-48) इत्यसोपातं वाक्यम् । 87 अरे (110) "अरं शीघे " (स्व.) पर्याप्तथादिषु अलमिति वक्ष्यमाणस्याव्ययस्यार्थेष्वव्यय मिदमिति व्या ख्यातारः । शीघ्र – "अरं गच्छति घोटकः' । 'तस्मा अरं गमावः' (यजुः 1-1-52 ) । पर्याप्तौ – उरुधारामरङ् कृतम् - १ (ऋ. 8-1-10 ) । भूषणे –'त्वमग्ने द्रविणोदा अरङ्कृते - १ (ऋ. 2-1-60)। 'समुचितरीत्या, इत्यर्थेऽपि वेदेष्वयं प्रयुक्तः । तद् यथा- 'प्रवाम् इष्टयोडरमश्नुवन्तु ।' (ऋक् 6-74-1) इत्यादिषु । (111) "अरे हीनसम्बोधने " (च.) 'हीनानां सावक्षेपे सम्बोधने' इति क्षीरस्वामी। अपकृतिः, असूया चास्यार्थी- इति मेदिनी। 'अपाकृतिः' इति शब्दकल्पद्रुमः । न वा अरे पत्युः कामाय –' (बृहदारण्यकोपनिषत् 6-5-6) इत्यादिषु याज्ञवल्क्यं 1. 'कपिलकादीनां संज्ञाच्छन्दसो:' (वा. 8-2-18 ) इति वचनेनात्र लस्वविकल्पः । एवञ्च 'अलम्' इत्यस्यैव पाक्षिकं रूपमेवमिति ज्ञेयम् । 58 अर्थतः (111) प्रति मैत्रेय्या अनुगुणत्वात् नीचत्वमिति ज्ञेयम् । 'आत्मा वा अरे द्रष्टव्य: ' इत्यादिषु आत्मेतरज्ञानापाकरणतात्पर्यात् अपाकरणमर्थः । असूयायाम् – 'अरे चेट !' । प्रकरणानुरोधेन रोषाह्वानादिरप्यस्यार्थतया बोध्यः । (112) " अरेरे अधमसम्बोधने " (स्व. चा.) 'अरे' इत्यव्ययस्य 'नित्यवीःसयोः ' (8-1-4) इति वीसायां द्विर्वचने 'एङ: पदान्तादति' (6-1-109) इति पूर्वरूपे च रूपमेवम् । 6 'अरेरे' इति सावक्षेपे सम्बोधने पठन्त्यार्याः इति तिलकः । अधमसम्बोधने– "अरेरे राधागर्भसम्भूत। सूतापसद ! किमेवमाक्षिपसि ? " (वेणीसंहारे) । सावक्षेपे सम्बोधने- अरेरे वाचाट । (वेणीसंहार एव ) । प्रकरणवशाद्विस्मयादिष्वपि कचिदस्य प्रयोगः । तद् यथा 'अरेरे बालकः ।' इति । एवं प्रकरणानुरोधेनास्यापि बहवोऽर्थाः नाटकेपु प्रतीयन्ते 6 (113) " अर्थतः " (आयादिः, त.) अर्थेन, अर्थात्, अर्थे इत्यर्थेषु आयादित्वात् (वा. 5-4-44) सार्वविभक्ति के तसिप्रत्यये रूपमेवम् । असर्वविभक्तितद्धितत्वाव्ययत्वम् । अर्ये 59 'दुष्ट: शब्द: स्वरतो वर्णतो वा - (पाणिनिशिक्षा 52) इत्यादिषु स्वरतः वर्णतः' इत्यादीनां तृतीयार्थकत्वसम्पादनार्थम् सार्वविभक्तिकतसिप्रकरणे एतादृशानामाद्या दिपाठपरिकल्पनदर्शनादस्यापि तेनैव मार्गेण तसिप्रत्ययान्तत्वमिति ज्ञेयम् । तृतीयान्तार्ये यथा – ' अर्थतः शब्दतो वाऽपि मनाक् काव्यार्थसूचनम् ।" इति । (114) " अर्थ सार्थके सप्रयोजने च" (सा. ग. नि.) 66 सार्थके–'अर्थेकृत्य श्लोकं पठति ।' सार्थकं कृत्वेत्यर्थः । सप्रयोजने– 'आस्थाकृताः कृतनमस्कृतयोऽर्थमर्थे कृत्य व्रती च नृपती च नृपस्य जग्मुः ॥ (छित्तपस्य श्लोकोऽयमिति गणरत्ने (पु. 140 ) । साक्षाप्रभृतिषु (1-4-74) गणे पाठात् अर्थशब्दसप्तम्यन्त प्रतिरूपकमव्ययमिदमिति न्यासकारादयः । शब्दकौस्तुभेऽप्येवमेव । गणरत्नमहोदधिप्रभृतिषु गणपाठसामर्थ्यादेजन्तत्वमिति प्रथमतः प्रसाध्य, पुनस्तत्रैव (ग. र. म.) 'अथवा, एते सप्तमीप्रतिरूपका. . निपाता: 'इत्यप्युक्तम् । साक्षात्प्रभृतिगणे पठितानां शब्दस्वरूपाणां कृञो योग एव विकल्पेन गतिसंज्ञा । तेन गतिसंज्ञापक्षे, कृञ: क्त्वा प्रत्यये, 'कुगतिप्रादय:' ( 2-2-18) इति ........ H 1, 'साक्षास्त्रभृतिषु व्यर्थवचनम् (वा. 1-4-74) इति ध्यर्थे = अभूततद्भावार्थे एवास्य प्रयोग इति ज्ञेयम् । अतश्चं, अa सार्थकं कृत्वा (पठति) अर्थकृत्य पठति इति वृत्तिरिहेति शेयम् । सम्पाठवत् (संहिताध्ययनवत्) अर्थरहितानुपूर्वीपाठं न करोति, किन्तु अर्थानुसंधानेन सह पठतीति पर्यवसितोऽर्थः । 9 60 अर्वाक् समासे, क्त्वायाः, 'समासेऽनपूर्वे – ' (7-1-37) इति ल्यप । एतत्पक्षे चादिषु (1-4-57) अस्य पाठ उन्नेयः । गतिसंज्ञाभावपक्षे समासाभावात् न ल्यबादेशः । तेन अर्थे कृत्वा इत्यपि पक्षे साधुः । 66 & (115) अर्वाक अधरे" (स्व.) अर्वाक पूर्वे । इति क्षीरस्वामी । अधरे – अधरदेशे, अधरकाले चेत्यर्थः । काले यथा – वर्षात् षोडशादर्वाक्' । अर्वाक्किालिकः । 'कथं वाऽऽदीयतामर्वाक् मुनिमा धर्मरोधिनी ।' (किरातार्जुनीये 11-76) देशे यथाअर्वाग्बिलो ऊर्ध्वबुध्नश्चमस: ' (बृहदारण्यकोपनिषत् 4-1 )। ' विचक्रेण सुवृता यातम् अर्वाक् ।' (ऋक्. 1-118-2) इत्यादिषु स्थलेषु 'अत्र देशे' इत्यप्यस्यार्थो दृश्यते । एवं मध्यार्थेऽप्यस्य कचिद्वृत्तिरिति वाचस्पत्ये निरूपितम् । तत्र प्रयोगोऽन्वेष्टव्यः । स्वरादीनामपि निपातयत् बहर्थकत्वस्य शाब्दिकैरङ्गीकारादनेकार्थकत्वमेतेषामिति ज्ञेयम् । 1. अवरे अञ्चतीत्यर्थे, 'ऋत्विग्दटक स्रग दिगुष्णिगन्चुयुजुञ्चांच (3-2-59) इति क्विन्प्रत्यये, अवरशब्दस्य पृषोदरादित्वेन (6-3-109) अर्वादेशे स्वरादिपाठादव्ययत्वे च रूपमेवम् । केचित् अर्वाच' इति चकारान्तममुं पठन्ति । तत्पक्षे अव्युत्पन्न मिदं शब्दस्वरूपमिति बोध्यम् । " भलम् (116) "अलं भूषणपर्याप्तिशक्तिवारणनिषेधेषु " (चा. ग.) भूषणे – 'अलंकारः । अलंकृत्य । पर्याप्तौ – अलमस्त्यस्य धनम् । पर्याप्तमस्तीत्यर्थः । क्ररं चोचुरलं मुहुः । (भ. का. 8-97 ) । 61 'राक्षस्यो रावणप्रीये शक्तौ – अलं मल्लो मल्लाय । मल्लोऽयं मत्रान्तरेण साकं योद्धु शक्त इत्यर्थ: । 'अन्यथा प्रातराशाय कुर्याम त्वाम् अलं वयम् ॥ " (भ. का. 8-98) । , वारणे- 'अलं महीपाल तव श्रमेण -' (रघुवंशे 2-34 ) । 1. 'भूषणेऽलम्' (1-4-64) इति गतिसंज्ञा सेन अलंकृत्य इत्यन 4 • कुगतिप्रादयः' (2-2-18) इति समासे हयप् । कार:=== = भोजनमपि । अत्र अलं = पर्याप्तं क्रियतेऽनेनेति वृत्तिः । भूषणवत् अलंकरणात् शब्दार्थालडकारा अप्येवमुच्यन्ते । 2. अत्र पर्याप्तिरर्थ: । 'तुमथांच भाववचनात्' (2-3-15) इति रावणप्रीत्यै इत्यत्र चतुर्थी । 3. निपाताध्ययोपसर्गवृत्तौ तु पर्याप्स्यर्थोदाहरणस्वेने दमुदाहृतम् । तदानीं मलो मला (न्तरा) य पर्याप्त इत्यर्थः । 4. 'नमः स्वस्ति स्वाहाखघालं वषड्योगाच' (2-3-16) इति चतुर्थी। अन्न सूत्रेऽलमिति पर्याप्पयर्थस्य तत्पर्यायाणां च ग्रहणम इति सिद्धान्तकौमुद्री । तेन ' दैत्येभ्यो हरिरकम्' इतिवत् 'दत्येभ्यो हरिः प्रभुः, शक्तः, समर्थः' इत्यपि साधुरिति बोध्यम् । 62 'निषेधे – 'आलप्यालम् इदं बभ्रोर्यः स दारान् अपाहरत् ।' (माघे 2-40 ) । अलंकृत्वा । ' 3 निरर्थकत्वे, अस्त्ययर्थे, अवधारणे, च' इति वाचस्पत्ये । 'विजयायेत्यलमन्वशान्मुनिर्माम् ।' (किरातार्जुनीये 13-13 ) इत्यन 'अलम् = भृशम्' इति मल्लिनाथ विवरणात् भूयोऽर्थकत्वमप्यस्येति बोध्यम् । 6 अले, अलेले पिशाचभाषया सम्बोधने ।' इति शब्दरत्नावली, इति शब्दकल्पद्रुमः । 'अले सर्वज्ञो बुद्ध इति कथं त्वया ज्ञातम् ? ।' इति (प्रबोधचन्द्रोदये ' अङ्के) प्रयोगो दृश्यते । 1. वारणमपि यद्यपि निषेध एव पर्यवस्थति, तथापि ईपद्भेदमवलम्ब्य भिन्नार्थकत्वम् इति ज्ञेयम् । 2. (117) 3: प्रत्ययः । अत्र 'अलंखल्वोः प्रतिषेधयोः प्राचां क्त्वा' (3-4-17) इति क्स्त्रा'प्राचां ' ग्रहणं पूजार्थम्; तेन नित्यं क्त्वाप्रत्ययः । ' अमैवाव्ययेन' (22-20) इति नियमान्नोपपदसमासः । ( अलम्पशु: ' इत्यत्र ' निरर्थ: पशुः' इति वाचस्पत्यविवरणमिहानुसन्धेयम् । भयं भावः -- अलम्पशुः = यज्ञीयः पशुः । तस्य केवलं याग एवोपयोगात् तदीयक्षीरादीनामनुपयोगात् निरर्थ: पशुरिस्याख्या यते इति । " (118) "अव क्रोधे बोवरोधे धैर्यालम्बनभूषणे । न्यग्भावाभिभवादानभोजने श्लेषघर्षणे ॥ दर्पेका यक्लृप्तिसेवाप्रहासालोकशुद्धिषु । अनुत्साहप्रसाराज्ञा वेलासंहतिखण्डने ॥ सामीप्येषद्व्याप्तिदेशदश ।ऽऽशङ्कनमिश्रणे । " ( उ. ग. क. उपसर्गप्रतिरूपकम् ) अवक्रयः ॥ स्तनोति ॥ क्रोधे– अवख्याति । बोधे– 'अवगतिः ॥ रोघे—2 अवग्रहः । अवग्राह: । धैर्ये— अवष्टम्भः । आलम्बने–अवलम्ब: । भूषणे–अवतंसः ॥ न्यग्भावे – अवाक् ॥ अभिभ – अवजानाति, अवमानः, अवक्षेपः ॥ आदाने – अवचिनोति, अवलुम्पति। भोजने – अवष्वणति अवदंशः ॥ श्लेषे – अवगूहनम् ॥ धर्षणे – अवस्कन्दति, अवमर्दः ॥ दर्पेअवलेपः । 63 ऐका ये - अवधानम्, अवधारणम् ॥ क्लृप्तौ – अवसाय:, सेवायाम् – अवलगति, अवसयते ॥ प्रहासे- अवहेलना, अवआलोके – अवलोकयति ॥ शुद्धौ–अवदातम् ॥ अनुत्साहे 1. गत्यर्थानां ज्ञानार्थकत्वात् अत्रावपूर्वो गतिर्बोधे वर्तते । 'कश्चित् तमनुवर्तते ।' इति वचनात् धात्वर्थानुगमोऽत्र । 2. 'अवे ग्रहो वर्षप्रतिबन्धे (3-3-51) इति विभाषा घञ्। पक्षेऽप् । 3, 'अवाञ्चालम्बनाविदूर्ययोः' (8-3-68) इति आलम्बने = धैर्येऽर्थे स्तम्भ धातोः षत्वं ज्ञेयम् । 4. 'वेश्च स्वनो भोजने' (8-3-69) इति अवपूर्वकस्य स्वनधातोः षत्वं भोजनायें । 64 अवसीदति ॥ प्रसारे - अवकपः । आज्ञायाम् – अवसर्गः ॥ वेलायाम्अवसरः ॥ संहतौ- -स्थाली प्रस्थम् अवहरति ॥ खण्डने – अवयति ॥ सामीप्ये – अवष्टव्चे शेते अविर इत्यर्थः ॥ ईपदर्थे– शुना अवलीदा नदी, अवहन्ति । व्याप्ती अवकीर्णः पांसुभि: । अवाप्तोऽर्थः ॥ देशे अवकाशः, अवस्करः (वर्चस्को देश इत्यर्थः) । दशायाम् – 'अवस्था अव तिष्टमान:!: आशङ्कने— अवदिशति वैद्यो जवेन ॥ मिश्रणे–मांनं काशेन अवदधाति । अव हान्यादिषु निम्नभावे च वर्तते । तद् यथा, हानौ'अबकोकिल: । वचने "अवगिरते, अववादः । 2. 3. 4., -अवपुष्पः तरुः, 'वचन-क्रियाभृशादि1. सामीप्यार्थेऽपि, 'अवाञ्चालम्पनाविदूर्ययोः' (8-3-68) इति अवपूर्वस्य स्तम्भते: पत्वम् । 6 अवहन्ति = तुषाद्यपनोइनोपयोगितया ईपद्वन्ति इत्यर्थः । 'वर्चस्केऽवस्कर:' (6-1-148) इति निपातनात् सुडागमोडल अव स्करः === अन्नमलम् । अन्यल अत्रकरः । 'आतश्चोपसर्गे (3.3-106) इति अङ्क । अवतिष्ठमानः इत्यल 'समत्रप्रविभ्य: स्थः' (1-3-22) इति तङ् 5. 'अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया' (वा. 2-2-18) इति समासः । अवऋष्ट: कोकिलेन अत्रकोकिल: । ु 'अवाद् ग्रः' (1-3-51) इति गिरतेरात्मनेपदम् । अल 'गृणातिस्त्ववपूर्वो न प्रयुज्यत एव' इति भाष्यात् गृधातोः यादिकस्य न ग्रहणम् । अवगिरते = विप्रलापं करोतीत्यर्थः । अव 65 अप्रसिद्धम् ।' इति तिलकः । 'अवकटम्-अवकुटार: । 'अनटीटम्-अवनाटम् - अवटम् । 'वगाह:- अवगाह: । 'अप (व) स्किरमाणो वृषभो हृष्ट: । अवकरः । 1. 'अवात् कुटारच्च' (5-2-30) इति 'अव' इत्यस्मात् कटप्रत्यय कुटारच्प्रत्ययश्च स्वार्थे । एसौ द्वावपि अवनते प्रसिद्धाविति केचित् । 2. 'नते नासिकाया: संज्ञायां टोटन्नाटम्भ्रटच:' (5-2-31 ) इति 'अव' इत्यस्मात् संज्ञायां नासिकाविषयके नमने विवक्षिते टीट-नाउञ भ्रटच्प्रत्यया: (स्वार्थे) भवन्ति । 3. " अख, वष्टि भागुरिरलोपमवाप्योरुपसर्गयोः ।' (सि. कौमुद्यां अव्ययप्रकरणे पठितोऽयं श्लोक:) इति ' अव " इत्यलाथाकारस्य लोपः । स च पाक्षिकः, तेन अवगाह: इत्यपि साधुः । 4. < अल 'अवाचतुष्पाच्छकुनिष्वालेखने' ( 6-1-142) इति सुटू । किरते हर्षजीविकाकुलाय करणेध्विति वाच्यम्' (बा. 1-3-21) इति शानच (आत्मनेपदम् ) । सूखे (6-1-142) 'भवात्' इति इति श्रीकण्ठशास्त्रि भिर्धातुरूपप्रकाशिकायां पाठ आहतः, स तु चिन्त्यः । ' अपस्किरमाणो ऋषो हृष्टः' इत्यत हास्पादनेन विलेखनम् । एवं 'अपस्किरमाण: श्वा आश्रयार्थी' इत्यत आश्रयसम्पादनार्थं विलेखनम् । 'अपस्किरमाणः कुक्कुटः' इत्यस जीविकामृगयार्थ पाइनेन आलेखनम् । यथा भवभूति: ( उ. रा. चरित २-९) 'छायापस्किरमाणविष्किर मुखव्याकृष्टकीटस्वचः' इति सर्वसाप्यत चतुष्पाच्छकुनि कर्तृकत्वात् किरते: सुट् इति बोध्यम् । 66 अवश्यम् (120) "अवचक्षे अवख्यातव्यमित्यर्थे" (कृ.) अवपूर्वकात् 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि' इत्यस्माद्धातोः 'अवचक्षे 'च' (3-4-15 ) इति एश्प्रत्यये रूपमेवम् । 'अव्ययकृतो भावे' (भाग्ये 3 - 4 - 9 ) इति भाष्यात् भावार्यक: प्रत्ययोऽयम् । प्रत्ययस्य शित्त्वेन सार्वकृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इति अव्ययत्वम् । धातुकत्वात् ख्याञादेशो न । 'रिपुणा नावचक्षे' (ऋ. 4-58-5) इति प्रयोगः । अवख्यातुमित्यर्थः । ( (121) अवरस्तात् " (त.) अधोभागार्थेऽव्ययमिदम् । प्रथमापञ्चमी सप्तमी वृत्तेरवरशब्दात् अस्तातिप्रत्ययः । तद्धितश्वासर्वविभक्तिः' (1.1-38) इत्यव्ययत्वम् । प्रथमान्ते यथा- -अवरस्तात् रमणीयम् । पञ्चम्यां यथा – अवरस्तात् आगतः । सप्तभ्यन्तात् – अवरस्तात् वसति । एवम्, अवस्तात् इत्यप्यस्तातिप्रत्ययेऽव्ययं वर्तते । प्रयुज्यते च अवस्तात् स्वर्ग लोकं प्रापयन्त: ' (शतपथब्राह्मणे) इति । अत्र ' विभाषा 'अव' इत्यादेशोऽबरस्य' (5-3-41) इति विकल्पेन अवरशब्दस्य स्तातिप्रत्यये परत इति विशेषः । 6 66 (122) अवश्यम् निश्रये" (स्वरादिः) अवपूर्वकाद् श्यैङ्घातोरौणादिके डमुप्रत्यये, स्वरादिषु पाठादव्ययत्वम् । नञ्पूर्वकाद् वशघातोर्बाहुलकाद् यत्प्रत्ययेऽव्ययसंज्ञेति शब्दकल्प66 अवस् 67 द्रुमः । निश्रये – 'अवश्यं यातारश्चिरतरमुषित्वाऽपि विषया: ' (भर्तृहरि: 3-13)। अशक्यनिराकरणार्थेऽपि प्रयुज्यते, तद् यथा—'अवश्यभाविन्यर्थे वै सन्तापो नेह विद्यते ।' (भारते शान्तिपर्वणि) । अवश्यपाच्यम् । आवश्यकः । अनायत्ततायां तु त्रिलिङ्गत्वमस्य यथासम्भव बोध्यम् । (123) अवसे" (कृ.) अवधातो:, 'तुमर्थे सेसेनसे असेन्– ( 3-4-9) इत्यसेन्प्रत्ययः । " आयात्विन्द्रोऽवसे उप ---" 66 एजन्तकृत्त्वाव्ययत्वम् । अवसे - अवितुमित्यर्थः (यजु: 2-0-47 )। छन्दस्येव । 6 (124) "अवम् बहिरित्यर्थे " (स्व. त.) अवो गच्छति । बहिर्गच्छतीत्यर्थः' । 'पूर्वाधरावराणामसि पुरधवश्चैषाम् ' (5-3-39) इति प्रथमापञ्चमी सप्तम्यर्थेषु अवरशब्दादसिप्रत्यये प्रकृतेरवादेशे च रूपमेवम् । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वाद व्ययत्वम् । अवो रमणीयम्, अव आगतः, अवो वसति, इति क्रमेण विभक्तित्रयेऽप्युदाहरणम् । 1. अल बाहुलकात् कृदन्ते भाविन्शब्दे परे अवश्यमो मकारस्य लोपः । 2. 'ण्य आवश्यके' इति पचते: कुत्वनिषेधः । C (वा. 6-3-109) इति अवश्यमो मकारस्य लोपः। 3. 'अव्ययानां भमाले-' (वा. 6-4-144) इति टिकोपः लुम्पेदवश्यमः कृत्ये > 68 अध्यथि [भ]ध्ये (125) "अविषमम्" (ति.) विगतं समम्, विगतत्वं समस्य (इति) वा विषमम्, समाद् विप्रकृष्टो हीनो वा देशः इति केचित् । न विद्यते विषमो यस्मिन् काले, देशे वा तत् अविषमम् । तिष्ठद्गुगणे (2.1-17) पाठादव्ययीभावसमासेऽव्ययत्वम् । (126) " अवे" (नि.) हीनानां सावक्षेपे आमन्त्रणे निपातोऽयम् । 'अवे वृषल ! ' इति प्रयोगः । अवेरे इत्यपि हीनसम्बोधने निपातो वर्तते । वस्तुतोऽयं अवे + अरे इति निपातद्वयसमुदाय इति बोध्यम् । 'एङ: पदान्तादति' ( 6-1-109) इति पूर्वरूपमत्र । 'अवेरे चौर!' । (127) अव्य [धि] थिष्यै" (कृ.) " अव्यधिष्यै = अव्यथ[ध]नाय इत्यर्थ: । नञ्पूर्वका ''यध (थ)ताडने ' (दिवादि: सक. सेटू.) इत्यस्मात् 'प्रयै रोहिष्यै अव्याधि (थि) ष्यै ( 3-4-10) इति इष्यैप्रत्ययान्तो निपातितः । एजन्तकृत्त्वात् 'कृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इति अव्ययत्वम् । तुमुनर्यकोऽयम् । छन्दस्येवास्य प्रयोगः । 66 " –' सम्प्रति' इति प्रादिसमुदायरूपः शब्दः । स एव नसम्पर्कात् 'असम्प्रति ' —" इति गणरत्नमहोदधिः । अयोग्ये काले, अनुपस्थिते काले, अयुक्त इति च अस्यार्थ: । 'यचैव संप्रति दद्मो, यचैव असंप्रति : (शतपथब्राह्मणे) । 6 असकृत् (128) 'असम्प्रति " (तिष्ठद्गु) अस्यैव स्वाथिंकेऽण्प्रत्यये असांप्रतम् इत्यपि भवति । यथा विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य स्वयं च्छेत्तुमसांप्रतम् ।' (कुमारसंभवे 2-55)। असम्प्रति असांप्रतम् इत्युभावपि तिष्ठद्गुगणे ( 2-1-17) द्रष्टव्यौ । वर्धमानस्तु 'असाम्प्रतम् इत्येतत् स्वरादित्वेनाङ्गीचकार । 19 66 69 > (129) असकृत् पौनःपुन्ये " (स्व.) 'सकृत्' इति सदैकवारार्थयोः स्वरादिषु पठयते । तस्यैष ननुपसृष्टात् असकृत् इति पुन: स्वरादिषु पाठ: । 'एकस्य सकुच्च' (5-4-19) इति क्रियाभ्यावृत्तिगणने वर्तमानस्य एकशब्दस्य सुच्प्रत्ययः, प्रकृतेः सकृत् इत्यादेशश्च विधीयेते । अत्र क्रियाभ्यावृत्तिरसम्भवान्न गम्यते । अस्य च कृत्वसु प्रत्ययापवादत्वं बोध्यम् । 'कृत्वोऽर्था:' (वा. 1-1-38) इति वार्तिके कृत्वोऽर्थप्रत्ययानां परिगणितत्वात्, 'तद्धितश्चासर्वविभक्तिः' (1-1-38), इति अव्ययसंज्ञा । 'असकृदेकरथेन तरस्विना—' इति रघुः (9-23)। असि (130) "असामि " (चा.) 19 पूर्णतया इत्यर्थः । 'सामि' इत्येतदर्धार्थकमव्ययम् तस्यैव नञ्तत्पु रुषे रूपमेवम् । अव्ययत्वनिबन्धनानां सर्वेषामपि कार्याणां सम्पादनाय स्वरादिषु पाठः । 'उत यो मनुष्येषु आ यशश्चक्रे असामि आ ।' (ऋक् 1-25-15) एवं असाक्षात् इत्यस्यापि 'साक्षात्' इत्यस्य विपरीतार्थे चादिपाठादव्ययत्वं बोध्यम् । 90 अत्रेदमवधेयम् – शब्दकल्पद्रुम वाचस्पत्यादिषु कोशेषु सर्वेषामध्यव्ययानां मञ्समासे निदर्शितया रीत्या पुनः पृथगव्ययत्वं चादिषु स्वरादिषु बा पाठपरिकल्पनेनोदाहरणप्रदर्शनपुरस्सरं पाठो लक्ष्यते । अस्माभिस्तु विस्तर भिया तत्तदव्ययानां स्वरूपमात्र प्रदर्शने ऐदम्पर्येण तेषामत्रोपादानमनाइतम्इति । (131) "असि " ( तिङन्तप्रतिरूपकम् ) 'त्वम्' इत्यर्ये, वाक्यालङ्कारे चैतदव्ययं चादिषु द्रष्टव्यम् । 'अस भुवि ' इत्यत्य धातोर्लटि मध्यमपुरुषैकवचने 'असि' इति सम्पते । तस्य प्रतिरूपकमेतदिति बोध्यम् । भोजस्तु 'युष्मदर्थानुवादे' इत्याह । त्वमर्थे—— बाल्यादमित्रमस्यासि –' । अत्र 'असि' इति त्वमर्थे प्रयुक्तम् । वाक्यालङ्कारे—' वेत्स्यसि पार्थिव ! त्वमसि सत्यमभ्यथाः ।' इति । अत्र ' त्वम्' इति प्रयुक्तत्वात् पुनरसि इति वाक्यालङ्कार एक । वाक्यालङ्कारत्वं — असो नाम — क्षोदे कृतेऽर्थशून्यत्वमेव । 'शूरोऽसि कृतविद्योऽसि दर्शनीयोऽसि 71 पुत्रक !' इत्यत्र तु कथंचिद्युष्मदर्थकत्वम् । केचित्त एकेन 'असि' इति प्रयोगेनैव त्वमित्यर्थे, अथवा क्रियायाश्च लाभे सति, असि इति त्रिः प्रयोगोऽत्रापि वाक्यालङ्कार एवेत्याहुः । (132) " असे " एतदन्तमव्ययं स्यात् । तुमुनर्थकोऽयं प्रत्ययः छन्दस्येव प्रयुज्यते । एजन्तकृत्त्वाव्ययत्वम् । 'क्रत्वे दक्षाय जीवसे' (ऋक्. 1-36-14) जीवसे • जीवितुमित्यर्थः ॥ छन्दस्येव । = एवं 'असेन्' इति प्रत्ययान्तमप्यव्ययसंज्ञकं बोध्यम् । प्रत्ययस्य नित्त्वात 'नित्यादिर्नित्यम् (6-1-197) इति स्वरविशेष: (आधुदासः) प्रकृतेर्भवति इति विशेषः । , (133) असौ " (साक्षात्.) अदश्शब्दार्थेऽव्ययमिदं साक्षात्प्रभृतिषु (1-4.74) कश्चित् पठयते । 'असौनामायमिदंरूपः' इति शतपथब्राह्मणे प्रयुक्तं च । साक्षात्प्रभृतिषु पठितत्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञायाम्, 'कुगतिप्रादय:' (2-2-18) इति समासे ल्यपि असौकृत्य इति भवति । 'अग्नौ' इति पठितस्य एवं पाठभेद इति केचित् । 72 अस्ति (134) "अस्तं शैलविशेषादर्शनयोः" (स्व.) शैलविशेषवाचकत्वम्- 'अस्तं मास्वान् प्रयातः -' इत्यादिषु ज्ञेयम् । अदर्शने– 'धृतिरस्तमिता रतिश्च्युता – ( रघु. 8-65 )। 'अस्तमती । अस्तमित्यस्यादर्शनमेव वास्तवार्थः । शैलविशेषार्थकत्वं तु कविसमयसिमेवेति बोध्यम् । बोध्यम् । (135) " "अस्ति असृग्धनसत्तासु " ( ति. प्र.) सत्तार्थ कस्यासधातोर्लटि तिङन्तप्रतिरूपकमिदं स्वरादिषु पठितमिति असृजि— 2 आस्तेयं – चर्मभाजनम् । अस्तिकायः । = धने – अस्तिमान् चैत्र: । धनीत्यर्थ: । अस्तित्वम् । 3 1. अस्तम् अततीति अस्तमतः, अस्तमती इति सम्पद्यते । गौरादित्वात् (4-1-41) स्त्रियां ङीषि अस्तमती = शालपर्णीवृक्षः । 2. अस्ती भवं आस्तेयम् । • आस्तेयो मदः । अस्तीति धनार्थ4 कमव्ययम् ।' इति रामः । " इति प्रक्रियासर्वस्वम् । इतिकुक्षिकलशिबस्यस्थ्य हेर्ढञ्' (4-3-56) इति भवार्थे ढञ् । € 3. 'सम्बन्धेऽस्ति विवक्षायां भवन्ति मतुवादयः ।' (श्लोकवार्तिकम् 5-2-94) इति मसुप् । भस्तु 73 सत्तायाम् – अस्तिक्षीरा गौ: । ( विद्यमानक्षीरेत्यर्थः ।) 'आस्तिक', आस्तीकः । 'अतिथिर्बालकश्चैव राजा भार्या तथैव च । अस्ति नास्ति न जानन्ति देहि देहि पुनः पुनः ॥' (चाणक्ये ) । 'अस्तिसिचोऽपृक्ते' ( 7-3-97) इत्यत्रापि 'अस्तिसिच: ' इत्यस्य 'विद्यमानसिचः इति व्याख्यान सिद्धान्तकौमुद्यादिषु दृश्यते । 'अस्त्याह कालसामान्ये तिङन्तप्रतिरूपकम् इति त्रिकाण्डशेपः । 9 (136) "अस्तु निषेधासूयाङ्गीकारयोः " (स्व. ति. प्र.) निषेधे – अस्तु साम्ना । अस्तुङ्कारः । — = असूयाङ्गीकारे – रवमस्तु, को नाम दोपः । असूयापूर्वकोऽङ्गीकार :अनूयाङ्गीकारः । असवातो: लोटप्रथमपुरुषैकवचने रूपमेत्रम् । तस्य स्वरादिपाठादव्ययत्वम् । अस्य पीडा प्रतिक्षेप प्रकर्ष - प्रशंसा लक्षणादयोऽयर्था: वाचस्पत्ये प्रतिपादिताः । उदाहरणानि यथासम्भवमूहयानि । वाङ्मयार्णवेऽपि 'अस्तु स्यादभ्यनुज्ञानेऽप्यसूयापीडयोरपि । प्रतिक्षेपे 66 प्रशंसायां प्रकर्षे लक्षणेऽपि च " इति अस्यार्थाः परिगणिताः । 1. " 'अस्तिनास्तिदिष्टं मतिः ( 4-4-60) इति ठक् । अस्ति परलोकादिकमिति मतिर्यस्य स आस्तिकः । प्रत्ययस्य कित्वादादिवृद्धिः । आस्तिक एव आस्तीकः । 'अन्येषामपि दृश्यते' *(6-3-137) इति मध्यमवर्णस्य दीर्घः । आस्तीकः = ऋषिविशेषः । अल निपाताव्ययोपसर्गवृत्तौ तिलकेनोदाहृतम् 'अस्त्यत कञ्चित् पश्यसि विद्वांसम् ।' इति । अस्थायमर्थ::- अस विद्यमानं विद्वांसं पश्यसीति । अव्ययत्वादत द्वितीयाविभक्त्यर्थ कत्वम् 'अस्ति' इत्यस्येति ज्ञेयम् । 74 अस्मि (137) "अस्थाने " (नि. चा.) ' अकाण्डे' इत्यर्थः । 'कोऽयमम्थाने न स्थाने अस्थाने । सम्भ्रम: ? ' । सप्तम्यन्तप्रतिरूपकमव्ययमेतत् । (138) अस्मत्वा" (त.) 'अस्मासु' इत्यर्थे अस्मच्छब्दात् तदधीनवचने कृ-भू-अस्तिधातुमिर्योोंगे 'देये ला च' (5-4-55) इति त्राप्रत्ययः । तस्य च असर्वविभक्तितद्धितत्वाद् 'अव्ययत्वम् । 'अस्मत्त्रा ते सद्ध्यक् 'सन्तु' (ऋक्· 1-1-32 ) । (139) "अस्मि अस्मदर्थानुवादाहमर्थयोः" (स्व. ति. प्र.) अस्मदर्थे – 'अविद्या 'ऽस्मितारागद्वेषाभिनिवेशा:' (योगसूत्रे 2-3 ) । 1. 'ला गणरत्नमहोदधौ तु 'सुच कृत्वस वा तस् च दा काम् हि धंधा:- ' (ली. 12) इत्यव प्रत्ययमुपादाय 'सुजादयश्वादिगणे (1-4-57) भवन्ति ।' इति प्रतिपादितम् । तेनास्म मते वाप्रत्ययस्य निपातत्वेनाव्ययत्वमिति विशेषः । 2, 'व्यवहिताच' (1-4-82) इति असधातोः व्यवधानेन कन्द्रसि प्रयोगः । लोके तु 'अस्मत्वा सन्तु' इति भवेत्, 'ते प्राग्धातो: (1-4-80) इति नियमात् । (ते = गत्युपसर्गसंशकाः धातोरव्यवहितं प्राक् प्रयोक्तव्या: इति प्रकृतसूलार्थ: ।) 3. ' अस्मि' इत्यस्य भावः अस्मिता । भावार्थे तलप्रत्ययः । तदन्तान टापू । अब तिङन्तप्रतिरूपकत्वात् तल्प्रत्ययस्योपपत्ति, अन्यथा साक्षात् तिङन्तानां तल्प्रत्ययप्रकृतित्वाभावात् 'अस्मिता' इति न सिद्धयेदिति बोध्यम् । अहमर्थे – 'त्वामस्मि वच्मि विदुषां समवायोऽत्र तिष्ठति ।' (साहित्यदर्पणे) ( त्वामहं वच्मीत्यर्थः ।)। 'उडुपेनास्मि सागरम् ॥' (रघुवंशे 1-2 ) इत्यत्रापि 'अस्मि' इत्येतदहमर्थकमव्ययमिति गणरत्नमहोदधौं प्रतिपादितम् । परं तु मल्लिनाथप्रभृतिभिः 'अस्मि = भवामि ' इत्येव विवृतत्वात् अत्र न तिङन्तप्रतिरूपकमव्ययमिति बोध्यम् । (140) "अह क्षेपादेशप्रशंसासु" (चा.) 75 क्षेमार्येऽपि शाश्वतः । 'अह प्रशंसाक्षिपयोर्नियोगे च विनिग्रहे । ' इति वाङ्मयार्णवः । आचारातिक्रमणेऽपि केचित् । 'पूजायाम्' इति प्रौढमनोरमा । क्षेपे— स्वयमह अश्वेन याति, गुरु पदातिं गमयति । आदेशे — अयमह महारण्यं गच्छतु । प्रशंसायाम् - अह ! बालो वक्ति । (उत्कृष्टं वक्ति, इत्यर्थः ।) () क्षेमे—'अयमह जीवतु शाश्वतीः समाः ' । अत्र क्षेप एवाचारातिक्रमः । आदेशनियोगावभिन्नार्थको । एवं प्रशंसैव पूजा । "आचारातिशये – 'अत्यह तदिन्द्रोऽमुच्यत, देवो हि. स: (शतपथब्राह्मणे.) " इति वाचस्पत्यम । 76 अस्मच्छब्दार्थे, ममकारार्थे च सुबन्तप्रतिरूपकमव्ययमिदं चादिषु द्रष्टव्यम् । अर्हयुः, 2 अहन्ता, 'अहम्मति: । 'अहमहमिका । 66 2-28) 1 अहह (141) अहहेत्यद्भुते खेदे परिक्लेशप्रकर्षयोः । तथा सम्बोधनार्थेऽपि प्रयुक्तमिदमव्ययम् ।" इति वाङ्मयार्णवः । अद्भुते – 'अहह महतां निस्सीमानश्चरित्रविभूतयः (भर्तृहरिः 1. 66 'अहम् " (सु. प्र.) अनुकम्पासन्तोषादिष्वपि दृश्यते । 3. (142) 'अहह अद्भुतखेदयो: " (नि.) $ " 'अहंशुभयोर्युस' (5-2-140) इति मत्वर्थे युमप्रत्यये रूपमेवम् अहंयुः = अहंकारवान् 'अहमिति शब्दान्तरमहङ्कारे वर्तते।' इति अस (5-2-140) काशिका । H 2. अहमो भावोऽहन्ता । अवापि सुबन्तप्रतिरूप काव्ययत्वात् तल्प्रत्ययः 'अहन्ते ! नाहं ते विहरणपदं देशिकगिरः स्वदन्ते नः स्वान्ते सपदि गतसन्देहविषया।' इति (वेङ्कटनाथीयं) सुभाषितम् । 6 'अहम् ' इति मतिः अहम्मति: । धातुकाव्ये (1-60) तु 'हम्म गतौ' इत्यस्मात् धातुनिर्देशे श्तिपप्रत्यये हम्मतिशब्दं निष्पाद्य, न हम्मतिः अहम्मतिः इति गत्यार्थानां ज्ञानार्थकत्वेन साधितम् । 4. अहमहंशब्दोऽस्त्यवेत्यर्थे श्रीप्सायां द्वित्वे व्रीयादिस्वात् (5-2-116) उम्प्रत्यये च रूपमेवम् । आहे खेदे—'अहह कष्टमपण्डितता विधेः' (भर्तृहरिः 2-88)। अनुकम्पायाम्- 'अहह निन्द्योऽसि ' । सन्तोषे- 'अहह मे भाग्यम् ।" ॥ 66 " सम्बोधने– 'अहह तात ! पणस्तव दारुणः ।' (महानाटके 1 9 ) इति शब्दकल्पद्रुमः । प्रकर्षार्थकोऽपि क्वचिदयं दृष्टः । यथा – 'अहह महापङ्के पतितोऽसि !' (हितोपदेशे)। यथासम्भव प्रकरणानुरोधेम बर्थकत्वमस्य बोध्यम् । अहह इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । (143) 66 अहहा खेदाद्भुतयोः" (नि.) 6 'अह +हा' इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । ' मिक्षित्वाऽपि बुभुक्षिता यद् अहहा........।' (गणरत्नमहोदधौ ) । (144) "अहो खेदे " (नि.) समुदितमेतद र्भकमिति ज्ञेयम् । 6 अहहो चक्षुः कृतघ्नं कियत् ॥' अह+हो इति निपात द्वयमिदं उपात्तमिदमव्ययम् ) । TT (145) "अहे क्षेपवियोगयोः" (नि.) 'अहे राम ! घनश्याम ! चुम्बामि खेदे यथामुखपङ्कजम् ।' (बाचस्पत्ये अहोनुखलुभौः (146) "अहो खेदाद्भुतानुकम्पासन्तोषेषु " (नि.) खेदे – अहो प्रमादः । अद्भुते- अहो ! आश्रर्यम् । अनुकम्पायाम् / – अहो निन्धोऽसिं । सन्तोषे– 'अहो ! भाष्यमहो! भाष्यमहो! वयमहो ! वयम् '। 78 सम्बोधनेऽपि । 'अहो! बतासि स्पृहणीयवीर्यः । 'अहो' अयं बाल: पाठकः' इत्यत्राश्चर्यस्याप्यद्भुतत्वान्नार्थभेदः शङ्कय: । केचित् तु इदंप्रथमतया परिदृश्यमानमद्भुतमिति, लोकोत्तर विलक्षणस्वभाववत्सु च आश्रर्यावहत्वमिति अद्भुताश्चर्ययोः भेदं निरूपयन्ति । 'अहो' इत्यस्यैव प्राकृतभाषायाम्, , अयो' इति रूपम् । यथा - 'अङ्घो दासीएपुत्त – ( प्रतिमानाटके —' अङ्के) इति । अव 'अबो' इति सकोपामन्त्रणे इति केचित् । (147) अहोनुखलुभोः " (नि.) अहो, नु, खलु, भोः इति निपातचतुष्टयसमुदायोऽयम् । नाटकेषु बहुलमेवमेव प्रयुक्तमिदम् । परिक्लेशेऽस्य वृत्तिः । प्रतिमानाटके । (२ अङ्के) 'अहोतुखलु' इत्यपि प्रयुज्यते । अल व्याख्यात्रा 'अहो तुखलु.... निपातसमुदायोऽयं कष्टे इत्युक्तम् । तदपीहावधेयम् । : एवम् अहोबत इत्यपि समुदितं प्रयुज्यते । ' 1. अल, 'ओत्' (1-1-15) इति प्रगृह्यसंज्ञायाम्, अचि नित्यम्' (6-1-125) इति प्रकृतिभावः । 'प्लुतप्रगृह्या आहू (148) अह्वाय शीघ्रार्थे " (चा.) 'अह्वाय सा नियमजं क्लममुत्ससर्ज ॥ (कुमारसम्भवे 5-86 ) । अह्नाय देवि! दयते यदसौ मुकुन्दः । (गोदास्तुतिः) । 66 (149) "आ वाक्यस्मरणयोः " (चा.) वाक्ये— 'आ ! एवं नु मन्यसे । स्मरणे—आ ! एवं किल तत् । अनुकम्पायामपि प्रयुज्यते । यथा - आ देवदत्तो दीन: । समुञ्चयो -आ ज्यस्यार्थत्वेन मेदिन्यां परिगणितः । यथा- 'देवेभ्यश्च पितृभ्यश्च आ।' इति । अब आकार: समुच्चये, इति केचित् । वस्तुतस्तु- अल चकारद्वयेनैव समुच्चयस्य प्रतिपादितत्वात्, 'उक्तार्थानामप्रयोगः' इति भाष्यादिषु असकृदुक्तेन न्यायेन आकारोऽन स्तोभार्थक इति युक्तमुत्पश्यामः । (स्तोभः मन्त्रादिषु केवलं पादपूरणाद्यर्थो वर्णविशेषः ।) (150) " आईम्" (चादिः) मन्त्रस्तीमाक्षरमिदम् । अस्य प्रयोगो लोके मृग्य: । मन्त्रशास्त्रेषु यथासम्भवं द्रष्टव्यः । 79 (151) आङ् " 66 'आइ आभिमुख्ये करणे ग्रहणे श्लेषधर्षणे । कान्तौ शापाधानकांडुङ्क्षानिषेधप्रहृतावधे ॥ विनम्भेऽभिविधौ बन्धे स्पर्धा निर्देशभूषणे । सम्प्रदाये पारतन्त्र्ये स्नाने संस्थानदैर्ध्ययोः ॥ " 9 1. अल, निपात एकाजना' (1-1-14) इति प्रगृह्यसंज्ञायाम् 'प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्' (6-1-125) इति प्रकृतिभावः । 6- वाक्यस्मरणोरडित् ॥' (वा. 1-1-14) इति वचनादडिदाकार एष इति ज्ञेयम् । पूर्व त्वमेवं नैवममंस्थाः, इदानीं त्वेवं मन्यसे इत्यर्थः । 80 आडू विज्ञानेऽङ्गीकृतौ त्यागे उत्कण्ठाऽऽवृत्तिभोजने । स्थानाध्मान श्रमा ह्वान नैकटये कालयापने ॥ स्पर्शावष्टम्भोपरमे भृशे कृच्छ्रादिकर्मणोः ।" ( उ. नि.उ.प्र.) व्यापृत्यादिष्वपि दृश्यते । आभिमुख्ये— आयाति, आगतः । करणे - आचार: । ग्रहणे आदानम्, आसादयति । श्लेपे-आलिङ्गनम्, आभृशति । कान्तौ - आरोहति, आवृणोति, आक्रमते चन्द्रमा: । शापे-आक्रोशः, आक्षारयति । आधानेआवपति, आधानम्। काङ्क्षायाम् आशास्ते, आशंसनम् । निषेधे-आक्षेपः, आगूरते । प्रहृतायाम्-आवर्जनम्, 'दोर्दण्डाऽऽश्चित (आञ्छित) चन्द्रशेखरधनुर्दण्डावभङ्गोयतः, (महावीरचरिते 1-74) । वधे—आलम्भ्यो गौः । विस्रम्भे-आश्वासः। 'अभिविधौ-आच्छादयति । 'आकुमारं यशः पाणिनेः, ● 2. 1. अस 'आङ उद्गमने' (1-3-40) इति तङ् । 'ज्योतिरुद्मन इति वक्तव्यम्' (वा. 1-3-40) इति वचनात् सूर्यचन्द्रादिज्योतिषामुद्गमन एवायं तङिति विशेषः । 6 आङो यि ' (7-1-65) इति नुमागमोडल । आइपूर्वको लभधातुः क्वचित् वधे वर्तते । 3. आ = समन्तात् छादयतीति वृत्तिः । आङोऽवाभिविधौ क्रियायोगः । 'तेन सह अभिविधिः, तेन विना मर्यादा " इति शाब्दिकसमयः । 06 4. कुमारमभिव्याप्य पाणिनेः यशो वर्तते इत्यर्थः । 'आङ्मर्यादाभिविध्योः ' (2-1-13) इति पञ्चम्यन्तेन कुमारशब्देन आङो विकल्पेन समासः । पक्षे 'आ कुमारेभ्यः पाणिनेर्यश: ' इति वाक्यमपि साधु । तत्र, 'पञ्चम्यपाऽऽङ्रपरिभिः' (2-3-10) इति पञ्चमी । समासाभावपक्षे, 'आङ् मर्यादावचने' (1-4-89) इति आड: कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अस सूले मर्यादेत्युपत्वक्षणम्, अभिविध्यर्थस्यापि ग्रहणमिति काशिकादिषु स्पष्टम् । 6 भाद्र 81 आकुमारेभ्यः । बन्धे "करोऽयमामुक्त विवाहकौतुक: (कुमारसम्भवे ५. ६६); 'आमुश्चतीवाभरणम्' [रघुवंशे १३-२१] आमुतवान् प्रतिसरं भगवान् वसिष्ठ: ' ( रामायणचम्वाम् अयोध्याकाण्डे ) ; आमुक्तमाल्यदा स्पर्धायाम्-मल्लो मल्लम् आह्वयते । निर्देशे -- आज्ञा । उ भूषणे आम्रियते इति आमरणम् । सम्प्रदाये- आमनन्ति । पारतन्त्र्ये आकल्पः । आयत्तः, आहितः । स्नाने-आण्टवते । आकृतिः । संस्थाने आ क्रियते इति 'आयच्छते; दैर्ध्य-आयाम: - आयतिः = कालदैर्घ्यम्, आयच्छति रज्जुम् । आहते शिरः, आहन्ति सर्पम् । विज्ञाने आभाति । अङ्गीकृतौ — आशृणोति गाम् । त्यागे-आयोजयति, आश्रावः । उत्कण्ठायाम् – आतनुते प्रियम् । आस्था । आध्यानम् । आवृत्तौ – आवृत्तिः, आसूत्रयति । भोजने- -आहारः । स्थाने— आधारः, आकरः । आध्मानेआपूरणम्, आनह्यति । श्रमे — आयासः । आह्वाने— आकारयते, आमन्त्रयति । नैकट्ये— आसन्नः । कालयापने- 'आगमयस्त्र तावत् कश्चित् कालं प्रतीक्षख इत्यर्थ: । स्पर्शे- 'गामालभ्यार्कमीक्ष्य च' (मनुः 5.87 ) 1. ' धास्वर्थ बाघते कश्चित् ' (वाक्यपदीये) इति वचनात् अल आङ् धात्वर्थबाधकः । आमुक्तवान् बद्धवान् इत्यर्थः । 2. स्पर्धायामाङ:' (1-3-31) इति द्वेषः आत्मनेपदम् । स्पर्धासंघर्षः, पराभिभवेच्छा । SI " 5. 3. 'आतश्लोपसर्गे' (3-3-106) इत्यङ् । 4. आङ्पूर्वकाद् यमधातोरकर्मकात् 'आङो यमहनः' (1-3-28) इति तङ् । सकर्मकात् तु परस्मैपदमेव - 'आयच्छति रज्जुम्' इति यथा । 'आगमेः क्षमायामात्मनेपदं वक्तव्यम्' (वा. 1-3-21) इति तङ् • उपेक्षा कालहरणमिति यावत । क्षमा = इति काशिका । 66 भाडू 'कपिञ्जलान् आलभेत'। अवष्टम्भे—आलम्बः । उपरमे– 'आयच्छति कूपाद्र अजुम् । भृशे– आभाषते, भृशं भाषते, इत्यर्थः । कृच्छ्रे-आपत् । आदिकर्मणि-आरभते ॥ व्यावृतौ – आयुक्तः । 82 मर्यादायाम् – 2 आ पाटलिपुत्रात् आपाटलिपुत्रं वा वृष्टो देवः । 'आलोहितांशुकमनाईषदर्ये - आ उष्णम् = ओष्णम्, सुखोष्णम् । कुलहेतिजालम् - ' ( वरदराजपञ्चाशति 44 श्लो. ) । विस्मये – आश्चर्यम् । प्रतिष्ठायाम् – आस्पदम् । सप्तम्यर्थे–'अब्भ्र 7 औं अप: ' । 1. 2. आयच्छति – कूपाद्रज्जुमुपरमतीत्यर्थः । अल धातो: सकर्मकत्वात् आङो यमहन:' (1-3-28) इति तङ् न । 6 आइ मर्यादावचने' (1-4-89) इति आङः । कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । आडू मर्यादाभिविध्योः' (2-1-13) इति समास विकल्पः । समासाभावपक्षे पञ्चम्यपाङ्परिभि:' (2-3-10) इति पञ्चमी । आपाटलिपुत्रम् – पाटलिपुतं वर्जयित्वेत्यर्थः । 6 3. = आ = ईषत् उष्णम् - ओष्णम्। 'सुखोष्णम्' इत्यत, 'ओमाङोच ' (6-1-95) इत्यनेन आङ्परकत्वात् पररूपम् । 5. 4 • ईषदर्थे 4. ईषदर्थेऽल आङ् । ईषलोहितः = पीत: आलोहितः । क्रियायोगे मर्यादाभिविधौ च यः । एतमातं ङितं विद्याद् वाक्यस्मरणयोरङित् ॥' (भाष्ये 1-1-14) इत्यस अर्थानां न परिगणनम्, किंतु निदर्शनतया केषाञ्चिदर्थानामुदाहरणमिति बोध्यम् । एवास चकारेण निरुक्तानामर्थानां ग्रहणमित्यपि ज्ञेयम् । अत आश्चर्य मनित्ये' (6-1-147) इत्यनेन अनित्ये = विस्मयार्थे आङ: सुट् निपात्यते । ● ¹6. 'आस्पदं प्रतिष्ठायाम्' (6-1-146) इति निपातनादत्रापि सुडागमः । 7. अल, 'आङोऽनुनासिकश्छन्दसि ' ( 6-1-126) इति सप्तम्यर्थे विद्यमानस्य आङ अनुनासिकत्वं छन्दसि विषये विधीयते । 83 मुख व्याददाति । पुष्पाहर आहवः । आच्छाया। व्याव कोशी । अनुकम्पायामपिं प्रयुज्यते । यथा - आ देवदत्तो दीनः । समुच्चयोऽपि मेदिन्याम् अस्यार्थत्वेन परिगणितः । यथा- 'देवेभ्यश्च पितृभ्यश्च आ' इति । अत्र आकारः समुच्चये इति केचित् । वस्तुतस्तु चकारद्वयेनैव समुच्चयस्य प्रतिपादितत्वात् 'उक्तार्थानामप्रयोगः' इति न्यायेन आकार: स्तोभार्थक इति युक्तम्। (स्तोभ:–केवलं मन्त्रेषु पादपूरको वर्णविशेषः ।) आः कोपे– 'विद्यां मातरम् आः ! प्रदर्श्य नृपशून् भिक्षामहे निम्त्रपाः- 'इति तिलकादयः । पीडायाम्- 'आ: कष्टं बत ही चित्रम् 1, आङ उत्तरस्य ददातेर्लटि रूपमेवम् । 'आङो दोऽनास्यविहरणे ' (1-3-20) इत्यल 'अनास्यविहरणे' इत्युक्तत्वात् अस न तङ् । आस्यविहरणम् = आस्पव्यापारः । 2. (152) 66 'आः कोपपीड़योः" (चा.) । 3. 'आङि ताच्छील्ये' (3-2-11) इति हरतेरप्रत्ययः । भत आउ स्ताच्छील्यमर्थः । पुष्पाणि आ, हरवीति पुष्पाहरः पुष्पहरणै कस्वभावः 'आङि युद्धे' (3-3-73) इति आङ उत्तरस्य ह्वयतेरप् प्रत्ययः, सम्प्रसारणं च भवतः । निपाने तु आहाव इति भवति । 'आइमाडोश्च' (6-1.74) इति भाङ उत्तरस्य छकारस्य तुझ् वि, भाङ् अव पूर्वकात् कुशधातोः स्त्रियाम्, 'कर्मव्यतीहारे णच ' ( 3-3-4 ) इति णच्प्रत्ययः । 'णच: स्त्रियामञ्' (5-4-14) इति स्वार्थेऽन् । टिड्ढाणज्- (4-1-15) इति की। 6 6 बि+ आङ् + अव' इस्येतदुपसर्गवयं समुदितं सत् स्वभावात् कर्मव्यतीहारे वर्ततें। कर्मव्यतीहार: परस्परं स्वस्वकृत्यस्य विनिमयः । 4. 5. 84 आके 6 हुं मातर्देवतानि धिक् ।' (भट्टि: 6-11) विस्मयादिष्वपि दृश्यते – 'आः कथं दाशरथि: ! " इति यथा । 'स्मृतिः, स्पर्धा, तर्जनम्' इत्यादयोsप्यस्यार्था इति शब्दरत्नावली । 1 (153) "आकाशे " (चा.) 'दूरस्थाभाषणं यत् स्यात् अशरीर निवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तद् आकाशे निगद्यते ॥' इति भरतोक्ते नाटकाने वाक्यमेदे — " इति वाचस्पत्यम् । नाटकेषु, तत्रापि भाणे आकाशे कर्ण दत्त्वा' इत्यादयः प्रयोगा एतदुदाहरणानि । वस्तुतः अन्तरिक्षार्थकाकाशशब्दस्य सप्तम्येकवचनान्तत्वाभ्युपगमेनापि एतस्य निर्वाह: सुकरः । 6 66 (154) "आक्रीम्" (चा.) वर्जने, वितर्के च चादिगणे (1-4-57) पठितस्य माकीम् इत्यस्याव्ययस्य पाठभेद एवम् इति केचित् । वितर्कार्थे 'आकीं सूर्यस्य रोचनाद् विश्वा देवा उषर्बुधः ।' (ऋक्. (1-14-9) इति प्रयोगदर्शनात् अस्यापि चादिषु सर्वसम्मतः पाठ एव प्रामाणिकः । (155) " आके अन्तिकदूरयोः " (चा.) 6 • त्वमग्ने ! ऋभुराके नमस्य: ' (ऋ. ( 2-1-10 ) इत्यत्र दूरार्थकत्वम्। 'आकेनिपासो अरभिर्दविध्वतः' (ऋक् 4-4-56 ) इत्यत्रान्तिकार्थत्वम् । छान्दसोऽयम् । "आचके त्वामवस्युराचके' इति भाष्यम् । छान्दसोऽयम् । 6 आतमाम् (156) " कामनायाम् " ( वि. प्र. ) (यजु: 2-1-1 ) इत्यत्न ' आचके–कामये ' (157) 66 "आक्की विचारे" (ऊर्यादिः) 85 'विचारे अविचारितरमणीये' इति केचित । 'विकारे' इति काशिका (1-4-61)। 'आक्कीकृत्य । (158) " आतङ्क कुत्साविनाशप्रतिग्रहेषु " (ति. प्र.) कुत्सायाम्—–भुङ्क्ष्वाऽऽतङ्क तृप्तः । विनाशे – आतङ्क क्षीरं दधिभावाय । प्रतिग्रहेऽस्य प्रयोगो मृग्यः । 6" (159) आतमाम् " (नि.) अतिशयाभिमुख्ये, अत्यन्तसमन्ताद्भावे च अर्थेऽस्य वृत्तिः । 'महो देवं कथम् आतमामख्यायत, आत्मा हि महदुक्थम्' (शतपथब्राह्मणे) । वस्तुतस्तु 'आङ्' इत्युपसर्गात् तमपप्रत्यये, 'किमेत् तिङव्यय – (5-4-11) 1. ऊर्यादिगणे (1.4-61) पाठादस्य गतिसंज्ञा । चिवडाजन्तयोः सह पाठात् ऊर्यादीनामपि कृञो योग एवं गतिसंज्ञा । ' ते प्राग् धातो: ' (1-4-80) इति धातोः प्राक् प्रयोगः । 'कुगतिप्रादय:' (2-2-18) इति समासे ल्यप् । 2. आइपूर्वकात् तञ्चधातोः प्रक्षणार्थकात् लोण्मध्यम पुरुषैकवचनान्तपरस्य प्रतिरूप कमेतद्व्ययम् । आलू 86 इत्यनेन तदन्तात् आम्प्रत्यये, 'किंतराम्, किंतमाम्' इत्यादिवत् रूप सम्पद्यते इति बोध्यम् । (160) "आताली वर्णे" (ऊर्यादिः) ' विस्तारे ' इति भोजः । '– उत्तमार्थे ' इति केचित् । 'विद् 'राकुलीभावे' इति वर्धमानः । ऊर्यादित्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञायां ममामे ल्यपि आतालीकृत्य इति सम्पद्यते । (161) आतृदः " (कृ.) आपूर्वकात् 'उ तृदिर् हिंसानादरयो: ' ( रुधादि: सक सेट्र.) इत्यस्मात् 'सृपितृदोः कसुन्' ( 3-4-17) इति कसुन्प्रत्ययः । तुम छन्दसि रूपमेतत् । 'क्त्वातोसुन्कसुनः' (1-1-40) इति कसुनन्तस्य अव्ययसंज्ञा । 'पुरा जर्तृभ्य आवृदः' (ऋक् 8-1-12)। (162) "आत् प्रश्नाधिकारानन्तर्यप्रतिज्ञास मुच्चयेषु " (चादिः) प्रश्न – विश्वकर्मा विमना आद् विहाया: ' (ऋक् 10-82-2 ) । अधिकारे—'आत् क्रतून् वर्तयिष्यामः । आनन्तर्ये — 'आद् इद् द्यावा पृथिवी अप्रथेताम्' (अनन्तरं रोदसी प्रथित इत्यर्थः ।) आइह प्रतिज्ञायाम् –' आत् सोऽस्मि काश्यपः सोधमः ।' समुच्चये - ' अद्भिरात् उपमन्युरात् ' । 'वेगेन' इत्यर्थेऽपि कचिद् दृश्यते; यथा—-आद् इत् पतिमकृणुतं कनीनाम् ॥' (ऋक् 1 116-10 ) । (163) 87 99 'आत्मना (वि. प्र.) द्रष्टव्यम् । 'स्त्रेन' इत्यर्थे विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमेतत् । 'गोप्यः पुनर्जातमिवात्मनैव प्रेक्षन्त सम्मोदपयोधिमग्नाः ॥' (यादवाभ्युदये 8-78) इत्यत्र तु "आत्मनेति प्रकृत्यादित्वात् (वा. 2-3-18) तृतीया; सुबन्तप्रतिरूपकमव्ययमिति केचिद् आहुः: " इति अप्पय्यदीक्षिताः । (164) आदङ्क कुत्साविनाशप्रतिग्रहेषु " (ति.प्र.) 'आतङ्क' इति पूर्व प्रपश्चितस्य पाठान्तरमिदम, तत्रैवास्य विवेचनं (165) आदह हिंसोपक्रमकुत्सनेषु " ( ति. प्र.) हिंसायाम्- 'आदहारीन् पुरन्दर ! ।' उपक्रमे – 'आदह भक्तस्य भोजनाय ।' (भक्तस्य = अन्नस्य भोजनायोपक्रमस्वेत्यर्थः ।) कुत्सने– कुर्बादह यदि करिष्यसि । आङ्पूर्वादहतेः लोण्मध्यमपुरुषैकवचनप्रतिरूपकमिदम् । 88 (166) आदितः " (आद्यादिः) आदौ इति आदितः । आयादित्वात् (वा. 5-4-44) सार्वविभक्तिकस्तसि: । 'तस्यादित उदात्तमर्धहस्खम्' (1-2-32) इत्यत्र ' आदौ आदितः ' इति वृत्तिः । 66 +6 पमित्यम् (167) आनुपक् आनुपूर्व्ये " (ख.) 'आनुपक् प्रविशतीह बन्धुता।' इति वर्धमानप्रभृतयः । (168) अनुपद् अनुमाने " (स्वर.) " एतत् 'अनुषक्' इति पठित्वा, "आनुपत् इति आकारम् दकारं च केचित् । " इति गणरत्नमहोदधिः । उभयथाऽपि उदाहरणं मृग्यम् । (169) आपमित्यकम् " (कृ.प्र.) " अपमित्य = विनिमयेन प्राप्तस्य भावः आपमित्यकम्। अपपूर्वकात् मयतेः ' उदीचां माङो व्यतीहारे' (?-4-19) इति क्त्वायाम्, 'कुगतिप्रादयः ( 2-2-18) इति समासे, ल्यपि, 'मयतेरिदन्यतरस्याम् ' (6-4-70) इति धात्वाकारस्य इकारे तुकि अपमित्य इति सम्पद्यते । तस्मात् 'अपमित्ययाचिताभ्यां कक्कनौ (4-4-21) इति कक्प्रत्यये, आदिवृद्धौ च आपमित्यकम् इति भवति । 'याच्ञयाऽऽप्तं याचितकम्, निमयाद् 66 आम् 89 आपमित्यकम् । इति अमर: (29-4)। अपमित्य इत्येतदन्सं कृदन्त(ल्यबन्त) प्रतिरूपकमव्ययम् । आपमित्यकम् इति तु क्लीबान्तम् । (170) 6: आम प्रतिवचनावधारणाभ्युपगमस्मरणेपु" (चा.) प्रतिवचने- 'आमेतीव प्रत्यवोचन् गजानामुत्साहार्थं वाचमाधोरणस्य ।' (शिशुपालवधे – 18-10 ) । अवधारणे – गच्छाम्याम । अभ्युपगमे आम मैथिलि ! । स्मरणे - आम चिरस्य स्मृतम् । 'स्मरणेऽपि अङ्गीकारो मूलम् ।' इति तिलकः । (171) आमण्डम् अङ्गीकारे " (चा.) आमण्डम् अभ्युपगमे' इति त्रिकाण्डशेपः । (172) 66 'आम् प्रतिवचनावधारणयोः " (चा.) प्रतिवचने – आम्, किं मां ब्रवीषि ? । अवधारणे - आम्, चिरस्य प्रबुद्धोऽस्मि । अङ्गीकार-निश्चय-ज्ञानादयोऽप्यस्यार्थत्वेन वाचस्पत्ये परिगणिताः । यथासम्भव तेषामप्युदाहरणान्यूह्यानि । (173) आम्" (त) 'आम्' इत्येतदन्तमव्ययं भवति । यथा – किन्तराम्, किन्तमाम् पूर्वाह्नेतराम्, पूर्वाहेतमाम् पचतितराम् पचतितमाम् उस्तराम् 66 9 9 90 आम् उच्चैस्तमाम् इत्यादि । अत्र 'किमेत् तिङव्ययघादाम्बद्रव्यप्रकर्षे ' " (5-4-11) इति आमुप्रत्यय इति ज्ञेयम् । क्रिमः, एकारान्तात्, तिङन्तात् अव्ययेभ्यश्च विहितो यो घः (=तरप्तमप् प्रत्ययौ ) तदन्तात् प्रातिपदिकात् अद्रव्यप्रकर्षे आम् भवतीति सूत्रार्थः । उकारस्य 'उपदेशेऽजनुनासिकः –' (1-3-2) इति इत्संज्ञायाम, 'तस्य लोपः ' (1-3-9) इति लोपः। सूत्रे 'किम्' इति स्वरूपस्य ग्रहणम् । एवम्, 'एत्' इति एदन्तनिदानस्य ग्रहणम् तेन 'सायाहेतराम्, सायाहेतमाम् ' ' इत्यादयोऽपि सिद्धयन्ति । एवम् तिङन्तेभ्य: सर्वेभ्योऽपि लकारेभ्योआम् भवति । तेन वक्तितराम्, वक्तितमाम् विराजतेतराम् विराजतेतः माम् इत्यादयोऽपि साधव इति बोध्यम् । अव्ययेभ्योऽपि सति प्रयोगे आम भवति, ततश्च सुतराम् सुतमाम् इत्यादीनि सिद्धानीति ज्ञेयम् । 'अद्रव्यप्रकर्षे' इत्युक्तत्वात् निरुक्तेषु निदानेषु सत्स्वपि द्रव्यप्रकर्षे विवक्षिते उच्चस्तरः उच्चैस्तमः इत्येव; अत्र आम् न भवतीति ज्ञेयम् । तिङन्तसामान्यस्यैव आम्प्रयोजकत्वात् णिजन्तसन्नन्तादिभ्य आतिदेशिकधातुभ्योऽपि अद्रव्यप्रकर्षे आम् साधुः । तेन कारयतितमाम् इत्यादयः साधव इति बोध्यम्। अव्ययीभावसमासान्तस्यापि अव्ययत्वं यद्यपि भवति, तथापि अव्ययीभावान्तं शब्दस्वरूपं आम्प्रयोजकं न, 'अव्ययीभावस्याव्ययत्वे लुङ्मुखखरोपचारा: प्रयोजनम् ' (वा. 1-1-41) इति प्रयोजनानां भाष्ये परिगणितत्वात् । किञ्च, अस्य आम्प्रत्ययस्य तद्धितान्तत्वेन 'अभिधानलक्षणाः कृत्तद्धितसमासान्ताः' इति भाष्यकारैरसक्कदुक्तत्वात् अव्ययीभावान्तानां आम् न भवति इति च बोध्यम् । आम् 91 (174) "आम्" (स्वरादिः) खरादिषु 'अम् आम्' इति पठ्यते । तत्र 'आम्' इत्यनेन तद्धितस्य आमः, 'कासप्रत्ययादाममन्त्रे लिटि' (3-1-35) इति विहितस्यामइच तन्त्रेण ग्रहणम् । अयम् आम् आगम इति वाचस्पत्ये प्रोक्तम् । वस्तुतः तिङ्शिद्भयो भिन्नत्वात् 'धातोः' (3-1.91) इत्यधिकृत्य विहितत्वाञ्चायमार्धधातुकः इति परे । प्रत्ययत्वाङ्गीकार एव भाष्यसम्मतिरस्ति । लिटि मन्त्रेतर विषये 'कास शब्दकुत्सायाम्' इति धातोः, प्रत्ययान्तेभ्यो धातुभ्यश्च आम्प्रत्ययो भवतीति सूवार्थ: । कासाञ्चक्रे, लोलूयाञ्चक्रे इत्युदाहरणे । प्रत्ययान्तत्वेनात सन्यणिचप्रभृतयो ग्राह्या: । क्यचस्तु आम्प्रयोजकत्वं न, अव्ययात् क्यचो ऽनभिधानात् । एवञ्च चिकीर्पाश्चकार, बोभूयांचक्रे इत्यादयः सिद्धानि । आमो मकारान्तस्यै कृदन्तत्वेन प्रातिपदिकसंज्ञायां सुप्रत्ययः, स्वरादिपाठादामः परस्य सो: 'अव्ययादाप्सुप: ' (2-4-82) इति लुक् । 'कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि' (3-1-40) इति लिंटूपरस्य कृञोऽनुप्रयोगः । 'आम्प्रत्ययवत् कृञोऽनुप्रयोगस्य' (1-3-63) इति यथासम्भवं परस्मैपदमात्मनेपदं वा भवति । यद्यपि, 'अनुप्रयुज्यते' (3-1-40), 'अनुप्रयोगस्य' (1-3-63) इत्यादिभिः आममनु धातोः प्रयोग एव प्रामाणिक इति ज्ञाप्यते, तथैव च लोके प्रयुज्यते च । तथापि 'उक्षां प्रचक्रे नगरस्य मार्गान्' (भट्टिकाव्ये 3-5) 'बिभयां प्रचकारासौ ' (भट्टिकाव्ये 6-2) 'तं पातयां प्रथममास पपात पश्चात् ' (रघुवंशे 9-61) 'संयोजयां विधिवदास समेतबन्धु: (रघुवंशे 17-86). इत्यादिषु कवयो निरङ्कुशस्वातन्त्र्येण बहुलं प्रयुञ्जते । एतेषामपि साधुत्वान्या-, 92 आयतीगवम् १ ख्यानार्थं प्रमाणं मृग्यमेव । अत एव जयमङ्गलायाम् 'उक्षान् प्रचक्रे' इति ' प्रविभयांचकार' इति च पाठ: परिकल्पितः । वार्तिकेऽपि 'विपर्यासनिवृत्त्यर्थं वा, व्यवहितनिवृत्त्यर्थं च ' इति प्रकृतसूत्रे पठितत्वात्, "अन्वेव च कृञोऽनुप्रयोगो यथा स्यात् — ईहांचक्रे । व्यवहितस्य मा भूत् इति 'ईहाँ देवदत्तश्चक्रे' इति " इति भाष्याच्चेदं सिद्धम् । एवंच व्यवहितप्रयोगस्यापि साधुत्वकल्पनप्रयासो विफल इति, मुनित्रयासम्मत इति चेत्यलम् । (175) "आयतीगवम् " (तिष्ठद्गु.) दोहाथ जलपानार्थं निवासार्थ वा आयत्यो गावो यत्र काले स काल: आयतीगवम्। 'तिष्ठद्गुप्रभृतीनि च ( 2-1-17 ) इत्यत्र गणे पाठात् अव्ययीभावसमासः, तस्य च ' अव्ययीभावश्च' (1-1.41) इत्यव्ययत्वम् । 'नाव्ययीभावाद् अतोऽम् त्वपञ्चम्या:' (2-4-83) इति सप्तम्या अम्भावः । गणपाठादेवात्र पुंवद्भावाभावः, शत्रादेशः, समासान्तोऽच्प्रत्ययश्चेति ज्ञेयम् । ' आतिषद्गु जपन् संध्यां प्रकान्तामायतीगवम्' इति भट्टिः (4-14)। तिष्टद्गुप्रभृतिषु पठितानि शब्दस्वरूपाणि यथासम्भव कालवाचकानि, देशवाचकानि च भवन्ति । तदेवोक्तम् 'अन्यपदार्थे—' इति वृत्तौ । यस्य शब्दस्वरूपस्य कालवाचकत्वमिष्टं तस्यैव देशवाचकत्वमपि काशिकाद्यनभिमतम् । गणरत्नमहोदधिकारस्तु यथासम्भवमेतेषां देशवाचकत्वमपि प्रत्येक अभिप्रैति । एवंच बहुव्रीहिसमासस्यापवादोऽयमिति भावः । देशवाचकत्वे तु बहुव्रीहिदुर्बारः – आयत्यो गावो यत्र स आयद्गुः इति । आयत्यः समाः यत्र काले सः आयतीसमम् । समा वत्सरः । संवत्सरारम्भकाल एवमुच्यते । अत्रापि तिष्ठद्गुप्रभृतिगणे पाठसामर्थ्यात् शत्रादेशः, पुंबद्भावश्च । केचित् तु आयत्या समम् – आयतीसमम् इति तृतीयासमासं वर्णयन्ति । आर्द्रम् (176) " आयतीसमम् " तिष्ठद्गु.] 1. (177) आरात् दूरसमीपयो: " [स्व.] दूरे आरात्' – [भट्टि: 2.17] । परस्परविरुद्धार्थकत्वमस्य शब्दशक्तिस्वाभाव्यादिति बोध्यम् । 'आरातीयः । आरादुपकारकम् । समीपे 6 आरात् = दूरे, समीपे वा (4-2-114) इति छप्रत्यये 6 विचित्रमुच्चैः 93 = (178) "आर्द्र सरसत्वे " [सा.] साक्षात्प्रभृतिषु (1-4-64) गणे 'आर्द्रम्' इति पठ्यते । अस्य कृञ योगे विकल्पेन गतिसंज्ञा । गतिसंज्ञापक्षे ' कुगति' (2-2-18 ) इति समासे ल्यपि आर्द्रकृत्य इति सिद्धयति; 'साक्षात्प्रभृतिषु व्यर्थवचनम्' (वा. " : लवमानम् भवः - आरातीयः । 'वृद्धाच्छ:' ईयादेशः । येषां च विरोध: 'शाश्वतिकः' इति सौखप्रयोगात् शाश्वतिक:' (2-4-9) इत्यत 9 अव्ययानां भमाले टिलोपः (वा. 6-4-144) इति टिलोपः क्राचित्कः, अतश्चात न टिलोप इति बोध्यम् । 94 आर्यहलम् 1-4.74 ) इति बचनात् पूर्व नौरसं सन्तमधुना सरसं कृत्वेत्यर्थः । 'अग्नौकृतामथ हुतैरुदकंकृदंशावार्द्रकृते विहसनेकृति पद्मिनीनाम्' इति गणरत्ने ।. गतिसंज्ञाऽभावपक्षे आर्द्र कृत्वा इति असमस्तं पदद्वयमिति बोध्यम् । 'गतिसंज्ञासन्नियोगेन लवणादीनां [ आर्द्रशब्दस्यापि ] मकारान्तत्वं निपात्यते ॥ इति काशिका । एतेनास्य मते गतिसंज्ञाऽभावपक्षे आकरोति, आकृत्य इत्यादीनि रूपाणि सम्पद्यन्ते इति ज्ञायते । तेन् ' गोपालनादि यदिद भवदीयकर्मेत्याकरोति विदुषां हृदयं तदेतत् ' ॥ ' ( अतिमानुषस्तत्रे 54) इत्यादयः सिद्धा इति ज्ञेयम् । आर्द्रशब्दस्य स्थाने गतिसंज्ञासन्नियोगेन, आर्द्रम्' इति मान्तादेशो वा इति शब्दकौस्तुभः । 'आर्द्रे' इत्येकारान्तं केचित् पठन्ति । तदानीं गतिसंज्ञासन्नियोगेन एदन्तत्वं गणपाठसामर्थ्यात्, निपातनाद्वा भवतीति बोध्यम् । 6 (179) आर्य प्रतिबन्धे " (स्व.) शाकटायनमतेन।स्य स्वरादित्वम् । 'आर्यहलम्' इति बलात्कारार्थे स्वरादिषु पठितस्य 'आर्य' इति प्रतिबन्धे, हलम् इति प्रतिषेधविवादयोः इति अव्ययद्वयत्वमर्थविशेषश्चास्य मतेऽङ्गीकृतम् । 66 (180) आर्यहलं बलात्कारे" [ स्व.] 'आर्यहलं गृह्णाति' बलात्कारेण गृह्णाति, इत्यर्थः । 'आर्य' इति प्रतिबन्धार्थकम्, 'हलम्' इति प्रतिषेधविवादयोः' इति च शाकटायनआविस् 95 मतत्वेन ग्रन्थेषु तत्र तत्त्रोच्यते । 'अलम्' इति प्रतिषेधार्थकस्यैव कचित् प्राकृतभाषायां 'हलम्' इति रूपमिति केचित् । (181) "आलम्बी हिंसाप्राकाश्ययोः " [ ऊर्यादि: ] आलम्बीकृत्य - हिंसित्वा प्रकाशयित्वा च, इत्यर्थः । ऊर्यादिगणपठितत्वात् क्रियायोगे गतिज्ञा । च्चिडाचो: कृभ्वस्तियोगे ग्रतिसंज्ञाविधानात्, तत्साहचर्याद्वर्यादीनामपि कृभ्वस्तियोगे एव गतिसंज्ञा, इति काशिका । लोके तु कृञो योग एव बहुलं दृश्यते । गणरत्नमहोदधिकारमतेनास्य ऊर्यादित्वम् इति शब्दकौस्तुभे प्रतिपादितम् । 'आलम्भी' इति क्वचित् पाठो लक्ष्यते। (182) "आलोष्टी हिंसायाम् " [ ऊर्यादि: ] 99 'अलोष्टी' इति शब्दकौस्तुभे पाठ: । IN वर्धमानः । अस्यापि कृञो योगे गतिसंज्ञा ! हिंसित्वेत्यर्थः । HOO (183) 'आलोष्ठी' इति आलोष्टीकृत्य "आविस प्राकाश्ये" (स्वरादिः, सा. ऊ.) 'आविर्भूतप्रथममुकुलाः कन्दलीश्चानुकच्छम् ।' (मेघसन्देशे 1.22 ) कृभ्वस्तियोगे एवास्य प्रयोगः । साक्षात्प्रभृतिष्वपि पठ्यतेऽयम् । तेन कृञो योगे विकल्पेन गतिसंज्ञा । ऊर्यादिपाठात् कृभ्वस्तिभ्यां योगे नित्यं 96 आविस् गतिसंज्ञेतिं विशेषः । आविर्भाव:, आविष्कारः आविरासीत् इत्युदाहरणानि बोप्यानि । 'आविष्टयः आविस्तराम् । 'ते प्राग् धातो: (1-4 ( 1 4 - 0 ) इत्यनेन गत्युपसर्गसंज्ञकानां शब्दस्वरूपाणां धातोः प्रागेव प्रयोग इति नियमितत्वात् 'वारुणीमदविशङ्कमथाविश्चक्षुषोऽभवदसाविव , 6 रागः ।' (माव: 1.19), अभवन् युगपद् विलोलजिह्वायुगलीटोभयसृकभागमाविः ।' (माघ: 20-42) इत्यादिषु व्यवहितप्रयोगोऽसाधुरेवेति वर्धमानहरदत्तप्रभृतयः । एवम्, 'पक्षान्तरैरपि परिहारा भवन्ति' इति न्यायेन, कर्तृकर्मणोश्च भूकृञो: ' (3--3-127) इति सूत्रभाष्ये 'स्वाढयम्भवम्' इति प्रयोगात : 'ते प्राग् वातो: ' ( 1 4.80) इत्यत्रैव 'सुकटंकराणि वीरणानि इति भाष्यप्रयोगाच्च, एवम् 'छन्दसि परेऽपि' (1.4-82) 'व्यवहिताश्च' (1-4-82) इति सूत्रयो: प्रत्याख्यानाच्च गतिसंज्ञकानां व्यवहितप्रयोगोऽपि प्रामाणिक इति हरदत्तखण्डनपूर्वकं शब्दकौस्तुभे समर्थितम् । 6 , 1. आविरित्यस्य निपातत्वेनाव्ययत्वम् । ' अव्ययात् स्वप्' (4-2-104) इत्यस 'आविसश्छन्दसि' (वा. 4-2-104) इति वचनं बाहुलकामिप्रायम् ; तेन लोकेऽपि त्यपू भवतीति भोजः । 6 हस्वात् तादौ तद्धिते' (8-3-101) इति षत्वम् । आविष्टयः = प्रकाशे भवः । " 2. भविस्तराम् इत्यत अतिशयेन प्रकाशो विवक्षितः । आविस्तरां व अग्निः कर्मणा' इति शतपथब्राह्मणम् । अल 'हस्वाप्तादौ तिङि प्रतिषेध:' (वा. 8-3-101) इत्यस तिङन्ताद्विहितस्यामोऽपि ग्रहणमिति पक्षाश्रयणेन षत्वं नेति केचित् । 7 आस 9 'ते प्राग् बातो: ' (1-4-80) इति सूत्रस्य प्रयोगनियमार्थकत्वम्, संज्ञानियमार्थकत्वम् इति पक्षद्वयं वैयाकरणनिकायेऽभ्युपगतम् । तत्र प्रयोगनियमार्थकत्वपक्षे आविरादीनां व्यवहितप्रयोगे दोषसद्भावेऽपि, संज्ञानिय मार्थकत्वपक्षे न दोषः; अत एव 'अनुकरणं चानितिपरम्' (1-4-62) इति सूत्रेऽनितिपरग्रहणं प्रत्याख्यातम् इत्य, युपगम्य हरदत्तोक्तदूषणोद्धारः व्याकरणसिद्धान्तसुधानिधौं कृतः । " वस्तुतस्तु ' उपसर्गगतिविभक्तिस्वरप्रतिरूपकाश्च निपाता: ' ( ग. सू 1-4-57) इति क्वचित् पाठात् गतिप्रतिरूपका अपि गतिकार्य कचिदेव लभन्त इत्यतः एतादृशानां व्यवहितप्रयोगोऽपि नातीव दुष्ट: । अत एव निपाताव्ययोपसर्गवृत्तौ तिलकेन 'प्रादुराविः प्रकाशे' इत्यत्र 'गतिप्रतिरूपको चेतौ सम्भवत एव ।' इति स्पष्टमेवाभिहितम् इत्यलमत्र । 66 97 शैघ्रयार्थ कमिदम् । अनव्ययमपि लक्ष्यते त्रिलिङ्गेष्वपि । व्रीहिविशेष: । आशुकारी । 9 (184) 'आशु" (स्व.) यथा 'आश्वपेहि मम सीधुभाजनात्' इति । यथा आशुः = षष्टिरात्रेण पश्यमानो (185) आस बभ्रुवार्थे" (ति. प्र.) 6 लावण्य उत्पाद्य इवास यत्नः ॥' (कुमारसम्भवे 9-35 ) । अस्य चादित्व बोध्यम्। केचित्तु निपाताव्ययसंज्ञामस्याहुः । वामनस्तु 'अम 98 . गतिदीप्त्यादानेषु' (भ्वादि: सक. सेट् उभ.) इत्यस्मात् लिटि रूपं साधयित्वाऽस्या नव्ययत्वमिच्छतीति वर्धमानः । वल्लभस्तुतिङन्तप्रतिरूपको निपात इति नाभ्युपगच्छतीति गणरत्ने प्रतिपादितम् । वस्तुतस्तु सर्वशिष्टसम्मतत्वात् तिङन्तप्रतिरूपकमध्यस्त्येवेति भाष्यादिषु स्पष्टमित्यन्यत्र विस्तर: । आस्था (186) आस्" (व.) 'आः' इति पूर्वं विलिखितस्य सकारान्तः पाठ एवम् । तत्रैव विशेषाः स्मरण-आक्षेप- कोप- सन्ताप-पीडा-सगर्वगर्जन- खेद-प्रभृतयोऽद्रष्टव्याः । प्यस्यार्थत्वेन वाचस्पत्ये निर्दिष्टाः । यथासम्भवमुदाहरणानि नाटकादिषु सुलभानि । 66 6 (187) "आस्था आदरे प्रतिज्ञायां च " (सा.) आस्थाकृताः कृतनमस्कृतयोऽर्थमर्थेकृत्य व्रती च नृपती च नृपस्य जग्मुः ॥' इति गणरत्ने उदाहृतम् । साक्षात्प्रभृतित्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञा इति विशेषः । यथासम्भवम् आदरः, प्रतिज्ञा वा अनाथों बोध्यः । आपूर्वकात स्थाधातो: 'आतश्चोपसर्गे' ( 3-3-106) इत्यहि टापि यद्यपि आस्था इति रूपं सिद्धयति, अर्थश्च न मिद्यते; तथापि व्यर्थलाभार्थ साक्षा प्रभृतिषु पाठः, समासार्थश्चेति बोध्यम् । आहो (188) "आह उवाचार्थे " (ति. प्र.) 6 'अस्याह कालसामान्ये तिङन्तप्रतिरूपकम् ।' इति त्रिकाण्डशेषः । अथाऽऽद्द वर्णी विदितो महेश्वरः – ' ( कुमारसम्भवे 5-65 ) । 'आह ' क्षेपनियोगयोः' इति मेदिनी । दृढसम्भावनमस्यार्थ इति शब्दरत्नावली । ब्रुवः पश्चानामादित आहो ब्रुव:' (3-4-84) इत्यनेन बन्धातोर्लटि यद्यपि आह इति पाक्षिकं रूपं सम्पद्यते; तथापि तस्य वर्तमानकालिकत्वात्, अस्य च कालसामान्यवाचित्वाञ्च कालभेदार्थं तिङन्तप्रतिरूपकत्वेनाव्ययत्वमाश्रितमिति ज्ञेयम् । स्पष्टमिदम्, ' वर्तमाने लट् ' (3-2-123) इत्यत्र दुर्घटवृचौं । (189) "आहिमवतम् " (अन्य ) हिमवत आ = आहिमवतम् ।' आङ् मर्यादाऽभिविष्यो: ' (2-1-33) इत्यव्ययीभावसमासे, 'अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः' ( 5-4-907) इति (हिमवच्छब्दस्य शरत्प्रभृतिषु पाठात् ) समासान्ते टन्प्रत्यये रूपमेवम् । आहिमवतम् हिमवन्तमभिव्याग्य इत्यर्थः । (190) "आहो वितर्कयद्यर्थयोः" (ख.) 99 वितर्फे " स्थाणुरयम्, आहो पुरुष: ? " यद्यथे— आहो रिक्तः कथमपि भवेदेष दैवात् तदानीम् ( काव्यप्रकाशे ) । प्रश्नविचारावपि वितर्कावान्तर भेदावेव । यथा100 यतायं पुरुषो म्रियते, उद् अस्मात् प्राणा: क्रामन्ति, आहो न " (बृहदारण्यकोपनिषत् ) इत्यत्र प्रश्नार्थकत्वम् । तथा, 'आहो निवस्यति समं हरिणाङ्गनाभि: ।' (शाकुन्तले 1-25) इत्यत्र विचारार्थकत्वम् । 'आहो इत्यादिषु ओदन्तनिपातत्वेन प्रगृह्यसंज्ञायां 'प्लुतप्रगृह्या:-( 6-1-125) इति प्रकृतिभाव इति विशेषः । अयम् ' 66 (191) आहोखित् वितर्कयद्यर्थयोः " (चादिः) 'आहो' इत्यनेन वितर्कार्थकस्य ' खित्' इति निपातस्य समुदये प्रौढमनोरमायाम् आहोस्वित् इति सम्पद्यते । पूर्ववदेवार्थः । चादिप्रकरणे विकल्पार्थकत्वमप्यस्योक्तम् । 'आहोखित् शाश्वतं स्थान तेषां तत्र द्विजोत्तम ! १ इति महाभारते (समा ५. अ.) । 'आहोस्वित् प्रसव मयापचारितैर्विष्टीम्भतो वीरुधाम्' (शाकु. ५) आहो इति, खित् इति च भिन्नं द्विपदम्, इति केचित् । (192) "इ अनुकम्पायाम् " (चा, खरप्रतिरूपकम् ) 'इ इन्द्रं पश्य !' अत्र, 'निपात एकाजनाङ्' (1-1-14) इति निपातसंज्ञायाम्, 'प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्' (6-1-125 ) इति प्रकृतिभावः । 'सम्बोधनजुगुप्सा विस्मयेषु ' इति प्रौढमनोरमा (चादिषु) । वाचस्पत्ये तु भेदरोषोक्तिनिराकरणमदनिन्दादयोऽप्यस्यार्थत्वेन निर्दिष्टाः । यथासम्भवमुदाहरणान्यूह्यानि । 'इ खेदे परुषोक्तौ चापकृतावनुकम्पने । इति वाङ्मयार्णवः । SM इतरेषुः (193) "इत: " (आधादिः) अनेन, अस्मात्, अस्मिन् वा इत्यर्थे आयादित्वात् (वा. 5-4-44) 6 (रघु. 2-34 ) इत्यत्र सप्तम्यन्तात् तसिः । तम्प्रत्यये रूपमेवम् । तद्धितान्ताव्ययमिदम् । 'प्रयुक्तमध्यस्त्रमितो वृथा स्यात् ' 'तद् ब्रूत वत्साः किमितः प्रार्थयध्वं समागताः ।' (कुमार. 2-28) इत्यत्र पञ्चम्यर्थः । एवमन्यत्राप्यूह्यम् । अस्यैव चकारेण योगे इतश्व इति भवति । तस्य च द्वित्वे इतश्चेतच इति निपातसमुदायोऽनियतदिग्भागादौ वर्तते । 101 एवम्, ततः इत्यस्यापि 'अनियतस्थाने' इत्यर्थः । समुदयेन इतस्ततः इत्यपि पठघते । 'लागूलविक्षेपविसर्पिशोमैरितस्ततः चन्द्रमरीचिगौरैः ।' (कुमार. 1-13) इत्यादिषु यथा । 66 (194) इतरेधुः" (त.) इतरस्मिन् अहनि-इत्यर्थे, 'सद्यः परुत् परार्यैषमः परेषवि अद्य पूर्वेर न्येद्युरन्यतरेधुरितरेद्युः–' (5-3-22) इत्यादिना निपातनात् एषुसुच्प्रत्य यान्तो साधुः । अयं भावः- इतरशब्दात, 'पूर्वान्याम्यतरेतरापराधराधरोभयोत्तरेभ्य एद्युसुचू' (बा. 5-3-22) इति वचनात् एथुसुन्प्रत्ययः । यत्तु काशिकादिषु एद्युस्प्रत्यय इत्युक्तम् तद्भाष्यविरोधात, स्वरविरोधाच न साधु इति प्रागेवावोचाम। विस्तरस्त्वन्यत्र । 102 इति (195) " इति हेतुप्रकारस्वरूपसमाप्ति विवक्षा नियमशब्दप्रादुर्भावैवमर्थेषु' (चादिः) । हेतौ - इन्तीति पलायते । 'वत्सोत्सुकापि स्तिमिता सपर्या प्रत्यग्रहीत सेति ननन्दतुस्तौ ।' (रघु. 2-22)। 'विप्र इत्यभिभवल्यपि त्वयि । . (रघु. 11-4) । प्रकारे — ' इति मदमदनाभ्यां रागिणः स्पष्टरागान् ।' (माघे 10-91) । इतिवृत्तम्, इतिहास: । 'गौरश्वो हस्तीति जाति: ' । स्वरूपे–'वृद्धिरित्येव या वृद्धि: । ( महाभाष्ये 1.1.1 ) । वायो इति 2. 99 1. स्वरूपद्योतकस्वमितिशब्दस्य त्रेधा सम्भवति । तद् यथा - शब्दस्वरूपयोतकता, प्रातिपदिकार्थद्योतकता, वाक्यार्थद्योतकता चेति । तंत्र शब्दस्वरूपद्योतकत्वे इतिशब्दस्य, तेन योगे न प्रथमादयो विभक्त । तद् यथा - 'कृष्णेति मङ्गलं नाम यस्य वाचि प्रवर्तते ।' (हरिवंशे इत्यादिषु । "अत एव गवित्याह: 'भू सत्तायाम इतीदृशम् ।" (भर्तृहरिः) इत्यादिषु च 'भू' इत्यस्माद् विभक्तयो न । प्रातिपदि" यथा - 'दशरथ इस्युदाहृतः' । वाक्यार्थद्योतकत्वे तु निपातेनाभिहिते प्रातिपदि " कार्थ द्योतकःवे तु प्रथमा भवत्येव । (भट्टि 1-1 ) कार्ये प्रथमा' इति वचनात् प्रथमादयो न भवन्ति । बाधादित्येवं परिसंख्या विदोषिका ।' (श्लोकवार्तिकम् ) इत्यादिए यथा । विस्तरस्तु मञ्जुषादिषु बोध्यः । " प्राप्तस्य 6 बायो इति' इत्यत्त, 'सम्बुद्धी शाकल्यस्येता जनार्षे' (1-1-16) इत्यनेन सम्बुद्धिनिमित्तकस्य ओकारस्य विकल्पेन प्रगृह्यसंज्ञा । प्रगृह्यसंज्ञापक्षे, 'प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम्' (6-1-125) इति प्रकृतिभावः । एवम्, 'उञ:' (1-1-17), 'ऊँ' (1-1-18) इत्याभ्याम्, विति' इत्यादिषु स्थलेषु प्रगृह्यसंज्ञाविकल्प इनि · 103 वायविति । विति। इति । उ इति, विति ऊं इति । झटिति, पटिति । पटपटेति । समाप्तौ —' अ अ इति (अष्टाध्यायी 8-4-68)। 'पृथिव्यापस्तेजो वायु9 1 राकाश: कालो दिगात्मा मन इति द्रव्याणि (वैशेषिकसूत्रे 4-1.5 )। "विवक्षाऽनियमे ' तदस्यास्यस्मिन् इति मतुपू' ( 5-2-94)। शब्दप्रादुर्भावे – "इतिपाणिनि । पाणिनिरुध्द: प्रसिद्ध इत्यर्थः । एवमर्थे– ' क्रमादमुं नारद इत्यबोधि सः ॥' (माघे 2-3)। मतेऽपि – बोध्यम् ॥ झटिति, पटिति इत्यादिषु स्थलेषु 'अध्यक्तानुकरणस्वात इतौ' (6-1-98) इति पररूपम् । 'पटत्पटिति' इत्यत्र तु नांडितस्य; अन्त्यस्य तु वा' (6-1-99) इति पाक्षिकं पररूपम् : " तेन पक्षे पटपट इति' इत्यपि साधुः । आम्रेडितस्थलेऽपि पररूपपक्षे 4 पटपटिति इति केचिदुदाहरन्ति । • यं प्रवजन्तम्इति 6 भागवतश्लोकेऽपि 'द्वैपायनो विरहकातर आजुहाव पुत्रेति इत्य प्लुतस्य वैकल्पिकत्वान् सन्धिनिंदुष्टः । सुश्लोका ३ इति सुश्लोकेति इत्यादिषु तु 'अप्लुतवदुपस्थिते (6-1-129) इत्यनेनाप्लुतवद्भाव: । उपस्थितः = अनार्ष इतिशब्दः । विस्तरस्तु प्रौढमनोरमादिषु द्रव्यः । T 6 9 > " 1. विवक्षाया अनियमो विवक्षाऽनियमः । उपात्तार्थेष्वेव विश्रान्तिरिति विवक्षाया नियमो नेति भावः । अत एवात्र (5-2-94) सुखे तदस्य, तदस्मिन् इत्यर्थद्वयस्यैव विवक्षेति नः किन्तु " भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिशायने । सम्बन्धेऽस्ति विवक्षायां भवन्ति मतुबादयः ॥ " इति श्लोकवार्तिकोपात्तानां सप्ताधिकानामप्यर्थानां प्रदर्शकतयाऽर्थद्वयोपादानमिति भावः । 2. अल, ' भव्ययं विभक्ति-' (2-1-6) इत्यादिना शब्दप्रादुर्भावार्थे अव्ययीभाव समासः । शब्दप्रादुर्भावः = शब्दस्य प्रकाशता । पाणिनिशब्दो लोके प्रकाशत इत्यर्थः । 104 6 इति आपिशलि: ।' आपिशलेरेवं मतमिति भावः । प्रकर्ष-व्यवस्था-प्रकृति-वक्ष्यमाणपरामर्श-समुच्चय-आद्यर्थ- निदर्शन-अत्रधारण-प्रत्यक्ष-मान-प्रकाशादयोऽप्यस्यार्थत्रेन कोशेष निर्दिष्टाः । प्रकर्षे --- इतिवररुचि । वररुचिशब्दः प्रकर्षेण विराजत इत्यर्थः । शब्दप्रादुर्भावार्थे 'अव्ययं विभक्ति –' (2-4-6) इत्यनेनावाव्ययीभावसमासः । व्यवस्थायाम् – 'ज्वलितिक सन्तेभ्यो :(3-6-140) I वस्तुतः ज्वलितिरित्यत्र धातुनिर्देशे स्तिपि, ग्रहादित्वात् (वा. 3-3-94) गृहौतिरित्यादिष्विव इडागभे रूपमेवम् । केचित् आयर्थस्यैतदुदाहरन्ति । प्रकृतौ – 'इत्युक्तवन्तं परिरभ्य दोर्भ्याम्' (किरातार्जुनीये 19-84)। वक्ष्यमाणपरामर्शे–'विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे ॥ (किरात 2-3 ) । समुच्चये –' गार्ग्यो वात्स्यो भारद्वाज इति' । आद्यर्थे— 'ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः' ( 3-2-944)। अत्र काशिका 'इतिशब्द आद्यर्थ: ।' इति । इति । "अनेकार्थत्वात् निपातानाम्, 'उच्चावचेष्वर्येषु निपतन्तीति निपाताः' इति निरुक्तकारो निपातशब्द निराह ।" इति पदमञ्जरी । एतेनालायर्यत्वमस्येति बोध्यम् । निदर्शने – 'आपो नारा इति प्रोक्ताः –' (मनु. 2-32 ) । 9 इतिह अवधारणे – 'गुणानित्येव तान विद्धि – (रामायण) । अत्रेदमवधेयम्एवार्थकत्वमस्याङ्गीकृत्य शब्दकल्पद्रुम एवमुद्राहृनम् । वस्तुतोऽत्र वाक्ये एवकारस्यापि श्रवणात अवधारणमेवकारलभ्यमेव । । प्रत्यक्ष – इतिकर्तव्यता । कर्तव्यस्य कर्मणः प्रत्यक्षैणानुसंहार इत्यत्रार्थः माने - इतिहासः, इतिवृत्तम् । प्रकाशे — इतिहरि । अव्ययीभावसमासोऽत्र । 105 स अनुकर्ष-सन्निधि पदार्थाविपर्यासादिष्वपीति केचित । एवमितरेषामप्यर्थानां यथासम्भवमुदाहरणान्यूह्यानि । (196) "इतिवत् सादृश्ये " (नि.) 'बत्' इति सादृश्यार्थकमव्ययं स्वरादिषु पठ्यते । तस्य इतिशब्देन योगे निपातसमुदायोऽयं 'तद्वत्' इत्यर्थे वर्तते । (197) " इतिह लोकप्रवादागमयोः " (चा.) 6 ' इति +ह' इति निपातय समुदायोऽयम् । लोकप्रवादे - इतिह चकार । आगमे—'इतिह स्मोपाध्याय ते पुनर्वसुरात्रेय इति । ]. " अर्थनिर्देशोऽय गणरत्नमहोदधौ दृष्टः । वस्तुतो पदार्थविपर्यास ' इत्येव पाठः स्यादित्यास्माकोऽभ्यूहः; यतः - 'न वेति विभाषा' (1-1-144) इत्यादिषु स्थलेषु इतिशब्दस्य पदार्थविपर्यासकरग्यैव शाब्दिकैरङ्गीकारात । 106 (198) "इतीव इत्यर्थे " (नि.) 6 इति' इत्ययं इत्थम वर्तते; 'इव' इति वाक्यालङ्कारे । सुमुदि तस्यापि इत्यर्थकत्वं कचित् । यथा— संस्कारपूताभिरितीव वाग्भिः (यादवाभ्युदये 8-42) । इत्थम् 'इद्' इत्यव्यमु केचित् पठन्ति । 7 अनन्तरे — ' आदि द्यावापृथिवी अप्रथेताम् । प्रसिद्धे अभूतामित्यर्थः । अवधारण—'उपोपेन्नु मघवन् ! भूय इन्नु' (यजु. 1-1-4 ) । इत्यमर्थे(199) 'इत् अनन्तरावधारणेत्थमर्थवाक्यालङ्कारेषु" (नि.) सम्राङ् विश्व इत् तानि वरुणस्य व्रतानि ' (यजु. 4.1-1 ) अन वाक्यालङ्कार– 'द्रुपदा दिवेन्मुमुचानः ।' निगडान्मुक्त इत्यर्थः । इत्' इतीदमनर्थकम् । अनर्थकानां शब्दानामेव, 'वाक्यालङ्कार: ' इति व्यवहारः । अनन्तरं द्यावापृथिवी (200) " इत्थं इदम्प्रकारे" (त.) इदशब्दात प्रकारवचने 'उदमस्थमु: ' ( 5-3-24) इति धमुप्रत्यये, प्रकृतेः 'एतेतौ रथो: ' (5-3-4 ) इति 'इत्' इत्यादेशे च 'इत्थम्' इनि 107 सम्पद्यते । प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वात् 'तद्रितश्चा सर्वविभक्ति: ' (1-1-38) इत्यव्ययसंज्ञा । 'इत्थं व्रतं धारयत: प्रजार्थम्- (रघु-2-23)! 'इत्थङ्कारम् । (201) 'इत्था इत्थमित्यर्थे" (त.) इदम्शब्दात्, 'प्रकारवचने थाल' ( 5-3-23) इति थाल्प्रत्यय, एतेतौ रथो:' (3-3-4) इति प्रकृतेरिंद्रादेशे, असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वेनाव्ययत्त्रम् । 'मृत्युर्यम्योपसेचन क इत्था वेद यत्र सः ॥' (कठोपनिषत् ) । सत्यार्थकत्वमव्यस्य वाचम्पत्ये प्रदर्शितम् । 1 1 (202) "इदम् अत्रेत्यर्थे" (स्व.) सुबन्त प्रतिरूपक्रमव्ययमिंद्र बाहुल्येन च्छन्दस्सु परिदृश्यते। 'नारात यस्तम् इदं स्वस्ति हुवे देव सवितारं नमोभिः ॥ ' (ऋ. 2-38-9) । अत्र 6 'अन्यथैवं कथमित्यसु सिद्धाप्रयोगश्चेत (3-4-67) इति 'इत्थम् ' इत्यस्मिन् उपपदे सति सिन्दा प्रयोगे कृञो णमुल्प्रत्ययः । सिद्धाप्रयोगो नाम निरर्थकत्वं कृम इति बोध्यम् । 'इत्थकाएं भुङ्क्ते इत्थं भुङ्क्ते, इत्यर्थः । अस केचित् कुम इव भूधातोरपि णमुल विधीयते इति मत्वा 'इस्थम्भावम्' इत्यप्युदाजहुः । 'कर्मण्या कोश कृञ: खमुञ्' (3-1-25) इति सुखात् कृञ' इत्यस्यैवानुवृत्ते : सर्वशाब्दिकसम्मतत्वात् तत्व प्रमाणं मृग्यम् । 'इस्थम्भूतल अगे' (2-3-21) इत्यादिनिर्देशैश्व क्तान्तत्वस्यैवोपलब्धेः, णमुलन्तस्य तेनापि न साधुत्वकल्पनं न्याय्यम् । इत्थम्भावः' इति घनन्त प्रयोगन्तु यथाकथञ्चित् समर्थयितुं शक्यते । यदि पुनः 'इत्थम्भाबम्' इनि णमुलन्त: प्रयोग: प्रामाणिक परिदृश्यते नहिं अगतिकगस्या बहुलकेनैव निर्वोढव्यमित्यन्यत्र विस्तरः । 4 108 6 'इदम्' इत्यस्य अत्र स्थाने, समये वा, ' इत्यर्थः । इदन्तनः इत्यत्राव्ययत्वादेव, 'सायंचिरं प्राह्णेप्रगेऽव्ययेभ्यः -- (4-3-23) इति ट्युः, ट्र्युल वा प्रत्यय उपपन्नः । (203) 66 इदा इदानीमर्थे" (स्व.) 6 इत् +आ इत्यनयोः समुदाय: । 'इदाऽह्नः पीतिमुत वो मदम् धु:(ऋक् 4-33.11 ) । इदा - अधुना इत्यत्रार्थः । इदमत्र बोध्यम् – संक्सरविशेषस्य 'इदावत्सरः' इति श्रुतिषु प्रसिद्धिरस्ति; तल संवत्सर परिवत्सरकृत्वा, इदावत्सर - उदावत्सर - इद्वत्सररूपेण पञ्चधा वत्सरविभाग तत्तत्कालेषु क्रियमाणानां दानधर्मादीनां फलविशेष प्रतिपाद्यते । तत्नापि इदाक्सरशन्दस्य 'अस्मिन् क्सरे' इत्यर्थ एव । (204) 66 'इदानीं सम्प्रत्यर्थे " (त.) इदशब्दात् सप्तम्यन्तात् काले विवक्षिते 'दानीं च' (5-1-18) इति दानींप्रत्ययः । अस्य च प्राग्दिशीयप्रत्ययत्वात् 'इदम इश्' (5-1-1 ) इति प्रकृतेरिश आदेश: । शिवात् सर्वादेशः । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वात् अव्ययत्वम् । 'हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः । ' (रघुः 1-81) । (205) 66 'इडा प्राकाश्यसामीप्यस्मरणेषु " (स्व.) प्राकाश्ये–'समिद्धमिद्धेश महो दधासि ' ( भागवते) । सामीप्य स्मरणयोरप्येवमुदाहार्यम् । " इमथा इदमिवेत्यर्थे " (त.) इदंशब्दात् इवार्थे, 'प्रत्नपूर्वविश्वेमात् थाल छन्दसि ( 1-1-104) इतिं थाऌप्रत्ययः । सूत्रे 'इमात्' इति निर्देशात् ' एतेतौ रथो:' (5-3.4) इति इटादेशं बाधित्वा प्रकृतेरिमादेशः । छन्दस्येवायं प्रयुज्यते । 'तं प्रत्नथा पूर्वथा विश्वथेमथा ज्येष्ठतार्ति बर्हिषद स्वर्विदम् ।' (ऋक्. 5-44.1) । इष्ट्वीनम् (206) यथा(207) 66 इव ईषदर्थोपमोत्प्रेक्षावाक्यालङ्कारेषु " (चा.) इवायम् । उपमायाम् – चन्द्र इब मुखम् । उत्प्रेक्षायाम् – 'लिम्पतीव तमोऽङ्गानि (मृच्छकटिके 4-16 ) । बाक्यालङ्कारे– 'किमिव न शक्तिहरं ससाध्वसानाम् ॥' (माघे. 7-52 )। वाक्यालङ्कारो नाम निरर्थकत्वम् । निदर्शनमपि उपमायामेव पर्यवस्यति ; अवधारणार्थेऽपि यथा— ' श्रिये पूषन् ईषदर्ये – कडार 'क इव दीन हन्यात्' । इषुकृतेव देवा: '। (ऋक् 1-184-3)। 109 9 (208) "इष्ट्वीनम् इष्ट्वेत्यर्थे " (कृ.) यजधातोः क्त्वाप्रत्यये, 'वचिस्वपियजादीनां किति ( 6-1-65) इति सम्प्रसारणे, 'सम्प्रसारणाच्च ' (6-2-228) इति पूर्वरूपे, 'ब्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराज –' (8-2-36) इत्यादिना पत्वे, टुत्वम्। 'इष्ट्वीनमिति 110 च' (7-1-48) इति क्त्वाप्रत्ययान्तस्य ईनमादेशो निपात्यते । 'इष्ट्रवीन देवान । इष्ट्वा इति लोके प्रयोगः । मान्तत्वात् 'कृन्मेजन्त: ' ( 1-1-39) 4 इत्यव्ययसंज्ञा । इह (209) "इष्ये " (कृ.) एतदन्तमव्ययं स्यात् । " अपामोषधीनां रोहिष्ये । " अत्र रुहइष्यैप्रत्ययः । एजन्तकृत्त्वात् 'कृन्मेजन्त:' (1-1-19) इत्यव्ययसंज्ञा । (210) इस् सन्तापको पदुःखानुभवेषु" (स्व.) यथासम्भवमुदाहरणान्यूह्यानि । शब्दरत्नावलीदृष्टमिदमन्ययम् । (211) "इह" (त.) अस्मिन् जन्मनि, देश, काल, विषये इत्याद्यर्थेषु तद्धितान्तमव्ययमिदम् । दशब्दात् सप्तम्यन्तात् त्रलोऽपवादतया 'इदमो हः' (5-2-1) इति इप्रत्यये, 'इदम इश् ' ( 5-3-3 ) इति प्रकृतेः 'इश्' इत्यादेशे च इह इति सम्पद्यते । ऐहिकम, 'इहत्यः, 'इहामुत्र, इहामुत्रफलभोगविरागः । 1. इहशब्दस्य कालार्थकत्वे, शैषिकः कालाट्ठञ् ' (4-3-11) इति ठन् । जित्वादादिवृद्धिः । 2. 6 अमेहक्कत सिवेभ्य एव (वा. 4-2-104) इति त्य प्रत्यय: शैषिक: । 3. इह च अमुल च इत्यर्थे अध्ययसमुदायोऽयम् । एतल्लोके परखच इत्यर्थः । इहामुखफलभोगविरागः इति साधनचतुष्टयेषु एकः । ईम (212) "ई परिज्ञाने" (नि.) ई ईदृश: संसार विषादानुकम्पे अप्यस्यार्थाविति मेदिनी । सकारातत्वमस्य केचिदम्युपगच्छन्ति 'ईस् दुःखभावने कोपे चाव्ययं परिकीत्तितम् ।' इति वाङ्मयाणवः । क्रोध-दुःखभावन - प्रत्यक्ष सन्निधिसम्बोधनादयोऽप्यर्थाः हेमचन्द्रेणास्योक्ताः । यथासम्भवमुदाहरणानि ज्ञेयानि । अस्य एकाचकनिपानत्वात् प्रगृह्यसंज्ञा । तेन अचि परतः प्रकृतिभावो विशेषः । 111 त्रपुश्चक्रं रथस्य येमथुः । (ऋक्. 5-73-3) 9 (213) "इम्" (नि.) अथशब्दार्थ, इदमयें च निपातोऽयं प्रायश्छान्दसः । अथशब्दार्ये यथा – 'एमेनमवृधन् अमृता:' (यजुः) । 'आ + ईम्' एतौ निपातौ ( अथार्थी । इति वेदभाष्यम् । उदमर्थेचयत ईम् अर्यमो अप्रशस्तान् ।' (ऋक् 1-167-8)। ईम् -इमम् ' इति भाष्यम् । (214) "ईर्मा" (नि.) 6 अत्र' इत्यर्थे निपातोऽयं छान्दसः । यथा – 'ईमऽन्यद वपुषे 112 (215) (( ईषत् अल्पाप्राप्तयो: " (स्व.) अल्पे – ईषत् पचति । अप्राप्ते- 'ईपकर: कटो भवता ॥ सूक्ष्मार्थेऽपि । BE यथा---' ईपद् धौतं नवं शुक्ल सदशं यन्त्र धारितम् (वसिष्ठस्मृतिः) " इत्यत्र 'ईपत्– सूक्ष्मतन्तुकम्' इति रघुनन्दनेन व्याख्यात मिति वाचस्पत्य उदाहृतम् । ईपत्पाण्डुः । ईही मूर्ख ! । उ ई ही इति क्वचित परिगणिता: । (216) 'ईही भर्त्सने" (नि.) • हीही' इत्यस्य पाठभेदोऽयमिति केचित । विस्मयकोपादयोऽप्यस्यार्थचेन निपातदृयसमुदायोऽयम् । (217) "उ अवधारणे" (नि.) "उ उत्तिष्ट । अत्रास्य एकाकनिपातत्वात् प्रगृह्यसंज्ञायाम् अचि परत: प्रकृतिभाव इति बोध्यम् । अस्यैव क्रियाविशेषार्थ त्रिकरणम् ; यथा 1 'ईपढ्दुम्सुषु कृच्छ्राकृच्छ्रा खल' ( 3-3-126) इति बल उपपदमतिङ' (2-2-18) नित्यसमासः । 2. अख, 'हेपदकृता' (2-2-27) इति समासः; स च तत्पुरुषः । 113 'उञ्' इति । 'उञः' (1-1-17) इत्यनेन विकल्पेन प्रगृह्यसंज्ञायाम् उ इति, विति इति प्रकृतिभावविकल्पो भवतीति बोध्यम । ROH उच्चा वितर्क-सम्बोधन-पदपूरण-पादपूरण-रोपोक्ति-अनुकम्पा प्रश्न अङ्गीकारनियोगादयोऽयथस्तित्र तत्र निर्दिष्टाः । ' उ सम्बोधनरोपोक्स्योरनुकम्पानियोगयोः ! पदस्य पूरणं पादपूरणे चाव्ययं स्मृतम् ॥' इति वाङ्मयार्णवे। यथा वितर्के- -कउ एति ? । सम्बोधने - ' उ मेति मात्रा तपसो निषिद्धा पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम ॥' (कुमारसम्भवे 1-26 ) । पदपूरणे- 'उपो रुरुचे युवतिर्न योषा' (ऋक्. 7-77. 1 ) । अन 'उप + उ ' इति समुदितमव्ययम् । उकार: पदपूरक: सन् स्वरविपर्यासकोऽवेत्यतः पदपूरकत्वमिति ज्ञेयम् । पादपूरणे—— तदेवाग्निस्तद् वायुः तत्सूर्यः तद् चन्द्रमाः ॥' (तैत्ति आर. 10-1) । रोषोक्तौ — 'कं वर एन सयुग्वानमिव रैक्वमान्थ ?' (छान्दोग्ये) अत्र ' कं उ अरे' इति पदच्छेदः । उकारोऽन रोक्तौ । अनुकम्पायाम्-6 " न वा उ एतन्त्रियसे न रिव्यसे–' (तैत्ति, ब्रा. 3-7.8.3 ) । प्रश्ने ' वेत्थो यथेमं लोकं पुनरापद्यत इति' (बृह. उप.) वेत्थ + उ इति छेदः । उकारोऽल प्रश्नार्थकः । अङ्गीकारनियोगयोरप्येवमह्यम् । नियोगोऽवधारणमिति केचित । अतिसर्जन मिति परे । (218) 66 " उच्चा उपर्यथें" (नि.) नीचादुच्चा चक्रथुः पातवें वाः । १ (ऋक् 1.116-22)। छान्दसोऽयम् । लोकेऽपि कचित् प्रयुज्यते । यथा - '.... उच्चा रणत्पक्षिगस्टीस्म ।' (माघे 4-18 ) । उच्चैः (219) " उच्चैः महच्चे " (व.) ·— उत्कृष्टे' इति शाकटायनः । ' किं पुनर्यस्तथोच्चैः ।' (मेत्रसन्देशे 17 ) । 'उच्चैरुदात्त: (12-29) इत्यादिषु स्थलेषु ऊर्ध्वभागार्थकत्वमस्येति ज्ञेयम्। तुङ्गत्व -- औन्नत्यादयोऽस्यार्थविशेषाः प्रकरणानुरोधेनोद्याः । 114 अस्याव्ययस्य घप्रत्ययान्तस्य गुणवाचित्वे ' किमेत् तिङव्यघाटाम्(5-4-11) इति आमुप्रत्यये उच्चस्तराम् उच्चस्तमाम् इति साधुः । यथा 'उच्चैस्तरां वा वषटकार: ' ( 1-2-35) इत्यल। द्रव्यप्रकर्षे तु विवक्षिते ' उच्चैस्तरो वृक्षः' इत्यादिपु न आमुप्रत्यय इति च ज्ञेयम् । उच्चकैः । "उच्चैः कृत्य, उच्चैः कृत्वा, उच्चैः कारं वा आचष्टे । 6 1. ? केचित्तु एतदव्ययं सुबन्तप्रतिरूपकमिति मन्वते । उच्चशब्द औनलाद्यर्थकोऽस्ति; तस्य तृतीयाबहुवचने उच्चैः इति सम्पद्यते । तस्य प्रतिरूपकमेतदिति तेषामाशयः । परे तु सान्तमेतदभ्युपगच्छन्ति । " 9 अव्यय सर्वनाम्नामकच प्राक् टे: ( 5-3-71) इति चकन्प्रत्यये रूपमेवं सम्पद्यते । . 2. अल, अव्ययेऽयथामिप्रेताख्याने कृञः क्त्वाणमुली (3-4-59) इति अव्यये उपपद कृञ: वस्त्राणमुलौ भवतः । 'गतिकारकोपपदानां क्रुद्भिः सह सपासप्रसुत्त:' (परि. 70) इति वचनात् सुनुत्पत्ते: प्राक, उपमति (2-2-19) इति समासः , समामः तृतीयाप्रभुतीन्यन्यतरस्याम्' (2-2-21 ) इति व्य उच्चैः कृण इति सिद्ध पनि उत् (220) 66 " उत वितर्कवाढार्थप्रश्नसमुच्चयपक्षान्तरपादपूरणेषु" (चा.) 'उतात्यर्थे विकल्पे च तर्के प्रश्ने समुच्चये ।" इति वाङ्मयार्णवः । वितर्फे - स्थाणुरयम् उत पुरुष: ? । बाढार्थे– 'अपि लुट्यद्गजदन्तः परिणत उत पवतं भिन्द्यात्' । प्रश्ने – उत दण्डः पतिष्यति ? । स मुच्चये – 'स्वभावो बलवानुत' (किरातार्जुनीये 5-22) ; 'उत भीम उतार्जुन:' । पक्षान्तरे'एकमेव वरं पुंसामुत राज्यम् उताश्रमः ।' पादपूरणे–'स सर्वलोकस्य शुभो भवत्युत' । 'शुभं कर्म करोम्युत' । अंत्यर्थे ऽपि - धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मो ऽभिभवत्युत' (गीता 1-40)। 'किमेतदारण्यमुत ग्राम्यम्' (पञ्चतन्त्रे) इत्यादिषु अस्य एवकारार्थकत्वमपि दृश्यते । आरण्यमेव ग्राम्यं किम् ? इति तन वाक्यार्थः । उत + स्वित् इति समुदितं निपातद्वयं वितर्कार्थक मिति ज्ञेयम् । उत+अहो, अथवा उत आहो इति समुदितमपि निपातद्वयं परिप्रश्नविचारयोः' इति 'यक्षी वा राक्षसी वा वर्तते । अस्यार्थस्तु –'उताहो इति सम्प्रोक्तं 115 1 मेदिन्यामुक्तः । गौरयम्, उताहो गवयः ? । त्वमुताहोऽसि सुराङ्गना ? ।' (महाभारते ) । 66 , एवम् उताहोखित् इति च विकल्पार्थको निपातसमुदायो वर्तते यथा—'.... उताहोखित् स्वेन कायेन याति ॥' (महाभारते) इति । (221) उत् जन्मोच्चस्त्वभूषणे । तर्ध्वात्रेक्षणोद्योगविवाहत्याग [भासने] । 116 उत् विनाशकथनोद्भासविपर्यास विलेखने । हिंसौत्सुक्योपदाशंसाऽसूयामाध्यस्थ [स्थ्य] साहसे । प्राचल्यतृप्ति निर्देश दिग्योगे व्रतनिर्गमे ॥" इति क्षीरस्वामी । जम्मनि- उत्पत्ति: । 'धनमुत्तिष्ठति ग्रामात्' । 'यदुत्तिष्ठति वर्णेभ्यो नृपाणां क्षयि तत् फलम्' (शाकुन्तले 2-13)। उदयः उद्भवः । e उच्चैत्वे – उत्तरः, उत्तमः । भूषणे - उत्तंसयति । तर्के – उल्लेखः, उत्प्रेक्षा, उत्पश्यामः । ऊर्ध्वे – उद्यच्छते भारम् - उत्तानः, उत्क्षेपणम्, 2 उलूखलम् । अवेक्षणे - उदीक्षामहे । 'अपेक्षणम्' इति केचित् । तदा पीदमेवोदाहरणम् । उद्योगे - उद्यमः । विवाहे- उद्वाहः । लागे - उत्सर्गः । भासने – उज्ज्वल: । विनाशे– उत्सन्नम् । कथने – उच्चारयति । अभ्यासे 3 किं 1. 'समुदाभ्यो यमोऽग्रन्थे' (1-3-75) इति उत्पूर्वकस्य यमधातोः कर्लभिप्राये क्रियाफलेऽम्रन्थविषये प्रयोगे आत्मनेपदं भवति । भारमुद्यच्छतें । सकर्मकादयं भवति । इषगमियमां छः ' (7-3-77) इति शिति प्रत्यये छकारः । 4 Jus 2. उलूखलमिति । अव उत् – खं यस्य तद् उलूखलम् इति वृत्तिः । पृषोदरादित्वात् उत्' इत्यस्योपसर्गस्य अन्त्यवर्णस्थाने 'ल' इति वर्णविपर्यासवर्णागमौ भवतः । 3. किं न उत् उत् उ - इतीह पदच्छेदः । अभ्यासो नामात्र द्विरुक्तिः । 'प्रसमुपोदः पादपूरणे' (8-1-6) इति 'उत्' इत्यस्य पादपूरणार्थक द्विवचनभितिज्ञेयम् । सामर्थ्याच्छन्द्रस्येवेयं द्विरुक्तिः । छत् 117 नोदुदु हर्षसे दातवा उ (ऋक् 4-21-9) ' । विपर्यासे – उद्वेलः । विलेखने — उत्कििरति । हिंसायाम् - उत्क्राथयति, उन्नाटयति, उन्मूलनम् । औत्सुक्ये— उत्कण्ठा, उत्कः, उत्सुकः । उपदायाम्2 उत्कोचः । शंसायाम्— उत्कृष्टः, उत्सवः । असूयायाम्-उस्कुरुते वाग्भिः । माध्यस्थ्ये – उदासीन: । साहसे—उत्कुरुते कन्याम्; सहसा कामयते कन्यामित्यर्थः । प्राबल्ये – उत्कटः कामः । तृप्तौउत्कृतोऽयमन्नेन । निर्देशे — उद्देशः । दिग्योगे – उदीची दिक् । । उदक् देशः कालो वा । व्रतनिर्गमे - उदीक्षणम् । 1. 'उत्' इत्यस्मात् संसाधनक्रियावाचिन:, तद्वत्यर्थे कम्प्रत्ययो भवति, • उत्क उन्मना: ' (5-2-80) इति निपातनात् । उस्को देवदत्तः, उस्क: प्रवासी । उत्सुक इत्यर्थः । 2. उत्कोचो नाम अन्याय्येन मार्गेण घनादिदानं धनप्रतिग्रहो वा तदेतदुच्यते उपदेति । 3. अस तिलकेन 'सूचने' इत्युपादाय विवृतम् । असूयाया एव सूचनमणि पर्यायशब्दः । क्षीरस्वामी तु मूलेऽसूयापदं प्रायुङ्क्त। बथामूल सर्वत्र तिलकेन विवरणे क्रियमाणेऽपि, अस पर्यायपदेन विवरणस्य तात्पर्य तावत्- 'गम्धनावक्षेपण -' (1-3-32) इत्यत्र गन्धनशब्दस्य सूचनार्थकत्वेन शब्दविद्भिः विवरणात् अस च तद्धातुप्रयोगात् तदेव सूचनमिहासूयाशब्देनोच्यते इति ज्ञापनार्थमिति बोध्यम् । 4, अद्यापि 'गन्धनावक्षेपण -' (1-3-32) इत्यादिना साहसिक्ये उत्पूर्वकस्य कृञस्तङ् । साहसम् = अन्यायप्रवृत्तिः । 118 परार्थे – उत्तरः । कचित् महत्त्वार्थकत्वमप्यस्य दृश्यते । यथाउद्ग्रन्थः, उदारः । अप्यर्थकत्बमव्यस्येति शब्दकल्पद्रुमः । यथासम्भवमुदाहरणान्यूह्यानि । "यदुद्वतो निक्तो यासि बप्सत् ' (ऋक् 10-142-4 )। 2 उद्वा च उद्बती च' । (222) उत्तरतः "उत्तरतः " (त.) सप्तमीपश्चमी प्रथमावृत्ते रुत्तरशब्दात् स्वार्थेऽतसुच्प्रत्ययः 'दक्षिणो त्तराभ्यामतसुच् ' (5-3-28) इति विधीयते । दिग्देशकालेषु गम्येषु प्रत्ययोऽयं विधीयते । सप्तम्यन्ते – उत्तरतो "ग्रामस्य वसति । उत्तरस्यां दिशि वसतीत्यर्थः । पञ्चम्यन्ते - उत्तरत आगतः । उत्तरदेशादागत इत्यर्थः । प्रथमान्ते – उत्तरतो रमणीयम् । एवं कालवाचकत्वमपि यथासम्भवमूह्यम् । 2. ———— अत्र वाचस्पत्ये उत्तरशब्दात् तसिल्प्रत्यय इति प्रतिपादितम् ; तत्तु भाष्यकैयटादिविरुद्धम् । 'उत्तरपश्चात् । 9 1. 'उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ' ( 5-1-118) इति स्वार्थे वतिप्रत्ययोऽस । उद्वत: इति द्वितीयाबहुवचनम् - उद्गतानि इत्यर्थ: । छन्दस्येवास्य प्रयोगः । 'छन्दसीवनिपौ च वक्तव्यौ (वा.5-2-109) इत्यस वार्तिके चकारेण उपसर्गात् 'व, वत्' इत्येतावपि प्रत्ययौ भवतः । लोके तु नैवमुपसर्गात् केवलात् प्रत्ययः । 6 3. भन षष्टचतसर्थ प्रत्ययेन (2-3-30) इति प्रामशब्दात् षही इति बोध्यम् । ● 4. अल दिक्पूर्वपदस्य अपरस्य पश्चभावो वक्तव्यः भातिश्च प्रत्ययः (वा. 5-3-32) इति वार्तिकेन उत्तरपूर्वस्य अपरशब्दस्य पश्चभावे आतिप्रत्यये च रूपमेवमिति बोध्यम् । अस्य समुदायस्याव्ययत्वं ज्ञेयम् । 9 SAULMIGRALNITED उत्तरात्तात् (223) "उत्तरा" (त.) उत्तरशब्दात् दिग्देशकालेषु गम्येषु ' उत्तराञ्च (5-3-38) इति मान्ते - उत्तरा रमणीयम् । 119 9 आच्प्रत्ययः । सच सप्तमीप्रथमान्तयोर्भवति। असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वात् प्रकृतिप्रत्यय समुदायस्याव्ययसंज्ञा । सप्तम्यन्ते यथा— उत्तरा वसति प्रथ। 9 (224) "उत्तरात् " (त.) दिग्देशकालेषु गम्येषु उत्तरशब्दात् 'उत्तराधरदक्षिणादाति: ' (5-3-34) इत्यातिप्रत्यये रूपमेवम् । 'तद्धितश्चासर्वबिभक्ति:' (1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । सप्तमीपञ्चमी प्रथमान्तेष्वेवास्य प्रयोगः । उत्तराद् वसति, उत्तरादागत: उत्तराद् रमणीयम् इति क्रमेणोदाहरणानि । 'आते शुष्मा वृक्ष एतु पश्चादोत्तराद् अधराद् आ पुरस्तात् ।' (ऋक् 6-19-9)। (225) "उत्तरात्तात्" (त. नि.) छन्दसि ' उत्तरात्' इत्यव्ययात् परतो बाहुलकात् तातिप्रत्यये निपातत्वेनाव्ययसंज्ञायां रूपमेवम् । 'सप्त वीरासोऽवरादुदायन् अष्ट उत्तरासात् समजग्मिरन्ते । ' (ऋक्. 10-27-15 ) । 120 6 '' उत्' इत्यस्मात् उत्कर्षार्थे तरप्प्रत्यये तदन्तात् आमुप्रत्यय च 'उदेनम् उत्तगं रूपमेवम् । उत्तराम अतिशयितोत्कर्पेण, इत्यर्थः । नयाग्ने घृतेनाहुत: ' (यजु: तै. सं. 4-6-3-1 )। एवम् उत्तमाम् इत्यपि । निपातावेतौ छान्दसौ । उत्तरेण (226) 66 " उत्तराम्" (त. नि.) अल (227) "उत्तराहि" (त.) प्रथमासप्तन्यर्थयोः उत्तरशब्दात् दिग्देशकालविषये, 'उत्तगच' (5-3-38) इत्याहिप्रत्ययः । उत्तराहि रमणीयम्, उत्तराहि वमति । औत्तराहः इत्यत भवार्थे शैषिक: 'उत्तरादाहञ्' (वा. 4-2-104) इत्याहञ् प्रत्ययः । 'उत्तराहि वसन् राम: समुद्राद् रक्षमा पुग्ग (भट्टिः 8-107)। 'अन्यारादितरतैदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजा हियुक्ने' (2-3-29) इत्यनेन आहिप्रत्यययोगे समुद्रशब्दात् पञ्चमी इति बोध्यम् । " 6 (228) "उत्तरेण " (त.) उत्तरशब्दात् 'एनबन्यतरस्याम् अदूरेऽपश्चम्याः (5-3-35) इति प्रथमासप्तमौसमर्थात् एनप् प्रत्ययः । तस्य चासर्वविभक्तितद्धितत्वात् तदन्त" उनुकम् 121 स्याव्ययत्वम् । 'दक्षिणेन हिमवन्तम उत्तरेण पारियात्रम्' (भाष्ये 6 ( 6-3-109)। उत्तरेण रमणीयम् । तत्रागारं धनपतिगृहादुत रेणास्मदीयम् ' (मेघसन्देशे 2-12 ) । " (229) उत्तरेद्युः" (त.) उत्तरस्मिन् अहनि — इत्यर्थे, 'सद्य: परुत् परार्यैत्रमः परेधन्यद्य पूर्वथुरन्येशुरन्ततरेथुरितरेयुपरेथुरधरेधुरुभयेधुरुत्तरंधु: ( 5-3-22) इति निपात्यते । उत्तरशब्दात्, 'पूर्वान्यान्यतरेतरापराधरो भयोत्तरेभ्य एद्युसुच् (वा. 5-3-22 ) इति एद्यसुच्प्रत्ययः । स्वभावादयं अधिकरणस्मक्तिप्रधानः । उत्तरेद्युः = आगामिदिने । " 1. (230) उदकम् " (सा.ग.) अस्य क्लेदोऽर्थः। साक्षात्प्रभृतिषु (1-4-74) गणे एवं पाठाइस्याव्ययत्बम् । कृञो योगे गतिसंज्ञा, तेन 'कुगतिप्रादय: ' (2-2-18) इति समासे, ल्यपि उदकंकृत्य इति सम्पते । गतिसंज्ञासंनियोगेन उदकशब्दस्य मकारान्तत्वमपि गणपाठसामर्थ्यादिति बोध्यम् । 'अग्नौकृतामथ हुतै रुदकंकृदाशावार्द्रेकृते विहसनेकृति पद्मिनीनाम् ।' (गणरत्नमहोदधौ)। गतिसंज्ञायाः पाक्षिकत्वात् पक्षे समासो न । तेन उदकं कृत्वा इत्यपि भवति । 'साक्षात्प्रअत्र 'एनपा द्वितीया' (2-3-31) इति पारियातशब्दस्य द्वितीया । 122 भृतिषु च्व्यर्थवचनम् ' (वा. 1-4-74) इति वचनात् उदकंकृत्य इत्यत्र पूर्वमक्किन्नमिदानीं विक्लित्त्य इत्यर्थो बोध्यः । (231) 66 " उप सामीप्यदाक्षिण्यप्रजनारम्भभेदने । उत्कोचाराधने ज्ञानावज्ञाप्रस्तावशिक्षणे ॥ भोगाभोजनसादृश्यभूषालिङ्ग नगर्हणे । सान्त्वनानुग्रह त्यागापकारे यज्ञकर्मणि ॥ यत्नच्छायारहोभाषाविरामोद्वाहलेपने । उप औद्धत्येऽङ्गीकृतौ युक्तावाचान्तावासने बलौ । लिप्सासम्पर्कगुह्येषु भृशाध्याहा रवैकृते । " [उ. ग. क. प्र.] सामीप्ये – उपढौकते, उपसर्पणम्, उपत्यका, उपकुम्भम, उपसर्गः ॥ दाक्षिण्ये – उपरुच्यते । प्रजने – उपसर्या गौः, गर्भग्रहणे 1. 2. 'उपाधिभ्यां त्यकन् भासनारूढयो:' (5-2-34) इति आसन्नायें वर्तमानात् 'उप' इत्यस्मात् त्यकन्प्रत्ययः । अत्रेदमवधेयम् । भव 'उप' इति उपसर्गप्रतिरूपकम् ; न तु उपसर्ग: । क्रिपयोगाभावात् । अस्य च स्वरादिषु पाठादव्ययस्वमिति बोध्यम्। 'उपत्यकाऽदेरासन्न । - इत्यमरः । आसनभूमालेऽपि भट्टिः प्रायुङ्क्त - यथा 'समुद्रोपत्यका हमी' । (5-89) इति । > कुम्भस्य समीपे उपकुम्भम् । ' अव्ययं विभक्तिसमीप — ' (2-1-6) इत्यादिना सामीप्येऽव्ययीभावसमासः । अदन्ताव्ययीभावत्वात् नाग्ययीभावादतोऽम् स्वपञ्चम्या: (2-4-83) इति सुपः अमादेशः । 'अमि पूर्व:' (6-1-107) इति पूर्वरूपम् । अव्ययीभावश्च' (1-1-41) इति समुदायस्याव्ययध्वम् । " 123. । प्राप्तकालेत्यर्थः । आरम्भे - उपक्रमः, उपज्ञा, उपाकर्म भेदने - उपजापः । उत्कोचे– उपदा, उपचरति आराधने उपतिष्ठते सूर्यम्, 'आग्नेय्या आग्नीध्रमुपतिष्ठते' । ज्ञाने- उपलब्धि: । अवज्ञायाम् – उपेक्षा, उपहसति । प्रस्तावे— उपक्षिपति, उपन्यासः, उपोद्धातः, उपोद्धारः । शिक्षणे - उपदेशः । भोगे – उपभुङ्क्ते । अभोजने—उपवास: । सादृश्ये उपमा, उपपातकम्, उपदेवः, उपधातुः । भूषायाम्- 'कन्यामुपस्कुरुते । आलिङ्गने-उपगूहति । गर्हणे-उपालम्भः । सान्त्वने – कर्मकरान् उपवदते, उपसम्भाषणम् । अनुग्रहे - उपरोध:, उपकारः । त्यागेयज्ञकर्मणि उपहरति । अपकारे - उपद्रवः, उपाहतिः । यत्ने_26 'उपास्कृषातां यज्ञकर्मणि – उपाकरोति त्रसी: ॥ ' पशुम् । राजेन्द्रावागमस्येह मा (भट्टिः 8-119) एधोदकस्योपस्कुरुते । छायायाम्- उपरागः । रहोभाषायाम् -- परदारान् उपवते । बिरामे – उपरमः । उद्वाहे— कन्यामुपयच्छते । लंपने—उपदेग्धि। औद्रव्ये - उपलवः । अङ्गीकृतौ - उपेत्य, अभ्युपगमः । युक्तौ – उपपत्तिः । आचान्तौ –अप उपस्पृश्य । आसने— उपविशति । बलौ- उपहार: । लिप्सायाम् – उपयाचते । सम्पर्केरथिकान् उपतिष्ठते, भक्तकरो लवणेन शाकमुपसृजति । गुह्ये 1. उप 2. 'उपात् प्रतियत्न 1 - अत, 'उपाञ्च' (वा. 6-1-137) इति सुडागमः । (6-1-139) इति सुडागमः । यस्नः= प्रतियत्न, गुणाधानमिति यावत् । 124 उपहरः । भृशे– उपक्षीणः, उप पराध हरेर्गुणाः, 'न भवान् अनु राम चेद् उप शूरेषु वा ततः' (भट्टि 8-86 ) । अध्याहारे–2 उपस्कृतं वाक्यम् । वैकृते – उपस्कृताः प्रकृतयः, उपस्कीर्णमुखः ॥ 3 हीन-पश्चाद्भाव-उद्योग-व्याप्ति-मारण-मरण-अनुकम्पा - वी सादयोऽप्यर्था अस्य चन्थेषु निर्दिष्टाः । हीने – 'उप' शूरं न ते वृत्तं कथं रात्रिश्चराधम !' (भट्टिः-8-87 ) 1 पश्चाद्भावे – उपेन्द्रः । इन्द्रस्य पश्चाज्जात इत्यर्थः । उद्योगे- - उपभृत् । एवं व्याप्त्यादिष्वव्यर्थेषु यथासम्भवमुदाहार्यम् । 6 यत्तु वी सार्थे 'देवंदेवमुपचरति' इति वाक्यं वाचस्पत्य उदाहृतम् ; तच्चिन्त्यम् । अत्र 'नित्यवीप्सयो: ' (8-1-4) इति देवशब्दस्य द्विवेचनात, उक्तार्थानामप्रयोगः' इति न्यायेन 'उप' इत्यस्य वीप्सायोतकत्वाभावात् । उप 1. भस, 'उपोऽधिके च' (14-87) इति अधिकार्थे वर्तमानस्य 'उप' इत्यस्य कर्मप्रवचनीय संज्ञायाम्, 'यस्मादधिकं यस्य चेश्वरवचनं तक सप्तमी (2-3-9) इति परार्धशब्दस्य सप्तमी । " 2. अन, उपात् प्रतियश्न वैकृत वाक्याध्याहारेषु च' (6-1-139) इति बाक्याध्याहारे खुद । उपस्कृताः प्रकृतयः' इत्यत्र तु बैकृते सुट् । वैकृतम् = विकारभाक्त्वम् । 4. . 3. अल, हिसायां प्रतेश्च' (6-1-141) इति सुडागमः । हिंसाऽध्यत वैकृतकारणमिति, 'उप' इत्यस्यासार्थसंग तर्दृष्टव्या । 'उपोऽधिके (1-4-87) इति होनार्थे वर्तमानस्य 'उप' इत्यस्य कर्मप्रवचनीयसंज्ञा याम्, कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया (2-3-8) इति शूरशब्दस्य द्वितीया । उपचतुरम् अतश्च, 'उपोप मे परामृश' (ऋक् 1126-7) इत्येव वीप्सायामुदाहरण भवतीति ज्ञेयम् । अत्र च, 'प्रसमुपोदः पादपूरणे' (8-1-6) इति पादपूरणे उप इत्यस्य द्विर्वचनम् । एतदेवात्र वीप्सेत्युपचरितमित्यास्तां तावत् । अनुकम्पायाम्- 'उपड: - उपक: - उपिय: - उपिल: - उपिक:- उपेन्द्रदत्तकः । (6 9 (232) उपचतुरम्" (शरत्.) चतुर्णां समीपे उपचतुरम् । 'अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः' उपचरसम्, उपविपाशम्, ( 5-4-107) इति समासान्तष्टच् । एवमेव उपशरदम् उपानसम् उपोपानहम् इत्यादिष्वपि प्रक्रियोह्या । उपजरसम् इति । अत्र जराशब्द: शरत्प्रभृतिषु पठयते । तस्य ' जराया जरसू अन्यतरस्याम्' (7-2-101) इति जरसादेशः । 9. 125 9 > 1. अनुकम्पित उपेन्द्रदत्त इत्यर्थे, 'प्राचामुपादेरहज्बुचौ (5-3.80) इति अडच्चुच्प्रत्ययौ भवतः । प्रकरणात्, 'ठाजादाव द्वितीयादच: ' (5-3-83) इति द्वितीयादव ऊर्ध्वभागस्य लोपः । अडच्प्रत्यये उपडः इति सिध्यति । वुच्प्रत्यये तु' युवोरनाको' (7-1-1) इस्यकादेशे उपकः इति भवति । 'घनिलचौ च' (5-3-79) इति घन्प्रत्यये, 'आयनेयी—' (7-1–2) इत्यनेन यथासम्भवमस इयादेशे च उपियः इति भवति । तेनैव इलप्रत्यये उपिकः । उपप्रत्यये तु उपिकः इति भवति । विम्तरत्नभ्य त्रे यलमव । 1 126 उपसि (233) "उपरि" (त.) ऊर्ध्व ऊर्ध्वं ऊर्चात् इत्यर्थेषु ऊर्ध्वशब्दात् 'उपर्युपरिष्ठात् ' (5-3-31) इति सूत्रे निपातनात् प्रकृतेः उप इत्यादेश: रिल्प्रत्ययश्च । ऊर्ध्वकाले, देशे वा इत्यर्थः । प्रायोऽयमधिकरणशक्तिप्रधानः। 'नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ' (मेघसन्देशे) । ' उपर्युपरि लोकम् ' । अत्र, ' उपर्यध्यधसः सामीप्ये' (8-1-7) इति द्विर्वचनम्।' उभसर्वतसोः कार्या धिक्युपर्यादिषु त्रिषु ।' (बार्तिकम् 2-3-2) इति द्वितीया । (234) " उपरिष्टात् " (त.) ऊर्ध्वं, ऊर्ध्वात्, ऊर्ध्वे, इत्यर्थे 'उपर्युपरिष्टात्' (5-3-31) इति निपातनात् ऊर्ध्वशब्दस्य 'उप' इत्यादेशः, रिष्टातिल्प्रत्ययश्च । 'उपरिष्टात प्रतिष्ठन्ते । औपरिष्टः । अत्र भवार्थेऽणि 'अव्ययानां भमात्रे (वा. 6-4-144) इति टिलोपे आदिवृद्धौ च रूपम् । 9 (235) "उपसि" (नि.) समीपार्थकमव्ययमिदं छान्दसम् । 'आसीन ऊर्ध्वामुपसि क्षिणाति ' (ऋ. क् 10-27-3)। उपाजे (236) "उपांशु " (व.) अप्रकाशोच्चारणरहस्यादिष्वयं प्रयुज्यत । अप्रकाशोच्चारणे- 'जपतः सदा जपमुपांशु वदनमभितो विसारिमिः।' (किरात 12-8)। रहस्ये उपांशु वधः । 'उपांशु वचः' इत्यादिषु उपचारात् अप्रकाशोच्चारणार्थकत्वं ज्ञेयम् । निगूढार्थे वाच्यलिङ्गः । मौनायर्येषु उपचारात् प्रयोगः । उपांशु अनुष्ठेयो याग: उपांशुयाजः । यज्ञाङ्गत्वात् 'उपांशुयाजमन्तरा यजति इति कल्पसूत्रकार वचनप्रामाण्यात् प्रयाजादिशब्देष्विव अत्रापि कुत्वं नेति बोध्यम् । 127 (237) उपाक्षम्" (अव्ययी.) 6 अक्षण: समीपे उपाक्षम् । कूलतीरतूलमूलशालाक्षसममव्ययीभावे ' (6-2-121) इत्यत्र ' अक्ष' इति निर्देशात् समासान्तष्टच्प्रत्ययोऽत्रेति ज्ञेयम् । अन्यथा 'प्रतिपरसमनुभ्योऽक्षण:' (कैयट 3-2-115) इति नियमात् टच् अत्रः दुर्लभः । (238) 66 " उपाजे " (नि.ग.) दुर्बलस्य बलाधानरूपेऽर्थे 'उपाजेऽन्वाजे' (1-4-73 ) इत्यत्र निपातनात् अव्ययमिदं कृत्रि परतो विभाषा गतिसंज्ञां लभते । यदा गतिसंज्ञा, 128 उभया तदानीं ' कुगतिप्रादय:' ( 2-2-18) इति समासे, ल्यपि 'उपाजेकृत्या इति सम्पद्यते । यदा तु न गतिसंज्ञा, तदा ' उपाजे कृत्वा' इति व्यस्तमेव । उपपूर्वक स्याजधातोः कप्रत्यये बाहुलकात्, निपातनाद् वा वीभावाभावः स्वरादिनिपातम्–' (1-1-37) इत्यव्ययसंज्ञा । इदं च विभक्तिप्रतिरूपकमिति केचित् । ४ (239) +6 उभयतः (त.) आद्यादित्वात् (वा. 5-4-44) सार्वविभक्तिके तसिप्रत्यये, तद्धितान्तमिदमव्ययं सम्पद्यते । उभयस्मात् । इति उमयतः । 'उभयतः कृष्णगोपाः' इत्यत्र 'उभसर्वतसोः कार्या धिक्युपर्यादिषु त्रिषु ।' (वा. 2-3-2) इति द्वितीया । (240) उभयद्युः " (त.) 6 ' उभ्योरहो: ' इत्यर्थे उभयशब्दात् 'युश्चोभयाद् वक्तव्यः' (वा. 'योऽन्ये 5-3-22) इति थुप्रत्ययः । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वादव्ययत्वम् । शुरुभयधुरभ्येति ।' (अथर्व 1-25-4)। प्रायश्छान्दसोऽयम् । 66 (241) उभया 1 " (त.) 'उभया' इति प्रकारवचनार्थे उभयशब्दात् छान्दसे आच्प्रत्यये रूपम् । 'बृहस्पतिर्व उभया न मुळात् ॥' (ऋ. 10-108-6 )। 9 उररी (242) " उभयेद्युः " (त.) ' उभयोरहो: ' इत्यर्थे उभयशब्दात् ' पूर्वान्यान्यतरेतरापराधरो भयोतरेभ्य एद्युसुच्' (वा. 5-3-22) इति एधुसुच्प्रत्ययः । (5-3-22) इति सूत्रे एवं निपात्यते । (ऐतरेय ब्राह्मणे 5-29) । (24>) "उम्" (चा.) 129 ' सद्य: परुत्-' (244) " उररी " (ऊर्यादिः) 'अग्निहोत्रमुभये घुरहूयत' > " उम् रोषेऽङ्गीकृतौ चापि कोपादिष्वर्थेषु अव्ययमिदम् । प्रश्नेऽप्यव्ययमुच्यते।' इति वाङ्मयार्णवः । कोपे–'उम्, सैबास्मि तव प्रिया' । अङ्गीकृतौ – 'उम्, एवमेतत् । प्रश्नादिषूह्यमेवम् । स्मृतिरप्यस्यार्थत्वेन क्वचिद् पठ्यते । वेदेषु निरर्थकोऽपि पठयते । क्रोधवर्जितेऽपि प्रयुज्यतेऽयमिति शब्दरत्नावली । • स्वीकाररूपायें ऊर्यादिषु पठ्यते । कृञो योगे गतिसंज्ञायाम् ल्यपि उररीकृत्य इति सम्पद्यते । ' इति काल्पनिकं भेदमुररीकृत्य - ' (साहित्यदर्पणे)। विस्तारेऽप्ययं क्वचित पठघते। कुलचित् उरुरी इति अस्यानुपूर्वी दृष्टा । अनुकरण - भृशार्थ - शब्द- प्रशंसादयोऽप्यर्था अस्य 130 निर्दिष्टाः । -निपाताश्चेति ते त्रयः । अनेकार्थाः स्मृताः प्राज्ञैः पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥' इति वाक्यपदीयमत्रानुसन्धेयम् । उषा (245) 66 " उरी " (ऊर्यादिः) " स्वीकार विस्ताराद्यर्थेषु ऊर्यादिषु पठ्यते। 'उरीकृत्यात्मनो देह राज्यमस्मै न्यवेदयत् ॥' (रघु. 15-70)। उत्तरत्र 'ऊरी' इति पटयमानस्यैत्र पाठभेदोऽयम् । (246) " उरुरी " (ऊर्यादिः) 'उररी' इति पूत्रे (241) त्रिलिखितमत्रानुसन्धेयम् । द्विरूपकोशादिषु उररी, उरुरी' इति द्वेधा पाठात् अयमपि ऊर्यादिरिति केचित् । (247) "उर्विया" (स्व.) 'विस्तरेण' इत्यर्थे छान्दसोऽयं स्त्ररादिषु द्रष्टव्यः । ऋता वाजत्र उर्विया विभाति ।' (ऋक्. 2-35-8)। (248) "उपा" (स्त्र.) प्रातःकालाय स्वरादित्वा दव्ययत्वम् । यद्यपि स्त्रीलिङ्गनपुंसकलिङ्गयोरपि उषश्शब्दो वर्तते । तथापि 'उषातनो वायुः' इत्यादिषु स्थलेषु 131 ' सायंचिरं प्राह्णेप्रगेऽव्ययेभ्यः -१ (4-3-23) इत्यनेन भवार्ये ट्युल्प्रत्यस्योपपत्स्यर्थ स्वरादित्वेनाव्यत्वमपि, इति बोध्यम् । (249) उष्णम्" (साक्षात्) साक्षात्प्रभृतिगणं (1-4-74) पाठात् उष्णशब्दस्य मान्तत्वम्, विप्रत्ययार्थे गम्ये गतिसंज्ञाविकल्पश्च । तेन गतिसंज्ञायां समासे, उष्णंकृत्य इति सिध्यति । यदा तु गतिसंज्ञा न, तदानीं उष्णम् कृत्वा इत्येव । साक्षात् च्चिप्रत्ययस्थले तु उष्णीकृत्य इत्येव, नात्र गतिसंज्ञा । 'उष्णंकृतोऽचिंधि वशेकृद् अमाकृदास्ते ।' इति वर्धमानः (पु. 140 ) । (250) "उह" (चा.) 66 ऊ 'उ+ह' इत्यव्ययद्वयसमुदायोऽयं चादिषु द्रष्टव्यः । सम्बोधनअवधारणावस्यायौं । एवम्, 'उहह' इत्यपि सम्बोधनार्थकमव्ययं निपातसमुदायरूपं चादिष्वेव द्रष्टव्यम् । (251) 66 वाक्यारम्भ-सम्बोधन-रक्षादयादिष्वर्येषु स्वरप्रतिरूपक मिदमव्ययम् । यथासम्भवं प्रयोग उन्नेयः । ' उञ्' इति पूर्व विलिखितस्य जितोऽन्यस्य स्थाने अयमादेशतयापि कचिद् भवति । विस्तरस्तु तत्रैव द्रष्टव्यः । निषेधोंऽप्यस्यार्थः । यथा— 'ऊ ऊषरे बीजं वपसि' इति । ऊरी (252) "ऊम्" (चा.) रोषोक्ति प्रश्न - निन्दा - स्पर्धादिषु निपातोऽयं चादिषु द्रष्टव्यः । स्त्रीणां विकारवचनेऽपि नाटकादिषु प्रयुज्यते । यथा – 'ऊम्' नाहमेवं जानामि ' इति । 132 (253) " ऊररी " (ऊर्यादिः) अङ्गीकार विस्तारादिषु ऊर्यादिगणे द्रष्टव्यः । 'उररी' इत्यस्यैव द्विरूपकोशादिषु एवमपि पाठ: । 'ऊरुरी' इत्यपि वाचस्पत्यादिषु पठयते । तत्राप्येवमेवार्थः । (254) 66 "ऊरी" (ऊर्यादिः) अङ्गीकार-विस्तार-दाढर्थादिष्वर्येषु ऊर्यादिषु द्रष्टव्यमिदम् । यथा 6 ' ऊरीकर्तुं कुशलमखिलं जेतुमादीन् अरातीन्–' (श्रीस्तुतिः) । अत्र विस्तारार्थेऽस्य वृत्तिः । तदूरीकृत्य कृतिभिः –' (माघे 2-30) इत्यत्र तु अङ्गीकारोऽर्थः । केचित् अनुकरण-शब्द - प्रशंसादिष्वयमं पठन्ति । प्रयोगा यथायथमुन्नेयाः । 6 ऋचसे (255) 'ऊर्ध्वम् " (स्व.) ऊर्ध्वदेशरूपार्थेऽधिकरणशक्तिप्रधानकमव्ययमिदम् । यद्यपि ऊर्ध्वधा, ऊर्ध्वशोषम्, ऊर्ध्वदेशः इत्यादिषु स्थलेषु शब्दोऽनव्ययोऽप्यकारान्तः पठ्यते 'ऊर्ध्वः' इति; तथापि मकारान्तमप्यव्ययं ' उर्ध्वं प्राणाः बुत्कामान्ति — ' (मनुस्मृतिः) इत्यादिप्रयोगबलादध्यवसीयते । कचित् भाविकालपरताऽप्यस्य प्रकरणादिना गम्यते । यथा- 'इत ऊर्ध्वमहं भक्त्या रमाकान्तपदार्चनम् ' इत्यादिषु । 133 (256) "ऋ" (व.) सम्बोधन गर्हण-वाक्यविकार- परिहासादिषु स्वरप्रतिरूपकमिदं स्वरादिषु द्रष्टव्यम् । मन्त्रस्तोभवचनेऽपि मन्त्रशास्त्रेष्वयं प्रसिद्धः । एकाज्निपात• त्वात् प्रगृहासंज्ञायाम्, ऋ ऋतधामन् ! इत्यादिषु स्थलेषु प्रकृतिभावः । (257) " ऋचसे " (कृ.) 'ऋच स्तुतौ' इत्यस्मात् 'तुमर्थे सेसेनसेअसेन्' (3-4-9) इत्यादिना भावे कसेन्प्रत्यये, कित्त्वाद् गुणनिषेधे च रूपमेवम् । 'प्रवां मान्मान् ऋचसे नवानि ' (ऋक्. 7-61-6)। 'कृन्मेजन्त: ' (1-3-39) इति अव्ययत्वमस्य । ऋते (258) 'ऋतम्" (चा.) वेदेषु प्रसिद्धोऽयमनव्ययः शब्दः । लोके सत्यार्थेऽव्ययमिदं मान्तं चादिषु द्रष्टव्यम् । ऋतम्भरा = प्रज्ञासंपादकनाडीविशेषः, नदीविशेषश्च । केचित् तु लोकेऽपि मेद्यलिङ्गकत्वमस्याहुः; तदानीं ऋतं भरतीति 'ऋतम्भर : ' इत्यत्र 'संज्ञायां भृत (3-2-46) इत्यादिना स्व प्रत्यये, अजन्तत्वेन मुमि रूपस्य साधुत्वं ज्ञेयम् । 134 (259) ऋतुथा " (त.) i ऋतौऋतौ इत्यर्थे अविहितोऽपि थाल्प्रत्ययो बाहुलकात् छन्दसि भवति। तद्धितान्तत्वलक्षणप्रयुक्तमिदमव्ययमिति बोध्यम् । 'या ते गात्राण ऋतुथा कृणोमि' (ऋक्. 1-162-19 ) । 'ऋतुश: ' इत्यत्र 'बल्पार्थात् शस् कारकात् अन्यतरस्याम् (5-4-42) इति शस्प्रत्ययः । 'शस्तसी' इति स्वरादिगणपाठात् शस्प्रत्ययान्तस्याव्ययत्वम् । 'यद् भविष्यम् ऋतुशो देवयानम्' (ऋकू. 1-162-4) । एवमन्यत्राप्यूह्यम् । 66 " (260) ऋते" (स्व.) ' विना, वर्जनम्' इत्यर्थेऽव्ययमिदं स्वरादिषु द्रष्टव्यम्। 'अवेहि मां प्रीतमृते तुरङ्गमात् -' (रघु. 3-63)। अत्र, ' अन्यारादितरतें—' (2-3-29) इति पञ्चमी । 'शक्तोऽन्यः सहितुं वेगमृते देवं पिनाकिनम् ।' (भारते वनपर्वणि) इत्यत्र द्वितीया तु आर्षत्वात् समाधेया। अस्य त्रिनार्थ135 कत्वात् 'पृथग्विनानानाभिस्तृतीयाऽन्यतरस्याम्' (2-3-32) इति योगविभागेन प्रकृतस्थले द्वितीयापि साधुरिति कश्चित् । योगविभागे प्रमाणसद्धावेऽपि विनार्थकस्य 'ऋते' इत्यस्यापि स्वरूपग्रहणस्थले ग्रहणे प्रमाणाभाव इति शास्त्रस्थितिः । ऋषट् ऋतेकर्मम् इति वाचस्पत्य उपात्तम् । तस्यायं भावः ' कर्म वर्जयित्वा' इत्यर्थेऽव्ययीभावसमासे बाहुलकात समासान्तोऽप्रत्ययः । ये "ये कर्मणः क्रियमाणस्य मह्न ऋतेकर्ममुपाजायन्त देवाः' (ऋक्. 10-55-6)। (261) ऋधक् (स्व.) सत्य-वियोग-शीघ्र-सामीप्य लाघबा दिप्वर्थेषु स्वरादिषु पठघते। सत्ये'ऋधग् वदन्ति विद्वांसः ' । वियोगे– 'किंस ऋधक् कृणवद् यं सहस्रम् –' (ऋ. 4-18-4)। अत्र पृथक्करणमर्थः । शीघ्र – 'ऋधग् गच्छति मारुतिः'। सामीप्ये—'ऋधग्यतो अनिमिषे रक्षमाणाः' (ऋक्. 6-1-3 ) । एबमन्येष्वव्यर्थेषु प्रयोगा ऊह्या समृद्धिरप्यस्यार्थत्वेन क्वचित् पठयते । 66 (262) ऋषट् " (ख.) हविर्शनार्थे ' वषट्' इत्यादिवत् इदमप्यव्ययमिति तिलकवृत्तौ दृश्यते । 136 एकत्र (263) "ॠ" (नि.) वाक्यारम्भेऽयं निपात इति केचित् । 'ॠ वाक्योपक्रमे त्राणे ' इति वाङ्मयार्णवः। 'निन्दाभययोरपि ' इति शब्दरत्नावली । मन्त्रस्तोभवचनेऽपि दृश्यते । (264) "ल" (नि.) प्रयोगो देवमातरि, दैत्यस्त्रियां, भुवि, भूधरे च रूढोऽयं निपातः । मृग्यः । एकाक्षरकोशेषु पठघते । केचिदमुमेव दीर्घान्त पठन्ति । (265) "ए" (नि.) स्मृति असूया - अनुकम्पा सम्बोधनादिषु निपातोऽयम् । ' एस्मृता बप्यसूयाऽनुकम्पाऽऽमन्त्रणहूतिषु' इति वाङ्मयार्णवः । यथासम्भवै प्रयोगा उन्नेयाः । सम्बोधने– 'ए ! इतो भव' । (266) 66 " (त.) 'एकस्मिन्' इत्यर्थे सर्वनामसंज्ञकत्वादेकशब्दात् 'सप्तम्यास्त्र ' विभक्तिसंज्ञायाम्, एकत्र " ( 5-3-10) इति त्रत्प्रत्ययः । प्राग्दिशीयत्वादस्य ' तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ' (1-1-38) इत्यव्ययसंज्ञा । एकपरि 137 कालवाचकस्त्रे तु 'सबैकान्यकियत्तदः काले दा' ( 5-3-15) इति दाप्रत्ययः । एकदा एकस्मिन् काले इत्यर्थः । तथैकल करे दश ।' (मनु. 5-136 ) । = (267) एकपढ़े" (चा.) 'मद्य:, तुल्यकाले, अकस्मात्' इत्याचर्येषु निपातोऽयम् । 'कथमेकपढ़े निरागसं जनमाभाष्यमिदं न मन्यसे ॥ (रघु· 8-48 ) । ' स्यात् तत्क्षण एकपदम्' इति विश्वकोशात् क्लीबान्तं शब्दस्वरूपमिदमिति शब्दकल्पद्रुमः । दिलकादिभिस्तु चादित्वमुररीकृत्य एदन्तमव्ययमिति व्याख्यातम् । 'एदन्तं त्वव्ययं सद्योऽर्थे स्याद् एकपदे इति । इति वाङ्मयार्णवोऽप्यत्रैवानुकूलः । 9 6 66 अत्रेदमबधेयम् – एकः पादः साधनं यस्मिन् प्रहरणे इत्यर्थे द्विदण्डयादिलात् (-4-128) समासान्ते इच्प्रत्यये, तस्य भसंज्ञक त्वात् पादशब्दस्य पद्भावे, 'इच्' (ग. सू. 2-1-17) इति वचनात् अव्ययीभावसंज्ञायामव्ययत्वम् एकपदि' इत्यस्य शब्दस्य यद् बोध्यते - तत् अव्ययमन्यत्, भिन्नार्थक्रमस्मात् – इति । (268) "एकपरि" (अ.) एकेन विपरीतं वृत्तमित्यर्थे 'अक्षशलाकासंख्याः परिणा' ( 2-1-10) इति संख्यावाचक एकशब्द परिणा समस्यते । अव्ययी भावसमासोऽयम् । 138 एव 'कितवव्यवहारे च ' (बा. 2-1-10) इति वचनात् कितवाभिसन्धिकव्यवहार एवायं समासः । द्यूतशास्त्रे प्रसिद्धोऽयं शब्द: । एकस्याः संख्याया अन्यथा पातने द्यते जयापजयौ विपरीतौ वृत्तौ इत्यर्थः 1 (269) एकान्तम् " (ति.) एकोऽन्तो यस्य तत् एकान्तम् । गणरत्नमहोदधौ तिष्ठद्गुगणे उपात्तोऽयम् । प्रथमैकवचनान्तत्वेनैव सर्वास्वपि विभक्तिषु सर्वेषु च वचनेष्वस्य प्रयोग इत्यतोऽयमत्र तिष्ठद्गुगणपाटेन निष्पादित इति ज्ञेयम् । 19 (270) "एतर्हि " (त.) अस्मिन् काले, इत्यर्थे इदंशब्दात 'इदमो हिल' (5-3-16) इति हिल्प्रत्यये, 'एतैतो रथो: ' (5-3-4) इति प्रकृतेरेतादेशे च एतर्हि इति सम्पद्यते। ' एतर्हि बर्हिणां कालः– ' । (271) 66 (चा.) अवधारणनियोगानवक्लृप्तिप्रभृत्यर्थेषु चादिषु पठ्यते । अवधारणे'त्वमेव देव जानासि'। नियोगे- 'अद्यैवावां रणमुपगतौ – अनवक्लृप्तौ —'चैत्र ! क्वेव' भोक्ष्यसे?" औपम्योत्प्रेक्षावाक्यपूरण एवमर्थेष्वपि 1. 'एवे चानियोगे - (वा. 6-1-94) इति पररूपमन्न । एव" एव 139 दृश्यते । औपम्ये — 'श्रीस्तवैव मेऽस्तु' । उत्प्रेक्षायाम् –' तमेब मेना दुहितुः कथश्चिद् विवाहदीक्षातिलकं चकार ' (कुमा 7-24)। तमेव – मनोरथमिब, इत्यर्थः । बाक्यपूरणेऽप्येवमुदाहरणीयम्। 'एवौपम्ये नियोगे चावधारे वाक्यपूरणे । भवेदव्ययमाचारनियोगे च विनिग्रहे ॥ ' एवमर्थे तु – 'एवा न इन्द्रः (ऋक् 4-33-7)। अल 'निपातस्य च' (6-3-136) इति दीर्घइति वाङ्मयार्णवोऽत्र ज्ञेयः । इछान्दसत्वात् । एवकारस्त्रिविधः - विशेष्यसंगतः, विशेषणसंगतः, क्रियासंगतश्चेति अत्र विशेष्यसङ्गतस्यान्ययोगव्यवच्छेदोऽर्थः । यथा 'पार्थ एव धनुर्धर: ' इत्यत्र पार्थान्ययोगव्यवच्छेदबोधनात् । विशेषणसंगतस्य तु अयोगव्य ' वच्छेदोऽर्थः। यथा—'शङ्खः पाण्डर एव' इत्यत्न शड्खे पाण्डर वायोगव्यवच्छेद्रवोधात् । एवं क्रियासङ्गतस्यात्यन्तायोगव्यवच्छेदोऽर्थः । सम्भवाभिप्रायके 'नीलं सरोजं भवत्येव' इत्यादौ, सरोजे नीलत्वात्यन्तायोगो व्यवच्छियते इति वैयाकरणै रुघुष्यते । · दीधितिकारप्रभृतयस्तु अन्ययोगव्यत्रच्छेदमात्रमेव कारार्थव्वेन स्वीकुर्वन्ति; इतरयोरर्थयोः क्षोदे कृते नियुक्तिकत्वादित्यन्यत्र विस्तरः । "विशेषणविशेष्याभ्यां क्रियया च समन्वितः । अयोगं योगमपरैरत्यन्तायोगमेव च ॥ व्यवच्छिनत्ति धर्मस्प निपातो व्यतिरेक्तः । " इति अधिकरण चिन्तामणि (231 श्लोकव्याख्यायाम् ) समुद्भुतश्लोकोऽत्रावधेयः । 140 (272) "एवम्" (चा.) निश्चयाङ्गीकार-प्रकार-प्रकृतपरामर्शोपदेश निर्देश- इवार्थोक्तपरामर्शैवार्थेषु चादिषु पठितोऽयं निपातः । निश्चये – ' एवमित्थं यदात्थ त्वम् । अङ्गीकारेएवं कुर्मः । प्रकारे — एवं कुरु । प्रकृतपरामर्शे –' एवं वादिनि देवर्षो—' । (कुमार 6-84) । उपदेशे – एवं पठ । निर्देशे–एवं तावत् । इवार्थे– यथाऽग्निरेवं विप्रः । अग्निरिव विप्र इत्यत्रार्थः । उक्तपरामर्श - 'एवमादीन् विजानीयात् प्रकाशांल्लोककण्टकान्' (मनुः) । एवार्थे – एवमेतत् कः सन्देह: ? । 'अहार्यमेवं मृगनाभिपत्रमियानशेषेण तयोर्विशेषः । वाकारार्थऽपि कचित् – यथा 'यथेतमनेवं च' (ब्रसू.) । समुच्चयोऽपि क्वचि दस्यार्थत्वेन परिगणित: । एवंभूतः, एवंकारम् इत्यादिषु क्रियाविशेषणत्वम् । एवंविधः, एवंप्रकार इत्यादिषु द्रव्यविशेषणत्वमिति बोध्यम् । (273) एग्" एतदन्तमव्ययमिति ज्ञेयम् । अवपूर्वात् 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि ' इत्यस्मात् ' अवचक्षे च ' ( 3-4-15 ) इति निपातनात् एश्प्रत्यये, प्रत्ययस्य शिवेन सार्वधातुकत्वात् ख्याञादेशो न । तुमुनर्थकोऽयं प्रत्ययः । 'रिपुणा नावचक्षे' (ऋक्. 4-58-5)। अवख्यातुमित्यर्थः । ' कृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । 1. अस, 'अन्यथैवं कथमिस्थंसु सिद्ध प्रयोगश्चेत्' (3-4-27) इति कृणो णमुल् । 'सिद्धाप्रयोगः' इत्यस्य, निरर्थकत्वात् प्रयोगानई इत्यर्थः । एवळ ' एवङ्कारं भुङ्क्ते' इत्यस ' एवं भुङ्क्ते' इत्येवार्थः । (274) "एहि " (ति. प्र.) 1. प्रहास - कोपादिष्वर्थेषु तिङन्तप्रतिरूपकमिंदमव्ययं चादिषु द्रष्टव्यम् । ; मुदाहरणम् । प्रहासे – 'एहि' मन्ये रथेन यास्यसि स गतः ।' कोपे– 'एहि, त्वया सह न जल्पिष्यामि' । इदं च उदाहरणम् – निपाताव्ययोपसर्गवृत्ति-गणरत्नमहोदध्यायनुसारेण दत्तम् । वस्तुतस्तु प्रकृतस्थलेषु 'एहि मन्ये इत्यादिवाक्येषु तिङन्तप्रतिरूपकत्वाश्रयणस्थानतिप्रयोजनकत्वात् चिन्त्यमिदकिन्तु – 'एहीडम्' इत्याद्येवोदाहरणमिति बोध्यम् । मयूरव्यंसकादिगणे (2-1-72) 'एहीडम्, एहियवम् एहिवाणिजा [क्रिया] एहिस्वागता, एहिद्वितीया, ' इत्यादयः शब्दा: पठचन्ते । तेषु स्थलेषु समासानुपपत्तिमाशंक्य शाब्दिकैः 'एहीडादयोऽन्यपदार्थे ' (काशिका 2-1-72) इति वचनेन समासोपपत्तिः कल्प्यते । तादृशस्थलेषु समस्तपदघटकानां 'एहि ' इत्यादीनां तिङन्तत्वकल्पने स्वरादिदोषदर्शनात्, तेषामपनोदनाय तिङन्त प्रतिरूपकत्वमाश्रयणीयमिति–एतान्येवोदाहरणानि न्याय्यानीति ज्ञेयम् । 141 6 'प्रहासे च मन्योपपदे मन्यतेरुत्तम एकवच' (1-4.104) इत्यनेनात्र मन्यतिधातावुपपदे प्रहासे गम्ये धातुसामान्यस्य मध्यमपुरुषविधानात् अखापि 'एहि ' इति मध्यमपुरुषः । ऐषम: (275) "ऐ" (नि.) आह्वाना मन्त्रणस्मरणेषु निपातोऽयम् । 'ऐ वाचं देहिं धैर्य नः ―, (भट्टि: 6-18)। 'ऐशब्दो निपातोऽभिमुखीकरणे वर्तते।' इति जयमङ्गला । 'ऐ'ऐश्वर्यमत्ता: !" इत्यादिषु असूयादिष्वपि दृश्यते । (276) "ऐकध्यम्" (त.) 142 'एकादू धो एकशब्दात् परस्य धाप्रत्ययस्य अधिकरणविचाले गम्ये ' ध्यमुञन्यतरस्याम्' (5-3-44) इति ध्यमुञ्प्रत्ययः । अधिकरणविचालो नाम – एकस्यानेकीकरणम्, अनेकस्य वा एकीकरणम् । 'ऐकष्यं भुङ्क्ते, ऐकध्यं कुरु.' इत्युदाहरणे । तद्धितान्ताव्ययमिदम् । तदुक्तम्- 'तसिलादिस्तद्धित एधापर्यन्तः ।) (ग. सू. 1-1-37) इति । 66 (277) ऐषमः" (त.) अस्मिन् संवत्सरे' इत्यर्थे, 'सद्यः परुत् परायैषमः –' (5.3-22) " इत्यत्र, 'इदम: समसण (बा. 5-3-22) इति बचनेन समसण्प्रत्यये, प्रकृतेरिश्भावे, आदिवृद्धी च ऐषमः इति सिद्धयति । 'परुत् पराभूतसरो1. अस, 'निपात एकाजनाइ' (1-1-14) इति प्रगृहझसंज्ञायाम्, प्लुखप्रगृह्या अचि नित्यम्' (6-1-125) इति प्रकृतिभावः । ओम् 143 जकोशौ परारि सन्दर्शितसन्निवेशी । इहैपमन्तालफलोपमानौ स्तनौ कियन्तौ परतो भवेताम् ॥' 'ऐषमस्व्यम्- ऐपमस्तनम् । (278) "ओ" (नि.) आह्वानस्मरणानुकम्पादिष्वर्येषु निपातोऽयम् । 'ओ श्रावय' इत्यामन्त्रणरूपे आहाने । 66 (279) ओम् " (चा.) •प्रारम्भाङ्गीकारानुज्ञाऽन्तब्रह्मतूष्णीम्भावादिष्वर्येषु चादिषु पठयते। अवधातो: 'अवतेष्टिलोपश्च' (उणादिः 1-141) इति मन्प्रत्यये टिलोपे, 'उबरत्वरत्रिव्य विमवामुपधायाश्च' (6-4-20) इति उपधावकारयोरूठ सवर्णदीर्घे गुणे च रूपमेवम् अस्य च परिनिष्पन्नस्य चादिपु पाठादव्ययत्वमिति सर्वे वदन्ति । वस्तुतस्तु व्युत्पत्तिपक्षेऽस्यौणादिक मन्प्रत्ययान्तत्वात् तस्य च मान्तकृत्त्वात्, 'कृन्मेजन्त: ' (1-1-29) इति " अव्ययसंज्ञेति युक्तम् । प्रारम्भे – 'हरिः ओ३म् ' अग्निमीडे पुरोहितम् ' । अङ्गीकारे— 'ओमित्युक्तवतोऽथ शार्ङ्गिण इति व्याहृत्य बाचं नभः ' 1. ऐषमोझः श्वसोऽम्यतरस्याम्' (4-2-105) इति शैषिकस्य प् विकल्पेन। पक्षे, 'सायं चिरंप्राहे प्रगेऽव्ययेभ्यः- (4-3-23) इति ट्युः, ट्र्युल् वा प्रत्ययः, तुडागमश्च । 1. 'ओमभ्यादाने' (8-2-87) इति प्लुटोडल । अभ्वादानम् = प्रारम्भः । 144 (शिशुपालवधे – 1-75 ) । अनुज्ञायाम् – 'अग्नौ करवाणि ओं तथा कुरु' । अन्ते — ' ....ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम् । ब्रह्मणि—'ओं तत् सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः ।' (गीता – 17 - 23 ) । अत्र ब्रह्म — वेदः, प्रणवः, परमात्मा वा प्रकरणानुरोधेन बोध्यम् । तूष्णींभावे 'कद ओं कुरु । मङ्गलार्थकत्यमध्यस्याहुः 'ओंङ्कारश्चाथशब्दश्र द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्टं भित्त्वा विनिर्यातौ तेन माङ्गलिकावुभौ ॥ इति स्मरणात् । मङ्गलं तु नास्याव्ययस्य साक्षाद् वाच्यार्थ; किं तु ओंकारश्रवणेन मृदङ्गध्वनिवत् मङ्गलंसाधनं भवति । अपाकरणमध्यस्यार्थ इति वाङ्मयार्णवे प्रतिपादितम् । 9 66 (280) ओपम् " (नि.) 6 तीव्रम्, शीघ्रम्' इत्याद्यर्थेषु छान्दसोऽयं निपातः । 'ओषम् इत् पृथिवीमहं जङ्घनानीह वेह वा ।' (ऋकू. 10-119.10 ) । (281) " औ " (नि.) आह्वान सम्बोधनविरोधनिर्णयादिषु निपातोऽयम् । आह्वानसम्बोधनयोर्विभिन्नार्थकत्वं सन्दर्भवशादुन्नेयम् । मन्त्रस्तोभवचनेष्वपि औकार अव्ययत्वेन दृश्यते । कणे 145 अस्यैवानुस्वारनादाभ्यां सह पाठे चतुर्थवर्णानां प्रणवत्वमिति, 'चतुर्दशस्वरो योऽसौ सेतुरौकारसंज्ञितः । स चानुस्वारनादाभ्यां शूदाणां सेतुरु, च्यते ॥ (तन्त्रसारसमुद्घृतकालिकापुराणवचनम) इति प्रमाणप्रदर्शन पुरस्सरं शब्दकल्पद्रुमादिषु प्रतिपादितम् । सेतुः= प्रणबः । (282) कच्चन" (चादिः) कामप्रवेदने=इष्टप्रश्ने निपातोऽयम् । "स्नासि कच्चन जाहव्याम् ? " । ' कत् + चिन्' इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । (283) " कच्चित् " (चा.) इदमपि कामप्रवेदन एव । हर्षमङ्गलावप्यर्थः इति वाचस्पत्य उक्तम् । 'कच्चिन्तु धरते तात: – (रामा. अयो. 100-6)। 66 10 (284) कट" (नि.) अद्भुतार्थे निपातोऽयम् । 'कट वेकट चाभुते ।" इति विकाण्डशेषः । (285) "कणे" (नि.) श्रद्धाप्रतीघातरूपार्थे, 'कणेमनसी श्रद्धाप्रतीघाते' (1-4-66) इति अतिसंज्ञा; तेनाव्ययत्वम् । कणेहत्य पयः पिबति । गतिसंज्ञकत्वात 146 अन समासे ल्यप् । यत् ।" ( श्रीरङ्गराजस्तवे 2-38 ) । 6 ( कथम् ....मुह्यन्ति, त्वमनाविलो निरवधेर्मूग्नः कणेहत्य (286) कथा " (त.) केन हेतुनेत्यर्थ छान्दसमिदं ज्ञेयम् । 'कथाssख्याने च कथनेऽव्ययं तु कथमर्थकम् ।' इति वाङ्मयार्णवः किंशब्दात हेती प्रकारवचने च विवक्षिते 'था हेतौ च छन्दसि ( 5-3-26) इति थाप्रत्ययः । तस्य च विभक्तिसंज्ञकत्वात्, 'किमः कः' (7-2-103) इति प्रकृतेः कादेश: । 'कथा देवा आसन् पुराविद : (ऋक् 10-64-1 )'। यथाकथाच' इत्यत्र समुदायस्या व्ययसंज्ञा । यथाकथाच ' अनादरे इत्यर्थः । 'यथाकथाच दक्षिणा' । अनादरेण दीयमाना दक्षिणेत्यर्थः । (287) " कथम् " (त.) । = प्रकार-सम्भ्रम-प्रश्न-सम्भावनादिष्वर्येषु तद्धितान्तमिदमव्ययम् । 'कथं कथाप्रकारायें हर्षे प्रश्ने च सम्भ्रमे । सम्भावनायां गर्हायां चाव्ययं परिकीतिं तम् ॥ इति वाङ्मयार्णवः । किशब्दात् प्रकारवचने, 'किमश्च' ( 4-3-25) ' इति थमुप्रत्यये, तस्य च प्रत्ययस्य विभक्तिसंज्ञकत्वात् किमः कः 6 ( 7-2-103) इति प्रकृतेः कादेशे रूपम् । प्रकारे सम्भ्रमे – कथं हतः कर्णः ! । प्रश्ने –– कथमजीर्णम ?। ) – कथं करोषि । सम्भावनायाम्कथंनाम 147 ' कथं नाम तत्र भवान् विनथं ब्रूयात् ? असम्भव - हर्षादिष्वध्याहुः । कथं भीतो योत्स्यते ? इत्यवासम्भवः । कथं वत्सो मे रामभद्र: यथा इत्यल हर्षः :। कथङ्कारम् इत्यव्यव्ययम् । कथम् ' इत्यस्मिन उपपदे अन्यथैवकथमित्सु सिद्धाप्रयोगश्चेत्' (3-4-27) इति कृत्रो णमुल । सिद्ध प्रयोगः = निरर्थकत्वात् प्रयोगार्ह इत्यर्थ: । समुदितमेतद्रव्ययं मान्तं कृदन्तमिति ज्ञेयम् । 'कथङ्कारं भुङ्क्ते' = कथं भुङ्क्ते इत्यर्थः । ( अब, 9 एवम् कथञ्चन इत्यसाकल्यार्थ, कथञ्चित् इति कृच्छ्रेणेत्यर्थे, कथमपि इति अतिकष्टेनेत्यर्थे, कथंवा इति विकल्पे इत्यादीन्यव्ययानि तत्तदर्थेषु यथासम्भव समुदितानि भवन्ति । त्रिस्तरभियाऽस्माभिर्नोहङ्कितानि । यथायथमूह्यानि । (288) " कथं नाम " (नि.) आश्चर्यार्थे निपातद्वयसमुदायोऽयम् । 'कथंनाम महात्मानो ह्रियन्ते विषयारिभिः ।' (कामन्दकीयनीतिसारे 3-11 ) । 1. 'विभाषा कथमि लिङ् च (3-3-143) इति लिङ् । पूर्वसूलस्थं 'गर्दायाम् ' (3-3-142) इति पदमप्यनुवर्तते । तेन गर्दाऽप्यलास्यार्थ इति बोध्यम्। सूत्रे चकारात् यथाप्राप्तं लडादिकमप्यन्त्र भवति । तेन 'कथं नाम तल भवान् वितथं प्रवीति, कथंनाम तत्र भवान् वितथं वक्ता,. अब्रवीत् उवाच, इत्याइयोऽपि प्रयोगा: साधव इति बोध्यम् । " 148 का (289) 'कद्" (चा.) हर्ष- किंशब्दार्थादिषु चादिरय निपातः । प्रचेतसे ...' (ऋक्. 1-43-1 ) । किंशब्दार्थे – न कद्र....' (ऋक्. 10-4)। हर्पे- 'कद् रुद्राय यत् पुरा चक्रम (290) "कध्ये " (कृ.) एतदन्तमव्ययसंज्ञकं ज्ञेयम्। 'इन्द्राग्नी आहुवध्यै' (ऋक् 6-61-13)। अत्र छन्दसि हुधातोः कध्यैप्रत्ययस्तुमुनर्थे 'तुमर्थे से–' (3-4-9) इत्यनेन विहितः । एजन्तकृत्प्रत्ययत्वादेतदन्तस्य, 'कृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इत्यव्ययसंज्ञा । 'अव्ययकृतो मात्रे, इति भाप्येष्ट्या भावार्थकोंऽय प्रत्यय इत्यपि ज्ञेयम् । एवम् ' कध्यैन्' इति प्रत्ययान्तमपि अव्ययसंज्ञक बोध्यम् । स्वरं विशेषः । श्रियध्ये " इत्यल कध्यैन्प्रत्ययः । प्रत्ययस्य कित्त्वादियङादेश इति बोध्यम् । अयमपि छान्दस एव प्रत्ययः । (291) कदा" (त.) 'कस्मिन् काले' इत्यर्थे 'सर्वैकान्यकियत्तदः काले दा' ( 5-3-15) इति किंशब्दात् सप्तम्यर्थे त्रलपवादो दाप्रत्ययः । अस्य च प्रत्ययस्य कम् 149 प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वम् । तेन, 'किमः कः' (7-2-103) इति प्रकृते: कादेशः । 'कदाऽहं कावेरीविमलसलिले वीतकलुषः - । अनेन साक 'चन' इत्यस्य योगे कदाचन इति सम्पद्यते । अनिर्धारिते कस्मिश्चित् काले – इत्यर्थः । (मनु: 2-58)। 6 —न पित्र्येण कदाचन ॥" एवं 'चित्' इत्यस्य योगे कदाचित् इति भवति । तस्यापि पूर्ववदर्थः । 'नाक्षैः क्रीडेत् कदाचित् तु - ' (मनु: 4-74 ) । 'जातु ' इत्यप्यस्याथः । (292) "कम्" (स्व.) बारि-मूर्ध- सुख- निन्दा - व्योम-पादपूरणाद्यर्थेषु स्वरादिषु पटयते । चादिरयमिति केचित् । वारिणि – कञ्जम = पद्मम् । कम्= जले जायते इत्यत्र व्युत्पत्तिः । जनेड: । मूर्ध्नि – कन्धरः = कण्ठः । 6 शिरो धरतीति घरते: पचाद्यच सुखे कंधुः । यद्वा व कं तदेव खम्–' (छान्दोग्ये 4-10-5) । निन्दायाम् – कन्दर्पः । कम् – कुत्सितो दर्यो यस्य सः कन्दर्पः । व्योग्नि–'कङ्गामिन: पक्षिण: ' । कम = आकाशे गच्छन्तीति कङ्गामिनः । ताच्छील्ये णिनि: । पादपूरणे – 'शिशिरं जीवनाय कम्' । 150 कर्हि कम्बः, कम्भः, कंयुः, कन्तिः, कन्तुः, कन्तः, कॅथ्यः, इत्यादिषु अस्य, उदकम् – सुखं वा यथासम्भवमर्थ इति बोध्यम् । अत्र सर्वत्र, 'कम्शम्भ्यां बभयुस्तितुतयस:' (5-2-138) इति मत्वर्थे ब भ इत्यादयः प्रत्ययाः । (293) कमुल" (कृ.) एतदन्तमव्ययं स्यात् । 'अग्नि वै देवा अपलुगं नाशक्नुवन्' । अत्र अपपूर्वस्य लुलधातोः, 'शकि णमुदकमुलौ, (3-4-12) इति कमुल्प्रत्ययः । तुमुनर्थकोऽयं प्रत्ययः छन्दस्येव । अपलोतुमित्यर्थः । मान्तकृत्वाद व्ययत्वम् । (294) " कर्हि " (त.) कस्मिन् काले इत्यर्थे, 'अनद्यतने हिलन्यतरस्याम्' (5-3-21) इति किम्शब्दात हिलूप्रत्ययः । अस्य प्रत्ययस्य विभक्तिसंज्ञकत्वात् प्रकृतेः कादेश: । लकार: स्वरार्थ: । 'कर्हिखित् तदिन्द्र यन्नभिः - (ऋक्. .. 6-35-2 ) । प्रायशोऽयं छान्दसः । तेन लोकेऽपि प्रयोगो बहुल लक्ष्यते । 6 कर्हि च चिच इति समासे कर्हिचित् इत्यपि, 'जातु, कदाचित् ' इत्याद्यर्थेषु समुदितं प्रयुज्यते । 'यत् तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हि चित्—'। एवं कर्हिखित इत्यपि योग्यम् । अल कर्हि + चित् इत्यायाकारेग भिन्न पदद्वयमित्याश्रयणमेव वरम्, पदपाठाचनुसारात् । मुग्धबोधायनुसारेजैकपद पदपाठविरोवः स्फुटः । 66 (295) कसुन् " (कृ.) एतदन्तमव्ययं भवति । यथाईश्वरो विलिखः – '1 विलिखितु 9 मित्यर्थः । अल 'ईश्वर तोसुकसुनौ' (3-4-13) इति ईश्वरशब्द उपपदे छन्दसि विषये लिखधातोः कसुन्प्रत्ययः तुमुनर्थे । 'क्त्वातोसुन्कसुनः ' (1-1-40) इत्यव्ययसंज्ञा । 'पुरा करस्य विसृपो विरप्शिन्– 'पुरा जह्रुभ्य आवृदः - (ऋक्. 8-1-12)। अत्र, 'सृपितृदोः कसुन्' (3-4-17 ) इति कसुन्। अलोभयत्र भावलक्षणे कसुन् इति विशेषः । भावो लक्ष्यते येन नत् भावलक्षणम् । कसुन् छन्दस्येव । T ( (296) कसेन्" (कृ.) 151 एतदन्तमव्ययं भवति । 'भगाय श्रियसे–'। अल 'तुमर्थे सेसेन् (3-4-9) इत्यादिना कसेन्प्रत्ययः । श्रिञ्धातोः तुमुनर्थे छन्दसि कसेन्प्रत्यये, प्रत्ययस्य कित्त्वादियङादेशे, 'कृन्मेज-त: ' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । नकारः स्वरार्थ: । श्रियसे श्रयितुमित्यर्थः । (297) कात् " (कृ.) कुत्सितमततीत्यर्थे अतधातोः क्किपि, को: कादेशे, समुदायस्य खरादिषु चादिषु वा पाठेऽत्र्ययःवम् । तिरस्कारार्थकोऽयम् । 'यन्मयैश्वर्यमत्तेन गुरुः 152 सदसि कात्कृत: ' । केचित् साक्षात्प्रभृतिषु (1-4-74) पाठमभ्युपगत्य कृञो योगे विभाषा गतिसंज्ञामस्याहु: । तदानीम्, 'साक्षात्प्रभृतिषु व्यर्थवचनम् (वा. 1-4-71) इति वचनादभूततद्भावरूपो प्यर्थोऽत्र बोध्यः । येषां साक्षात्प्रभृतिगणो नियतगण इति मतम् - तेष ' अनुकरणं चानितिपरम्' (1-4-62) इत्यनेन क्रियायोगे गतिसंज्ञायाम्, समासे कात्कृत्येत्यादीनां साधुत्वम्, 'खाट्कृत्य' इत्यादिवत् बोध्यम । वस्तुतस्तु साक्षादादिराकृतिगण इत्येव न्याय्यम् । विस्तरस्तु बृहच्छन्देन्दुशेखरे द्रष्टव्यः । कामम् (298) " कामम् " (कृ.) स्वाच्छन्द्यानिच्छाङ्गीकारपर्याप्तिप्रकामासूयाऽनुगमनादिष्वर्येषु अव्ययमिदम् । कमुधातोर्णिङन्तात् णमुलि रूपमेवम् अस्य च चादिपु पाठादव्ययत्वम् । स्वाच्छन्द्ये — कामं चरति । अभिच्छाङ्गीकारे-- 'कामं क्षाम्यतु यः क्षमी' (माघे 2-43) । एतदेवानुमतिरित्यपि क्वचिद्रुच्यते । पर्याप्तौ'महाभागः कामं नरपतिर भिन्नस्थितिरसौ-' (शाकुन्तले 410 ) । प्रकामार्थे कामं प्रत्यादिष्टां-' (शाकुन्तले 5-31 ) 1 असूयायाम् – 'त्व कामं व्रजसि क्षितीशसविवे – अनुगमनेऽप्येवमुदाहार्यम् । 6 पुनरित्यर्थेऽपि दृश्यते । तद् यथा –'एको दाशरथि: कामं यातुधानाः सहस्रशः ।' ( रघुवंशे 12-45 ) इति । किम् (299) "किम् " (चा.) जिज्ञासा - क्षेप - ईषदर्थ - अतिशयाद्यर्थेषु चादित्वादव्ययत्वम् । जिज्ञासायाम् - किं गतः ? । क्षेपे–'स किंसखा साधुन शास्ति , योऽघिपम — ' (किरात 1-5 ) । ईप्रदर्थे – न किमप्यस्यास्ति । अकिश्वनः । अतिशये – ' किमप्येष प्रगल्भते । कुत इत्यर्थेऽपि प्रयुज्यते । यथा – 'वायुना किं न नीतोऽसौ मामयं याचयेदिति ।' इति । सर्वादिगणपठितः किंशब्दोऽन्यः, अव्ययसंज्ञकमिदमन्यदिति बोध्यम् । एतेन साकं विभिन्ननिपातयोगं कृत्वा, किङ्किल, किश्च, किञ्चन, किश्चित्, किन्तमाम्, किन्तराम्, किन्तु, किन्तु, किमपि, किमु, किमुत, किंवा, किंस्वित् इत्यादीनि बहून्यव्ययानि पठन्ति । विभिन्ननिपातयोगादर्थोऽपि प्रकरणाद्यनुरोधेन विभिन्नो भवति । तेषां सन्दर्भाद्यनुरोघेनार्थभेदप्रयोगादिकं यथासम्भवमूहामिति बोध्यम् । यथा किङ्कल इति अनवक्लृप्त्यमर्षयोरर्थयोश्चादिषु समुदित पठ्यते । 'न मर्पये, न श्रदधे किङ्किल भवान् मिथ्या वक्ष्यति,। अत्र, 'किङ्किलास्यर्थेषुट्' (3-3.146) इति लृट् । अनवक्ऌप्तिः - अश्रद्धा । अमर्ष: कोपः । । तंत्र किञ्च इत्यस्य आरम्भ समुच्चय अबान्तरादयोऽर्थाः । 153 साकल्य सम्भावना154 किल किञ्चन इति अल्प-असाकल्याद्यर्थेषु वर्तते । ईपद साकल्या किचकरादयः किञ्चिदित्यस्यार्थाः । बहूनां मध्ये एकस्यातिशये गम्ये कुत्सितार्थे किन्तमाम् इति । कुत्साविशिष्टे द्वयोरेकस्य परि किन्तराम इति । किन्तु इत्यस्य प्रागुक्तविरुद्धार्थ- पूर्व वाक्यसङ्कोचज्ञापन किम्पुनरित्यर्थेषु वृत्तिः । प्रश्न वितर्क सादृश्य स्थान करणादयोऽर्थाः किन्नु इत्यस्य । साकल्यम किमपीत्यस्यार्थः । प्रश्न-निषेध-वितर्क-निन्दादयः किमु इत्यस्यार्थाः । प्रश्न-विकल्प-वितर्क-अतिशयादयः किमुतेत्यस्यार्थाः । किम्पुनरित्यर्थेऽपि दृश्यते । यथा- 'प्राकृतोऽपि पुमान् नावमन्तव्यः, किमुत राजा । 'गन्तुमुत्सहते नेह कश्चित् किमुत वानरः ॥' (भट्टिः 8-109)। 9 वितर्क-सम्भावना-पक्षान्तरयोतकत्वादयः किंवेत्यस्यार्थाः । जिज्ञासापूर्वको वितर्कः किंस्विदित्यस्यार्थः । यथा – किंखिद् वनं क उस वृक्ष आसीद् यतो द्यावापृथिवी निष्टतक्षुः । ' (ते. ब्रा. 2-8-9-6) (300) " किल" (चा.) आगम-अरुचि-न्यक्कार-सम्भाव्य हेतु अलीकादिष्वर्थेषु आगमे – 'जधान कर्म किल वासुदेवः । (महाभाष्ये चादिरयम् । 3-2-111 ) । की 155 अरुचौ – 'एवं किल कृष्णकर्तृक: कंसवध आगमसिद्ध इत्यर्थः । केचिद्वदन्ति' । केषाञ्चिदेवं वादो वक्तुररुचि विषय इत्यर्थः । न्यक्कारे'त्वं किल योत्स्यसे, पश्याम: ' । सम्भाव्ये – 'पार्थः किल विजेष्यते कुरुन् । पार्थकर्तृकः कुरुविजयः सम्भावनाविषयः इति बोधः । हेतौ – 'स किल कविरेवमुक्तवान्' (बालरामायणे 7-9 ) । अलीके- 'प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्म ।' (रघुवंशे 2-27 ) । सिंहकर्तृक नन्दिनींकर्षणमलीकमित्यर्थः । किलकिञ्चितम् । प्रसिद्धि - सत्य - परकृत्यादिप्वपि दृश्यतं । युस्तस्य राजानो रक्षितुर्यश: । (रघु. 1-27 ) । त्रसिद्धौ–'न किलानुयसत्ये – 'तादीना शत्रु न –' परिगतः किल परकृतौ परकृतौ 'किला विवित्से॥' (ऋक्. 1-32-4)। पञ्चभिरायुधैः—' (यादवाभ्युदये 3-34 )। परकृतिः = अन्योक्तेरनुवादः, अन्यचर्याभिनयो वा । एवमयं वार्तायाम् वाक्यालङ्कारे च कचित् प्रयुज्यते । वार्ता = निस्सार इत्यर्थः । वाक्यालङ्कारोऽपि, क्षोदे कृतेऽर्थशून्यत्व मित्यधस्ताद वो चाम (301) " की " (नि.) कुम्मार्थक मदमव्ययमिति वाचस्पत्ये प्रोक्तम् । कीकट कीकसादिशब्देषु 'को' इति कुत्सितार्थकेन निपातेन समास इति केचित् । 1. किल = अलोकेन किम् = ईपन, चितम् = रचित मित्यर्थ: । 'कोषाश्रुहर्ष भीत्यादेः संकरः किलकिञ्चिनम् ' । 2. " ऋखि 'निपातस्य च (6-3-136) इति दीर्घः । 156 द्वेषरूपायें इत्युदाजहार च । पाप-कुत्सा-ईषदर्थ-निवारणेषु स्वरादिरेतत् । पापे - कुष्ठ: । 'कुष्ठो 1 1. कुतः (302) "कीम" (नि.) देवावश्विना द्या – ' (ऋक्. 5-74-1) इत्यादिषु स्थलेषु दीर्घोऽप्यस्य छन्दस्सु परिदृश्यते । कुत्सायाम् – कुपुरुषः - 2 कापुरुषः । ईषदर्थे– कामधुरम्, 'कोष्णम्- कवोष्णम् --कदुप्णम् । निवारणेऽप्येवमेवोह्यम् । 2, इदमव्यय मिति तिलकः । 'कीं काटप्राणि (?)! उदाहरणे भावोऽनतिस्पुटः । (303) " कु" (स्व.) किंशब्दात् पञ्चम्यर्थवृः: ' पञ्चम्यास्तसिल' ( 5-3-7) इति तसिल । 'कुनिहो: ' ( 7-2-104) इति प्रकृतेः 'कु' इत्यादेश: । आक्षेपविषय • 4 (304) " कुतः " (त.) कुगतिप्राय: ' ( 2-2-18) समासः । 'अम्बाम्बगोभूमि - ' (8-3-97) इत्यादिना षत्वम् । कुष्ठरोगस्य पापफकत्वात् एवमुपारः । विभाषा पुरुपे' (6-3-105) इति 'कु' इत्यस्य मादेशो विकल्पेत भवति । 6 9 का इत्वय3. 'ईषदर्थे ' (6-3-105) इति कोः कादेश: । 'कवोष्णम्' इत्यादिषु तु' कवं चोरणे' (6-3-107) इति विकल्पेन कवादेशः । पक्षे · को: कत् तत्पुरुषेऽचि' (6-3-101) इति कदादेशः । पुत्र रूपत्रयमत्रेति बोध्यम् । कुम् 157 तौ, प्रश्ने, निह्नवे चायं वर्तते । आक्षेपविषये हेतौ यथा – 'मदमूढवृत्तिषु । विवेकिता कुत: ?' (माघ: 13-6 ) । प्रश्ने – 'कुतस्त्वा कश्मलमिदं—' (गीता 2.2) 'कुतो भवान् ? पाटलिपुत्रात्' । निहवे –' दक्षिणापथं प्रविष्टोऽसि ?, 'कुतोऽहं दक्षिणापथं प्रविवेश ? ।' कुतस्तराम्, कुतस्तमाम् कुतस्त्यः । . किंशब्दात् 'सप्तम्यास्त्रल' (5-3-10) इति लू । प्रकृतेः 'कु' इत्यादेश: । कस्मिन् देशे, कस्मिन् काले इत्याद्यर्थेषु वृत्तिः । देशे'म ब्रोडात्तपराभवो वनमृगः कुत्रेति न ज्ञायते ।' काले—'कुलापि न हि दृश्यते' अत्र कालोऽर्थः । कुत्र विधेयो यत्नः:-' इत्यादिषु तु 6 विषयोऽप्यर्थः । कुत्रचित् कुत्रचन 'कुत्रत्यः इत्यादयोऽप्येवमूह्याः । मत्रचनेऽपि दृश्यते । (305) कुल" (त.) 66 प्रश्नार्थकोऽयं चादिषु पठ्यते । 'कुं त्वं करोषि ? ' । 2. (306) कुम् " (चा.) मन्त्रस्तो1. अत्र ' अत्यन्तापहवे च लिड् वाच्यः' (वा. 3-2-115) इति लिट् । दक्षिणापथं बहुवारं गतवस एवं निह्नवेन प्रत्युक्तिरिति शेयम् । 6 • अमेहक्कतलिश्रेभ्य एव' (वा. 4-2-104) इति वचनात् त्यप् । 158 कृतम् (307) "कुवित्" (चा.) स्तुति-भूर्यर्थादिषु चादिरयम् । (तै. सं. 2-6-11-3) भूयर्य- 'कुविद 7-91-1 )। 'कुविन्नो अग्निरुचथस्य – 9 प्रश्नार्थकोऽप्ययं लक्ष्यते । मृतौ - 'कुवित् सुनो गविष्टये ' नगमा ये वास:-' (ऋक्. (ऋक 1143-7) इत्यादिषु (308) "कुह" (त.) किंशब्दात् सप्तम्यन्तात्, 'वा ह च च्छन्दसि' (5-3-13) इति हप्रत्यये 'कु तिहोः' (7-2-104) इति 'कु' इत्यादेश: । 'नासत्या कुह चित् सन्तावर्यो——' (ऋक्, 1-184-1 )। कुत्रेत्यर्थः । (309) कूपत् " (चा.) " पठ्यतेऽयम् । प्रश्न – कूपत् पठति ? ' प्रश्न-वितर्क-प्रशंसासु (किं पठतीत्यर्थः) । वितर्के - स्थाणुः कूपत् पुरुष ? । प्रशंसायाम् – कूप दयं गायति । काव्येषु मृग्यप्रयोगोऽयम् । (310) कृतम् " (चा.) न निषेध वारणादयोऽस्यार्था: । निषेधे- 'कृतं पुरुषशब्देन जातिमात्रावलम्बिना ' (किरात. 11-72) । वारणे – 'प्रत्युवाच तमृषिर्निशम्यतां सारतोऽयमथवा गिराकृतम् । (रघु. 11-41 ) ( पर्याप्त्यर्थकस्य कृतम् इत्यस्य 'युगपर्याप्तयोः कृतम्' इत्यमरवचनात् कृञ्धातोः क्तप्रत्यये नपुंसकलिङ्गत्वं केचिदाशेरते। मल्लिनाथप्रभृयतु अव्ययत्वमेवानुमन्यन्ते इत्यलम् । कृत्वा (311) "कते" (चा.) निमित्तार्थे रदन्तो निपातोऽयम् । पापानि कुर्वते । (नागानन्दे 4-7 ) 1. (312) कृत्वसुच्" (त.) 159 एतदन्तमव्ययमिति बोध्यम्। 'शतकृत्वोऽप्यधीयाना ही न विद्यो जडा वयम् ' । ' त्रिस्सप्तकृत्वः क्षितिम् । बहुकृत्वः बहुधा । अन 'बहुगणबतुडति संख्या' (1-1-23) इति बहुशब्दस्य संख्यासंज्ञायाम्, 'विभाषा बहोर्धाऽविप्रकृष्टकाले' ( 5-4-20) इति क्रियाभ्यावृत्तिगणने विकल्पेन धाप्रत्ययः । पक्षे 'संख्यायाः क्रियाभ्यावृत्तिगणने- ' ( 5-4-17) इति कृत्वसुच् । एककर्तृकाणां तुल्यजातीयानां क्रियाणां जन्मसंख्यानं क्रियाभ्यावृत्तिगणनम् । निमिसार्थकस्य कृते C 'शरीरव. स्यापि 'कृते मूढाः (313) कृत्वा" (प्र. प्र.) क्त्वाप्रत्यय प्रतिरूपकमेतत् । अस्य च ' प्रत्ययप्रतिरूपकाः' इति चादिषु पाठादव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । अतोऽत्रासमानकर्तृकत्वेऽपि क्त्वाप्रत्ययः, 9 = इत्यस्य प्रयोगात् अल 'बडी हेतुप्रयोगे (2-3-26) इति षष्टी इति ज्ञेयम् । 160 केशसी तेन समासेऽपि ल्यबभाव इत्यादिकमस्य कृत्वा व्याज्य: । कृत्वा चिन्ता । एवं बोध्यम् । 6 66 फलमित्याथह्यम् । 'मूर्ख इति 'प्रसुज्यप्रतिषेधः' इत्यादिष्वपि एतदन्तमव्ययम्। नावगाहे । नावगाहितव्यमित्यर्थः । अवपूर्वकात् गाहू विलोडने ' इत्यस्मात् ' कृत्यायें तवैकेन्केन्यत्वन: ' ( 3-4-14) इति केन्प्रत्यय: । नकार: स्वरार्थ: । कृत्यार्थः = भावः, कर्म वा । एजन्तकृत्त्वात् कृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इत्यव्ययसंज्ञा । छान्दसोऽयम् । (315) 'केवलम् " (ख.) एकमाले, अद्वितीयेऽसहायें चार्येऽस्य स्वरादित्य तिलकप्रभृतयोऽङ्गी(314) केन् " (कृ.) त्वेत्यर्थः । कुर्वन्ति । शब्दकल्पद्रुमादिषु तु त्रिलिङ्गोऽयं विशेष्यनिघ्नत्वेन पठितः । 'केवलं स्मरणनैव पुनासि पुरुपं यतः ।' (रघु. 10-29) । THE (316) 'केवाली " (ऊ.) 66 हिंसार्थकोऽयमूर्यादिगणे (1-1-61) पठितः । केवालीकृत्य – हिंसि(317) 66 " केवासी" (ऊ.) एतदपि हिंसार्थकमव्ययम् । केवासीकृत्य हिंसित्वा । करवा 161 (318) " कै" (कृ.) एतदन्तमव्ययम् । प्रये देवेभ्य: – " (ऋक्. 1-142-6)। अत्र प्रपूर्वकाद् याधातोः ' प्रयै रोहिष्यै अव्यधिष्यै ' ( 3-4-10 ) इति ऐप्रत्ययान्तत्व निपात्यते। 'आतो लोप इटि च' (6-4-64) इत्याकारलोपः। एजन्तकृत्त्वादव्ययत्वम् । प्रये = प्रयातुमित्यर्थः । छान्दसोऽयम् । (319) "क्त्वा " (कृ.) एतदन्तमव्ययसंज्ञकं ज्ञेयम् । एतद्विस्तरस्तु बहुत्रास्माभिः प्रपश्चितो. ऽनुसन्धेयः । 'क्त्वातोसुकसुन: ' (1-1-40) इत्यव्ययत्वम् । 6 १. अस्य समासे यब्रू भवति । वेदेषु सोपसर्गादपि कचिन्न ल्यप् ' यथा— कृष्णं वासो परिधापयित्वा' । अल 'क्त्वाऽपि छन्दसि । (7-1-38) इति (ल्यपा साकं ) क्त्वा प्रत्ययोऽपि समाहियते । एवम् 'प्रत्यञ्च मकं प्रत्यर्थयित्वा' (अथर्व- 12-2-55) इत्यादिष्वपि ज्ञेयम् । गत्वाय' २. कचित् यक् भवति । यथा -' दिवं सुपर्णा (ऋक् · 8-10-8) 'दचा सविनाऽधिपः । अत्र 'क्यो यक्' ( 7-1-47 ) इति यक् । अयमपि छन्दस्येव । ३. छन्दसि इषधातो: क्त्वायाम्, 'इष्ट्वीनमिति च' (7-1-48) इति निपातनात् 'इष्ट्वीनं देवान्' इत्यादिषु ईनमादेश इति ज्ञेयम् । अत्र सूत्रे चकारात्, 'पीत्वीनम् ' इत्याद्यपि सिद्धयतीति वामनादयः । 162 ४. 'स्विन्नः स्नात्वी मलादिव', (ते.बा. 2-4-4-9) 'पीत्वी सोमस्य बावृधे' (ऋक्. 3-40-7) इत्यादिषु 'स्नात्व्यादयश्च (7-1-49) इत्यत्र निपातनात् कवा प्रत्ययान्तस्येकारः । लोके तु स्नात्वा पीत्वा इत्यादय एत्र , साधवः । ५. 'हित्वा शरीरं यातव्यम्, हात्वा वा' । अत्र 'विभाषा छन्दसि' (7.4-44) इतीत्वविकल्पः । ६. सहधातोः क्त्वायाम् 'साइयै साढ़वा - ' ( 6-3-113) इति निपातनात् ओत्वाभावः। पक्षे क्त्वाप्रत्ययस्य ध्यभावः । लोके तु सोढ़वा इत्येव । साढ्यै साढ्वा इति छन्दस्येव । " ७. 'दान्त्यनुपूर्व वियूय, ' 'यत्रा यो दक्षिणा परिष्ठ्य इत्यादिषु स्थलेषु समासे ल्यपि, ' युप्लुवोर्दीर्घश्छन्दसि ' ( 6-4-58) इति प्रकृतेर्दीर्घंः ; तेन ह्रस्वाश्रितस्नुग् नेति ज्ञेयम् । एवं बहवो विशेषाः क्त्वाल्यबाश्रिताश्छन्दसिं दृश्यन्ते । ते सर्वेऽपि यथाशास्त्र मेबमेबोह्या इति दिक् । (320) 66 "क्क" (त.) सप्तम्यम्तात् किंशब्दात् 'किमोऽत्' ( 5-3-12 ) इत्यस्प्रत्ययः ' इदमस्थमुः ' अस्य विभक्तिसंज्ञकत्वेऽपि प्रत्ययतकारस्य ने संज्ञानिषेध:; (5-3-24) इत्यत्र मकारपरित्राणार्थ उकारानुबन्धकरणेन 'न विभक्तौ तुस्माः' (1-3-4) इत्यस्यानित्यत्वज्ञापनात् । 'काति' (7-2-105) 163 इति प्रकृतेः 'कु' इत्यादेश: यणादेशः । 'कस्मिन् देशे' इत्यर्थः । केचित् किंशब्दात् सप्तम्यन्ताद्विहितस्य वलोऽयमपवाद इति बदन्ति । 'कुल' इत्यबाधितप्रयोगदर्शनात् अन्ये तन्नाद्रियन्ते। 'चैष एतद् बालाके पुरुषोऽ शयिष्ट क्व वा एतदभूत्....' । कचित् अत्यन्तासम्भावनार्थेऽपि प्रयुज्यते; यथा क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः ।' (रघु. 1-3) इति । क्वचन कव्यः । अत्र 'अमेहक्वतसित्रेभ्यः – (बा. 4-2-104) । 6 क्वचित् इति शैषिकस्त्यप् प्रत्ययः । " (321) 66 "कित्" (व.) भर्त्सनार्थकोऽयम्। 'क्वित् कितव ! । क्वैतदुपयुज्यते – " इति तिलकः । अयं भावः वृत्तिरिति । 6 अत्र प्रपूर्वकादिण: 'तुमर्थे सेसेनसे - (322) "बसे" (कृ.) एतत्प्रत्ययान्तमव्ययसंज्ञकं बोध्यम् । 'प्रेषे भगाय' (तै. सं. 1-2-11-1 ) । ( 3-49) इत्यादिना क्सेप्रत्ययः प्रत्ययस्य एजन्तकृत्त्वाद व्ययत्वम् । भावे' इति भाष्यकारवचनात् आद्गुणः' (6-1-67) इति गुणः । प्रेषे = प्रयातुमित्यर्थः । ' अव्ययकृतो भावार्थकोऽयं प्रत्ययः । 66 " पूरणेऽप्याहुः - चित् – पूरणे = पादपूरणेऽप्यस्य 164 (323) क्षमा" (स्व.) शान्तावस्य वृत्ति: । 'क्षमाकरोतु भवान्' । 'क्षितिक्षान्त्योः क्षमा, । युक्त क्षमं, शक्ते हिते त्रिषु' इत्यत्र 'क्षमम्' इत्यपि 'साम्प्रतम्' इत्यर्थेऽत्र्ययमिति केचित व्याकुर्वन्ति । 'पतिगृहे तब दास्यमपि क्षमम् । (शाकुन्तले 5-27 ) इत्युदाहरन्ति च । 'यदिदं ते क्षमं राजन् गमिष्यामि यथागतम्' इति (वा. रामायणे १- २९ ३) इति दशरथं प्रति विश्वामित्रवाक्यम् । (324) 'क्षिप्रम् " (स्व.) शीघ्रार्थोऽयम् । 'क्षिप्रं ततोऽध्वन्यतुरङ्गयायी' (भट्टि: 2-44 ) । क्रियाविशेषणमप्येतत् । 'क्षिप प्रेरणे' इत्यस्मात् 'स्फायितश्चि–' (उणादिसू.) इत्यादिना रक्प्रत्ययः । विशेष्यनिघ्नत्वमस्य केचिदिच्छन्ति । 'असत्त्वेऽपि च शीघ्रार्थे –' इति वाङ्मयार्णवादिप्रामाण्यात् अव्ययत्वं न्याय्यम् । (325) "खमुञ् " (कृ.) एतदन्तमव्ययम् । चोरङ्का रमाक्रोशति । अन 'कर्मण्याक्रोशे कृञ: खमुञ्' (3-4-25) इति खमुञ् । चोरोऽसि, दस्युरसि– इत्याक्रोशतीत्यर्थ: । मान्तकृत्त्वादव्ययत्वम् । खित्त्वान्मुमागमः । (326) "खलु" (चा.) निषेध - वाक्यालङ्कार जिल्लासा-अनुनय-नियम- निश्चय हेतु- विषादादयोऽस्यार्थाः । निषेधे --- 'खलु कृत्वा । 'निर्धारितेऽर्थे लेखेन खलुक्वा खलु वाचिकम् ।' (माघः - 2.70 ) । 1. 'अलंखल्वोः प्रतिषेधयोः प्राचां क्त्वा' (3-4-18) इति अस क्त्वाप्रत्ययः । खले बुसम् वाक्यालङ्कारे—'अथो खल्वाहुः - ' । 6 जिज्ञासायाम् – 'प्रत्यूहेन क्रतनां न खलु मखभुजो भुञ्जते वा हवींषि । ' (अनर्धराघवे 1-25 ) । अनुनये – 'न खलु न खलु मुग्धे ! साहसं कार्ममेतत्' (नागनन्दे 2-11 ) नियमे –' प्रवृत्तिसाराः खलु मादृशां धियः । (किरात 1-25 ) । नियमो ऽवधारणम् । प्रवृत्तिसारा: एवेत्यर्थः । निश्चये – 'खलु दीयते तुभ्यम्' (निश्चयं दीयत इत्यर्थः) । हेतौ — 'त्वदधीनं खलु देहिनां सुखम् ।' (कुमार. 4-10 )। — विषादे – 'न विदीर्ये; कठिनाः खलु स्त्रिय:' । (कुमार. 4-5 ) । ' 165 पादपूरणेऽपि । यथा - 'वध्याः खलु न वध्यन्ते – ' ( रामा 3- 416 ) । । बीसायामपि दृश्यते; नीतयः ।' (रघुः) । वीःसा = व्याप्ति: ' इति वदन्ति । = यथा— 'काले खलु समारब्धाः फलं बध्नन्ति काले खलु = कालेकाले इत्यर्थः । केचित्तु अन = 66 (327) खलेब्रुसम् " (तिष्ठद्गु) खले बुसानि यस्मिन् काले स काल: खलेबुसम् । तिष्ठद्गुगणे ( 2-1-16 ) निपातनात् सप्तम्या अलुक् अव्ययीभाव समासश्च । 'खलेबुशम्' इति गणरत्नमहोदधिपाठः । खल्यन्ते == सञ्चीयन्ते यशांसि शूरैः, धान्यानि वा लौकिकैः : यत्र, तत् खलम् रणाजिरम्, धान्यावपनस्थानं च । 166 खुम् एवं यस्मिन् काले खले यबाः स काल: खलेयबम् । अत्रापि तिष्ठद्गुगणपाठात् सप्तम्या अलुक्, अव्ययीभावसमासश्च । अव्ययीभावसमासादन्यत्र खलबुसः खलयबः इति रूपे । खलबुसः = युद्धे यः पलायति स उच्यते । खलयवः =साम्प्रहारिकः । (328) खाट्" (ग.) 'अनुकरणं चानितिपरम् (1-4-62) इति शब्दस्यास्य क्रियायोगे गतिसंज्ञा । 'खाट्कृत्य। 'चुम्बनसक्तः सोऽस्याः च्युतमूलं दशनमात्मनो पदने । जिह्वामूलस्पृष्टं खाडिति कृत्वा निरष्ठीवत् ॥" इत्यस तु इतिपरकत्वात् न गतिसंज्ञा । (329) "खुम्" (ग.) मन्त्रस्तोभवचने गतिसंज्ञकोऽयं मन्त्रशास्त्रेषु मालामन्त्रेषु कूटमन्त्रेषु प्रसिद्धः । चादिषु पाठ उन्नेयः । 1. वृक्षादीनां पढनावसरे 'खाट्' इति यः शब्द उपजायने, तस्यानुकरणमन्त्र । तेन गतिसंज्ञायाम्, 'कुगति –' (2-2-18) इति समासे ल्यप् । 2. कस्यचित् कवेरयं श्लोकः भाष्यादिषु (1-4-62) उदाहृत इति शेषम् । गुलगुजा (330) 167 '' स्वोः (चा.) कुत्सायां वर्ततेऽयम् । 'खो' कटं करोति' । कटकरणं यथाबत् शाणाऽपि सम्यद् न करोतीत्यर्थः । (331) "गच्छति " (ति. प्र.) शक्केऽर्ये तिङन्तप्रतिरूपकमिदम् । 'नेतुं नाभिरितो न याति विदिर्श कि भक्त !....गच्छति' । (ग. र. म. उपात्तः श्लोकः) । (332) "गुम्" (नि.) मन्त्रस्तोभवचनोऽयम् । प्रयोगो मन्त्रशास्त्रेषु मृग्यः । (333) गुलुगुधा" (ग.) पौडार्थकोऽयं ऊर्यादिषु ( 1-4-61) पठघते। 'क्रीडायाम्' इति केचित् । 'सहायें' इति वाचस्पत्यम् । ऊर्यादीनां कृभ्वस्तियोग एम गतिसंज्ञाविधानम् । यद्यपि वृत्यादिषु सर्वत्र कृञो योग एवोदाहृतः । तथापि उपलक्षणमेतत् अस-भूधात्वोरपीति ज्ञेयम् । गुलुगुधाकृत्य = पीडयित्वेत्यर्थः । 'गुलगुधा' इत्यपि पठन्ति । 168 (334) "गुहा" (नि.) गोपन-नष्टप्रायकरणार्धयोरयं निपातःछान्दसः । वर्णमघरं गुहाऽक: ।' (ऋक्. 2-12-4)। (335) "घ" (चा.) हिंसा-प्रातिलोम्य पादपूरणेषु चादिरयम्। 'घ हिनस्ति मृगं व्याधः ।' इति गणरत्नमहोदधिः । (336) "घुम्" (नि.) मन्त्रस्तोभवचनोऽयं निपातः । यो दासं (337) " घृङ्" (नि.) अव्यक्तशब्दे निपातोऽयम् । 'घृङ् इति पपात.... तद् यत् घृड् इत्यपतत् तस्माद् धर्मः । (शतपथब्राह्मणे 14-1-1-10 ) । छान्दसोऽयम् । निवड धारण हेतु पादपूरण- यद्यर्थादिषु वर्ततेऽयम् । (338) " च " (चा.) अन्वाचय- समाहार- इतरेतरयोग- समुच्चय-विनियोग-तुल्ययोगिता-अब'अन्वाचये - भिक्षामट ग्रां च आनय । 2 समाहारे - पाणी च पादौ च पाणिपादम् । च उ इतरेतरयोगे—' पचति च पठति च चैत्र: ' । ' समुच्चये – अहं च त्वं च पुत्र गच्छावः । विनियोगे - ' कृतं च गर्वाभिमुखं मनस्त्वया । तुल्ययोगितायाम् – किमन्यदेव निहताश्च नो द्विषः । -' । अबधारणे– 'अतीतः पन्थानं तब च महिमा बाङ्मनसयोः' (अतीत एवेत्यर्थः) । 169 हेतौ — ग्रामश्च गन्तव्यः, शीतं च । (शीताद्धेतोः कथं गम्यते ! इत्यर्थः)। पादपूरणे – 'भीष्मः पार्थस्तथैव च । " यद्यर्ये - त्वं च गमिष्यसि, फलिष्यति नः कामः । 6 पक्षान्तरेऽपि प्रयुज्यते । यथा- 'शान्तमिदमाश्रमपदं स्फुरति च P बाहुः कुतः फलमिहास्य ? ' (शाकुन्तले) । एवम् 'किच' इत्यर्थेऽपि; 1. एकस्य प्राधान्येऽन्यतरस्यानुषङ्गिकरवे च अम्बाचन इत्युच्यते । 2. परस्परं तिरोहितावयवभेदः समाहारः । 3. मिलितानामन्त्रय इतरेतरयोगः । 4. परस्परनिरपेक्षस्यानेकस्य एकसान्वयः समुचयः । 5. यद्यर्थ कस्वमस्य नानार्थार्णवसंक्षेपे द्रव्यम् । 6. • पुनः' इत्यर्थक वमस पक्षान्तरम् । एतेषां विवरणादिकं वृत्ति-म्यासपदमर्यादिषु प्रति तत्रैव द्रष्टव्यम् । एतेष्वर्येषु समुचयाम्वाच170 यथा – ' दधति च विकस द्विचित्रकल्पद्रुमकुसुमैरभिगुम्भिसानिषैताः ।" (शिशुपालवधे 4-50)। (339) चटु " (चा.) प्रियवाक्यार्थे चादिरयं मनोरमादिषु पठितो द्रष्टव्यः । क्रियाबिशेषणमेतत् ; अतो नपुंसकलिङ्गमस्व इति केचिदभ्युपंयन्ति । (340) " चण् " (चा.) 61 णकारोऽस्यानुबन्धः । चकारस्यार्येषु समुञ्चयादिषु वर्तते । 'चेत् ' इत्यर्थे अस्य णित्त्वं ज्ञेयम् । आशङ्कायाम् अयं च वै मरिष्यति' । चेदर्थाः आशङ्काऽप्यर्थावधारणाः । अप्यर्थे– 'न च पितृभ्यः पूर्वेभ्यो दास्यति । अवधारणे– 'अप्रायश्चित्तिकृतौ च स्याताम् । इतीमान्युदाहरणानि ज्ञेयानि । स्पष्टमिदं ' चण् णिद्विशिष्टक्षेदर्थे' (वा. 8-1-30) इत्यत्र भाष्यप्रदीपोद्द्योतादिषु । छान्दसोऽयम् । बयोरसामर्थ्यान समास: । सष्टमेदम् 'चार्येन्द्र: ( 2-2-29) 1. अर्थ चेद् मरिष्यतीत्यर्थः । • निपातर्थद्वदिहम्सकुविन्ने खेचण् (8-1-30) इति सूतवृत्तौ स्पष्टमिइम्। are (341) चतुः" (त.) क्रियाभ्यावृत्तिगणने चतुश्शब्दात् ' द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच् ' (5-4-18) इति सुच् तद्धितः । 'सुच्' (ग. सू.) इति स्वरादिषु पाठात् सुजन्तस्याव्ययत्वम् । चतुः पचति - चतुष्पचति । 66 असाकल्यविस्मयोपमानासम्मतिषु वर्तते । असाकल्पम् त्र्यम् । अस्मिन्नर्थे प्रायः किंवृत्तात् परः प्रयुज्यते । यथा - कश्चन, = अका काचन, किश्चन, इत्यादिषु । किम्वृत्तादित्युक्तेः कुत्रचन, कदाचन, कुतश्चन, कथञ्चन, यदाकदाचन इत्यादयः सिद्धा वेदितव्याः । बिस्मये—'याचिता ये न कुप्यन्ति पुरुषाः केचनैव ते । 9 उपमायाम् – 'अग्निश्चन भाति । अग्निरिव भातीत्यर्थः । असम्मतौबिसाहरणं वाऽसम्मतम् । अन्यरत् संमत मित्यर्थः । 6 1. (342) " चन" (चा.) " 171 निषेध-समुच्चय - विध्यर्थेष्वपि वेदेषु दृश्यते । यथा युबतिः परास....' (ऋक्. 4.18-8 ) । अत्र निषेधोऽर्थः। 'स्वप्नश्चन कुल्माषांश्चनाहर, विसंचन आहर' । अत्र कुल्माषाहरण 6 'ममञ्चन त्वा द्विस्त्रिश्चतुरिति कृत्वोऽर्थे ' (8-3-43) इति परवविकल्पः । 7 172 रमम् इद् अनृतस्य प्रयोता' (ऋक्. 7-86-6)। अत्र 'स्वप्नश्चन = स्वप्नोऽपि इति भाष्यात् समुच्चयार्थकत्वं ज्ञेयम् । विध्यर्थकत्वम् –' नहि त्वदारे निमिपश्चनेशे ॥' (ऋक् 2-28-6) इत्यत्र बोध्यम् । वेदेषु 'च+न' इति पदद्वयसमुदायः ऐकपद्य तु अध्यापकसम्प्रदायाधीनम् अत एव चकारार्थस्य समुच्चयस्य, नकारार्थस्य निषेधस्य च कुत्रचित् प्रतीतिरिति वृद्धाः । ; (343) " चनः" (ख.) , अन्नश्रद्धादिवाचकमिदम् । अन्ने–'चनो दघिष्व पचतोत सोमम् ' (ऋक्. 10-116-8) । श्रद्धायां प्रयोगो मृग्यः । ' (344) चरमम् " (स्व.) अवर अनप्रार्थयोरेतदव्ययत्वेन स्वरादिविवरणे तिलकादिभिः पठि तमिदम् । अवरे -- 'पूर्वमयश: स्फुरति चरमम् अधरः' । अनग्रे – चरमं रमणीयम् । क्रियाविशेषणत्वेन वाचस्पत्यादिषु विशेष्यं निघ्नत्व चरमशब्दस्याङ्गीकृतम्। सर्वादिपाठसामर्थ्यात् तदेव युक्तं प्रतीमः । 9 1. अन वाचस्पत्यादिषु नपुंसकलिङ्गोऽयं चनश्शब्दः पठितः । वैयाकरणग्रन्थेषु तु सर्वत्र स्वरादिषु (अव्ययस्वेन) पठ्यते । चित् (345) " चाटु" (चा.) प्रियवाक्ये वृत्तिरस्य । प्रौढमनोरमादिषु चाटेराकृतिगणत्व प्रदर्शनार्थं पठितोऽयम् । 'न शब्दश्लोककलहगाधावरचाटु --- ' ( 3-2-23) इति सूत्रस्वारस्ये तु अस्य चादित्वं चिन्त्यप्रयोजनम् । (346) " चि" (नि.) वेदेषु श्रूयतेऽयं निपातः। प्रयोगो मृभ्यः । (347) "चित्" (चा.) असाकल्याप्यर्थोपमानासम्मतयोऽस्यार्थाः । असाकल्ये—'आश्चर्य श्चिद् इदं ब्रूयात् –' (निरुक्ते 14 ) । अध्यर्थे -- किञ्चिन्न प्रयच्छति । किशिदपि न यच्छतीत्यर्थः । उपमाने- अग्निचिद् भाति । अग्निरिव भातीत्यर्थः । असम्मतौ—'कुल्मापांश्चिदाहर बुमांश्चिदाहर'। कुल्मापं बुमं वाऽऽहर ; न मे तत्रास्था, इत्यर्थः । असाकल्यार्थे प्रायः किंवृत्तात् परः प्रयुज्यते । यथा-कश्चित. कदाचित् कुत्रचित् कर्हिचित्, कचित् काचित् किश्चित् 3 , 173 , कुतश्चित् इत्यादि । व्याकरणान्तरेषु प्रत्ययत्वेनायं विहितः । > 174 चिरम् 6 9 'यच्चिद्धि ते विशो यथा प्र देव घरुण व्रतम् । इत्यत्र शोभार्थकोऽपि प्रयुक्तः । (ऋक्, 1-25-1) (348) "चित्ता" (सा.) मानसव्यापाररूपायें साक्षात्प्रभृतिषु पाठान्तरत्वेन पठितोऽयम् । अचित्ता चित्ता कृत्वा चित्ताकृत्य । 'साक्षात् प्रभृतिषु च्व्यर्थवचनम् ' (वा. 1-4-74) इति वचनात् च्व्यर्थकत्वम् । कृञो योगे गतिसंज्ञायाम् । समासे ल्यपि रूपमेषम् । (349) " चिन्ता " (सा.) पूर्ववदस्यापि मानसव्यापारोऽर्थः । 'चिन्ताकृद् आश्रितहितोऽरिविकम्पनेकृत् –' इति गणरत्नमहोदधिः । (350) "चिरम्" (स्व.) कालबिप्रकर्षोऽस्यार्थः । 'किञ्चिन्नम्रमुखी प्रियेण हसता बाला चिरं चुम्बिता (अमरुके 77 )। " अत्रेदमवधेयम् – चिरशब्दोऽनव्ययः सुबन्तोऽप्यस्ति । तद् यथा 'तन्त्रादचिरापहृते' (5-2-70), 'चिरपरुत्परारिभ्यः नो वक्तव्यः (वा. 4-3-23) ' अथ सायचिरयोः किं निपात्यते ? (भाष्यम् 4-3-23) चिरम् 175 इति सूत्रवार्तिकभाष्यप्रयोगात् । न चात्रापि ' चिरम्' इत्यस्यैव समास इति भ्रमितव्यम्; समासेऽपि 'अहंयुः, शुभंयुः—' इत्यादिष्विव मकारश्रत्रणापत्तेः । ततश्च कालविप्रकर्षार्थकश्चिरमित्यव्ययसमानार्थकः सुबन्तोऽप्यस्तीति सिद्धम् । अत एव ध्यायन्ती वा चिरविरहितान् एकशय्याविहारान् ? : ( हंससन्देशे 2 - 12 ) इत्यादयः प्रयोगा: प्राज्ञैः निव्यूढा इत्यास्तां तावत् । विस्तरस्तु लक्ष्मीसहस्ररत्नप्रकाशिकायां द्रष्टव्यः । परे तु आपिशलव्याकरणे चिरशब्दो नपुंसकलिङ्ग उद्दिष्ट: । पाणिनीयेऽपि सर्वासु च विभक्तिषु पठयते । ततश्च द्विवचनादिषु लुप्तप्रयोगस्य पश्चात् खरादिषु पाठेनव्ययत्वमस्य कल्पितम् । अत एवायापि समानार्थकाः सार्वविभक्तिकाः समानप्रकृतिकाः चिरम्, चिरेण, चिराय, चिरात्, चिरस्य, चिरे इत्याकारा: प्रयोगा: ( असत्त्ववृत्तयो) लभ्यन्ते । एतेन चिररात्राय इत्यपि व्याख्यातम् - इति वदन्ति । अभिधानकोशेषु तु सर्वत्र अव्ययत्वेनैतेषां विवरणं कृतम् – इत्यलमतिविस्तरेण । 6 'हविर्यत् चिररात्राय यच्चानन्त्याय कल्पते ।' (मनु. 3-266 ) 1, "चिरेण मित्रव्यसनी सुदमो दमघोषजः ॥' (शिशु. 2.60), 'चिराय 1. वाचस्पत्ये चिरशब्दादेनप्प्रत्ययेनेदं रूपं प्रसाध्य, 'चिरेण मिशं बध्नीयात् चिरेण च कृतं त्यजेत् । चिरेण कृतं मिल चिरं धारणमर्हति ॥' (भारते. था. 267- भ.) इति इकोक उदाहृतः । 'एनपा द्वितीया' (2-3-31) इति भत्र स्थले द्वितीयेति तस्याशयः । ' एनबन्यतरस्याम् अदूरे पञ्चम्या: (5-3-35 ) इति एनब्विधाबके 9 176 चेत् निर्धनो भूत्वा भवत्यद्धा महाधनः ।', 'चिरादपि बलात्कारो बलिन: सिद्धयेऽरिषु ।' (शिशु. 2-105), 'चिरस्य याथार्थ्यमलम्भि दिग्गजै: ।' (शिशु. 1-61) इति प्रयोगा: । 66 (351) चेत " (चा.) यद्यर्थे, वारणोपदेशे च इदमव्ययम् । यद्यर्थे– 'शान्तिश्चेत् अमृतेन किम् ? ' । वारणोपदेशे–'न चेत् व्याधीयेत गुरोरुच्छिष्टं भुञ्जीत' । , निश्चयेऽपि । यथा—'स्याल्लिङ्गमपि सापेक्षं तत्सिद्धेरत एव चेत्' । ' (ब्रह्मसिद्धिः, नियोगकाण्डे ६९ श्लोकः) । अत्र भावशुद्धिर्व्याख्या— ' चेत् इति निश्चयेऽपि प्रयुञ्जते वृद्धा इति । 'चेत् कुत्सितेऽथ साकल्ये स्तुतौ पक्षान्तरेऽव्ययम् ।" इति वाङ्मयार्णवः। असन्देहेऽपि सन्देहवचनमप्यस्यार्थः । यथा— — सत्यं चेद् गुरुवाक्यमेव .....' (शब्दार्थचिन्तामणिः ) - इति शब्दकल्पद्रुमः। । सूखे पूर्वसूलात् 'उत्तराधरदक्षिणात्' इति प्रकृतेरनुवर्तमानस्वात् चिन्त्यमिदम् । 'परेण नाकम्' इत्यादिसिद्धयर्थ 'उत्तराधरदक्षिणात्' इति नानुवर्तनीयमिति मन्यमानानां मतेऽपि 'दिक्लन्देभ्य:-' (5-3-27) इति दिग्वाचकशब्देभ्य एवं एनपो विधानस्य सम्मतस्वात्, चिरेण' इत्यस्य कालवाचकत्वेन तेनापि निस्ताराभावात् । (352) "च्चि: " (कृ.) 6 विप्रत्ययान्तस्ये विरव्ययम्' (दशपायुणादि: 2-13) इत्यव्ययत्वम् । इति केचित वस्तुतस्तु ऊर्यादिच्चिडाचच' (1-4-61) इत्यस्य क्रियायोगे गतिसंज्ञायामव्ययत्वम्। (अभूततद्भावे) 'कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्वि:' (5-1-50) इनि अभूततद्भावरूपायें वर्तमानस्य त्रिप्रत्ययो विधीयते । यथा - अशुक्ल: शुक्ल: सम्पद्यते 'शुक्लीभवति इति । शुक्लीकरोति, शुक्लीस्यात। अरूकरोति, उन्मनीभवति, उच्चक्षूकरोति, बिचेतीकरोति, विरहीकरोति विरजीकरोति । 177 (353) छम्बद्र" (चा.) अन्तःकरणमस्यार्थः। 'छम्बद्शुद्धिः ' – हल्लाभ इत्यर्थः । आभिमुख्येऽप्याडुः – 'छम्बण्मुखो धावति' - इति तिलकः । 'कंचट्' इति क्वचित्पाठः । 'शम्बट्' इति प्रौढमनोरमा । 1. 'अन्य च्चो' (7-4-32 ) इतीकारः । इति दीर्घः । च्चिप्रत्ययः सर्वकोपी । (7-4-26) 2. अस 'अर्मनश्चक्षुश्चेतोरहो रजसो कोपश्च' ( 5-4-51) इति अन्यकोपच्चि प्रत्ययसंनियोगेन भवतीति विशेषः । 178 हिजोडम् (354) जनः (चा.) "? लोकान्तरवाचीद मव्ययमिति क्षीरस्वामी। 'ओं जनः' इति तिलकेनाप्युदाहृतम् । परं तु 'तपस्' इत्यादिवत् नपुंसकलिङ्गत्वमेवास्य लोकबाचकस्बेऽपि न्याय्य मिति प्रतिभाति । (355) " जम् " (नि.) पत्नीवाचकमिदमव्ययमिति भरतोदाहृतनामप्रपञ्चे जम्पतीशब्दविवरणावसरे प्रतिपादितमिति शब्दकल्पद्रुमः। 'पस्यां जं दमलङ्गवे' इति 6 जायाशब्दस्य नामप्रपञ्चवचनमपि अमरसुधायामुपात्तम् । वस्तुतस्तुजम्भावो दम्भावश्च निपात्यते (काशिका 2-2-31) इति अभियुक्तवचनात निपातनेनैवाल निर्वाह इति ज्ञेयम् । (356) "जहिजोडम्" (अव्य.) त्यागजोडार्थक्रियायामिदमव्ययम् । 'जहि, जोडम्' इति यत्र क्रिया१ यामुष्यते तत्रैवं भवति । एवं 'जहिस्तम्भम्' इत्यपि ज्ञेयम् वाचस्प त्यादिषु अव्ययत्वेन परिगणितावेतौ । काशिकादिषु प्राचीन ग्रन्थेषु 'जहिजोड: ' ' उज्जहिजोड: ' 'जहिस्तम्ब: ' 'उज्जहिस्तम्बः' इत्यादीनां मयूरव्यं. सकादिगणपटितात् 'जहि कर्मणा बदुलमाभीक्ष्ण्ये कर्तारं चाभिदधाति बामि (ग. सू. 2-1-72) इति वचनात् समाससाघुवं प्रसाभ्य लिङ्गान्सत्वेनैनोदाहरणात् चिन्त्यमिदमित्यास्तां तावत् । (357) "जातु " (व.) खेदामर्ष सम्भावना निश्चय कदाचिदर्थेषु दृश्यते । खेदे- 'न जात्वहं — भुञ्जे। अमर्षे — न जात्वस्य सुकृतमस्ति । सम्भावनायाम् – 'शूद्रं को जातु याजयेत्' । निश्चये—'को जातु युध्यतेऽर्जुनेन ? । चिदर्थे -- 'न जातु काम: कमानामुपभे, गेन शाम्यति' (मनु – 2-94 ) । 179 कारणोपदेशेऽपि दृश्यते । यथा— 'स्वस्थो न जातु बहुभुक्' । गर्दायामप्यनुशासनात् सिद्धम् । यथा- 'जातु' निन्दसि गोबिन्दमपि निन्दसि शङ्करम् ।' (मुग्धबोधे) । (358) "जामि " (स्व.) आवृत्तिरस्यार्थः । 'जामयो जामि जल्पन्ति । बहुवार मिल्यर्थः । आलस्यरूपार्थेऽपि यजुषि प्रसिद्ध मिदमव्ययम् । स्त्रीलिङ्गान्तः स्नुषायर्थको जामिशब्दोऽन्य इत्यवधेयम् । 1. 6 गर्दायां लड् अपिजास्वोः' (3-3-142) इति गर्दाबां गम्यमानायां जातु ' इत्युपपदे कालसामान्ये कटू । . L 180 ज्यो (359) " जोषक् " (स्व.) शैप्रघार्थंकोऽयम् । 'जोषग् यात' । (360) जोषम् " (स्व.) सुखमौनयोरिदं वर्तते । सुखे — " जोपमास्ते जितेन्द्रियः' । मौने'इति जोषमुपास्महे ' । 'ज्यौपम्' इति शाकटायनः । 'जोर्ष सुम्ने प्रशंसायां मौने स्याल्लङ्घनेऽपि च इति वाङ्मयार्णवः । , 1. 'ज्योषक् ' इति केचित । 86 (361) "ज्योक " (ख.) कालभूयस्थ शीघ्रार्थ उज्ज्वलार्येषु वर्तते । कालभूयस्त्वं ज्योक् व सूर्य दृशे (ऋक्. 6-28-3) । शीघ्रार्थे– 2 ज्योक्कृत्य नृपतिं गतः । औज्ज्वल्ये –'सर्वमायुरेति, ज्योक् जीवति....' (छान्दोग्ये) । प्रश्नार्थकत्वमध्यस्य शब्दार्थचिन्तामण्यादिषु प्रोक्तम् । एवं सम्प्रत्यर्थकत्वे गणरत्नमहोदध्युक्तम् । 2. 4 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' इति धातो: प्रीत्यर्थे णमुलि मान्तहखात् 'कृन्मेजन्त:' (1-1-39) इत्यव्ययसंज्ञायामपि केचिदस्य निष्पत्तिमभिप्रयति । उभयथाऽध्ययें रूपे वा न विशेषः । अश'अनुकरणं चानितिपरम्' (1-4-62) इति गतिसंज्ञायां समासे ल्यप् इति बोम् । 2 ठम् (362) 181 "झगिति " (ख) शीघ्रार्थकमिदं 'झटिति' इत्यस्य पर्यायत्वेन शब्दार्थचिन्तामणादुपात्तम् । 'झगति' इति क्वचिद् दृश्यते; स तु प्रमादपाठ इत्यबगन्तव्यः । (363) झटिति " (स्व.) 6 शीघ्रार्थकोऽयम । 'आनीय झटिति घटयति विधिरभिमतमभिमुखीभूतः ॥' (रत्नावली 17 ) । 'झट्टि' 'झत्ति' 'झल्ति' इस्मस्य प्राकृतभाषासु विकाराः । 6 (364) 'ठम्" (व.) अनुकरणशब्दोऽयमन्ययसंज्ञकः । एवं 'ठठं' इत्यादीनामपि ग्रहणम् । स्पष्टमिदं शब्दकल्पद्रुमे । तत्रैव महानाटक श्लोकोऽपि उदाहृतः '—सोपा. नमारुह्य चकार शब्द उठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठम् ॥ ' इति । उपलक्षणमेतत् पिपिप्रिय ससस्वयं मुमुमुखासवं देहि मे ततत्यज दुदुद्रुतं भमभभाजनं काञ्चनम् ।" इति शृङ्गारप्रकाशे (प्रथमप्रकाशे) उदाहृतश्लोकेऽपि 'पि' 'स' '' 'त' 'दु' 'भ' इत्यादयो वर्णाः मदवशात् स्खलितजल्पिताः; तेषां चाव्ययत्वमेवेति बोध्यम्। अन्यथा निरर्थकानां तेषां लोकघटितरबेन समासानुपपत्तेः । एषैव गति: 'भुक्कुण्डोऽहं भूपतिस्त्वं च राजन् भब्भाव182 स्यामन्तकः सम्प्रविष्टः ॥' (भोजचरित्रे), 'कि कृष्ट्वा हहलेन इन्मि भुभुजानाक्षिप्य मृद्गामि वा किं वा तं चुचुचूर्णयामि मुसलाघातेन चूर्णाधनम्। किंवोच्चैर्धधरातले ससकलं सम्पातये दुद्भुतं किं वा तेन सिसीधु पूरय पपापाले पिचामि क्षणम् ॥' (सुभद्राहरणे १७ श्लोकः) इत्यादिस्वपयलमतिविस्तरेण । (365) "डाचू " (त.) क्रियायोगे डाजन्तानां गतिसंज्ञा 'ऊर्यादिविडाचश्च' (1-4.61) इति विहिता । गतिसंज्ञकानां निपातत्वात् 'स्वरादिनिपातमव्ययम्' (1-1-37 ) इत्यव्ययसंज्ञा । 'पटपटाकरोति — दमदमाकरोति । कृभ्वस्तियोग एव क्रियायोगशब्देन विवक्षितः। द्वितीयाकरोति तृतीया अन 9 3 1. नल 'पटत्' इत्यस्प 'अव्यक्तानुकरणाद् द्वयजवरार्धा ( र्ध्या )द् अनितो डाचू (5-4-57) इति डाच् । 'डाचि ' (वा. 8-1-12) इति द्विवेचनम्। 'नित्य मात्रेडिते डाचि' (वा. 6-1-99) इति पररूपम्। उत्तरल तु प्रत्ययस्थ डिवात् टिलोप: । एवमुत्तरमापि प्रक्रियोझा । द्वयचो न्यूनध्वे डाच्न भवति । इतिशब्दे परेऽपि नेति बोध्यम् । 2. अल, 'कृमो द्वितीय तृतीयशम्बबीजात कृषौ (5-4-58) इति डाच् । द्वितीयाकरोति = एकवारं गृहं क्षेसं पुनः कर्षतीत्यर्थः । शब्बा = करोति = पुनस्तिर्थंकू कृपतीत्यर्थः । बोजाकरोति = बीजेन सह कृषति इत्यर्थः । 'कर्मव्यतीहारे सर्वनाम्नो समासवय बहुलम् (वा. 8-1-12) इत्यतो बहुलग्रहणे 'डाचि च (वा. 8-1-12) > 183 करोति, शम्बाकरोति, बीजाकरोति । द्विगुणाकरोति, त्रिगुणाकरोति । 2 समयाकरोति । 3 सपत्रा करोति, 'निष्पत्त्राकृतसायकम् ॥ (यादबाभ्युदये 16-90 ) । निष्कुलाकरोति पशून् । 'श्रीरने स 'सुखाकरोतु सुचिरं दास्यं च धत्तां मयि ' ॥ (श्रीरङ्गराजस्तवे 1-76 )। प्रियाकरोति 1 'संख्यायाच गुणान्तायाः (5-4-59) इति डाचू । बजानि कर्षव्यय एव डांच् । द्विगुण। करोति = द्विगुणं कर्षतीस्वर्थः । = 2. इत्यत्रापकृष्ण काशिकादिषु 'डाचि बहुलं द्वे भवतः' इति व्याख्यात स्वात् सर्वत्र द्विवेचनं नेति स्पष्टं प्रकृतस्थले भाष्यप्रदीपोयोतादिउ । 4. समयाच्च यापनाथाम्' (5-4-60) इति डाच् । समवाकरोति : अद्यानवपर: इस्युक्त्वा समयं गमयतीत्यर्थः । ( 3. 'सयवनिप्पत्रादतिव्यथने (5-4-61) इति डाचू । सपना करोति: अन्तः प्रविष्टशरं करोतीत्यर्थः । निष्पत्राकरोति = एकपातो बाणं प्रवेशण अपरपातो तमेवं बाणं बहिनिष्क्रान्तं कारयसीत्यर्थः । ( नामावालघिभिर्नागा: क्षरस्तो रक्तनिर्झरान् । शशंसुलीघमं तस्व निष्पाकृतसायकम् ॥' इत्यत्र नासाद्वारेण गजशरीरे प्रविष्टः शर: बालचिपर्यन्तं भित्ता पुनर्बहिरागत इति शरप्रयोक्तः करलाघवं शशंसुरित्यर्थः । अन्तरवयवानां बहिष्कृतिर्निष्कोषणम् तस्मिा: 'निष्कुलाधिष्फोषणे' (5-4-62) इति डाचू । = 5. 'सुखप्रियादानुलोम्ये (5-4-63) इति डाचू । बानुडोम्बम् आराध्वचित्तानुवर्तनम् । अझ सर्वत्र कृमो योग एव डाचू - इति सम्प्रदायः । 'सुखाभवति' इति प्रयोगदर्शनात् कम्बस्तियोगो विवक्षिन इति केचित . F 184 'दुःखाकरोति । 'शूलाकरोति मांसम् । सत्याकरोति वणिकू भाण्डम् । मद्राकरोति, 'भद्राकरोति नापित: कुमारम् "पटपटायति पटपटायते । एतदन्तमव्ययसंज्ञकं ज्ञेयम् । 76 स्मारं गुरोर्गिर: ' । (प्रौढमनोरमा) । (367) तकत् " (स्व.) अत्यल्पार्थक मित्रं मनायति' (ऋक् 1-133-4 ) । 1. 2. 3. 4. 5. 6. 4 ( $ सकत (366) 66 " णमुल" (कृ.) 6 . 1 छान्दसम् । दुःखत् प्रतिक्षोभ्ये' (5-4-61) इति डाच् । 6 'शूलात् पाके' (5-4-65) इति डान्। शूलेन मांसं पचतीत्यर्थ सत्यादशपथे (5-4-66) इति डाच् । सभाकरोड = मयैतत् व्यमिति तथ्यं करोति इत्यर्थः । केतन्यताबा: सत्यत्वार्थ मूल्ये किपदंश दवा भाण्डमावर्जयतीत्यर्थः । सुभद्राहरणादिषु सत्यं वदतीत्यर्थेऽपि सत्याकरोतीति प्रयुक्तमिति प्रक्रियासर्वश्वम् । मद्रात् परिवापणे (5-4-67) इति डाच् । परिवापणम् = H मङ्गल्य कर्म । मद्राकरोति = मङ्गल्यमुण्डनं करोतीत्यर्थः । प्रार्थनार्थे यत्र मुण्डनं क्रियते तबैवायं प्रयोग इति वृद्धाः । भद्रश्चेिति वक्तव्यम् (वा. 5-4-67) इति डाच् । लोहितादिडाच्भ्यः क्यष्' (3-1-13) इति कयष् । (1-3-90) इति परस्मैपदविकल्पः । ध्यायं ध्यायं परं ब्रह्म स्मारं $ 6 तत्सुते मनायति तकत्सुरे 6 बा क्यषः' 7. 'ध्ये चिन्तायाम्' इत्यस्य 'अभीक्ष्ण्ये णमुलूस (3-4-22) इति णमुल । मान्तकृत्वात् अव्ययसंज्ञा । असकृत ध्यारवेत्यर्थ: । (368) "तक" (चा.) हर्षार्थकोऽयमिति केचित निरर्थकोऽयं पादपूरणाचर्थ इति परे । । 66 6 (369) (त.) तेन, तस्मिन् इत्यर्थे तच्छन्दात् आयादित्वात् सार्वविभक्तिकस्तसि ततः पश्चात् स्रंसते ध्वंसते प्रत्ययः । तस्मात्' इत्यप्यर्थे भवति । च' (भाष्यम् 1-1-57) इति प्रयोगोऽत्र प्रमाणम् । ततः 'तचादृशा: ' अवेदमवधेयम् - स्वरादि पठितमन्यत् 'ततः' इत्यव्ययमस्ति, - यस्थ आज --- अनन्तर- कथान्तरप्रभृतयोऽर्थाः । यथा – आद्ये - ' ततः अनन्तरे —' अन्नं भुङ्क्ते, ततः शेते । कथान्तरे प्रववृतं सर्गः । 1 9 ' ततस्ततः ' । (370) "सत् " (वि.प्र.) सर्वनाम संज्ञकत छब्द समानार्थकोऽयम् । 185 सुबन्तप्रतिरूपकमव्ययम् । इत्यादिषु अनेनैवाव्ययेन तादृश इत्यस्य समासः । ( 1. अन 'यदादीनाम:' (7-2-102) इत्यकार: । पररूपम् । 186 तेन त्यादीनि सबैर्नित्यम्' (1-2-72) इत्येकशेत्राभावोऽपि सङ्गत इति केचित् । अत एव ' अविद्यातच्चितोर्योग: ' 'तत्तदर्थविभागः इत्यादिसिद्धिः । विस्तरस्तु बृहच्छन्देन्दुशेखरे । " तत्त्रमित्यव्यव्ययं व्यक्तमित्यर्थे पठन्ति । 'तत्त्वं मूर्खोऽयम् ' इति च उदाहरन्ति । वस्तुतस्तु तच्छन्दात् 'तस्य भावस्त्वतली (6-1-11) इति त्व प्रत्ययेनैव सिद्धमिति नाव्ययत्वकल्पनेऽतीव प्रयोजनं पश्यामः । " 'तद्' इति दकारान्तमपि हेत्वर्थकं पठन्ति । 'यदयमधीते तज्जानाति' इत्युदाहरन्ति च । उभयथाऽपि रूपे न मेद: । यत्तत इत्येतौ शब्दशक्तिस्त्रामाव्यात् मिलितात्रेव हेत्वर्थबोधको (371) " तत्प्रभृति " (तिष्ठद्गु.) तदा प्रभृति इत्यर्थे तिष्ठद्गुगणपठितःचात् अव्ययीभावसमासेक्रियाविशेषणमेतत इत केचित । ऽव्ययत्वम् । (372) "तल " (त.) 6 तच्छब्दात् 'सप्तम्यास्त्रल' (5-3-10) इति सप्तम्यर्थे तल्लू । विद्या न वप्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ॥ ' (मनुः 2-112 ) । तत्रव्यः । 187 तथा (373) " तथा " (त.) 'तेन प्रकारेण' इत्यर्थे तच्छन्दात् 'प्रकारवचने थाल' ( 5-3-23) इति थाळ्प्रत्यये त्यदाद्यत्वे पररूपे च तथा इति सम्पद्यते । अस्यैव चादिषु समुच्चयाङ्गीकार निदर्शनसादृश्येषु पाठः । यथा - समुच्चये –'हारितोऽयमहं तथा । अङ्गीकारे– 'स तथेति प्रतिज्ञाय - ( कुमार संभवे 6-3)। निदर्शने – 'तथा हि ते शीलमुदारदर्शने' (कुमार. 5-36)। सादृश्ये – 'इदमपि तथा । .9 निश्चयसत्यादिष्वपि दृश्यते । निश्चये 'तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः ॥' (रघु. 1-29 ) । सत्ये – 'तत् तथा न तदन्यथा', 'तथ्यम् । तथाकारमहं मोक्ष्ये, किं तेन ?' यथातथम् । आयथात62 ध्यम् । अयाथातथ्यम् । तथाच इति उक्तार्थदृढीकरणे, तथापि इति आक्षिप्तस्य समाधाने, तथैव इति अङ्गीकारायर्थेषु, तथाहि इति निदर्शनाथर्येषु च निपातान्तरसमुदितोऽप्ययं प्रकरणादिवशादर्थान्तरे वर्तते इति ज्ञेयम् । यथाशब्दप्रतिनिर्दे1. 'तत्र साधुः' (4-4-98) इति यत्प्रत्ययः । 2. 'यथातथबोरसूपाप्रतिवचने' (3-4-28 ) इति असूथवा प्रतिवचने कृमो णमुल । 3. अस 'यथाऽसादृश्ये ' (2-1-7) इत्यव्ययीभाव समासे, समासामो आयथातथ्यम्' इत्यस ब्राह्मणादिस्वात् (5-1-24) व्यभि ( 188 6 शोऽपि तथा इति बहुलं शास्त्रेषु काव्येषु च प्रयुज्यते । यथातथावापि इति निपातसमुदाय: ' येन केनापि ' इत्यर्थे वर्तते । 'त्वदङ्घ्रिमुद्दिश्य कदापि केनचित् यथातथावापि सकृतकृतोऽञ्जलि: ।' (स्तोत्ररत्ने) इति प्रयुक्तं च । एवं निपातान्तरसम्बद्धेषु यथासम्भवमस्यार्थ उत्नेय इत्यले पल्लवितेन । (374) तदा " (त.) 6 ' तस्मिन् काले' इत्यर्थे तच्छन्दात् 'सर्वैकान्यकियदः काले दा ' विभक्ति संज्ञकत्वात् 'त्यदादीनाम: ' 'नच स्खं कुरुते कर्म तदोत्क्रामति 66 9 (5-3-15) इति दाप्रत्यये तस्य (7-2-102) इत्यकारे रूपभेवम् । मूर्त्तितः । (मनुः 1-55 ) । अत्रेदमवधेयम् –'सबैकान्पकिंसद: काले दा' (5-3-15) इति तच्छन्दात् सप्तम्यर्थे दाप्रत्ययो विहितः । 'सर्वदश, एकदा' इत्यादिषन् तदा' इत्यपि अनेनैव सिद्धयति । अतश्च पुनः 'तदो दा च' (5-3-19) इति विधानमनर्थकमिति 'तदो दावचनमनर्थकं विहितत्वात् ' (वा. 5-3-19) इति वार्त्तिकव्याख्यानावसरे भाष्ये प्रतिपादितम् । कैयटे तु अन सूत्रे 'अदा' इति पदविभागेन खरे विशेष केचिदाहुरिति समर्थितम् । तथापि भाष्यादिविरोधात् 'अदा' इति प्रत्ययविधानपक्षः उद्घोतादिषु अनादृत इति ज्ञेयम् । • यथातथवथापुरयो: पर्यायेण' ( 7-3-31) इति श्रादिवृद्धि विकल्पः । (375) तदानीम् " (त.) ' तस्मिन् काले' इत्यर्थे तच्छन्दात् 'तदो दा च' (5-3-19) इत्यत्व चकारात् 'दानीम् ' प्रत्ययः । त्यदाद्यत्त्रम्, पररूपम्। 'नासदासौन्नो सद् आसीत तदानीम् ' (ऋ. 10-129-1 )। 44 6 (376) तपः " (स्त्र.) लोकान्तरवाचकमिदमब्ययमिति निपाताव्ययोपसर्गवृत्तिः । 'ओं तपः । वस्तुतः सुबन्तत्वेनैव रूपमस्य सिद्धमिति अव्ययत्वे नातीव प्रयोजन पश्याम: । 66 189 (377) "" तरसा शैघ्यार्थकमिदम् । 'तरसोदिता सजलेषु' । तिलकादिमिरिदमव्ययत्वेन परिगणितम् । 'उपनेतुमुन्नतिमतेव दिवं कुचयोर्युगेन तरसा कलिताम् । (शिशुपालवधे 9-72) इति श्लोकव्याख्यादिषु नपुंसकलिङ्गत्वेनेदं शब्दस्वरूपं व्याख्यातम् । विस्तरस्त्वन्यत्व । (378) तर्हि " (त.) तस्मिन् काले' इत्यये अनद्यतने काले 'अनद्यतने हिल अन्यतर190 स्थाम' ( 5-3-21) इति हिलू प्रत्ययः । अस्य प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वात् त्यदाद्यत्वम्, पररूपं च तर्हि । विशेषोऽयस्यार्थ: । 'बलवानर्जुन:, कृष्णस्तर्हि बलक्तरः' । (379) "तवेश " (कृ.) एतदन्तमव्ययं स्यात् । 'दशमे मासि सूतवे - (ऋक्. L 10-184-3 ) । 'तुमर्थे -- (3-4-9) इत्यादिना सूतेस्तवेङ्प्रत्ययः । एजन्तकृत्त्वाद्रव्ययत्वम् । तुमुनर्थकोऽयम् । छान्दसः । (380) "तवेन्" (कृ.) एतदन्तमपि अव्ययसंज्ञकं ज्ञेयम् । 'स्वर्देवेषु गन्तवे' (ऋक्. 1-46-7)। तवेङ्तत्रेनोः स्वरे भेद: । छन्दस्स्त्रेव तुमुनर्थकोऽयं प्रयुज्यते । । (381) "तवै' (कृ.) अयमपि एदन्तः कृत्प्रत्ययः । 'कृन्मेजन्त:' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । 'सोममिन्द्राय पातबै' (ऋक् 3-46-5)। पातवै–पातुछान्दसोऽयम् । मित्यर्थः । अन्वेतवै, परिधातवै, परिस्तरित वै ' इत्यादिषु तु भावकर्मार्थकस्तर्वैप्रत्ययः 'कृत्यायें तवैकेन्केन्यत्वनः' (3-4-14) उभयथाऽपि इति विहित इति ज्ञेयम् । अन्वेतवै– अन्वेतव्यम् इत्यर्थः । छन्दस्येव । 6 · तसिः (382) "तसिः" (त.) एतत्प्रत्ययान्तमव्ययसंज्ञक वेदितव्यम् । प्रद्युम्नो वासुदेवतः प्रति । " स्वरतो वर्णतो त्रा' । 3 ग्रामत आगच्छति । " वृत्ततोऽतिगृहासे, वृत्ततो हीयते, पापो वा । "कुतस्त्यः । देवा चारित्र्यती न व्यथते, वृत्ततः क्षिप्रः । "अर्जुनतोऽभवन् । कासतः कुरु । 2. 1. भल 'प्रतियोगे पञ्चम्याः- (5-4-44) इति तसिंः । अत्र सूखे 'या' ग्रहणानुवृत्ते: ' प्रद्युम्नो वासुदेवात् ' इत्यपि साधुः । 'तमिप्रकरणे आयादिस्य उपसंख्यानम् ' (वा. 5-4.44) इति अन्न तसिः । अल स्वरेण, वर्णेन ' इति तृतीबायें तसिः । 4, 5. 3. 'अपादाने व अहीयरहो: (5-4-45 ) इत्यत्र ससिः । 'महीबरुहो: ' इत्युक्तस्वात् 'साथत् हीयते, पर्वतादवरोहति' इत्यत्र म तसिः । 6. 7. 8. . • 6 191 . अति ग्रह। व्यथन क्षेपेष्व कर्तरि तृतीयाया:' (5-4-46) इति तृतीयान्तात् सिः । अतिक्रम्य ग्रहणम् – अतिग्रहः । अग्यथनम् । निन्दा क्षेप: । एतेषु क्रमेणोदाहरण मिति शेषम् । सुदु वृत्तवान् अन्यान् अतिक्रम्य वृत्तम गृह्यते - इत्यर्थः । एवमुशरणापि यथासम्भवमूहाम् । 'दीयमानपापयोगाच' (5-4-47) इति वलिः । अवास्थानमेव, न तु क्षेप: । क्षेपे तु पूर्वसूत्रेणैव सिद्धस्तसिः। 6 षष्ठया व्याश्रये (5.4-48) इसि तसिः । पक्षसमाश्रयः । > रोगाच्चापनबने' (5-4-49) इति तसिः । कासप्रतीकारं कुरु इत्यर्थः । " 4 • अमेह कतसिवेभ्यः – (बा. 4-2-104) इति स्वप् । व्याश्रयः = नाना'काससः कुरु'192 शघ्रघमस्यार्थः । 6 सावत् (383) ताजक्" (स्त्र.) ताजक् जगमृत्युरुजा जयन्ति । 66 (384) "तादीत्ना" (त.) तदानीमित्यर्षे तच्छन्दात् दानप्रत्यये, पृषोदगदित्वात् ( 6-3-109) वर्णव्यत्यासः । 'आत् सूर्य जनयन् द्याम् उषासं तादीत्ना शत्रुम् (ऋऋकू. 1-32-4)। छन्दस्येवायम् । (385) "ताली" (ऊ.) विदूराकुलीभावायें ऊर्यादिषु (1-4-61) पठितत्वात् क्रियायोगे गतिसंज्ञा । तालीकृत्य । 'बर्णे' इत्यर्थेऽयमूर्यादिरिति शाकटायनः । H • विस्तारे' इति भोजः । अपरे तु " उत्तमायें, तालीकृत्य = उत्तमं कृत्वा इत्यर्थः । " इति वदन्ति । (386) तावत् " (ऊ.) सुल्ययोगिता साकल्य मान क्रमावध्यवधारणादयोऽस्यार्थाः । तावत् तत्परिमाणे त्रिः, अव्ययं त्ववधारणे । सम्भ्रमे च परिच्छेदे तथा कार्याधिकारयोः ॥ " इति बादमयार्णवः । यावत्तावच्छन्दौ शब्दशक्तिस्वाभाव्यात परस्परसापेक्षावेव स्वस्वार्थमवगमयत: । कचित् केवलावपि । तावत 193 — तुल्ययोगितायाम् – यावत्कार्य तावत् कुरु । साकल्ये – याबद्दत्तम् तावद् भुक्तम्। माने—आस्तां तावत् । क्रमे – 'त्वमेव तावत् परिचिन्तय स्वयम् ।' (कुमार. 5-67 ) । अवधौ -- तावदधोष्व यावद् बुध्यसे । अत्रधारणे–' निरासकस्यापि न ताबदुसहे - ' (स्तोत्ररत्ने २६ ) । तत्काल - प्रशंसा पक्षान्तर सम्भ्रमादयोऽप्यस्यार्थाः कोशेषु निर्दिष्टाः । तत्काले——' भर्ताऽपि तावत् ऋथकेशिकानाम् (रघु. 7-32)। सावत् = ' तदा इत्यर्थः । एवं प्रशंसादिष्वप्यर्थेषु यथासम्भवमुदाहरणान्यूह्यानि । अल्पोऽपि क्वचिदस्यार्थः । यथा - तावन्मात्रम् । अस्यैव क्रियाविशेषणत्वे नपुंसकलिङ्गता । यथा— 'गिरेस्तटिवानिव तावदुच्चैः ॥ ( माघे 1.12 )। तत्परिमाणविशिष्टार्थे त्रिलिङ्गता । 'तावान् वेदेषु सर्वेषु ब्राह्मणस्य विजानतः । (गीता 2-16)। 'यावती सम्भवेद् वृत्तिस्तावती दातुमर्हति ।' (मनु:4-72) । 'तावदार्तिस्तथा वाञ्छा तावन्मोहस्तथाऽसुखम् (वि. पु. 1-9-73) इति । तावतिथम् । तावच्छः । 9 1. अस सर्वश ' यत्तदेतेभ्य: परिमाणे वतुपु' (5-2-39) इति षष्टयर्थे चतुष्प्रत्ययः । • आ सर्वनाम्नः' (6-3-91) इत्याश्वम् । अव्ययसंज्ञकस्यापि तावच्छब्दस्य व्युत्पत्तिपक्षे एवमेव व्युत्पाद्य, स्वरादिषु पाठादव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । 3. 2. 'वतोरिथुक् ' (52-53) इतीथुक्प्रत्ययः । तावतां पूरणं तावतिथम् । • संख्यैकत्रचनाञ्च चीप्सायाम् (5-4-43) इति शस् बीप्सायाम् । तावत्तावत्प्रकारेण इत्यर्थ: । 'यावच्छो वै रसः सिक्तस्य त्वष्टा रूपाणि दिकरोति तावच्छो वै तत् प्रजायते' (तैत्तिरीयसंहिता) । " 194 इतिशब्दस्यायें वेदेषु अव्ययमिदम् । पृषोदरादित्वात् इकारलोप: । 'स होवाच – अस्तीह प्रायश्चित्तिरिति अस्तीति का ति, पिता ते वेदेति (शतपथे. 11-6-1-3)। ? तिरस् (387) 'ति" (व.) 66 (388) "तिरस" (नि. ग.) अन्तर्धान - तिर्यगर्थावज्ञादयोऽस्यार्थाः । अन्तर्धाने –' विश्वयोनि1. स्तिरोदधे ( कुमार. 2-62) । तिर्यगर्थे – तिरः काष्ठं कुरुष्य । अवज्ञायामतिरश्चकार भ्रमराभिलीनयोः सुजातयोः पङ्कजकोशयोः श्रियम् । ' ( रघु. 3-8)। तिरस्कर्ता तिरःकर्ता । तिरोभूय, तिरः कृत्य-तिरस्कृत्य, तिरस्कृत्वा-तिरः वृत्वा । अतिर्यक् । 3. 9 6 तिरसोऽन्यतरस्याम्' (8-3-42) इति कुप्वोः परयो: विसर्जनीयस्य सकारविकल्पः । तेन रूपद्वयम् । 2. 'तिरोऽन्तर्षो' (1-4-71) इति गतिसंज्ञायाम्, समासे भुवो ल्यप् । अन्तर्धान भिक्षार्थ करवे 'लिगे भूत्वा स्थितः' इत्यादिषु न गतिसंज्ञेति नाव ल्यप् । 'तिरस्कृत्य ' इत्यादिषु तु ' विभाषा कृत्रि' (1-4-72) इत अन्तर्धानार्थ एव विभाषा गतिसंज्ञा । गतिसंज्ञापक्षे ल्यपि, विसर्जनीयस्य सरवविकश्पपक्षे चेति चत्वारि रूपाणीति ज्ञेयम् । 6 तिरस्' इत्युपपदात् अञ्जते: कर्तरि विपि 'तिरसस्तिर्यकोपे' (6-3-94) इति 'तिरि' इत्यादेशे च रूपमेवम् । (389) तिष्ठद्गु " (ति.) तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले स कालः तिष्टग । 'प्रथमराखेर घटी । प्रावृट्काल इति केचित् । स्थातेः शत्रादेशो निपातनात् साधुः । 'तिष्ठद्गप्रभृतीनि च ' (2-1-17 ) इति गणे निपातनाद व्ययीभाव समासः, गोशब्दस्य उपसर्जनहस्वत्वं च । आ तिष्ठद् जपन् सन्ध्यां प्रकान्तामायतीगवम् ।' (भट्टिः 4-14)। 6 विरुद्धम् । 195 तिष्ठन्ति गावो यत्न देशे स देशः इत्यर्थवित्रक्षणे तु तिष्ठद्गुः इति बहुव्रीहिसमास एव । नाव्ययत्वम् । 'तिष्ठद्ग कालविशेपे' (वा. 2-1-17) इति भाग्यात् । तिष्ठद्भवः ग्रामाः । शब्दकल्पद्रमादिषु पुलिङ्गत्वेनास्य शब्दस्य व्युत्पादनं भाष्य6 (390) "तु" (चा.) विशेपाच वारण- पूजा-व्यावृत्ति-पादपूरणाप्यर्थहेतुनु चादिरयम् । 'तु पादपूरण भेदे समुच्चयेऽवधारण। पक्षान्तरे नियोगे च प्रशंसायां विनिग्रहे ।' इति मेदिनी । विशेषे– 'मृष्टं पयो मृष्टतरं तु दुग्धम्' । 'अवधारणे--- आत्मादयस्तु प्रमेयम्' (न्यायसूत्रम् 1-9) । पूजायाम् – 'यस्तु माणवको 1. 'गावो हि रातिप्रथमनाडिकायामतीतायां विश्रान्ताः सत्य उत्थाप्य दुह्यन्ते।' इति जयमङ्गला (4-14)। 2. नियोगोऽवावधारणम् इति ज्ञेयम् । 196 समुन् भुङ्क्ते –'। व्यावृत्तौ – ' अहं गच्छामि, -- त्वं तु किं करिष्यसि ? ' । पादपुरणे- 'आख्यास्यामि तु ते तत्त्वम्। 2 अप्यर्थे "कारणात् फलयोगस्य वृत्तं स्यादाधिकारिकम् । तस्योपकरणार्थं तु कीर्यते ह्यानुत्रङ्गिकम् ॥' (आनुषङ्गिकमपि कीर्त्यत इत्यर्थः) । हेतौ - 'गृहीव्वं व्याकरणम्, भृशं तु दुर्ज्ञेयम् ' । पक्षान्तरादयोऽप्यस्यार्थाः; यथा - 'आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग भवेत् । अत्र पक्षान्तरमर्थः । " (391) "तुमुन् " (कृ.) एतदन्तमव्ययसंज्ञकं ज्ञेयम् । कर्तुम् । 'कालो भोम् । इच्छति शक्नोति भो तुम, धृष्णोति इत्यादि । "अलं भोतुम्। 'यष्टु कर्तुकामः – श्भोक्तुमनाः । 'भोक्तुम् । गच्छति । 1. 2. 3. 4. 5. 'निरर्थकं तुहोत्यादि पूरणैक प्रयोजनम् ।' (चन्द्रालोक: 2-6) इत्यादिकमिह भाग्यम् । अपेर्बह्वर्थ कम्वेऽपि मेदिन्यादिकोशबलादल समुच्चयार्थकत्व मे वेति ज्ञेयम् । (3-3-167) इति तुमुन । एवं 'वेला भोक्तुम्', 'समयो भोक्तुम्' इत्यप्युदाहार्यम् । मान्तकृत्वात् तुमुन: 'कृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इत्यव्ययसंज्ञा । कालसमय वेलासु तुमुन् 6 इच्छार्येषु धातुषु 'समानकर्तृकेषु–' (3-3-158) इति तुमुन् । शकष्टबज्ञाग्लाघटरभ लभक्रमसहास्यर्थेषु -' (3-4-65) इति एवं 'जानाति भोक्तुम्' इत्यादीग्यपि यथासम्भवमुदातुमुन् । हार्याणि । 6. 6 9 'पर्याप्तिव चनेष्वक मर्थेषु (3-4-66) इति तुमुन् । 7. क्रियार्थक्रियायामुपपदे घातोर्भविष्यस्काले, 'तुमुम्वुडौ--' (3-3-10) इति तुमुन् । 6 8. संतुमुनो: कामे' (वा. 6-1-144) इति तुमुनोऽन्त्यकोपः । " 9. 'मनसि च इति वक्तव्यम्' (भाष्यम् 6-1-144) इति तुमुनो मकारस्य कोपः । हुंकृत्य तुङ्कृत्य तूष्णी म् (392) "तुम्" (चा.) धिक्कारोऽस्यार्थः । प्रौढमनोरमायां चादिषु पठघते । 'गुरुं विप्रं निर्जित्य वादतः । तूष्णां तुरंगमः । (393) तुरम्" (चा.) शेप्रचार्थकोऽयम् । 'तुरं यतीषु तुरयन् नृजिप्य:' (ऋ. 4-38-7 ) । (394) "तूर्णम् " (स्व.) एतदपि शैम्रचार्यकम् । क्रियाविशेषणमेतत् इति केचित् । मौनमस्यार्थ: । स्थिता: ' 66 2 197 (395) तूष्णीम् " (स्व.) 'राजन् ग़जसुता न पाठयति मां देव्योऽपि ( शार्ङ्गधरपद्धतौ श्रो. 119 ) । ? तूष्णीकः, 2 1. तुरं = शीघ्रं गच्छतीति तुरंगम: =अश्व । गमश्व (3-2-47) इन खच्प्रत्ययः । केचित् तु तुरेण = वेगेन गच्छतीति व्युत्पाद्य, स्वअन्तत्वेन खित्वात् मुममिच्छन्ति । उभयथाऽपि न विरोधः । 4 'शोले को मलोपश्च' (वा. 5-3-71) इति कप्रत्ययः, मकारलोषश्च । 'तूष्णींशीलस्तु तूष्णीक: ' इत्यमरः । 198 'तूष्णीकाम्, तूष्णींभूय । तूष्णींभागम् । तूष्णीङ्गङ्गे । (396) तृतीया " (डा.) 66 तृतीयशब्दात् कृञ: कृपावभिधेये 'कृञो द्वितीयतृतीय - ' (5-4-58) इति डान्प्रत्ययः । डाचो गतित्वेन निपातत्वादव्ययत्वम् । तृतीयाकरोति । अनुलोमकृष्ट क्षेत्रं पुनः प्रतिलोमं कर्षतीत्यर्थः । (397) तृपत्" (स्व.) छान्दसमव्ययमेतत् । 'सजोषा रुद्वैस्तृपद् आ 66 तृप्तिपर्यन्तमित्यर्थे वृषस्य ॥' (ऋक्. 3-32-2)। 1. ' अकप्रकरणे - तूष्णोमः काम्प्रत्ययो वक्तव्यः' (वा. 5-3-71) इति काम्प्रत्यमः । तस्य मित्त्वादचः परं प्रवृत्तिः । तूष्णीमध्येवार्थः । > 2. ' तूष्णोमि भुवः णमुढौ भवतः । 3, तूष्णीं गङ्गा यस संज्ञायाम्' प्रवहति स देश एवमुच्यते । 'अन्यपदार्थ च (2-1-21) इति नदीवाचकेन गङ्गाशब्देन सह सुबन्तन्स्य अव्ययीभाव समासः । बाहुलकात् सप्तम्भ न भम् । 'तूष्णींगलेच कौन्तेय सामात्यः समुपस्पृा । (भारते वनपर्वणि 135 अध्याबे ) । ' (3-1-63) इति तूष्णींशब्द उपपदे भुव: क्वाक्त्वा प्रत्ययपक्षे उपपदसमासे ल्यप् । वोसुन् (398) "ते" (चा.) 'त्वया' इत्यर्थे निपातोऽयम् । विभक्तिप्रतिरूपकमिदमव्ययम् । 'ते 6 इति स्यात् त्वयेत्यर्थे—' इति विकाण्डशेषः । ते मे शब्दौ निपातेषु ' इति वामनः (काव्यालङ्कारसूत्रे 5-2-10 ) । 'गुरुर्भवन् अपि विशेषदृष्टिस्ते ' (अनर्धराघवे 1-16 ) । "'ते' इति निपात: 'त्वयि' इत्यर्थेऽपि " इति लक्ष्मणसूरिः (अनर्धराघवटीकायाम् 1-16 ) । तथा च प्रयुज्यते—' श्रुतं ते राजशार्दूल !' इति । अव त्वयीत्यर्थः । 'ते' इति हेत्वर्थकमपि प्राचीनग्रन्थेषु पठयते । यथा महाभाष्ये -(1-1-1) 'ते मन्यामह- - यया प्रत्याय्यन्ते सा संज्ञा....।' इति । भाष्य एवैवमसकृत् स्थलान्तरेष्वपि प्रयुज्यत इत्यवधेयम् । 199 (399) "तेन" (चा.) हेतुरस्यार्थः । तृतीयाविभक्तिप्रतिपकमिदमव्ययम् । 'सप्रश्रयं मदलेखां तेन वलितप्रमुखो भूत्वा ....' (कादम्बरी) । (400) "तोसुन " (कृ) एतदन्तमव्ययमंज्ञकं ज्ञेयम् । तुमुनर्थकश्छन्दस्येवायं प्रत्ययः । 'ईश्वरोऽभिचरितोः '। 'क्वातोसुन्कसुन: (1-1-40) इत्यव्ययसंज्ञा । ; 200 66 ला सप्तम्यन्तेभ्यः किंसर्वनामबहुभ्यो विहितोऽयं प्रत्ययोऽव्ययसंज्ञक इति ज्ञेयम् । कुत्र', यत्र तत्र, बहुत्र । तत्र भवन्तम् । अत्रत्यः । (401) त्रलू " (त.) (402) "त्रा" (त.) कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यतिना योगे च तदधीनत्वार्थे प्रातिपदिक सामान्याद् विहितोऽयं प्रत्ययोऽव्ययसंज्ञक इति ज्ञेयम् । विप्रना सम्पद्यते, करोति वा । " देवला नमति । देवान् नमतीत्यर्थः । मनुष्यत्वा गच्छति । पुरुषला, 5 पुरुत्रा, मर्त्यत्रा । बहुला जीवतो मनः । 3. 1. अल ' कु तिहोः' (7-2-104) इति किम: 'कु' इत्यादेशः । 4 तद्धितश्वासर्व विभक्तिः' (1-1-38) इति अध्ययध्वम् । 2. ' इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते (5-3-14) इति खलू । अल सूखे तेम 'दृश्यन्ते' इत्युक्तस्वात् भत्रच्छन्दादिषु उपपदेष्वेव वलू । 'तख आयुष्मन्तम्, तख दीर्घायुषम्, तत्र देवानांप्रियम् ' इत्यादयोऽपि प्रयोगा: साधवः । एवं समस्तास्वपि विभक्तिषु प्रयोग उन्नेयः । 6 ' वक्षन्तात्, अमेहक्वतसिवेभ्य एव (वा. 4-2-104) इति शैषिकन्ध्यप् । 4. अस 'देवमनुष्य पुरुष पुरुमस्र्येभ्यो द्वितीयाससम्बोर्बहुलम् (5-4-56) इति त्राप्रत्ययः । तद्धितश्वी सर्व विभक्तिः (1-1-38) इत्यम्वयसंज्ञा । धातुसामान्येऽपि लाप्रत्ययोऽनेन विधीयत इति विशेषः । $ " 5. साप्रत्ययः । ' देवमनुष्य -' (5-4-56) इत्यत्र 'बहुलम्' इत्युक्ते: भवापि "तसिलाद्याः पाशवः प्रागू डाउपर्यन्ताः शसादयः । बतिर्ना नागथामुश्च कृषोऽर्थस्तद्धितेऽव्ययम्" इति प्रक्रियासर्वश्वम् । श्वत् (403) "त्रिगुणा" (डा.) अत्र 'संख्यायाश्च गुणान्तायाः' ( 5-4-59) इति संख्यावाचकात् गुणान्ताच्च त्रिगुणशब्दात् कृञो योगे कृषौ च अभिधेये डाच् । डाचश्च निपातत्वेनाव्ययत्वम् । त्रिगुण । करोति क्षेत्रम। त्रिगुणं कर्षणं क्षेत्रस्य करोतीति फलितार्थः । 201 (404) " विधा" (त.) 6 संख्याया विधार्थे घा' ( 5-3-42) इति विषार्थे वाप्रत्ययः । तस्य चाव्ययत्वम् । 'वेधा-वैधम् । साई (405) "त्वत " (वि.प्र.) । विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमिदं युष्मच्छदस्य । 'मधुसुरभिमुखान्जगन्धलब्वेरधिकमधिस्त्रदनेन मा निपाति॥' (माघः 7-41 ) । 1. अन 'द्विज्योश्र धमुन्' (5-3-45) इति मुञ् प्रत्ययः । अस्यापि अध्ययस्वं ज्ञेयम् । पक्षे एषाच' (5-3-46) इति घाप्रत्ययस्य एधाजादेश: । 202 वितर्कार्थकोऽयं चादिषु पठ्यते । विशेषोऽस्यार्थः । 'सर्वे इमे विद्वांसः; निपातद्वयसमुदायत्वमस्य थूथू (406) "त्वा " (चा..) इति केचित् पठन्ति । इत्यपि केचित् । (407) त्वाव" (चा.) अनुमानप्रतिज्ञाप्रैषसमाप्तिष्वपि केचित् पठन्ति । अयं त्वाव मूर्खः' । केचित् त्वा+व इति , मन्यन्ते । उभयथाऽपि नार्थभेद: । त्वावत् अयं त्वावत् प्रशस्यते । 'विशेषावधारणे' 6 (408) "त्वै." (चा.) विशेषवितर्कावस्यार्थो । विशेषे – ' वर्णानां विप्रास्त्वै प्रकृप्यन्ते' । वितर्फे– 'कस्त्वा एषोऽभिगच्छति ? ' । (409) धूथू " (खरा.) निष्टीवन त्यागानुकरणशब्दोऽयं 'अनुकरणं चानितिपरम्' (1-4-62) इति गतिसंज्ञकः । गतिसंज्ञकानां निपातसंज्ञकत्वात् 'स्वरादिनिपातम्–' 4294 (1-1-37) इत्यव्ययत्वम्। 'धूकृत्य वमद्भिरध्वजनैरप्राप्तकण्ठं पयः' - इति सदुक्तिकर्णामृते लो. 2366 Stay मृदङ्गादितालवाद्यानुकरणशब्द: । 'तेषां को वाऽपराधः कथयत सततं ये पठन्तीह थोऽन्तत् ताथय्याथय्यथय्याधिगधिगधिगधिक्थय्यथग्येति शब्दान्॥ इति विश्वगुणादर्शचंपूः । (411) दक्षिणतः " (त.) 'दक्षिणस्यां दिशि काले वा इत्यर्थः । 'दक्षिणोत्तरराभ्यामतसुच् ' ' । , दक्षिणपत् (410) 66 "येथे " (स्व.) (5-3-28) इत्यतसुच् प्रत्ययः । अस्य च प्रत्ययस्य प्राग्दिशीयत्वात् विभक्तिसंज्ञायाम् सप्तमीपञ्चमी प्रथमाविभक्तिभ्य एव विहतत्वाच्च 'तद्भितश्चासर्ववि203 १ भक्ति:' (1-1-38) इति अव्ययसंज्ञा । एतेन तसिल्प्रत्ययान्तत्वेन निष्पादनं दीर्घान्तस्य दक्षिणाशब्दस्य 'सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे —' इति पुवद्भावसमर्थ नादिकं च भाष्यविरुद्धमित्युपेक्ष्यम् । दक्षिणतो रमणीयम् । 'अबैल्लवणतोयस्य स्थितां दक्षिणतः कथम् । ' (भट्टिः 8-109)। 1. (412) दक्षिणपश्चात् " (त.) (बा. 'दिक्पूर्वपदस्यापरस्य पश्चमावो वक्तव्यः आतिश्च प्रत्ययः ' 5-3-32 इति दक्षिणापूर्वस्पापरशब्दस्य पश्चमात्रे आतिप्रत्यये च सिद्धमि 'अन्यारादितरतेंदिवछन्दव्युत्तरपदाजाहियुक्ते' (2-3-29) इति पचनी । 66 204 दक्षिणित् दमव्ययम् । प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंबकत्वात् तद्धितान्ताव्ययमिदम् । दक्षिणस्याः अपरायाच दिशोऽन्तराला निर्ऋतिदिंगेवमुच्यते । एवम् उत्तरपश्चात् इत्यपि ज्ञेयम् । (413) दक्षिणा " (त.) 'दक्षिणादाच' ( 5-3-36) इत्याच्प्रत्ययोऽस्ता तिप्रत्ययाथ । दक्षिणा वसति, दक्षिणा रमणीयम् । 'अयं दक्षिणा विश्वकर्मा (यजुः 2-3-55) 66 अस्तातिप्रत्ययार्थे (5-3-34 ) इत्यातिप्रत्ययः । (414) दक्षिणात्" (त.) दक्षिणशब्दात् 'उत्तराधरदक्षिणात्दक्षिणात् = दक्षिणस्यां दिशीत्यर्थः । (415) " दक्षिणा हि " (त.) 9 9 दक्षिणशब्दात् दूरस्थे दक्षिणभागेऽर्थे 'आहि च दूरे (5.3.37 ) इत्याहिप्रत्ययः । (416) दक्षिणित् " (त.) अस्तातिप्रत्ययायें दक्षिणशब्दात् आतिप्रत्ययः; पृषोदरादित्वात इकार: । छान्दसोऽयम् । 'प्रदक्षिणित् हरिवो मा वि वेनः' (ऋक् 5-36-4) I दुण्डाइण्डि (417) 205 दक्षिणेन" (त.) दक्षिणशब्दादस्तातिप्रत्ययार्थे 'एनबन्यतरस्यामदूरे ऽपञ्चम्या:' (5-3-35) इति एनप्प्रत्ययः । सप्तमीप्रथमा त्रिभक्तिभ्यामेत्राय प्रत्ययः । 'प्रागदर्शनात्, प्रत्यक् कालकत्रनात्, 'दक्षिणेन हिमवन्तम्, उत्तरेण पारियालम्' (भाष्यम् 6-3-109) I ' दक्षिणेन वृक्षवाटिकामालाप इव श्रूयते' (शाकुन्तलम् १) 'दण्डकान् दक्षिणेनाहं सरितोऽद्रीन् वनानि च ।' (भट्टिः 8-108) । (418) " दण्डादण्डि" (अ.) दण्डैश्च दण्डैश्च प्रहृत्य प्रवृत्तमिदं युद्धमित्यर्थे ' तत्र तेनेद मिति सरूपे ' (2-2-27) इति कर्मव्यतीहार बहुव्रीहौ — इच् कर्मव्यतीहारे' (5-4-127) इति समासान्त इच्प्रत्ययः । 'इच्' (ग. सू. 2-1-17 ) इति तिष्ठद्गगणे पाठात् अव्ययीभावत्वम् । 'अव्ययीभावश्च' (1-1-41) इत्यव्ययसंज्ञा । पृषोदरादित्वात् पूर्वपददीर्घः । एवं सूनासूनि मुसलामुसलि बाहवा (बाहू) बाहवि लाटालाटि पुष्पापुष्पि केशाकेशि कचाकचि इत्यादयो भाव्याः । 1. 'एनपा द्वितीया' (2-3-31) इति द्वितीया । ' दक्षिणेन सरस्वत्या दृषद्वध्युसरेण च ( भारत वन. 83-4) इत्यादिषु द्वितीयाभाव आश्वात् । 1. लाटो दण्डः । इदमेव देशभाषासु 'लडाकडि ' इत्युच्यते । 206 (419) दद्धि" (ख.) याच्या यामिदमव्ययमिति वाचस्पत्यम्। 'दग्धि' इति केचित् पठन्ति । उदाहरणं मृग्यम् । 66 (420) " दमे " (चा.) गृहार्थकमिदमव्ययं वेदेषु प्रसिद्धम् । उदाहरणं मृग्यम् । (421) 'दरम्" (नि.) अल्पार्थकोऽयं निपातः । तदुक्तम् – 'अल्पार्थे त्वव्ययं दरम्' (वैजयन्ती) इति । वाङ्मयार्णवादिषु 'दर' इत्येवास्य स्वरूपमुपात्तम्'मनागर्थे दराव्ययम्' इति । 'अहित विशिखैरहन् मुकुन्दोऽदरवेघेऽपि दरव्यथाविमुक्त: ' (यादवाभ्युदये 15-120 ) । 66 (422) 'दिवा" (स्व.) दिनार्थकमिदम् । दिवाकरः। पक्षश्च – (भारत आनु 242-31 ) । दिवातनः । 'दिवा दिवा च शुक्ल 1. दिवा करोतीत्यर्थे दिवाकरः सूर्यः । 'दिवाविभा - ' ( 3-2-21 ) इति करोतेष्टप्रत्ययः । 'दिवा' इति अधिकरणशक्तिप्रधानमव्ययम् । कर्मोपपदाधिकारेऽस्य 'सुपि' इत्यनेम सम्बन्धोऽवेति ज्ञेयम् । 207 (423) "दिष्टया" (चा.) आनन्दोऽस्यार्थः । ' दिष्ट्या वर्धामहे । '—सभाजनदर्शनप्राति लोम्येषु' इति केचित् । 'दिष्टयाऽव्ययं मङ्गले च हर्षे च परिकीर्तितम् ॥ इति वाङ्मयार्णवः । भाग्यार्थकस्य दिष्टिशब्दस्य तृतीयान्तमिदमिति । केचित् । 'अन्योऽन्यगतसौहार्दा दिष्टया दिष्टथेति चाब्रुवन् ' (भारत. आनु. 129 ) । ' दिष्टयाऽम्ब ते कुक्षिगतः परः पुमान्' (भागवते 10-2-41) I (424) "दुर्" (उ.ग.) 'दुरीषदर्थे निन्दायां कृच्छ्राऽनीप्सितवैकृते । " ( क्षीरस्वामी ) । ईषदर्थे दुर्बलः । निन्दायाम्–दुश्चर्म । कृच्छ्रे–दुष्पानः, दुर्गतिः । अनीप्सितेदुर्भगः, दुष्कृतम् । वैकृते-–दुर्मुखः । असम्पत्ति-निषेधावप्यर्थी। असम्पत्तिर्यथा-- भिक्षाणां अभाषः दुर्भिक्षम् । निषेधे– दुर्मानी। मानरहित इत्यर्थः सङ्कटदुःखाइयोऽपि प्रकरणानुरोधेन अस्यार्थाः । क्रियायोगेऽस्योपसर्गसंज्ञा । अन्यत्र गतिसंज्ञा । 'दुर्ग: । दुःखसाध्ये - दुष्करम् । दुःखेनापि कर्तुं न शक्यते इत्यर्थः । 1. 'सुदुरोरधिकरणे' (वा. 3-2-48) इति डः । 'दुस् दुर्' इत्येती द्वावप्युपसर्गों समानार्थको षस्वादिषु प्रवृत्ति निवृत्यर्थमेव रेफान्सस्वेन सकारान्तत्वेन च पाठः । VAL 208 "दुष्टु" (ख) दौष्ठ्यमस्यार्थः । 'दुनुवादी ग्वल: ' । 'अतिकष्टमस्यार्थः' इति प्रौढमनोरमा । स्थाधातो: औणादिके थुप्रत्यये सुषामादित्वात् ( 8-3-98) षत्वम् । नू (425) 66 मणिः । (+26) "दुःखा" (डा.) प्रातिलोम्ये वर्तमानात् दुःखशब्दात कृञो योगे 'दुःखात् प्रातिलोम्ये ' ( 5-4-64) इति डा प्रत्यः । डाचो निपातसंज्ञकत्वाद व्ययस्वम् । दुःखाकरोति = खाम्यादेश्चित्तं पीडयतीत्यर्थः । (427) " दुःपमम् " (ति.) दुष्टं समं यत्र तत् दुःषमम् । 'सुविनिर्दुभ्यः सुपिसूतिसमाः ' (8-3-88) इति षत्वम् । तिष्टद्गुगणे पाठाद व्ययीभावसमासेऽव्ययत्वम् । निन्दनीयमित्यर्थः । (428) "हन्" (व.) हिंसार्थकोऽयम् । दृन्भूः सर्पः । दृढार्थकोऽयमिति शब्दचिन्ता केचित् । 'दूत्यः । " दूरार्थकोऽयं निपातः । 6 हविर्दानमस्वार्थः । दोषा (429) "दूरे" (नि.) 1. 209 सप्तम्यन्त प्रतिरूपक मिदमव्ययम् ।" इति अवशादित्यर्थः । 'हठात्' इत्यर्थोऽप्येति शब्दकल्पद्रुमः । अकस्मात् ' इत्यर्थ इत्यन्ये । यथा – 'देवात् प्राप्ते वृषगिरितटं देहिनि चन्निदानात् • (के.देशिकस्य दयाश। विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमेतत् । ' (4:0) "देवेट्" (स्व.) ' असुसुपद् देवेट्' । छान्दसोऽयम् । (431) " देवात् " (वि. प्र.) (432) "दोपा" (स्व.) रजनी, निशामुखम् इत्यर्थः । अधिकरणशक्तिप्रधान मिङ्मव्ययम् । 'दोषापि नूनमहिमांशुरसौ किलेति व्याकोशकोकनढतां दधते नलिन्य: ' (माघ: 4-46)। 'दोपाभूतमहः, दिवाभृता रात्रिः' इत्यादिषु सप्तम्यर्थभिन्नेऽपि अध्यात्य' (1-2-104) इत्यत्र 'दूरादेत्य:' (वा. 4-2-104) इति वचनात् दूरशब्दात् जैषिके त्यप्रत्यये निष्पक्षमिदं पदम् । एवं चास्य 'दूरे' इत्यस्याव्ययत्वकल्पनं भाष्यादिविरुद्ध मिति ज्ञेयम् । 210 इयत् प्रयोगो भाष्यप्रामाण्यात् । 'दोषातनो वायुः । दोषाकरोति । 'धर्मकालदिवस इव क्षयितदोषः' (कादम्बरी) इत्यादिषु तु स्त्रीलिङ्गत्वमिति ज्ञेयम् । (433) 66 "द्य" (चा.) हिंसाप्रातिलोम्यपादपुरणेष्वयमिति प्रौढमनोरमा । उदाहरणानि दुर्लभानि । (434) "द्यु" (चा.) वासरार्थकोऽयम् । 'द्यु चन्द्रो द्योतते कथम्?' (ग.र.म.) । 'धुर्—' इति असान्तमिदम् ---- इति वररुचिः । 'गगनेऽययं नपुंसकम्' इति केचित् । 'द्युस्' इति सान्तमित्यपि केचित् । (435) " द्रवत्" (ख.) द्रुतगतिरस्यार्थः । छान्दसोऽयम् । एवम्, 'धूषत्' इत्यप्यव्ययं शनन्तसमानाकारं घाष्टर्घार्थकं (छान्दसमेब) ज्ञेयम् । 1. 'सायंचिरंप्रागेऽज्य येभ्य: - ( 4-3-23) इति दयुः ड्युल वा प्रत्यय:, सुडागमश्च । 2. अहोबा दोषा करोतीत्यर्थे चित्र प्रत्ययः । • अध्ययस्येत्वदीर्थों नेवि वाध्यम् (वा. 7-4-32) इति वचनादत्व दीर्घौ नेति विशेष । शीघ्रार्थकोऽयम् । (नैषधे 3-2) । (436) "द्राक् " (स्व.) 'द्राग् अभ्यविन्यस्तदृश: स (437) द्रुतम् " (स्व.) शीघ्रार्थकमिदं क्रियाविशेषणमपि भवति । ' द्रुतं वितनुते मुदम्वृत्तिगणने सुच् । (438) 6 211 तस्याः- 9 "" द्वन्द्वम् (स्व.) हौ हौ इत्यर्थऽत्र्ययमेतदिति क्षीरस्वामी । ' द्वन्द्वं मन्त्रयन्ते, इत्युदाहृतं च तिलकेन । परे तु ' द्वन्द्वमिति पूर्वपदस्य च अम्भावः उत्तरपदस्य च आचम्, नपुंसकत्वं च (वा. 8-1-15) इति वार्त्तिकप्रामाण्यात् नपुंसकलिङ्गत्वमेव न्याय्यम्; न तु अव्ययत्वमिति ज्ञेयम्' इति वदन्ति । वस्तुतस्तु प्रकृतवार्त्तिकप्रत्याख्यानाबसरे भाष्ये 'तत्र नपुंसकत्वमनिपात्यम्' (मा. 8-1-15) इत्युक्तत्वात् अव्ययत्व एव भाष्यनैभर्यमिति ज्ञेयम् । (439) "द्वि: " (त.) द्विवारमित्यर्थः । 'द्विविचतुर्भ्य: - ( 5-4-18 ) इति क्रियाभ्या' कृत्वोऽर्था: ' (ग. सू. 11-37 ) इत्यव्ययत्वम् । 212 द्विदण्डि 'द्विः शरं नाभिसन्धत्ते द्विः स्थापयति नाश्रितान् । द्विर्ददाति न चार्थिभ्यो रामो दिर्नाभिभाषते ॥' (हनुमन्नाटके 1-48)। (440) "द्विता " (नि.) ' 'निश्चयेन, पक्षद्वयेऽपि ' इत्यर्थे छान्दसोऽयं निपातः । द्विता वरुणो मायि नः स्यात्' (ऋक् 7-28-4) 1 ' द्विता नक्षत्रं पप्रयच्च भूम ॥' (ऋक् 7-86-1 )। लोके द्वेधीवरूपायें वृत्तिः । * (441) द्वितीया " (डा.) द्वितीय शब्दात् कृञो योगे कृषौ च अभिधेये 'कृञो द्वितीयततीय – (5-4-59) इत्यादिना डाच्प्रत्ययः । डाचो गतित्वेनाव्ययत्वम् । द्वितीयाकरोति । एकवारं कृष्टां भूमिं पुनः प्रातिलोग्यन कतीर्थः । (-42) " द्विदण्डि" (अव्य.) द्वौ दण्डौ अस्मिन् प्रहरणे इति विग्रहे बहुवी हिसमासे 'द्विदण्डयादिभ्यश्च' ( 5-4-128) इति समासान्ते इच्प्रत्यये, 'इच् कर्मव्यतीहारे' (ग. सू. 2-1-17 ) इति तस्याव्ययीभावेऽव्ययत्वमस्य । द्विदण्डि प्रहरति । द्वौ दण्डौ गृहीत्वा प्रहरतीत्यर्थः । एवमेव आढयपदि, उभयाकर्णि, उभयाञ्जलि, उभयादन्ति, उभयापाणि, उभयाबाहु, उभयाहस्ति, उभाकर्णि, उभाञ्जलि, उभादन्ति, उभापाणि, उभाबाहु, उभाहस्ति, एकपदि, द्विमुसलि, निकुच्यकर्णि, प्रोह्यपदि, सपदि, संहतपुच्छि, इत्येतेषामपि निष्पत्तिः, अव्ययत्वं च बोध्यम् । निदर्शनार्थमिहैकमुपात्तम् । विकू 213 यथावसरं युक्तस्थलेष्वपि उत्तरत्र विवरणं भविष्यति । उभयाबाहु - उभाबाहु इत्यल गणे निपातनात् इच्प्रत्ययलोपः; प्रत्ययलक्षणेन इजन्तत्वेनाव्ययीभावस्वम् । 6 संख्याया विधार्थे–' ( 5-3-42) इति धाप्रत्ययः । तस्य 'एधाच ' (5-3-46) इति एघाच्प्रत्ययःः । तद्धितान्ताव्ययमिदम् । द्वैध मित्यव्यव्ययं विधायें एव । अत्र 'द्वित्र्योश्र धमुञ्' (5-3-45) इति धमुञ्प्रत्यय इति विशेषः । द्विधा इति तु धा प्रत्यये सिद्धभेव । (444) "द्वै" (चा.) 'न्वें' " इत्यस्य वितर्कार्थकस्य पाठान्तर मिदम् । वितर्कार्थकोऽयम । 1 (443) 66 " द्वेधा" (त.) उदाहरणं मृग्यम् । (445) "धिक्" (व.) निन्दाभर्त्सनयोरयम् । निन्दायाम् – 'धिगिमां देहभृतामसार ताम्' (रघु. 8-50)। भर्सने– 'धिक 'ताकिंकान पदविदोऽपि वृथा विदग्वान्' (तिलकः) । धकित । 1. 'उभपर्वतसो: कार्या भिवपर्यादिषु विषु । द्वितीबाऽन्नेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ॥' (इलोकबात्तिकम् 2-3-2) इति द्वितीय। 2. ( अस ' अव्यय सर्वनाम्नाम - ( 5-3-71) इति टेः प्रागकण्प्रत्ययः । कम्य च दः ' [(5-3-72) इति ककारस्य दकारः । प्रागिबीबोऽयमक प्रत्ययः कुत्सिताज्ञाताचर्येषु बोध्यः । 214 म (446) धूली" (ऊ.) विदूराकुलीभावोऽर्थः । ऊर्यादित्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञा । भ्रलीकृत्य दूरतः स्थित्वा विपरीतं कृत्वेत्यर्थः । 2 (447) "धूसी" (ऊ.) बिस्त।रोऽस्यार्थः । अयमपि ऊर्यादिः । । शाकटायनः । 'काङ्क्षायाम्' इति केचित् । 'भूसी - ' इति शब्दकौस्तुमे दृष्टः पाठः । धूसीकृत्य = विस्तार्येत्यर्थः । (448) "ध्वंसकला" (ऊ.) हिंसार्थकोऽयमूर्यादिषु द्रष्टव्यः ध्वंसं कलयतीति डाजन्त वाचस्पत्ये व्युत्पादितम् । उभयथाऽपि गतिसंज्ञा सिद्धा। तेन समासे ल्यपि ध्वंसकलाकृत्य इति सिद्धयति । परिभवोऽस्यार्थ इति केचित् । (449) "न" (चा.) निषेधोपमानयोरयं वर्तते । निषेधे– 'आसवः प्रतिपदं प्रमदानां नैकरूपरसतामिण भेजे' (किरात 9-55) । उपमाने— 'मृगो न भीमः कुचरो कान्तौ इति 9 नकिः ' (ऋक् 1-154.2)। मृगो न= मृग इवेत्यर्थः । उपमानार्थको. गिरि, अ ऽयं छन्दस्येव । तत्रापि पे उपमानपदात् पर एव, अभिधानखाभाव्यात् । 215 प्रसिद्धात् नञो व्यतिरिक्तोऽयं निपातः । अनेन साकं समासे न नलोपः । एतदेव व्याख्यातृ मिस्तत्र तत्र 'नगनेकादिवत् नसमासः' इति प्रतिपाद्यते । ' पन्नगः' इत्यत्रापि पद्धयां न गच्छतीत्यर्थे नसमास एव । नञोऽर्था: बहव उपरि प्रदर्शयि यन्ते । तेषु सर्वेष्वप्यर्येषु अमुमपि बहुलं प्रयुञ्जते नतु ननञोरर्थ स्वरूपभेदापरिज्ञानादित्यास्तां तावत् । विस्तरस्तु शिष्टप्रयोगसमीक्षायामस्माभिरुपन्यस्तः । ' अकार्षी: कटं देवदत्त ! न करोमि भोः ! । नाकार्षम् ॥ पृष्टप्रतिवचनमल 'न' इत्यस्यार्थः । (45.0). "नकि: " (चा.) 'नकिस' इति शाकटायनः । निषेधोपमानावस्यार्थौ । निषेधेउपमाने–'मेघो 6 • नकिरिन्द्र वदुत्तर:- (ऋक्. 4-30-1) । । 1. अल नम्वोर्विभाषा' ( 3-2-121) इति विकल्पेन भूतलामाम्बे लडिति ज्ञेयम् । 216 नकिवर्षसि हेम राजन् !' ।(ग. र. म.) हे राजन् ! मेघ इव हेम वर्षसीत्यर्थः बर्जनमप्यस्यार्थ इति प्रौढमनोरमा । सर्वनामसंज्ञकमिदमिति ऋक्सूक्तवैजयन्त्यादिषु प्रतिपादितम् (1-48-6)। तत्र प्रमाणं मुग्यम् । (451) 'नकिम्" (चा.) 66 वर्जनार्थकोऽयं चादिषु मनोरमायां पठिंतः । न+किम् इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । एवम् पृषोदरादित्वात् दीर्घे नकीम् इत्यपि बर्जनार्थकं द्रष्टव्यम् । (452) 66 'नक्" (व.) निषेधार्थकमिदमिति केचित् । 'अपस्वसुरुषसो नग् जिहीते ' (ऋकू. 7-71-1 ) इत्यत्र तु राज्यर्थकः प्रयुक्तः । खरादिषु च अस्य काचित्क एव पाठ: । (453) " नंक्तम् " (ख.) राज्यर्थकोऽयम् । 'तुषारमूर्तेरिव नक्तमंशत्र:' (माघः 1-21) नक्तंचरः । नपुंसकलिङ्गतामन्येऽस्याहुः । नन् Tapaus (454) विश " नञ्" (चा.) ' नञ् अभावे निषेधे च स्वरूपार्थेऽप्यतिक्रमे । ईषदर्थे च सादृश्ये तद्विरुद्धृतदन्ययोः ॥' इति मेदिनी। अभावे – अपापम् । निषेधे- 'अविप्र इव भाषसे' (विप्रवत् न भाषसे - इत्यर्थः ।) स्वरूपार्थे– ' मध्नामि कौरवशतं समरे न कोपात्' (बेणीसंहारे) । 'अतिक्रमे --'अपचसि त्वं जाल्म- ' । ईषदर्थे– 'अनुदरा कन्या । सादृश्ये – अब्राह्मणमानय । (ब्राह्मणसदृशं क्षत्त्रियादिकमानयेत्यर्थः ।)। विरुद्धे – अधर्मः । अन्ये - अनग्निर्जलम् । 217 अप्राशस्त्येऽपि दृश्यते । यथा अकेशी, (अप्रशस्तकेशी इत्यर्थः) । अन्योन्यार्थकत्वमपि तिलकेनोक्तम् । ' घटः पटो न' इत्युदाहरणम् । 4. 6 1. अल मम्तरपुरुषे नलोपो नमः' (6-3-73) इति नमो नकारस्य कोपः । इदमेव न-नमोरम्यययोर्भेदकरवेग सादरभिमतम् । नसमासे तु न नलोप इत्यवोचाम । नमः श्वरादिष्वपि पाठ केचिदभिमन्यन्ते, सदसङ्गवमिति बृहन्दुसरे (पुढे 690) हम्। 2. स्वरूपार्थस्वं प्रकृतस्य काम्बालेति शेनम् । अमावस्थले तु नैवमिति विशेषः । 3. अतिक्रमोडल क्षेपः । 'नज्' ( 2-2-6) इति समासः । 'नमो नकोपस्तिक: क्षेपे ' (बा. 6-3-73) इति कोषः। 'तस्मान्नुडचि' (6-3-74) इति मुडागमं । 218 'प्रसज्यप्रतिषेध-पर्युदासादयोऽपि प्रकरणानुरोधेनास्यैवार्थाः । अत ब शब्दचिन्तामणिप्रभृतिषु अभाव एव नञो मुख्योऽर्थः' इति समर्थितम । विस्तरस्तु नञर्थवादे, शिरोमणिग्रन्थे, वाचस्पत्यादिषु च द्रष्टव्यः । 2 नभ्राट् नपात् । एकान्न विंशतिः, नगः- अगः । 1. • अप्राधान्य विधेर्यत प्रतिषेधे प्रधानता । प्रसज्यप्रतिषेधोऽयं क्रिया सह यस नज् ॥' इति प्रसज्यप्रतिषेधस्य लक्षणं शाब्दिकैरुक्तम् । प्राधान्यं हि विधेर्यत्र प्रतिवेषेऽप्रधानता । पर्युदासः स विज्ञेयो यन्त्रोत्तरपदेन नञ् ॥ इति पर्युवासलक्षणम् । 2. न भाजत इति नम्राट् । भ्राजते: क्विबन्तस्य नम्समासः 'नाद' (6-3-75) इति नमः प्रकृतिभावः । एवम् नपात्, नवेदाः, नासत्याः, नमुचिः, नकुलः, नखम्, नपुंसकम् नक्षलम्, नकः नाकम् इत्येतेष्वपि नजः प्रकृतिभावो बोध्य: । 3 " 3. एकेन न विंशतिरिति वृत्तौ 'एकादिकस्य च अदुक् > (6-3-76) इति नञः प्रकृतिभावः । एकशब्दस्यादुगागमोऽपि विधीयते । एवं 'एकान्नविंशत्' इत्यादिष्वपि बोध्यम् । 4. 'नगोऽप्राणिध्वम्यतरस्याम् विकल्पः । (6-3-77 ) इति नमः प्रकृतिभावऽस्यार्थाः । "ननु" (चा.) परमताक्षेपानुज्ञापृष्टप्रतिवचन प्रश्ननय विरोधोक्ति वाक्यारम्भनि श्रयादयोपरमताक्षेपे – 'ननु वक्तृविशेषनि:स्पृहा गुणा विपश्चित: ।' (किरात - 2-5 )। ननु (455) किलाभिदधे' । (माघ: 9-61) । 219 अनुज्ञायाम् – 'ननु सन्दिशेति सुदृशोदितया लपया न किञ्चन 13-6-19) I -- गुणगृह्या वचने पृष्टप्रतिवचन – ' अकार्षीः कटं देवदत्त !; 'ननु करोमि भोः ! ' । प्रश्ने–ननु गच्छसि ? । ( काक्वा किमर्थो लभ्यतेऽत्रति ज्ञेयम् ) । नये --' आपदो नन्वहो वन्द्या: सारासार विवेचिकाः । । विरोधोक्तौ-ननु वा इदमपि तुल्यम्' । वाक्यारम्भे–'ननु अपोहस्ताबदुच्यते । । निश्चये –' लोको देवं समालोक्य उदासीनो भवेन्ननु (भारते 1. अश' मनौ पृष्टप्रतिवचने (3-2-120) इति भूतसामान्ये चाडिति ज्ञेयम् । 220 अवचारणानुनयामन्त्रणामर्षादयोऽपि अस्यार्थाः । यथाअवधारणे- ' उपपन्नं ननु शिवं सप्तस्वङ्गेषु यस्य मे। (रघुः. 1-60) I मनुष अनुनये – 'ननु समर्थोऽसि; त्वमेव विपणि गच्छ' । आमन्त्रणे — 'ननु मां प्रापय पत्युरन्तिकम्' (कुमार. 4-32 ) । अमर्पे - ' ननु सर्व एवं समवेक्ष्य कमपि गुणमेति पूज्यताम् । ' (माघ : 15-39 ) । विनयविनिग्रहपरकृतिसंभ्रमादयोऽपि अर्थाः कोशेषु निर्दिष्टाः यथानुगुणं काव्येषु द्रष्टव्याः । 'मन्ये शके ध्रुव नूनं किंवा प्रायोऽनुवेनि च । ननु नाम हि जानामि उत्प्रेक्षाव्यञ्जकानि च ॥" इति काव्यचन्द्रिका वचनादस्योत्प्रेक्षाव्यञ्जकत्वमपि सिद्धमेव । (456) ननुच" (चा.) ननु च इति निपातद्वयसमुदायोऽयं विरोधार्थकः । 'ननुच भो छन्दोगानां सात्यमुग्रिराणायनीया अर्धमेकारमधमोकारं च अधीयते –' (भाष्यम् एओङ्) । नमस् (457) 6 नमनमस्यार्थः । अल ' नमः स्वस्ति –' (2-3-16) नमस्" (चा. सा.) (रामा.) । नमोऽस्तु रामाय सलक्ष्मणायइति चतुर्थी। (2-3-16) इति चतुर्थी। 'नारायणं नमस्कृत्य ' इत्यादिषु तु कृत्रातोरेत्र नमनमर्थः । नमस्शब्दस्तु तदर्थयोतकः; तेन द्वितीयेति बोध्यम् । 'विष्णत्रे दीपो नमः । दीपं निवेदयामीत्यर्थः । इति तिलकः । त्रिस्तरस्तु शब्दशक्तिप्रकाशिकायां द्रष्टव्यः । अस्य साक्षात्प्रभृतित्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञायां समासे, ल्यपि नमस्कृत्य इति सिद्धयति । 'नमम्पुरसोर्गयोः (8-3-40) इति विमर्गस्य सकार: । 'प्रणामं येऽपि कुर्वन्ति तेषामपि नमो नमः ।' (भारत - शान्ति 46-136) इत्यादिषु आर्थित्वात पष्ठीति ज्ञेयम् । 1 . 221 त्वया अत्रेदमवधेयम् –' यः समिधा य आहुती यो वेदेन ददाश मर्तो अग्नये यो नमसा स्वध्वरः' (ऋक्. 8-193) 'विवेम चास्मै नमसा सह (भागवते 3-4-18) इत्यादिप्रयोगदर्शनात नमश्शब्द: क्लीचलि. ङ्गोऽपि वर्तते । अत एव 'नमांसि भूयांसि' 'नमसा योऽकरोद् देवे स स्वध्वर इतीरित:' (अहिर्बुध्न्यसंहिता 37.37) इत्यादिप्रयोगाः संगताः । इति । अत एव 'मन्त्रब्रह्मणि मध्यमेन नमसा' इत्यष्ट श्लोक्यां पराशरभट्टारकैरपि प्रयुक्तम । 31.31 । अर्थश्र तुल्य: । त्यागस्तयोः (उणादिकोश:), अन्ने बज्रे च ( निघण्टु: 2-7, 29 ) ' 'एना वो अग्निं नमसोर्जो नपातम् आहुवे (ऋक्· 7-16-1) इत्यत्र स्तोत्रे इति शब्दकल्पद्रुमः । 222 (458) "नयाति " (तिं. प्र.) 'न शक्यते' इत्यर्थ तिङन्त प्रतिरूपकमव्ययमेतत् । "नेतुं नाभिरितो नयाति विदिशं किं भक्तु (?) मुद्रच्छति – (तिलकः ) । -> (459) नवरम् " (चा.) 6 नवरं केवलार्थकम् इति विकाण्डशेषः । समुदितमेतदिति बोध्यम् । १ नवा (460) "नवर्तते " (ति. प्र.) उच्यते (मनुस्मृति: 2-87 ) । इमपि तिङन्तप्रतिरूपकमव्ययं गणरत्नमहोदघिप्रभृतिषु पठितम् । ' समराभिमुखे पत्यावक्षुनिपातो नवर्तते तस्याः) (तिलकः) । अमङ्गलप्रतिषे धोऽस्यार्थः । अनुचितमित्यस्यार्थमाह तिलकः । 66 निपातद्वयसमुदायोऽयम् । न+वरम् इति (461) नवा " (चा.) कुर्यादन्यन्नवा कुर्यात् मैत्रो ब्राह्मण 66 प्रत्यारम्भोऽस्यार्थः । नहि (462) नवै" (चा.) निषेधावधारण- विशेषनिषेधावस्यार्थी । निषेधाबधारणे स्त्रैणानि सख्यानि सन्ति – (ऋक्. 10-25-15 ) । (नैव स्त्रीणां सौहा दानि सन्तीत्यर्थः) ।) त्रिशेप निषेधे – 'नवा उ एतन्त्रियसे न रिष्यति'(ऋक् 1.162-21)। (463) "नह" (चा.) 66 6 नह मोक्ष्यसे । , (464) नहवै " (चा.) 223 पलिय 6 नवै निष्ठितनिषेधावधारणादयोऽस्यार्थाः । 'नहवें सशरीरस्य सतः प्रिया. प्रिययोरपहतिरस्ति' (छान्दोग्ये 8-12-1 ) 1 निपातत्रयसमुदायोऽयम् । (465) नहि " (चा.) निषेधार्थकोऽयम् । "नहि नहि करिकलभोऽयं शुण्डादण्डोऽयमस्य, न तु पुच्छः ।' (कुवलयानन्दः) सत्यतथा न, सर्वथा न इत्यप्य प्रकरणानुरोधी अर्थ: । 224 (466) " नहिकम् " (चा निषेधोऽर्थः । 'अस्ति ते किचित ? नहिकम्' । फलितोऽर्थः । नाना • अभावे नानो नाऽपिं (467) "ना" (चा.) 1 -नि अमः । न किचिदिति (468) नाना " (ख. त.) अनेकविनार्धयोरयं वर्तते। अनेके- 'नानाविधं कृतकदेहभृता समाजम् ) ( ग. र. म.) । विनार्थ- नाना 'नारी निष्फला लोकयावा: (ग. र. म.)। उभयार्थकत्वमपि वाङ्मयाणे उक्तम् । यथा— 'नानाऽव्ययं विनार्थेऽपि तथाऽनेकोभयार्थयोः' इति । 1. " अत्र ' धिनन्भ्यां नानाजी (3-2-27) इति स्त्रायें जो कान्द्रत्यये 'नाना' इति सिद्धयति । अब 'पृथग्विनानानाभि:-' (2-3-33) इनि यद्यपि तृतीयाची न्याय्य तथाऽपि विना वार्ता दिना वर्ष विद्यस्प्रपतनं विता जिना हस्तिकृतान् दोषान् केनेसो पातितो दुमौ ॥ (काशिका 2-3-52) इत्यादिस्थलेषु द्वितीया सद्ध्यर्थे 'पृथग् विनानानाभि: इति योगविभागाश्रयणात् अखापि द्वितीया संग तेति बोध्यम् । अल सूखेऽपि नानाशः विनार्थक:; पृथगर्थाभ्यां शब्दाभ्यां सह पाठादित्यवधेयम् । > असेदमवधेयम् --- तद्विवान्सत्येनेवास्याव्यमध्ये सिद्ध स्वरादिषु पाठ:-- अखण्डस्यापि अर्थान्तरेषु अव्ययस्वार्थम् अन्तोदासस्वरार्थ चेति । व्यक्तमिदम् बृहच्छन्दुशेखरे । नास्ति (469) नाम " (चा.) प्राकाश्यसम्भावनाकोधाङ्गीकार कुत्सनालीक विस्मयामन्त्रणस्मृतिकथश्चिदर्येषु अस्य वृत्तिः । प्राकाश्यम् – अतिप्रसिद्धत्वम् । यथा- 'हिमालयो नाम नगाधिराज: ' (कुमार.1.1 )। सम्भावनायाम् –' कथं नाम समेष्यसि ' । क्रोधे–'ममामि नाम दशाननस्य परैः परिभवः ! ' अङ्गीकारे— एवमस्तु नाम। (असूयापूर्वकाङ्गीकार एव प्रायोऽत्र ) । कुत्सने–' को नामायं सवितुरुदये स्वापमेव विधत्ते । अलीके–'दष्टेऽघरे रोदिति नाम तन्वी' (रोदिति नाम, न तु रोदितीत्यर्थः ।) विस्मये – अन्धो नाम पर्वतमारोहति । आमन्त्रणे – 'अरे को नाम गच्छति ? इहागच्छ । स्मृतौ –'स नामायं बन्धुः ' । कथश्चिदर्थे–'यदि लेपनमेवेष्टं लिम्पतिर्नाम कोऽपरः । 9 225 " इदमत्रावधेयम् – नामशब्द: क्लीबान्तोऽन्यः यस्याभिधानादिरर्थः, यस्य च 'नाम्न्यादिशिग्रहो: ' ( 3-4-58) इत्यादिषु ग्रहणम् इति । (470) "नास्ति " (ति. प्र.) सत्तानिषेधोऽस्य समुदितस्यार्थ: । 'नास्तिकः । 'अतिथिर्बालक चैव राडू जामाताऽथ गेहिनी । अस्ति नास्ति न जानाति देहि देहि पुनः पुनः ॥' (चाणक्ये) । 1. नम्पूर्वकोऽसधातुलडम्तोऽयमिति केचित् । इत्यन्ये । व्यक्तमिदं काशिकायाम् ( 4-4-60)। अस्ति नास्ति दिष्टं मतिः' (4-4-60) इति ठक् । 4 समुदितो निपाल उभयचाऽपि 226 नि (471) " नि" (उ.ग.) 66 "नि न्यग्भावे गुप्तदाने स्वभावे स्वापनिमहे । श्रुतिव्यावृत्त्यवस्थाने कथनाधानयन्त्रणे ॥ तेजने कारणे राशौ कौशलाज्ञाऽन्तनाशने श्राद्धे परीक्षोपत्रेशे रते साम्येऽक्ष्ण्यनन्तरे ॥ · परिवर्ते भृशे लेशे बन्धे स्त्रे दृष्टिकेतने।" इति क्षीरस्वामी । न्यग्भावे न्यञ्चति, न्युन्जं पात्रम् । गुप्तदाने निक्षेपः, निधिः । न्यासः । स्वभावे - निसर्गः, नियतिः । स्वापे- निद्रा, निमीलनम् । निग्रहे- निकारः, निगृहीतः । श्रुतौ - निशाम्यति, निकाण: । व्यावृत्तौ - निवृत्तिः, निवृष्टो मेघ: । अवस्थाने- निवासः, निकेतनम् 1 निलयः कथने – निगदति निष्ठुरम् आने- निपेकः, निवापः । यन्त्रण नियच्छति, निकर्षति । तेजने – निशानयति, निकषः, कारणे – निदानम्, नियति: । राशौ - निचयः, निकाय: । कौशले निपुणः, निष्णातः । आज्ञायाम्- निदेशः, नियोगः । अन्ते - निष्टितः क्रतुः, 'निष्ठा नारायणः प्रभुः । नाशने – निधनम, निबर्हणम् । श्र निवापः, निमन्त्रणम् । परीक्षायाम् – निरूपकः, निकषयति । उपवेशे— निषीदति । रते - निधुवनम् । साम्ये - निभः, 'नीकाश: । अक्षिणनिमेषः, निमीलनम्। अनन्तरे- निकटः संनिकृष्ट: । परिवर्ते---'इक: काशे' (6-3-123) इति इमन्दस्योपसर्गस्यास्य दीर्घः । 1. 227 निमानम्, 'तिलेर्माान् नियच्छति । भृशे निरतः, नितराम् । लेशे – निधुवः, निकुचितम् । बन्धे — निबिडम्, निबिरीसम् । स्थेनिजः । दृष्टौ –निध्यायति, 'निशाम्य रामस्य निशम्य वृत्तं' (चम्पूरामायणे अरण्य 2-3 श्लो.) । केतने – निकेतयति । 2 नित्यः, 3 चिकिनम्– चिपिटम्, 'चिक्कः, 'चिल्लम् – पिल्लम् = नीरम्ध्रोऽत विवक्षितः । नीरन्ध्रेऽभिषेबे, 'नेविंडज्यिरीसचौ' (5-2-32) इति बिडज्बिरीसचौ प्रत्ययो भवतः । एतच्च प्रक्रियासर्वस्वकारमतानुरोधेनोक्तम् । असूले ' संज्ञाबाम् ' (5-2-31) इत्यनुवृत्तेः नासिकाया अवनतत्व एवेसो प्रत्ययो इति उक्तमत काशिकायाम्। 'निविडोच्चतस्तनमुर:--' (माइविका. 2-3) 'कर्णान्त मेत्य बिभिदे निबिडोऽपि मुष्टि:' (रघु: 9-58) 'उरुनिबिरीसनितम्बमा रखेदि' (माघ : 7-20) इति कविभिः अवयवान्तरेषु च प्रयुज्येते तथा निबिडा: केशा: ' इति । 2. श्रोग्यार्थे नेस्त्यप् प्रत्ययः 'त्यब् नेत्रे' (वा. 4-2-104) इति विहितः । अस उपसर्गप्रतिरूपकः स्वरादिषु पठित: 'नि' इत्यवं त्यपः प्रकृतित्वेन गृह्यते इति ज्ञेयम् । अन्यथा क्रियायोग एवोपसर्गसंज्ञाया विधानात् अत्र क्रियायोगाभावात् असाङ्गत्यं स्फुटमेव । 'नि' इत्यस्मात् नासिकायाः नसेऽभिधये 'इनच् पिटच् चिकचि (5-2-33) इति इनपिटची प्रत्यथौ, क्रमेण प्रकृतेः चिक चि इत्येतावादेशौ भवतः । 1 ककार: प्रत्यय: चिप्रकृत्यादेश: (वा. 5-2-33) इस्वमेन पूर्वोक्तार्थ एव प्रकृतिप्रत्ययविशेषः । नेन 'चिक्कः' इति सिद्धम् । 1. 3. 3. 4. 5. ( लिय चिलूपिल लश्चास्य चक्षुषी' क्लिन्नेऽस्य चक्षुषी इत्यर्थे लप्रत्ययः प्रकृतेः विधी से ते । तेनैवं सिद्धम् । खुल च वक्तव्य: (भाष्यम् 5-2-33) इति वचनात् 'चुल्लः' इति च सिद्धपति । सर्वे एसे भतीवाप्रसिद्धाः । तथापि 'नि' इत्यस्मादेषां सिद्धेरोपम्बासः । " " (वा. 5-2-33) इति चिलपिकौ च भावो 9 228 चुल्लम् । 'नीशार: । निदत्तम्, निकामम्, निशीतम्। नितराम्, अनिवतः । 'निकटम् । 1. नीशारः = निवृतम् ; निवृतेषु' (वा. 3-3-21) इति छन् । 4 (6-3-122) इति नेदर्दीर्घः। गौरि वाकृतनीशार: प्रायेण शिशिरे कृश: ' । अल ने: संवरणमप्यर्थ इति ज्ञेयम् । 3. 2. वस्तुतस्तु 'अत्र उपसर्गात्त: ' अस 'नि' इति नोपसर्गः, तदात्वे (7-4-47) इति प्रकृतेः वध्यप्रसङ्गेन 'नीसम्' इत्येव सिद्धयेत । ववश्व स्वरादिषु उपसर्गप्रतिरूपकाणां पाठात. उपसर्गपतिरूपकोपस्टाद् इति तिल काहीनामाशयः । दाजो निष्ठान्तमिदम् 'अवदत्तं विदत्तं च प्रदत्तं चादिकर्मणि सुदसमनुदत्तं च निदत्तमिति चेष्यते ॥' (भाष्यम् 7-4-46) इति वचनात् भाष्येष्टयैवेतेषां न 'नितराम्' इत्यादिषु प्रत्ययोपरत्तये तन्त्रमिति न कोऽपि दोषः । उपसर्गप्रति रूपका श्रमणेऽपि - निरुक्तस्थलेऽपि तथैवाश्रयणेन किमपि 6 • निदानं पश्याम इति उपसर्ग एवालेति बोध्यम् । न च आदिकर्मणि इति निरुक्तभाष्यकारिकायां पठितवान् 'आदिकर्मणि कः कर्तव स्य एक( 3-4-71) इत्येतद्विषयिकैवेय मिटिरिति वाच्यम् । देशानुमितिद्वारा सर्वश्रापि निष्ठान्तेष्वेवमेवेति सूचनार्थटतात् । यदि आदि कर्मण्येव रूपसिद्धिरित्याग्र तदाऽस्तु पूर्वार्धोपात्तेष्वेव प्रकृतेन तथेति सिद्धं नः समी4. आवरणमिति यावत् । 'वायुवर्ण'उपसर्गस्व घञि - ' . अवदत्त - वित्त प्रदत्तेष्वेव तथा । हितम् । कैयटस्वरसोवेक्तेन । J 2 उपच्छन्दलायें (5-1-118) इत नतिप्रत्ययः । वेद एदाय 'बदुद्दणे निवले याति बत् (ऋ. 10-142-4)। निवत: इति तृतीयाबहुवचनम् । . 'ने: समोपे' (वचनम् 5-2-29) इति भोजोक्त्या कट प्रत्ययः । निकटम् == अन्तिकम् । 229 अन्तर्भाव-संशय-क्षेप-मोक्षादयोऽपि कोशेष्वस्थार्थत्वेन संगृहीताः । ते च यथासम्भवमुदाहार्याः । अनोदाहतेष्वर्येषु केचन साक्षाद् वाचकाः, केचन द्योतकाः, केचन धात्वर्थानुधाविनः, अन्ये धात्वर्थबाधकाः, इतरे धायें एव विशेष यते इति यथोपपत्ति स्वयमेवोहनीयम् । निकुलकर्ण (472) निकषा" (व.) समीपार्थकः । 'विलङ्घ्य लङ्कां' निकषा हनिष्यति' (माघे 1-68 ) । मध्यार्थकस्त्रेनापि मेदिन्यामुपात्तः । (473) निकामम् " (ख.) अतिशयार्थकोऽयम् । ' निकामं क्षामाङ्गी' (मालती माघने 2-3 ) । 'निकामे निकामे नः पर्जन्यो वर्षतु :) (तै. सं. 7-5-18-1) इत्मन कालविशेषः । 'निकृष्टम् ' इत्यत्न कुत्सनमर्थः । " (474) 1. 66 "निकूच्यकर्णि " (ति.) निकुष्य कर्णो धावति निकुन्यकर्णि धावति । मयूरव्यंसकादित्वात् (2-1-72) समासः । 'द्विदण्डयादिभ्यश्च' ( 5-4-128) इति समासान्त इष्प्रत्ययः । 'इच् कर्मव्यतीहारे' (ग. सू. 2-1-17 ) इति वचनादन्ययीभावत्वेऽव्ययत्वमस्येति ज्ञेयम् । भल, द्वितीया । • अभितः परितः समयानिकषा- (बा. 2-3-2) इति नि: (475) " नित्यदा " (ख.) सातल्यमस्यार्थः । वेदेष्वेवास्य प्रयोगः । 'सर्वेकान्य (5-3-14) इति दाप्रत्ययविधायके सूत्रेऽस्यानुपादानेऽपि नित्यशब्दस्य बाडुलकाद् दाप्रत्ययः इति ज्ञेयम् । 'राधेयो नित्यदा दाता' इति प्रयोगदर्शनात् लोकेऽपील्याहुः । 230 (476) " निः" (उ. ग. उ.प्र.) 66 "निः पृथक्करणे खेदे बहिष्कृत्याग्रहे भृशे । भोगेऽधिश्रयणे शान्तावन्तर्धानपदार्थयोः ॥ आविष्करणसम्पत्योर्वियोगे दर्शने सुखे ।" इति क्षीरस्वामी । अभावादिषु च दृश्यते । पृथक्करणे- निष्कासयति, निरः । खेदे – निर्वेदः, निस्सहते । बहिष्कृतौ – निरस्यति, निराचष्टे, निराकरोति । आग्रहे – निर्बंन्धः । भृशे—निर्दग्धः, निरीक्षते, निर्जितः । भोगे – निर्वेशः, निरामयः । अघि श्रयणे – निर्वापः । शान्तौ – निर्वाणोऽग्निः, निर्याणम् । अन्तर्धाने — निष्कान्त: । पदार्थे– निर्ज्ञानम् । आविष्करणे - निर्मितिः । सम्पत्तौ निष्पत्तिः । वियोगे – निश्शल्यम्, निर्गतः । दर्शने– निर्दिष्टम् । सुखे – निर्वृतिः, निर्वेश: । सुखमेव क्वचित् भृतित्वेन व्यपदिश्यते । अभावे – निर्मक्षिकम् । गतौ - निर्गतो प्रामात् निष्टयः लादिः । अव्ययसंज्ञकत्वात् त्यप् । = चण्डा. निष्का 231 इदमत्राबधेयम् – प्रादिगणे (1-4-58) निम्, जिस इति सकारान्तं रेफान्तं च उपसर्गद्वयं पठितम् । तत्र उभयोः प्रायः समानार्थकत्वमेव । ' निर्विण्ण: ' ' निरः कुष: (7-2-46) इत्यादौ णत्वाचये रेफविशिष्टनिमित्तित्वेन 'निर्' इत्यस्याभ्युपगमः । एवं 'निष्टपति सुवर्णम्' इत्यादिस्थलेषु षत्वायै निसस्तपतावनासेवने (8-3-102) इत्यादिषु 'निम्' इति सान्तोपसर्गस्याश्रयणम् इति । विस्तरस्तु बृहन्छन्देन्दुशेखरादौ । प्रयोगे तु उभयोरप्यविशेष एव । 6 (477) "निःषमम्" (ति.) निर्गतं समम्, निर्गतत्वं समस्य, इति वा निःषमम् । समानिष्क्रान्तो निःषमम् इति केचित् । निन्दाऽस्यार्थः । तिष्ठद्गुगणे पाठादन्ययीभाषसमासेऽन्ययत्वम् । 'सुविनिर्दुभ्य: सुपिसूतिसमा: ' (8-3-88) इति षत्वम्। सुषामादित्वेन षत्वपरिकल्पनं तु अप्रामाणिकम् । 9 (478) निष्कुला" (डा.) निष्कोषणायें [ = निस्सारीकरणायें] वर्तमानात निष्फुलशब्दात् कृञो योगे ' निष्कुलान्निष्कोषणे' (5-4-62) इति डा प्रत्ययः । तस्य 'ऊर्यादिविडाचव' (1-4-61) इति गतिसंज्ञा । तस्यापि प्रामीश्वरीयत्वेन निपातत्यात्, 'स्वरादिनिपातमव्ययम् (1-1-37) इत्यव्ययसंज्ञा । 'निष्ठुलाकरोति पशून '। निष्कुष्णातीत्यर्थः । 232 (479) " निष्पना" (डा.) 9 'निष्पत्त्नशब्दात् अतिव्यथने [अतिपीडने] अर्थ कृञो योगे डा ' सपत्ननिष्पत्वाद तिब्यथने (54-61) इति विहितः । डाचो गतिसंज्ञकत्वेन निपातत्वात् अव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । 'निष्पत्वाकरोति मृगं व्याधः ' मृगशरीरात् शरम् अपरपावें निष्कामयतीत्यर्थः । शशंसुर्लाघनं तस्य निष्पत्वा कृतनासि [साय] कम् ॥ (यादवाभ्युदये 16-90 ) । (480) नीचा" (स्व.) नीचैरित्यर्थेऽव्ययमिदम् । 'नीचा सन्तमुदनय: ' (ऋ. 2-13-12) छान्दसोऽयम् । (481) 66 " " नीचात " ( वि. प्र.) विभक्तिप्रतिरूपकमिदमव्ययं चादिष्वाकृतिगणत्वेन द्रष्टव्यम् । छान्दसोऽयम् । ' नीचात् उच्चा चक्रथुः पातये वा - १ (ऋक् 1-116-22) । (482) " नीचैः" (स्व.) निकृष्टानुच्चस्वैरादयोऽपि अस्यार्थाः । अल्पार्थकोऽयम् । यथा 'नीचैर्ददाति ' । स्वल्पं ददातीत्यर्थः । ● अल्पे निकृष्टे यथा 1. दाम्नीचसयुयुजस्तु – द सिसि चमिहत्तु' (3-2-182) इत्यादिना पतधातोः करणे ट्रम्प्रत्यये परत्रशब्दो निष्पक्षः । धातुतकारः प्रत्यवतकारश्चेति द्वौ तकारी पत्रशन्दे स्तः । 'पत्रम्' इस्बे कतकार निर्देशस्त्वप्रमाणिक एव । अनुचे'नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चकनेमिक्रमेण' (मेघदूते 2-52)। 'नीचैरनुदात्तः' (1-2-30)। स्वैरे– 'नीचैः कारम् । नीचैः कृत्वा । अधोभागोऽपि प्रकरणादिनाऽत्यार्थः । 'नीचकैः । (483) "नु" (चा.) 233 प्रश्नप्रतिवचनोपमानवितकोत्प्रेक्षा विषादपादपूरणादिषु वर्ततेऽयम् । प्रश्ने―― को नु वाचमी रयत्यन्तरिक्षे । 'किं नु वै जृम्भते कलिः । 'को न्वस्मिन् साम्प्रत लोके' (रामायणम्) । प्रतिवचने–' आकर्षीः कटं देवदत्त ? अयं नु करोमि भोः' । 'अयं नु अकार्षम् । 7 " उपमाने --- 'वृक्षस्य नु ते पुरुहूत वयाः (ऋक्. 6-24-3)। वितर्फे———क्षालितं नु शमितं नु वधूनां द्रावितं नु हृदयं मधुमारैः ॥ (माघे. 10-14)। उत्प्रेक्षायाम्– 'रञ्जिता नु विविधास्तरुशैला नामित नु मगन स्थगितं नु।' (किरात. 9-15 ) । 1. " अध्यये यथा प्रेताख्याने कृणः बरवाणमुलौ' (3-4-59) इति कृणो णमुल । अबधाभिप्रेताक्यानं नाम अप्रियस्मा खै: प्रियस्य नोचैराख्यानम् । एतदेव स्वैरायानसिंह बोध्यम् । " 6 2. नीचैरिस्येवार्थः । 'अध्ययसर्वनाम्नाम्-' (5-3-71) इतिहे प्राक अप्रत्ययः । 3. अस 'नम्बोर्विभाषा (3-2-121) इति पृटप्रतिवचनायें द भूतकाले बिकल्पेन। पक्षे । 234 विषादेनूमम् 6 कनु मां त्वदधीन जीविताम् – ' (कुमार. 4-6) । पादपूरणे—'आख्यास्यामि नु ते तत्त्वम् । सम्प्रति, अद्य, इत्यर्थे छन्दसिं दृश्यते । पुनर्यतो मे मधु आ भृतम् ।' (ऋक् 1-25-17)। 6 कचिद् विस्मयेऽपि । यथा-- क नु खलु विदितस्ते कोऽप्यसौ भातुवादः ।' (पादुकासहस्रे श्लो. ५०) । एवमनुनयेऽपि 'वं मे प्रियतमा हि नु वधूनाम्' इत्यादौ । असीत — अपमान – हेतु — आदेश। अप्यस्यार्थत्वेन कोशेष निर्दिष्टाः निदर्शितदिशा यथासम्भव स्वयमेवोह्या इत्यलम् । (484) "नुकम्" (चा.) नु, कम् इति निपातद्वयसमुदायोऽयं वितर्फे वर्तते । 'अहिर्नुकम्, रज्जुनुकम्' । एवम्, 'नु+वै' इति निपातसमुदायोऽपि वितर्कार्थक एब द्रष्टव्यः । 'को नुव गच्छति' । विष्णोनुकं वीर्याणि— (ऋ. 1-154-1 ) इत्यत्र अतिशीघ्रमित्यर्थः । यथा- 'सं नु वोचाबड़े 6 (485) "नूनम्" (चा.) तर्कनिश्चयोत्प्रेक्षादयोऽस्यार्थाः । • 'तर्फे— 'नूनं शरत्प्रफुल्ला हि 1. 'बिसकें' इति क्षीरस्वाम्बादयः पठन्ति । वितर्क: = सम्भावनाप्रत्ययः । 'नूनं हन्तास्मि रावणम्' इत्यच बथा। नेत्या काशा: ' । निश्रये - नूनमयं जानाति । देवोऽनुग्रह: ' (भाध्ये 6-3-109)। वाक्यपूरणेस्मरणवाक्यपूरणयोरपि दृश्यते । स्मरणे- 'नून सा तव प्रिया' । 6 स एव नूनं जडवद्ब्रवीति । 'अद्य' इत्यर्थकोऽपि ऋक्षु ग्युज्यते । वरुणोत नूनम् (ऋक् 2-8-28 )। " 235 (486) उत्प्रेक्षायाम्-'नुनमस्व यथा— 'नमः पुरा ते "नेत्" (चा.) शङ्काप्रतिषेध विचार समुच्चयेष्वस्य वृत्तिः । शङ्कायाम् – 'नेजिसायन्तो नरकं पतेम' । (ऋकू. 10-106-1) पापाचारा वयं कढाचित् निरयं गच्छेम। इति शङ्काऽव। 'अन्यो नेत् सृरिरोहतम्' (ऋक्. 8-5-9) इत्यत्र प्रतिषेधोऽर्थः । 'नेत् त्वदपचेतयात' (यजु: 2-17 ) इत्यत्रापि तथा । इतरेष्वर्थेषु प्रयोगो मृग्यः ? छान्दसोऽयम् । यत्तु 'नेत् विकल्पे निषेधे च --' इति वाङ्मयाणवादिषु विकल्पार्थकत्वमस्योक्तम्-तत्तु शङ्कार्थकस्यास्यैष सन्दर्भानुसारेण विकल्पार्थकत्वाभिमानेनेति नार्थान्तरत्वम् । (487) "नेत्याह" (स्व.) '.... नेत्याह निषेध......' इति विकाण्डशेषः । वस्तुतः न इति आह इति निपातसमुदायोऽयं निषेधार्थक इति ज्ञेयम् । 236 (488) "नो" (चा.) निषेधोऽस्यार्थः । 'दददपि गिरमन्तबुध्यते नो मनुष्य:' (माघे व्याख्याता वेत्ति नो कविः' इत्यादिष्वपि निषेध एवान्ततो 'नोचेत्' 'नोहि' इत्यादयोऽपि निषेधार्थकाः निपातसमुदाया 11-4) 1 बोध्यते । बोध्या: । 6 66 (489) नोत्" (चा.) 'नैव' इत्यर्थश्छान्दसोऽयम् । 'प्रजा अनाशकेन नोत्परा बभूवुः' (शतपथे 2-4-3-2)। 'अतिमानमवर्धन्त नोद् इव दिवस्पृशन्' (अथर्व. 5-19-1) I (490) "नोधा" (त.) 'नवधा' इत्यर्थे पृषोदरादित्वात् रूपमेवम् । रूपं स्वं सर्व पंकल्पवित् प्रभुः' (भागवते 3-23-45 )। (491) 'नोधा विधाय "न्यक्" (चा.) तिरस्कारार्थक श्वादिष्वयं द्रष्टव्यः । निम्नतया अञ्चतीत्यर्थे निपूर्वकादश्यते किंवनि उपधानकारलोपे तस्य च चादिपाठादव्ययत्वम् । न च :: 237 अव्ययत्वे फलाभाव इति वाच्यम् । न्यक्कृतिन्यक्कारादिशब्दानां साधुत्वे सिद्धेऽपि 'न्यक्कृत्य योतमाना इत्यादिषु समासे ल्यपि रूपसाधुत्वार्थमव्ययत्वस्य सफलत्वात् । अन्यथाऽत्र ल्यपोऽनुपपत्तेरित्यास्तां ताबत् । गठ: । केचित् । परम् वितर्कपादपूरणं अस्यार्थत्वेन पठिते । वितर्के –' को न्वै राजा ? को न्वै मन्त्री ? " । पादपूरणे –' को न्वा एषोऽपगच्छति ? ' । (493) "पटू" (चा.) सादृश्यासम्पत्तिसाकल्यग्रन्थाधिक्यवचनेषु अस्य केषाश्चिन्मतेन चादिउदाहरणानि मृग्यानि । प्रशंसाऽऽमन्त्रणावप्यस्यार्थी - - इति (492) न्वै" (चा.) 66 (494) "पटत " (ग.) अव्यक्तानुकरणार्थेऽयं वर्तते । ततो डाचि, टिलोपे, 'डाचि बहुलं – ' (बा. 8-1-12) इति दिले, 'पटपटाकरोति इति सिद्धयति । ! (495) परम्" (चा.) -3 नियोग-क्षेप केवल किन्त्वर्थेषु दृश्यते। केवले' सर्वे गताः, स परं न गच्छति'। किन्वर्थे– 'गुणवानसि, परम् अहङ्कारी' । नियोगक्षेप॥। 1 238 योरप्येषमूझम् । अधिकानन्तर्ययोरपि प्रयुज्यते । अधिके –' रेखामात्र पर: मपि क्षुण्णाद् आत्मनोर्वर्त्मनः परम् ।' (रघु. 1-17 ) । आनन्तर्ये- 'नूनं मत्तः परं वश्याः पिण्डविच्छेददर्शिनः । (रघु: 1-66) । (496) "परमम् " (चा.) अनुज्ञास्वीकारावस्यार्थी । 'परमं ते आवसम्' इत्यत्र अनुज्ञा " परमं तत्रावासो मम ' इत्यत्र स्वीकारोऽर्थः । (497) "परस्तात् " (त.) परशब्दात् सप्तमीपञ्चमी प्रथमान्तात् अतसुष्प्रत्यया भावपक्षेऽस्तातिप्रत्ययः । पक्षे 'विभाषा परावराभ्याम्' (5-3-29) इत्यतसुच्प्रत्ययः । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वात् अव्ययत्वम् । सप्तभ्याम् परस्तात् वसति 1 पञ्चम्याम् – परस्तादागतः । प्रथमायाम्-परस्तात् रमणीयम् । पक्षे परतः इत्यपि भाव्यम् । 'परि पूषा परस्तात् -' (ऋक्.6-54-10) इत्यत्र तु ' उपरि' इत्यर्थः । (498) परः" (नि.) 'इतरभागे' इत्यर्थे छान्दसमेतदव्ययम् । यथा— 'न हि देवो न मर्त्यो महस्तव ऋतुं परः । (ऋकू. 1-19-2 )। (499) परश्वः " (स्व.) श्वः परं दिनमित्यर्थे निपातनात् साधुः । 'आगामिपरदिनात् परस्मिन् दिवसे' इति पर्यवसितोऽर्थः । अत्र केचित् 'परः श्वः' इति सविसग पठित्वा पारस्करादित्वात् (6-1-157) सुटमिच्छन्ति । उभ यथाsध्यर्थे न भेदः । (500) "परा" (उ.ग.) "परा भृशेऽनाभिमुख्ये त्वराऽभिभवविक्रमे । प्रशान्तावप्रसहने घर्षणे विद्रवे ऋषौ ॥ पौन: पुन्ये - " इति क्षीरस्वामी । 239 भृशे - पराहन्ति, परराजितः । अनामिमुख्ये–पराङ्मुखः, पराअभिभवे – पराभवः, परावृत्त: । त्वरायाम् – परापतति, परागतः । क्रिया । विक्रमे – पराक्रमः । प्रशान्तौ – परेतः । अप्रसइने अध्ययनात् पराजयते । सोढुं न शक्नोतीत्यर्थः । घर्षणे- प्रसभं परामृष्टा स्त्री । विद्रवे – 'पलायनम् । ऋषौ- पराशरः । पौनःपुन्ये – वज्रं परामृशति । 1. 2. अ ' उपसर्गस्वायतो' (8-2-19) इति लत्वम् । अस 'यद्यपि 'परान् आ शृणोतीति पराशर: ' इम्बेव पौराणिकैवेंदातिमि व्युत्पत्ति प्रदर्श्यते । युक्तं चैवत्, पराङ्कुश परकालपरान्धकादिषु तथैव व्युत्पत्तेर्दृष्टत्वात् । तथापि उपायस्थोपाबान्तरातूबकस्वात् गिमित्तावधिसङ्करात् उभावपि साधू इति द्रष्टव्यम् । परि परा गच्छतीत्यर्थे परागः = धूलि: । अन उपसर्गप्रतिरूपकत्वात् निपातत्वेन समासोपपत्तिरिति तिलकः । 240 (501) "पराचैः " (व.) 'दूरदेशे' इत्ययें छान्दसोऽयम् । 'आरे बाघेषां निर्ऋति पराचैः (ऋक् 6-74-2)। (502) "परारि " (व.) 'पूर्वपूर्वतरयोः परभावः, उद्वारी च संवत्सरे' (वा. 5-3-22) इति वचनात् ' पूर्वतरस्मिन् संवत्सरे' इत्यस्मिन्नर्थे पूर्वतरशब्दस्य परभावः, आरिप्रत्ययश्च विधीयते । सप्तम्यन्तात् केवलात् विधीयमानत्वेनास्य 'तद्धितश्च—' (1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । 'परुत् पराभूतसरोजकोशौ परारि सन्दर्शितसन्निवेशौ । तवैषमस्ताल फलोपमानौ स्तनौ कियन्तौ परतो भवेताम् ॥" इति चाटूक्तिः । (503) "परि" (उ.ग.) पर्युद्वाहे सपन्त विवर्ते वर्जने शुचि । निन्दाव्यवस्थान्यक्कारनर्मालिङ्गननिर्गमे ॥ क्रमभूषानिवसने क्षियानिश्चयवेष्टने । सेवा सन्न्यासापवर्तशक्तिसाङ्गत्यलाघवे ॥ परि परिज्ञाने विनिमये विस्तारव्याप्त्यतिकमे " ( क्षीरस्वामी) । उद्वाहे — 'परिणयः । समन्तत्वे - परिपूर्णः परित्राणम्, परिधिः । विवर्ते–परिणामः । वर्जने – परिहारः । शुचि – परिदेवनम् । निन्दायाम् – परिवादः परिचष्टे । व्यवस्थायाम् – परिभाषा । न्यक्कारे – परिभवः, परि । " 241 भावः । नर्मणि – परिहास: । आलिङ्गने - परीरम्भः, परिष्वङ्गः । निर्गमेपरिवाहः—परीवाहः । क्रमे परिपाटी, पर्यायः । भूषायाम् – परिष्करोति कन्याम् । निवासे – परिधानम् । 'क्षिपायाम् –परिवेत्ता । निश्रये—परिच्छेद्यम् । वेष्टने– परिधत्ते, परिधानम् । 'कृष्णं वासो 'परिधापयित्वा' (ऋक्.) सेवायाम् – परिचरति, परिचर्या । संन्यासे – परिवाट् । अपवर्ते - विपर्यासः । शक्तौ – पर्याप्तम्, परिकल्पते । साङ्गत्ये – परिचयः । लाघवे – परिप्लवः, 'परिष्ठ्य । परिज्ञाने-परीक्षा । विनिमये–परिवत: । विस्तारे - परिणाहः । व्याप्तौ–परिवेषः। अतिक्रमे – अहः परिवृत्तम् । साधनार्थेऽपि दृश्यते; यथा— - परिकरः इति । 1. 'उपसर्गादसमासेऽपि णोपदेशस्य' (8-4-14) इति णध्वम् । ' उपसर्गस्य घञि –' (6-3-122) इति दीर्ध: । 2. , 3. ' संपरिभ्यां करोती भूषणे (6-1-137) इति सुट्। 'परिनिविभ्यः' (8-3-70) इति षस्वम् । 4. क्षिपा = निन्दा । परिवेदनम् अस निन्दा ज्येष्ठेऽनूढे सति य ऊढ: म धर्मशास्त्रेषु परिवेत्ता' इत्युच्यते । तस्य प्रायश्चित्ताधाव करवेन निन्द्यत्वमिति ज्ञेयम् । 4 5. 6. 'बस्वाऽपि च्छन्दसि ' ( 7-1-38) इति ल्यपोऽपवाद: करबाइल । युप्लुवोर्दीर्घश्छन्दसि' (6-4-58) इति दीर्घोल । 242 परि लक्षणादौ कर्मप्रवचनीयसंज्ञकः । यथा- लक्षणे-वृक्षं परि विद्योतने विद्युत् । इत्थम्भूताख्याने – भक्तो विष्णुं परि। भागे – लक्ष्मीर्हरिं परि । बीमायाम् – वृक्षं वृक्षं परि 'सिञ्चति । ' सद्वृत्तान् अनु दुर्वृत्तः परि वर्जने–परि हरेः संसारः । स्त्रीं जातमन्मथः ॥' (भ. का. 8-88) 1 आनर्थक्ये – अविच्युतं परि । कुतः पर्यागच्छति । 'परित', 'पर्यङ्क:- पल्यङ्कः परिवः - पलिः । अक्षपरिएकपरि - द्विपरि । परित्रिगत, परि परि त्रिगर्तेभ्यो परिपन्थी – परिपरी । शलाकापर, वा वृष्टो देवः । 1. अल लक्ष गेरथम्भूताख्यानभागवीप्सासु प्रतिपर्यनव:' (1-4-90) " इति परे: कर्मप्रवचनीयता । कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया (2-3-8) इति वृक्षराब्दस्य द्वितीया । 2. परिसित' इत्यत कर्म स्वचनीयसंज्ञया गत्युपसर्गसंज्ञयोबोधित स्वानुन बध्यमिति ज्ञेयम् । 3. नादियाथ: । 'परित: कृष्णं गोपा: ' (ना. 2-3-2) इति वचनेन द्वितीया । 4. 5. 9 ( " 6 इत्यस 'भः परितः' " अलपरीत रेफस्य 'परेश्च धाङ्कयो:' (8-2-22) इति लध्वविकल्प: । सूले 'घः' इति स्वरूप ग्रहणम्, न तु 'तरप्तमपौ घः ( 1-1-22) इति संकेतितस्य; तेन 'परितरः परितभः ' इत्यत न लत्वम् । अक्षशलाका संख्या: परिणा' (2-1-10) इति अव्ययीभाव समासः । परिच बोध्यम् । 6. 'पञ्चम्यपाङ्रपरिभिः' (2-3-10) इति समासो वर्जनार्थकस्य परि शब्दस्य महाविभाषया हमालाभावपक्षे तु वाक्यमपि । तदानीम् 'परेवर्जने' (8-1-5) इति द्विध्वम् । 7. छन्दसि परिपन्थिपरिपरिणौ पयंत्रस्थातरि' (5-2-89) इति निपास्थते । बाहुलकात् लोकेऽपि प्रयुज्येते । उभावपि प्रतिद्वन्द्विवाचिनौ । 66 परोक्षम् (504) परुत् " (त.) 243 ' पूर्वस्मिन् वत्सरे' इत्यर्थे ' सथः परुत् –' ( 5-3-22) इत्यनेन निपातनात् साधुः । पूर्वशब्दस्य परभावः, उत्प्रत्ययश्च निपात्यते । 'परुत् पराभूतसरोजकोशौ —' (चाटूक्तिः) । परुन्न: । अत्र 'चिरपरुत्-' (वा. 4-3-23) इति शैषिक: प्रत्ययः । (505) "परेद्यवि" (त.) 6. 'परस्मिन् अहनि' इत्यर्थे 'सद्य: परुत् परार्येषमः परेद्यवि - ' 6 (5-3-22) इति निपातनात् साधुः; तदुक्तम् – 'परस्मादेद्यव्यहनि । (वा. 5-3-22) इति । परेद्युः इत्यतःसमानार्थकं मुग्धबोधव्याकरण । धनुशिष्टं लोके कविभिबेहुलं प्रयुज्यते । पाणिनिमतेन नास्य निष्पत्तिरिति ज्ञेयम् । केचित्तु 'परेद्यवि' इति प्रयोक्तव्ये प्रमादेन परेधुरिति प्रयुञ्जत इति वदन्ति । (506) परोक्षम् " (शरतू.) । "अक्षणोः परं परोक्ष परसमानार्थक परउशब्दोऽव्ययम्। अव्ययेऽव्ययीभावः । कथं ' प्रत्यक्षोऽर्थः, परोक्षः कालः' इत्यादेरव्ययीभावस्य सत्त्ववचनता ? अर्शभादित्वादतो भविष्यतीत्याह भोजः" इति शरदादिषु वर्धमानः । परोवरम् इदमत्रावधेयम् – परशब्दसमानार्थकः परश्शब्दो वर्तत इत्यत्र न प्रमाणमस्ति । केचित्त 'परोभावः परस्याक्षे परोक्षे लिटि दृश्यताम् । उत्वं वाssदे: परादक्ष्णः; सिद्धं वाऽस्मान्निपातनात् ॥' (भाष्यम् 3-5-113) इति वचनादत्र परशब्दस्यैव परोभावः, परशब्दात् परस्य अक्षणोऽकारस्य उ वा भवतीत्येव न्याय्यम् । किञ्च, नेदमन्ययमित्यपि बहवः । अन्यथा 'परोक्षे लिट् ' ( 3-2-115 ) इति सौत्रस्य प्रयोगस्य 'साधनेषु परोक्षेषु' (भाष्यम् 3-2-115) इत्यादीनां भाष्यादिप्रयोगाणां च गतिश्चिन्त्या स्यात् । अत एव शब्दकल्पद्रुमादिषु क्लीबान्तत्वेनैव निष्पादितमिदम् इति वदन्ति । बग्तुतस्तु 'अव्ययीभावः' (लिङ्गानुशासनसूत्रम् नपुंसकप्रकरणे) इति वचनेनाव्ययीभावस्य क्लीबत्वेऽपि न दोष इत्यास्तां तावत् । 244 अस्यार्थस्तु भाष्य एव स्पष्टमुद्दिष्ट: । यथा – " कथंजातीयकं पुनः परोक्षं नाम ? केचित् तावदाहुः – 'वर्षशतवृत्तं परोक्षम्' इति । अपर आहुः --' वर्षसहस्रवृत्तं परोक्षम्' इति । अपर आहुः – 'कटान्तरितं परोक्षम् ' इति । अपर आहुः— ' द्व्यहवृत्तं त्र्यहवृत्तं च ' इति " ॥ इति । (507) "परोवरम् " (व.) इदमव्ययं स्वरादेराकृतिगणत्वेन केचिदाहुः । उच्चनीचताऽस्यार्थः । क्रमोऽर्थ इति तिलकः । 'परोवर परम्परपुत्रपौत्रमनुभवति' ( 5-2-10) इत्यत्र परांश्चावरांश्चानुभवतीत्यर्थे खप्रत्ययविधिरस्ति - परोवरीणः इति सिद्धयर्थम् । तत्र खप्रत्यय सन्नियोगेनैव परशब्दस्योत्वमित्यङ्गीकारात् वस्तुतः पृथगव्ययत्वमस्व चिन्त्यम् । 'परोवरीयः' इत्यत्र तु छान्दसत्वादुत्वमिति ज्ञेयम् । (508) " पर्याप्तम् " (चा.) सामर्थ्यवारणयोरिदं वर्धमानादिभिः पठ्यते । सामर्थ्य–स्यैष किं न पर्याप्तम् ?' । वारणे–'पर्याप्तं साहसेन–'। परिपूर्वकात् आप्नोतेः निष्ठायामेव यद्यपि सिद्धयति; तथापि अव्ययस्वराद्यर्थं चादिषु पाठ इति ज्ञेयम् । 245 (509) पली " (ऊ.) विकारार्थकोऽयमूर्यादिः । ' हिंसायाम्' इति वामनः । 'विचारे' इत्यपि केचित् । 'फली' इति वर्धमानः । पलीकृत्य । विकृत्येति यावत् । 66 (510) पशु" (चा.) सम्यगर्थेऽयं छन्दसि वर्तते । 'लोधं नयन्ति पशु मन्यमानाः ' (ऋक् 3-53-23)। दर्शनीयं ज्ञानं सम्यक् प्रतिपद्यमाना लोभं परित्यजन्ति, इत्यर्थः । असत्त्ववाचित्वादेवास्याव्ययत्वम् । सत्ववाचिश्वे तु नाव्ययत्वम्, यथा पशुः – गवादिः । गतिसंज्ञायां समासे ल्यप् । (511) 'पशू" (ऊ.) हिंसार्थकोऽयम् । पशुकृत्य — हत्वेत्यर्थः । ऊर्यादित्वात् कृञो योगे 66 246 पश्चात् (512) पश्च" (त.) छन्दसि अपरशब्दस्यास्तातेरर्थे [ दिग्देशकालेषु ] 'पश्च पश्चा च छन्दसि (5-8-33) इत्यनेन पश्चभावोऽकारप्रत्ययश्च निपातनाद्भबति । 'परो व्याप्तो जायते पञ्च सिंह: । पश्चिमदेश, पृष्ठभागः पश्चात्कालश्वास्यार्थाः । 'पश्चार्थः' इत्यादिषु 'अपरस्यार्धे पश्चमावो वाच्यः ' (वा. 2-1-58) इति वचनेन यः पश्चभावो विहितः समासे, तस्य तु नाव्ययत्वम् - इति बोध्यम् । (513) "पश्चा" (त.) पूर्ववच्छन्दस्येव दिग्देशकालेषु वर्तमानस्य सप्तमीपञ्चमी-प्रथमान्तस्या१ परशब्दस्य 'पश्च पश्चा च च्छन्दसि (5-3-33) इति पश्चभावे आकारप्रत्यये च निष्पन्नमिदं तद्धितान्ताव्ययम् । वेदेष्वेवायमपि । यथा – पश्चा स दध्या यो अद्यस्य धाता —' (ऋक् 1123-5 ) । (514) पश्चातात्" (त.) पश्चादित्यर्थे पृषोदरादित्वात् छन्दसि साधुरेबम् । 'त्वं न इन्द्र ऊतिभिः सजोषाः पाहि पश्चाताद् उत वा पुरस्तात् ॥' (ऋक् 8-48-15 ) । (515) "पश्चात् " (त.) प्रतीचीचरमयोरर्थयोरयं वर्तते । प्रतीच्याम– पश्चादस्ताद्रिः । चरमे पश्चाद् याति । 'पश्चात् ' ( 5-3-32) इत्यनेन अपरशब्दस्य प्रथमा247 पश्चमी सप्तमीषु वर्तमानस्य पश्चभावः, आतिप्रत्ययश्च निपात्यते । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वेन अव्ययत्वम् । पश्चाद्रमणीयम् पश्चादागतः, पश्चाद् वसति । दक्षिणपश्चात् – उत्तरपश्चात् । पश्चात्तात् । पश्चिमः। पाश्चात्यः । (516) "पश्य" (ति.प्र.) प्रशंसा विस्मयश्चास्यार्थी । प्रशंसायाम् – 'पश्यानुरूपमिन्दिन्दिरेण माकन्दशेखरो मुखर: ' । विस्मये – 'पश्य बालोऽपि विद्वान्' । 'दृशिर् 'प्रेक्षणे' (भ्वादिः पर. अनिट) इति धातोर्लोणमध्यम पुरुषैकवचनप्रतिरूपकमिदम् । (517) पश्यत " (ति. प्र.) आश्चर्यार्थकोऽयम् । 6 पश्यत शिशुरपि विद्वान् ' । वर्धमानस्तु पूजार्थकत्वमप्यभ्युपगत्य ' पश्यत माणवको भुङ्क्ते' इत्युदाजहार । इदमपि दृशिर धातोर्लोमध्यमपुरुषबहुववनप्रतिरूपकम् । 1. 'दिक्पूवपदस्यापरस्य पश्चभावो वतव्यः, आतिश्च प्रत्यय: ' (बा. 5-3-32) इति निष्पने एते। उभे अध्यध्यये । 2. याहुलकात् स्वार्थे तातिल नस्यये, तस्य चाव्ययध्वे रूपमेवं छन्दसि भवति । 'आ पश्चात्तात् नामस्या पुरस्तात् -' (ऋ. 7-72-5)। अग्रपश्चात् डिप्रच्' (वा. 4-3-23) इति शैषिको डिमच्प्रत्ययः । डिवाहिलोप: । एतच रूपं कालत्राचिनो पश्चादित्यस्यैव; प्रकरणात् । अद्यध्वे देशविवक्षायामपि 'पश्चिमो देशः' इत्यादीनि बहुलं प्रयुअते; तल प्रमाणं नृग्यम् । यद्धा, प्रकृतवार्तिके'कालात' इत्यस्य अवि.. वक्षया अविशेषेण देशकाल वा चिनोरुभयोरपि डिमच्- इस्वभ्युपगमे न दोषः ! त्र) 3. पश्यत 66 • 4. 'दक्षिणापश्चात् –' (4-2-98) इति षिके स्थप्रस्थये, किरवे नादिवृद्धौ च रूपमेवम् । 248 पापया (518) पाटू" (चा.) प्रशंसाऽऽमन्त्रणयोरयम् । प्रशंसायाम् – पाटू श्रव्यं पठति । आमन्त्रणे – 'पाट् पाठकाः !" । "हिंसासातत्य योरपि इति शाकटायन:" इति वर्धमानः । चिरत्न- अतीतकाल- सामीप्य-अनागतेष्वप्यर्येषु केचिदमुं पठन्ति । उदाहरणानि मृग्याणि । . (519) "पाणौ " (ग.) विवाहेऽभिधेये कृञि परतः सप्तमीप्रतिरूपकमिदं शब्दस्वरूपं गतिसंज्ञकं भवति । गतिसंज्ञकत्वात् समासे ल्यपि पाणौकृत्य इति सम्पद्यते । 'नित्यं हस्तेपाणावुपयमने' (१-४-७७) इत्यत = पाणौकृत्य - दारकर्मकृत्वा इत्यर्थः इति काशिका । 'पाणौकरणम्' इति वित्राहायें जटाधरः पठित्वा, तत्र अलुक्समासतां मेने, इति वाचस्पत्ये । 'पाणौकृत्याहवाग्रे प्रतिभटविजयोपार्जितां वीरलक्ष्मी मानीतायास्ततोऽस्याः स्वसविधमसुरद्वेषिणा पूरुषेण ।' (सुदर्शन शतके 56 ) । (520) "पादगृह्य " (वे.) 'पाद गृहीत्वा' इत्यर्थे गृहातेश्छान्दसत्वात् सुबन्तेन समासे ल्यप् । !.... यत् प्राक्षिणाः पितरं पादगृह्य" (ऋक् 4-18-12)। (521) पापया (वै.) 'दुर्मार्गेण' इत्यर्थेऽयमपि छान्दसो ज्ञेयः । 'अश्रीरा तनूर्भवति रुशती पापयाऽमुया । (ऋक् 10-85-30 ) 1 . s पाली (522) 'पापसमम्" (ति.) पापाः समाः यस्मिन् युगे काले बा तत् पापसमम् । तिष्ठद्गुगणे पाठादव्ययी माक्त्वेऽव्ययत्वम् । हिंसित्वेत्यर्थः । कृत्य । 249 (523) "पाम्पाली" (ऊ.) हिंसार्थकोऽयमूर्यादिः कृञो योगे गतित्दभाक् । पाम्पालीकृत्य = (524) पाम्पी" (ऊ.) विस्तार विध्वंस माधुर्य करुणाविले'वर्येषु ऊर्यादिषु पठयते । पाम्पी66 (525) "पारे" (वि. प्र.) विभक्तिप्रतिरूपमव्ययमिदमिति केचित् । तीरवाचकस्य पारशब्दस्य सप्तम्यन्तमेतदिति बहवः पारेगङ्गम् । गङ्गायाः पारं इत्यर्थ: । 'पारे मध्ये षष्ट्या वा' (2.1-18) इति षष्ठ्यन्तेन सहाव्ययीभावसमासः । अव्ययी-. भावत्वेन समुदायस्याप्यव्ययत्वम् । (526) "पार्दाली" (ऊ.) हिंसाप्राकाश्ययोरयम् । 'बार्दाली' इति ऊर्यादिगणे पठितस्य पाठान्तरमिदम् । 'यार्दाली' इति शब्दकौस्तुमे दृष्टः पाठः । पार्दालीकृत्य = हिंसित्वा, प्रकाश्य इति च अर्थः । 250 पुन् (527) "पार्श्वत:" (आ.) ; पार्धेन इति तृतीयार्थे आद्यादित्वात् सार्वत्रिभक्तिकस्त सिप्रत्ययः 'पार्श्वतोऽक निषेवेत' । (528) "पीत्वी" (कृ.) पिबतेः क्त्वायाम्, 'घुमास्थागापा-' (6-4.46) इति प्रकृतेरीकारे, 'स्नात्यादयश्च' (7.1-49) इत्यत्न निपातनात् प्रत्ययाकारस्थापि ईकारः । 'क्त्वा तोसुन्कसुनः' (1-1-40) इत्यव्ययत्वम् । छन्दस्येवैवं साधु: । लोके तु पीत्वा इत्येव । ''पीत्वी सोमस्य वावृधे' (ऋक् 3-40-70 ) । (529) " पीत्वीनम् " ( कृ.) पिबतेः क्त्वायामीकारे, 'नम्' इत्यागमे च रूपमेवम् । 'पीत्वीनमिति च इप्यते, चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वात् सिद्धम् ।' इति 'इष्ट्वीन मिति च' (7-1-48) इत्यव काशिका । कृदन्ताव्ययमिदं छान्दसम् । (530) पुण्यसमम्" (ति.) पुण्यत्वं समायाः, पुण्या समा इति वा पुण्यसमम् । समा -- वः । तिष्ठद्गुप्रभृतिषु पाठादव्ययीभावसमासः । पुण्येन समं इति तृतीयासमा सापबाद इति केचित । (531) " पुत्" (चा.) कुत्सार्थकोऽयम् । पुत् – कुत्सितं कसतीति पुरकसः । पुद्गलः । 'पुक' ' इति शाकटायनः । नरकवाचकस्तु पुच्छन्दः नपुंसकलिङ्गः । 251 (532) "पुनर् " (ख.) भूयोऽर्थ- विशेषावस्यार्थी । भूयोऽर्थे – पुनरुक्तं वचः । विशेष— 'किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा (गीता 9-33 ) । द्वितीयबारअप्रथम-भेद-अधिकार- पक्षान्तरादयोऽप्यस्यार्थाः मेदिन्यादिषु प्रतिपादिताः । तत्र मेद: विशेष एव । इतरेष्वर्येषु यथासम्भवमुदाहार्यम् । पुनःपुनः इति वीप्सार्थकम् । 'पौनःपुन्यम् । पौनः पुनिकः । पुनरपि, पुनश्च, किंपुनः इत्यादयो निपातसमुदाया अर्थान्तरेऽपि । 'पुनरुत्स्यूतं बासो देयम्' (तै. ब्रा.) इत्यत्न स्वरायर्थः 'पुनश्चनसौ छन्दसि' (बा. 1-4-59) इति गतित्वमप्यस्य । 1. 'पुन: पुनः' इत्यस्य भावः पौन:पुन्यम् । ब्राह्मणादिश्वात् (5 - 1-124) ध्यन्। 'अध्ययानां भमाले -' (बा. 6-4-144 ) इति टिलोपः । आादिवृद्धि । अवेदमवधेयम् । 'पुनः' इति देशे कालोऽपि 6 → विवक्षितेऽपि प्रयुज्यते- 'पुनरल विराजते' इति । क्वचिद् विवक्ष्यते – 'रामाय प्रियमाख्यातुं पुनरायाम्महाकपिः ' ( रामा. 1-1-76) इति । कालार्थे ब्राह्मणाविषु ( 5-1-124) देशार्थे प्रयुज्यमानस्यं पुन: पुनश्शब्दस्य बोप्सार्थकस्य पाठ: । तेन 'पौनःपुन्यम्' इत्यस पुनः पुनः देशे, काले बा इति यथासम्भवमर्थः । पौन:पुग्यम्' इति अध्यबश्वेन शब्दकल्पहुमे । तदसत् । ष्यनः प्रकृतेः पुनरिस्मस्यैव अध्ययरवेन, निर्दिष्ट व्यअन्तस्थ क्लीबस्वात् । ( 2. पौनः पुनिक इति कालवा चिनः पुनःपुन इत्यस्मात् 'काळात् उन्' (4-3-11) इति शैषिके उनि टिलोपे आदिवृद्धी च रूपम् । __________ पुरः (533) पुरतः " (स्व.) अग्रत इत्यस्यार्थ: । 'शु'को वृक्षस्तिष्प्रत्यग्र नीरसतरुरिह विलसति पुरतः ' । 'पुर अग्रगमने' ( तुदादि: सक. सेट् पर.) इत्यस्मात् बाहुलकात अतसुक् प्रत्ययः । कचित् 'पूर्वमेव' इत्यर्थोऽप्यस्य । 6 इयं यथा च तेऽन्या पुरतो विडम्बना....' ( कुमार. 5-70) इति । अत्र 'पुरतः' इति प्राक्काले वृत्तिः । 252 66 (534) ' पुरस्तात् " (त.) पूर्वकालः, पूर्वदेशश्च अस्यार्थः । पूर्वशब्दात्, 'दिक्शन्देभ्यः – (5-3-27) इति अस्तातिः । 'अस्ताति च ' ( 5-3-10) इति पूर्वशब्दस्य ' पुर्' इत्यादेशः । इदं च सप्तमीपञ्चमीप्रथमाविभक्तिषु भवति । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वेनाव्ययत्वम् । "– 'पुरस्तात् अग्रप्रथमव्यतीतेषु' इति बोपालितः ।" इति सुधाकार: । 'पुरस्ताद् रामोऽभूत् –'। 'नश्यत् पुरस्तादनुपेक्षणीयम्' (रघु. 2-44 ) । पुरस्तादागतः । पुरस्ताद्रमणीयम् । (535) "पुर: " (त.) 6 पूर्वस्मिन् देशे काले वा इत्यर्थे पूर्वशब्दात् दिग्देशकालेषु असिप्रत्ययः, प्रकृतेः 'पुर्' इत्यादेशश्च 'पूर्वाधरावराणां' – (5-3-39) इति विधीयते । देशे – 'पुरस्सरा धामत्रतां यशोधनाः' (किरात. 1-43)। काले 'तत्र प्रसादस्य पुरस्तु संपदः ॥' (शाकुन्तले 7-30)। प्रथमा विभक्त्यर्थे– 'पुरो पुरा 253 सप्तम्यर्थे 6 आगतः ' । रमणीयम्' । अत्र अग्रभागोऽर्थः । पञ्चम्यर्थे– 'पुर आगतः । अमुं पुरः पश्यसि देवदारु — ' ( रघु. 2-36 ) । 'पुर पूर्वदिग्भागादागत इत्यर्थः । एवमेव सप्तमीपञ्चमी प्रथमा विभक्तिषु दिग्देशकालवाचिपदसामान्यात् प्रत्ययविधानस्थलेषु यथासम्भवमूह्यम् । दिग्देशशब्दौ न पुनरुक्ताविति बोध्यम् । (536) पुरा" (व.) प्रबन्ध भविष्यदासत्तिचिरातीतेषु वर्ततेऽयम् । प्रबन्धः = अविच्छेदेन कार्यकरणम् । यथा— 'उपाध्यायः पुरा पाठयति स्म । उपाध्यायेनाविरतमपाठि इत्यर्थः। भविष्यदासत्तिः = भविष्यतः कार्यस्य सन्निहितत्वम् । 'गच्छ, पुरा देवो वर्षति' । 'अत्र, यावत्पुर् (निपातयोः–' (3-3-4) इति भविष्यत्यर्थे लट्। पुरा दूषयति स्थलीम् (रघु-१२-३०) चिरातीते – पुराऽपि नवम् पुराणम्। अत्र 'पूर्वकालैकसर्वजरपुराण –' (2-1-49), 'पुराणप्रोक्तेषु ' ( 4-3-105) इत्यादिषु निर्देशात्, निपातनाद्वा तुडभाव: । अन्यथा 'पुरातन: ' इत्यलेव 'सायंचिरंप्राहे प्रगेऽव्ययेभ्यः -' (4-3-23) इति ट्र्युट्युलोः प्रत्यययोः एकस्य प्रवृत्तौ, सन्नियोगेन तुडागम: स्यात् । 'अबाधकान्यपि निपातनानि ' (परिभाषा - 120) इति सिद्धान्तस्य कचिदङ्गीकारात् पुरातनम् इत्यपि चिरातीतार्थे साधु । इयान् विशेष:– अभिधास्वाभाव्यात् 'पुराणम्' इति इतिवृत्तविशेषे सर्गादिपञ्चलक्षणलक्षिते विद्यास्थाने रूढः, 'पुरातनम्' इति तद्भिन्ने चिरातीतसामान्य इति । चिरे, अतीते च इति विभज्य केचिदाडुः । 254 पुरुषवा निकटप्राथम्यागप्यस्यार्थौ। निकटे – पुरोपनीतम् अन्तिके, पुरतो वा उपनीतमित्यर्थः । अग्रार्थकत्वमपि प्रयोगानुसारेणास्ति । (537) पुरुत्रा" (त.) द्वितीयासप्तम्यर्थवृत्तेः पुरुशब्दात् 'देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्यभ्यो द्वितीयासप्तम्योर्बहुलम् ( 5-4-65 ) इति त्राप्रत्ययः । 'पुरून् गच्छति' इत्यर्थे ' ' पुरुत्रा गच्छति' इति भवति । एवं पुरुत्रा वसति, पुरुषु वसतीत्यर्थः । 1 , ' पुरुत्रा वृत्रो अशयद् व्यस्त : ' (ऋक् 1-32-7 ) । अत्र सप्तम्यर्थे वृत्तिः । 6 पुरुइत्यस्य संख्यार्थकत्वात् 'प्रकारवचने थाइप्रत्यये पुरुथा इत्यप्यव्ययं वर्तते । केचित् 'धाल' इति लिखन्ति । ( 5-3-23) इति इति मत्वा पुरुधा (538) "पुरुषत्रा (त.) पुरुषेषु, पुरुषान् वा इति सप्तमीतृतीयावृत्ते : पुरुषशब्दात् 'देवमनुष्यपुरुष - ' ( 5-4-56) इति त्राप्रत्ययः । असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वात् अव्ययत्वम् । ' मा नो नि कः पुरुषत्रा नमस्ते (ऋकू. 3-33-8 )। सप्तम्यर्थेऽव लाप्रत्ययः । पूर्वसे (539) पूतयवम्" (ति.) क्षोभः । तूताः यत्राः यत्र काले स काल: पूतयवम् । पूतत्वं नाम वायुकृतः यत्र काले वायुपवनेन यवा: नष्टाः स काल एवमुच्यते । तिष्ठद्गुप्रभृतिषु पाठादव्ययीभावसमासेऽव्ययत्वम् । पूताः = निस्तुषीकृताः यवा यत्राधिकरणे स देशः खलादि: 'पूतयवम्' इति व्यबहियते, इति वाचस्पत्यादिषु दृश्यते । तिष्ठद्गुगणे (2-1-17) पठितानां शब्दख रूपाण कायद्योतकत्वमेव वैयाकरणरङ्गीकृतम्; देशवाचकत्वे तु बहुव्रीहिसमासे पृतयवः इत्येव स्यात् । विस्तरस्तु गणरत्नमहोदधौ । 'पूनयवम्' इति भोज इति वर्धमानः । तदानीं 'पूजो विनाशे' (वा. 8-2-44) इति निष्ठानत्वमिति ज्ञेयम् । किन्तु सरस्वती कण्ठाभरणे 'तयन इत्येत्र दृश्यते । उभयथाऽपि नष्टय विशिष्ट कालवाचकत्वमस्य पदस्येति ज्ञेयम । 255 (540) "पूयमानयवम् " (ति.) पूयमानाः यवाः यस्मिन् काले सः पूयमानयवम् । तिष्ठद्गुगणे पाठाद व्ययीभावसमासेऽव्ययत्वम् । निस्तुषीकृतयवविशिष्टकालोऽस्यार्थः । (541) 66 " पूर्यते" (ति. प्र.) वारणार्थकोऽयम् । प्राणायामेनेत्यर्थः । तिङन्तप्रतिरूपकमिदम् । 6 पूर्यते प्राणायामेन प्रणामेन वा' । अलं । 256 6 66 पूर्वेयुः (542) यथापूर्वमित्यर्थे छान्दसोऽयम् । यथा—' अग्नि मन्थामपूर्वथा ' (ऋक् 3-29-1 )। प्रत्नपूर्वविश्वेमात् था छन्दसि' ( 5-3-111 ) 'आस्थालौ' (काशिका 1-1-37 ) इति इति इवा थान्प्रत्ययः । परिगणनादव्ययत्वमेतदन्तस्य । पूर्वथा" (त.) (543) " पूर्वेधु: "(त.) पूर्वस्मिन् अहनि इत्यर्थे, 'सद्यः परुत् परार्येषमः परेद्यव्यद्य पूर्वेद्यु:(5-3-22) इत्यादिना निपातनात् साधुः । तद्धितान्ताव्ययमिदम् । 'पूर्वा न्यान्यतरेतरापराघरोभ्योत्तरेभ्य एथुसुच् (वा. 5-3-32) एद्युसुच्प्रत्ययः । " वासरः = पुण्यदिनम् । 6 " त्रिकाण्डशेषे– 'पूर्वत्रेत्यर्थे पूर्वेचुरित्यपि इत्युक्तत्वात् पूर्वकालसामान्येऽपि पूर्वेद्युरिति प्रयोगः साधुरिति ज्ञायते । केचित्तु ' पूर्वत्र – पूर्वदेशे इति त्रिकाण्डशेषस्य विवरणं कुर्वन्ति; तदसत् । 'सद्य:-' (5-3-22) इति प्रकृतसूत्रे 'काले' इत्यनुवृत्तेः कालवाचकेभ्य एव प्रत्ययविधानादिति । " मेदिनीकोशे तु प्रातःकालो धर्मवासरश्वास्यार्थत्वेनोक्तौ । .9 प्याट् (544) पृथक् " (स्व.) भेदवर्जनविनार्थेषु स्वरादिरयम् । भेदे – 'बहिर्विकारं प्रकृतेः पृथक् विदुः' (माघे 1-33)। वर्जने – तेभ्यः पृथक् । विना – पृथक् देवदत्तेन। देवदत्तेन विनेत्यर्थः । अत्र सर्वत्र 'पृथगूविनानानाभिः तृतीयाऽन्यतरस्याम्' (2-3-32) इति यथासम्भव पञ्चमीतृतीयाविभक्ती भवत इति बोध्यम् । व्युत्पत्तिपक्षे 'प्रथे: कित् सम्प्रसारणं च' (पञ्चपाधुणादिः 1-136 ) इति अजिप्रत्यये सम्प्रसारणे च रूपं सिद्धयतीति बोध्यम् । 'प्रनूनं धावतो पृथक् नेह यो नो अवावरीत् ।' (ऋक् 8-100-7 ) इत्यत्र । तु 'पृथक् = स्वातन्त्र्येण' इति व्याख्यातत्वात् छन्दस्येवमपि अर्थ इति ज्ञायते । 'पृथकत् इत्यप्यस्य भवति । (545) 66 66 प्याट्" (चा.) प्रशंसाऽऽमन्त्रणयोरयम् । '– हिंसासातत्ययोरपि' इति शाक1. टायनः । -चिरन्तनातीतकालसामीप्यानागतेषु' इति केचित् । प्रशंसायाम् – 'प्याट् पार्वती गायतु मङ्गलानि' । आमन्त्रणे – 'प्याट् ! पाठका: । इतरेष्वर्येषु उदाहरणानि मृग्याणि । 257 9 . अस्थाव्ययस्य टे: प्राकू अकम्प्रत्यये, कस्य च दः अध्ययान्त्यककारस्य दकारे, चवेंरूपमेवम् । संज्ञादयोऽवाकजर्था इति शेयम् । (5-3-72) इति अज्ञात कुत्सित258 (546) 66 " प्र आदिकर्म ग्युरमे दिग्योगैश्वर्यजन्मसु । नर्मप्रेम्णोः प्रकर्षेऽग्रे ज्ञाने प्रसवभूषणे ॥ दोषे नियोगेऽत्रसरे सेवा साहसशुद्धिषु । उपयोगे प्रकथनेऽनवधानबहुत्वयोः ॥ माने हिंसाशास्त्रनाम्नोर्वश्चनार्थविपर्यये । " [संन्यासमृत्योः कलेऽथ, तथा स्यात् मन्दमुख्ययोः] (उ.ग.) आदिकर्मणि–प्रक्रमते । प्रकृतः कटः ॥ प्र उपरमे- -प्रान्तेन धीयते इति प्रधिः । उपरता भाति स्म – प्रभ्यता. रात्रि: । प्रगतः पितामहः - प्रपितामहः । दिग्योगे – प्राची दिक् । ऐश्वर्ये – प्रभुर्देशस्य । जन्मनि – हिमवतो गङ्गा 'प्रभवति । नर्मणि — प्रहसति । 3. 1. ' आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च' (3-4-71) इति अस कर्तरि कर्मणि ( भावे) च कोऽनुशिष्ट: । 'प्रकृतः कटं देवदत्तः' इत्यपि उदाहार्थम् । 2. धाञ: ' उपसर्गे घोः कि: ' (3-3-92) इति कि प्रत्यये, 'आतो लोप इटिच' (6-4-64) इत्याकारकोपः । 'भुवः प्रभवः' (1-4-31) इति अपादानसंज्ञायाम् पञ्चमी' (2-3-28) इति पञ्चमी । " अपादाने 6 1 प्रेम्णि — प्रीत्या नयः = प्रणयः । प्रणामः । ज्ञाने–प्रणिधिः । गुप्तचर: [प्रकर्षेण जानातीत्यर्थे एवमुक्तिः] ध्याने' इति क्वचिदत्र पाठः । तदानीम् – प्रस्मरति [= प्रकर्षेण ध्यायतीत्यर्थः] इत्युदाहार्यम् । 2. प्र प्रकर्षे - प्रकाशते । प्रशंसा । अत्र धात्वर्थमुपसर्गो विशिनष्टि । अग्रे – अग्र हस्तस्य ग्रहस्तः । प्रपदम् – पदाग्रमित्यर्थः । प्रष्ठः । नियोगे—प्रयोगः । प्रवसति । प्रहिणोति । अवसरे – प्रस्तावः । प्रकरणम् । 4 सेवायाम् नृपं प्रकुरुते । सेवत इत्यर्थः । साहसे - -परदारान् 'प्रकुरुते । तेषु सहसा प्रवर्तत इत्यर्थः । प्रसत्रे – पुरोवातो गाः प्रवाययति । प्रजनः । [प्रसवः = गर्भग्रहणम् ] भूषणे – प्रसाधनम् । प्राग्भारः । दोषे - प्रलपति । 1. 'उपसर्गादसमासेऽपि णोपदेशस्य' (8-4-14) इति णस्वम् । एव मुत्तरखापि । 259 • प्रष्ठोऽग्रगामिनि ' (8-3-92) इति निपातनात् पत्वमल । मिन्नार्थकत्वे तु प्रस्थः' इत्येव । 6 " 3. हिमुमोना' (8-4-15) इति णत्वमल । 4. सेवायें. 'गन्धनावक्षेपण सेवन–' (1-3-32) इति कृञ आमनेपदम् । 5. अतापि, गन्धनावक्षेपणसाहसिकय -' (1-3-32) इति कृन आत्मनेपदम् । साहसिकचम् = साहसिकं कर्म । भय260 शुद्धौ– मनः प्रसीदति । 'प्रसन्नमुदकं तत्र सन्मनुष्यमनो यथा । उपयोगे – शतं 'प्रकुरुते । शतरूप्यकाणि व्ययीकरोतीत्यर्थः । प्रकथने- -जनवादान् 'प्रकुरुते । प्रवापः । अनवधाने – प्रमाद्यति । प्रस्मरति । बहुवे – प्रभूतम् । प्रचुरम् । प्राज्यम् । प्रबलम् । माने – 'प्रादेशः । प्रस्थः । हिंसायाम् — प्रहरति । प्रमापयति । "प्रमीण: पशुः' । शास्त्रनाम्नि – प्रक्रिया । प्रकृतिः । प्रकरणम् । वञ्चनेप्र -प्रतारणम् ; प्रलम्भयति । अर्थविपर्यये–प्रतिष्ठति । गच्छतीत्यर्थः । संन्यासे– प्रव्रजति । प्रवासः । मृतौ–प्रैति । प्रलयः । काले- -प्राञ्चः । प्राक्कालिका इत्यर्थः । मन्दे – प्रबद्धं वक्ति । मन्दं वदति इत्यर्थः । 1. = अल उपयोगार्थे कृञस्तङ् । ' उपयोगः = धर्मादिप्रयोजनो विनियोगः' इति काशिका (1-3-32)। 2. भन्न प्रकथने विहितः कृञस्तङ् । प्रकथनम् = प्रकर्षेण कथाम् । 3. 4. ' उपसर्गस्य घञि -' (6-3-122) इति दीर्घ: । प्रदेश एव प्रादेशः : प्रपूर्वक'त् 'मी हिंसायाम्' (दिवादि: सक. अनिट् आत्मने.) इति घातो: निष्ठायाम् छान्दसत्वेन बाहुलकात् निष्ठानध्वे णत्वे च रूपमेवम् । लोके तु 'प्रनीतः' इत्येव । 'हिंसाऽल मृतिः' इति धातुकाव्यव्याख्या ( 2-58) । प्र मुख्ये – प्रधानम् । यतिप्रवरः । यतिषु मुख्य इत्यर्थः । गणरत्नमहोदधिटीकायां दोर्घभृशार्थतृप्तिवियोगेच्छाशान्तिपूजावलोकनाथां अप्यस्योक्ता इति वाचस्पत्य उपात्तम् । तेषामर्थानां यथासम्भवमुद्राहरणानि यथा— दीर्घे – प्रवालमूषिकः । दीर्घपुच्छो मूषिक इत्यर्थः । भृशार्थे – प्रवदन्ति दायादाः । तृप्तौ – प्रभुक्तमन्नम् । यावत्तृप्ति भुक्तमन्नमित्यर्थः । वियोगे – प्रोषितो देवदत्तः । 261 इच्छायाम् – "प्रार्थयन्त शयनोत्थितं प्रिया:-) (रघु. 19-29)। शान्तौ – प्रशान्तोऽग्निं: । प्रवातो देशः । पूजा याम्— 'महर्षेः कीर्तनात् तस्य भोष्मः प्राञ्जलिरब्रवीत्' । 1. 'प्रवदन्ति दायात्राः' इत्यत्र भृशं वदन्तीत्यर्थ: । पुरुषोत्तम गणरत्नमहोदघिटोकाकाराद्यनुसारेण एवमुदाहृतम् । अल यद्यपि 'दबक्तवाची समु च्चारणे' (1-3-48) इति सत्र न्याय्यः; भाष्यका रैरपि वरतनु सम्प्रष इन्ति कुक्कुटा: ' इति प्रत्युदाहरण एव परस्मैपदं प्रयुक्तम् । तथापि 'विभाषा विमलापे' (1-3-50) इति पाक्षिकं परस्मैपदिश्वमाणिस्यैवं प्रयोग इति ज्ञेयम् । अवापि दायादानां विप्रलाप एव खलु विवक्षितः । " 6 · 9 2. प्रपूर्वकाल अर्थ उपयाच्जायाम्' इति चुरादिषु भगवीयात् भातोर्हडि रूपम्। भागवादाश्मनेपदिन:' (ग. सू. चुरादौ) इत्यात्मनेपदमल । एवमेव रघुवंशे पाठः। अदादौ चक्षिधातुप्रकरणे, चुरादिषु अर्थधातौ च माघवधातुवृत्तौ 'प्रार्थयन्ति इति परस्मैपदपाठमाश्रित्य "कृदन्तात् 'तत् करोति' इति णिचि नेयम्" इति समाहितम् । सुलभगतिसम्भवे क्लिष्ट. गतिरनाश्रयणीयेति ज्ञेयम् । मल्लिनाथप्रभृतयोऽस यो न विचारमकुर्वन्ततो ज्ञायते 'प्रार्थयन्त' इग्येव शुद्धः पाठ इति । 262 प्रगे अवलोकने – प्रलोकयति । धात्वर्थानुगमोऽत्र । कचित् 'प्रवति' इत्यादौ प्राथम्यमप्यस्यार्थ इति प्रकरणानुसारेण बोध्यम् । Esp (547) "प्रकपने " (सा.) वैरूप्यार्थे साक्षात्प्रभृतिषु (1-4-74) पठधते । कृगो योगे विभाषा गतिसंज्ञा । प्रकपनेकृत्य = वैरूप्यं सम्पाद्य इत्यर्थः । सन्तापार्थकममुं केचिदाहुः । साक्षात्प्रभृतिषु व्यर्थोऽपि वाच्यः । एवं च पूर्व सुरूपं सन्तमधुना विरूपं कृत्वेति तात्पर्यार्थः । (548) " प्रकामम् " (व.) " अतिशयार्थे स्वरादिरयम्। 'प्रकाममप्रीयत यज्वनां प्रियः (गाधे 1-17। 'अयमतिजरठाः प्रकामगुर्वी: – (माधे 4-29) इत्यादिषु त्रिलिङ्गत्वमपि । तदानीं प्रगतं काममिति प्रादिसमासो बोध्यः । (549) " प्रगे" (च.) 'प्रातः' इत्यर्थेऽ॰यवमिदम् । इत्थं रथाश्चेमनिषादिनां प्रगे गणो ' नृपाणामय तोरणाद् बहि:' (माव 12-1 ) । 'प्रगे' इत्यत्य आतप्रातः कालार्थप्रहरम् 263 कत्वं (ब्राह्ममुहूर्त्त इति यावत् ) क्वचिदुक्तम् । प्रगे प्रबुध्यसे । 'प्रगेतनो वायुः । तापार्थकोऽयम् । 'वितपने' इति वामनादिभिः पठयते । साक्षात्प्रभृतित्वात् कृञो योगे विभाषा गतिसंज्ञा । 'मिथ्यावृतां प्रतपनेवृद् अथ क्षितीश: ' (गणरत्ने) । (550) "प्रतपने" (सा.) (551) "प्रतरम् " (च.) दीर्घकालार्थकोऽयं छान्दसः । '... द्राघीय आयुः प्रतरं दधानाः ।' ( ऋक् 10-18-2 )। एवं प्रतमाम्, प्रतराम् इत्यपि छान्दसमव्ययं द्रष्टव्यम् । 1. 'सायंचिरंप्राह्णेप्रगेऽव्ययेभ्य: - (4-3-23) इति शैषिक: दयुः, इबुल् वा प्रत्ययः, तरसहियोगेन तृढागमश्च । 'प्रगे' इति प्रत्ययसनियोंगे एका रातत्वं निपात्यते इति काशिका । अयं भावः - प्रगशब्द स्थानव्यवस्थ प्रकृतप्रत्यय सन्नियोगेनाव्ययस्व मे कारान्तत्वं चेति । एतच सूखे अन्य येभ्यः' इति पृथगुपादानात् अनग्यस्वमस्याभ्युपगम्य मियूँढमिति ज्ञेयम् । • सायाहः, चिरकालात्, प्रारूप:' इत्यादिषु अनव्यवस्यैष ज्ञग्दस्य प्रयोगे दर्शनात् अब परमव्ययत्वमिति तेषामाशयः । अक्ष वक्तव्यं सर्वमध्यस्माभिः 'चिरम्' इत्यत विस्तरेण प्रतिपादितमिति तथैव विस्तरः । 9 (प्रत्ययस नियोगाभावस्थलेऽपि (यथावा प्रस्तुते माघे 12-1 श्लोके) 'प्रगे' इति एदन्तस्वदर्शनात्, अभिधानकोशादिषु सर्वस 'प्रगे' इत्येवाव्ययस्य सबै पाठात् अध्ययत्त्र मेवास्य, नामव्ययस्वमिति कश्चित् । प्रति (552) प्रतान् (स्व.) • समानार्थकोऽयं स्वरादिषु पठघते। 'तनु विस्तारे' इत्यस्मात् प्रपूर्वकात् क्विपि ' अनुनासिकस्य - ( 6-4-15) इति दीर्घ स्वरादिपाठा-9 दब्ययत्वम् । सामर्थ्यमस्यार्थं इति केचित् । प्रयोगो मृग्यः । (553) "प्रति स्थाने विनिमये निषेधे प्रतिपालने । निवृत्त्यङ्गीकृतिज्ञानप्रतीपोत्साह निष्क्रये ॥ यनप्रतिज्ञासंक्षेपवैपरीध्ये भृशे दृशि । 264 सादृश्यभ्रंशदिग्योगव्याप्तिसम्भावनारुजि ॥" (उ. ग. क.) स्थाने – प्रतिष्ठति । प्रतिवसति । विनिमये – प्रतिप्रदानम् । प्रतियच्छति । निषेधे– 'प्रतिषेधः, प्रत्यादेशः । प्रत्याख्यानम् । प्रतिपालने– प्रतीक्षते । निवृत्तौ – प्रत्यागतः । प्रत्यावृत्तः । अङ्गीकृतौ – प्रतिग्रहः । प्रतीच्छति । ज्ञाने– प्रत्ययः । प्रतिभा । प्रतिपत् । प्रतीयते । 1. 'उपसगीत सुनोति सुवतिस्पतिस्तौतिस्तो भतिस्था सेनय सेध (8-3-65) इत्यादिना बदम् । एवम् प्रतिष्टौति प्रतिषुणोति इत्यादिष्वपि पस्वं ज्ञेयम् । 2. ''(3-3-106) इति स्त्रयधिकारविहितोऽङ् अस । देवदत्ताय । प्रति • 265 प्रतीपे – प्रतिकृतम् । उत्साहे — 'होने 'प्रतिगृणाति' । होतारं शंसन्तं प्रोत्साहयतीत्यर्थः । निष्क्रये – प्रतियातना । प्रतिमुञ्चति । 'प्रत्यञ्चमर्क 2 प्रत्यर्थयित्वा' । यत्ने – प्रतिविधानम् । प्रतिसमाधि: । प्रतिकरोति । प्रतिज्ञायाम् – प्रतिजानीते । प्रतियुनक्ति । 'प्रतिशृणोति गां संक्षेपे–प्रत्याहारः । चैपरीत्ये – प्रत्युदाहरणम् । प्रतिकूल: । प्रतिलोभम् । प्रतीपम् । भृशे– प्रतियाचते । असकृद् याचत इत्यर्थः । दृशि – 'प्रत्यक्षम् । प्रतीकाशः । 1. 'अनुप्रतिगृणश्च' (1-4-41) इति 'होते' इत्यस संप्रदानसंज्ञाबाम् चतुर्थी। 2. अन्न 'बस्वापि च्छन्दसि' (7-1-38) इति क्त्वाप्रस्ययः । छन्दस्वेषायम् । 3. प्रत्याभ्यां भुव: पूर्वस्थ कर्ता' (1-4-40) इति 'देवदत्ताय' इत्यस संप्रदानसंज्ञायां चतुर्थी । 4. ( ' द्वयन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत् (6-3-97) इति अप्छन्दाकारस्य ईकारः । 'ऋपूर-' (5-4-74) इति समासान्तोऽप्रत्ययः । प्रतिगठा आपोऽवेति वृःि: । अर्थविशेष बोधस्तु शब्दशक्तिस्वाभाग्यात् । 5. अक्षणो लक्षणं प्रत्यक्षम्। 'लक्षणेनाभिप्रती (2-1-14) इति अध्ययीभाव: । अक्षि अक्षि प्रति प्रत्यक्षम्। 'प्रतिपरममनुभ्योऽक्षणः' (ग. सू.) इति चारहप्रभृतिषु (5-4-107) पाठात् समासान्तष्टच्प्रत्ययः । अध्ययीभावान्तानां पाक्षिकं क्लीबश्वम्, 'अध्ययीभावः' इति लिङ्गानुशासन सूत्रेणानुमसम् । सतच कथं 'प्रत्यक्षोऽर्थः' इत्यादिप्रयोगा इति चेत् - अत्र वदन्ति - 'प्रत्यक्षम् इत्यस्मात मरवर्थीये अर्श प्राथच्प्रत्यये (5-2-127) लिङ्गसंख्याकारकाम्बय उपपक्ष इति । 6. 'उपसर्गस्य घनि–' (6-3-122) इति दीर्घः । प्रति सादृश्ये – प्रतिकृतिः । प्रतिनिधिः । प्रतिमा । भ्रंशे–प्रतिकोणमुखः । दिग्योगे—प्रतीची दिक् । प्रत्यक्– देश: कालो वा । व्याप्तौ – प्रतिकीर्णं पांसुभिः । सम्भावनायाम् – प्रत्याययति । रुजि - प्रतिश्यायः । लक्षण इत्थम्भूताख्यानभाग-वीप्सा प्रतिनिधि-प्रतिदानेषु अयं कर्मप्रवचनीयसंज्ञां लभते । लक्षणे – 'आ रामदर्शनात् पाप विद्योतस्व स्त्रियः 'प्रति ' 266 (भ. का· 8-89)। इत्थम्भूताख्याने–भक्तो विष्णुं प्रति । भागे – लक्ष्मीहरिं प्रति । हरेर्भागो लक्ष्मीरित्यर्थः । वीप्सायाम् – वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति । प्रतिदिनम् । प्रतिनिधौ– 'उद्गूर्णभागः संग्रामे यो नारायणत: 'प्रति ॥' (भ. का. 8-89) । 1. 'लक्षणेत्थम्भूताख्यानभागवीप्तासु प्रतिपर्यनव:' (1-1-90) इति प्रते कर्मप्रवचनीय संज्ञा । अत्र लक्षणार्ये कर्मप्रवचनीयायम् । 'कर्मप्रवचनीययुक्ते –' (2-3-8) इत्यनेन 'स्लिप:' इत्यस द्वितीया । एवमुतस्त्रापि यथासम्भवमूहह्यम् । 2. अत्र कर्मप्रवचनीय संज्ञवा उपसर्गसंज्ञाया: बाधितत्वात् न षत्वम् । 3. प्रतिनिधिः मुख्यसदशः । अन्न ['प्रतिः प्रतिनिधिप्रतिदानयोः' (1-4-92) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा प्रतिनिधिप्रतिदाने च यस्मात्' (2-311 ) इति पञ्चमी । 'प्रतियोगे पञ्चम्पास्तसिः' (5-4-44) इति 'नारायणत:' इत्या म्यास्तसिप्रत्ययः । एवं प्रतिदानार्थेऽपि पञ्चम्यादिकमूह्यम् । प्रति प्रतिदाने – तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् । क्वचित् मात्रार्थकःवमपि यथा - सूपप्रति, शाकप्रति । गणरत्न टीकायां तु हिंसार्थकत्वमप्यस्योक्तम्– 'हिंसायाम् – प्रतिहन्ति' ' इति । एवं यथासम्भवमर्थान्तराण्यपि स्वयमेवोह्य/नि। 'प्रतिकर्म' इत्यत्र अलङ्कारोऽर्थः । 'प्रतिकामम्' इत्यत्र अनुकामम् इच्छानुसारमित्यर्थः । 6 267 "प्रतिकियतम् प्रतित्यदम्, प्रतिदिवम्, 'प्रतिदिशम् क्रियते कलभैरव:' (माघे. 4-60), प्रतिदृशम्, प्रतिद्यवत्, 'प्रतिपथम्, प्रतिमनसम्, प्रतियदम्, प्रतिविदम्, प्रतिविशम्, प्रतिसदम्, प्रत्यक्षम्, प्रत्यनडुहम्" इत्येते शरत्प्रभृतिषु पठिता अव्ययीभावाः । तेनात सर्वत्र 'कियन्तं प्रति प्रतिकियतम्' इत्येवंरूपेण वृत्तौ 'अव्ययीभावे शत्प्रभृतिभ्यः ( 5-4-107 ) इति समासान्तष्टच् प्रत्ययः । प्रतिष्कशः । प्रतिस्तब्धः । प्रत्युरसम् । , प्रत्ययः । X 1. पन्थानं पन्थाने प्रति प्रतिपथम् । शरप्रभृतिस्वात् (5-4-10) समासान्तष्ट.'ऋप्रधूः पथाम् –' (5-4-74) इत्यनेनैव समासान्तविधेः [ = अकारप्रत्ययस्य] सिद्धत्वात् अस्य [= 'प्रतिपथम्' इत्यम्य ] चारप्रभृतिषु ( 5-4-107) पाठो न संमतः प्रतिभाति । परं वृद्धवैयाकरणमतानुरोधेन पठितः इति वर्धमानः । समासान्तविधेर मिथ्वज्ञापनाथ शरप्रभृतिषु पाठः स्यादिति वयं प्रतीमः । 99 2. अत्र 'प्रतिष्कशश्च कशे:' (6-1-152) इति सुद् निपात्यते । प्रतिपूर्वक'त् कशधातो: पचाद्यचि सुटि, षत्वमध्यत्र निपातना देव । प्रतिष्कश : = वार्तापुरुषः, सहाय: पुयायी वा । 'ग्राममद्य प्रवेक्ष्यामि भव मे त्वं प्रतिष्कशः' । 3. 'प्रतिस्तब्ध स्तब्धौ स' (8-3-114) इति षस्त्रनिषेधः । अन्यथा, 'स्तम्मे:' (8-3-67) इति षर स्थात् । 4. उरसि इति प्रत्युरसम् । विभक्त्यर्थेऽन्वयीभावः । 'प्रतेकरसः सप्तमीस्थात् ' (5-4-82) इति समासान्तोऽप्रत्ययः । 268 'प्रतिशीन: –प्रतिशीनवान् । प्रतिगृह्यम् । प्रतिशुश्रूषति । 'प्रतिशरदम् । प्रत्यनि । 'शाक प्रति — सूप्रति । प्रतिसीदति । प्रश्नथा 'प्रतिभट:' इत्यत्र तु उपसर्गप्रतिरूपकोऽयम् । अन्यथा क्रियायोगामात्रात् उपसर्गत्वं न स्यादित्यलम् । (554) प्रत्नथा " (त.) नूननप्रकारेण, नूतनभिव, इत्यस्यार्थ: । 'प्रत्नपूर्वविश्वेमात् थालू उन्दसि' ( 5-3-111) इति इवार्थे थाल्प्रत्ययः । 'आस्थालौ' (काशिका 1. 'प्रतेश्च' (6-1-25) इति 'श्वेङ्गतो' इति धातोः प्रतिपूर्वकस्य निष्ठायां 'सम्प्रसारणाच' (6-1-108) इति पूर्वरूपे 'श्योऽस्पर्शे' (8-2-47) इति निष्ठानवे च रूपमेवम् । 2 'प्रत्यपिभ्यां ग्रहे:' (3-1-118) इसि प्रतिपूर्वस्य प्रदधातो क्यप् प्रत्ययः । सच 'छन्दसीति वक्तव्यम्' (वा. 3-1-118) इति वचनात् छन्दस्येव । 'मतस्य न प्रतिगृह्यम्' । 3. 'प्रत्याभ्यां ध्रुवः' (1-3-59) इति शृणोते: सन्नन्तात् तङो निषेत्रः । 4. अत्र 'लक्षणेनाभिप्रती आभिमुण्ये' (2-4-14) इति आभिमुख्यत्राचिन: शरच्छदेनाव्ययीभावः । शरद आभिमुख्ये प्रतिधारदम् । 'अव्ययोभावे शरप्रभृतिभ्यः' (5-4-107) इति समासान्तदृचू । 5. भत्रापि पूत्रवत् लक्षणयाचकेनाव्ययीभावः । प्रत्यनि- अग्न्याभिमुख्येन इत्यर्थः । महाविभाषया कदाचित् 'अग्निं प्रति' इति वाक्यमपि । 6. सुप् प्रतिना मात्रायें (2-1-9) इति मात्र। [-बिन्दु, स्तोम्, अल्पमिति यादत) थंकेन प्रतिनाव्ययोभायः । 7. 'सदिरप्रते:' (8-3-66) इत्युक्ते : षत्वमन्त्र न । एवमन्त्र निदर्शनार्थं 'प्रति' इत्युपसर्गाश्रितानि कार्याणि दिमावेण प्रदर्शितानि । निदर्शिवदिशाऽन्ये ऽप्येवमस्य विशेषाः यथाशास्त्रमूझा इत्यलं विश्वरेण । प्रदक्षिणम् 269 1-1-37 ) इति वचनात् असर्व विभक्तित्वेनाव्ययत्वम् । 'तं प्रत्नथा पूर्वथा विश्वयमेथा (ऋक् 5-44-1 )। (555) प्रत्यक् " ( त ) दिग्देशकालेषु सप्तमीपञ्चमी प्रथमान्तेभ्यो विहितस्यास्तातिप्रत्ययस्य 'अञ्चेर्लुक्' (5-3-30) इति लुकि 'लुक् तद्धितलुकि ' (1-2-49) इति स्त्रीप्रत्ययलुकि प्रत्यक् इति सिद्धयति । सप्तम्याम् – प्रत्यक् वसति । पञ्चम्याम् – प्रत्यग् आगतः । प्रथमायाम् – प्रत्यक् रमणीयम् । अत्र अस्तातिप्रत्ययत्य लुका लुप्तत्वेऽपि प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञायाम्, 'तद्धितश्वासर्वविभक्तिः' (1-1-38) इत्यव्ययत्वमस्येति ज्ञेयम् । 66 (556) प्रत्युत " (चा.) 'प्रति + उत' इति निपातद्वयसमुदायोऽयं उक्तवेंपरीत्यार्थे वर्तते । 'न दोषः पुनरुक्तेऽपि प्रत्युतेयमल क्रिया' (काव्यादर्शे 3-137)। (557) "प्रदक्षिणम् " (ति.) प्रगतो दक्षिणमिति प्रदक्षिणम् । 'प्रस्तुत्य दक्षिणतो भ्रमतीति प्रदक्षिणम्' इति गणरत्नमहोदध्युक्तिस्तु फलितार्थकथनरूपा । 'प्रदक्षिणम् = वामम्' इति भोजः । 'प्रकृष्टत्व दक्षिणायाः प्रदक्षिणम्' इति केचित । तिष्ठद्गुप्रभृतित्वात् समासः तेनाव्ययीभावत्वम् । नपुंसकत्वं तु 'अव्ययीभावः ' 270 इति गणसूत्रात् भदत्येव । तिष्ठद्गुगणे कालवाचिनामेव पाठात्, अत्र च कालवाचकत्वाभावात् कथमस्य संगतिर्रिति न शङ्कथम् । यतस्तत्र ग़णे 'अधोनाभम्' इत्यादीनां देशवाचकानामपि पाठः । अतः एव 'तिष्ठद्गु' इत्यादयोऽपि कैश्चित देशपरतयैव व्याख्याताः । प्रभृति 'प्रदक्षिणित अभि सोमास इन्द्रम्' (ऋक्. 3-32-15 ) इत्यव तु प्रदक्षिणसमानार्थकमव्ययान्तरं 'प्रदक्षिणित्' इति इति ज्ञेयम् । (558) "प्रपित्वे" (चा.) उत्तरायणार्थकरछान्दसोऽयम् । वाचस्पत्य उपात्तः । (559) प्रबाहु: " (व.) ऊर्ध्वार्थकोऽयम् । 'प्रबाहु इति केचित् तुल्यकालार्थकं पठित्वा 'प्रबाहुक् बहवो गताः' इत्युदाहरन्ति । अनव्ययस्तु प्रबाहुशब्द: कूर्पार्थक: 'सुख बाहुप्रबाहु च मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।" (विष्णुपुराणे 5-5-19 ) इति यथा । (560) "प्रभृति" (च.) तदारभ्य ' इत्यर्थः । प्रायेण देशवाचकात्, कालवाचकाद्वा शब्दात् परत एवायं प्रयुज्यते – शब्दशक्तिखाभाव्यात् । 'अद्य प्रभृति हे लोकाः यूयं यूयं वयं वयम् ।' इति काले । देशे तु 'विन्ध्यात् प्रभृति दण्डकः ।' प्रये 271 इति । अत्र सर्वत्र 'यतश्चाध्यकालनिर्माणम्' (बा. 2-3-28 ) इति पञ्चमी इति ज्ञेयम् । 'इन्द्रप्रभृतयो देवाः' इत्यादिषु तु उत्तरपदस्थो बहुव्रीहिसमासेऽपि वृत्तिं लभते इति बोध्यम् । (561) प्रमाणतः " (त.) प्रमाणेन, प्रमाणाद्धेतोर्वा प्रमाणतः । हेतुपञ्चम्यन्तात् आद्यादित्वात् (वा. 5-4-44) तसिः । (562) प्रमीम्" (व.) सर्वत इत्यर्थे छान्दसोऽयम् । 'प्रमीमादित्योऽसृजत् । 66 (563) "प्रमृगम् " (ति.) प्रगता मृगा यत्र काले, यतो वा अरण्यादेः तत् प्रमृगम् । प्रकृष्टमृगायत्रेति वाचस्पत्ये विवृतम् । तिष्ठद्गुप्रभृतित्वात् (2-1-17) अव्ययीभावसमासः । 'प्रगताः मृगाः यस्मात् सः' इति विग्रहे तु नाव्ययीभावः ; किं तु 'प्रमृगो देश: ' इति बहुव्रीहिरेव । (564) प्रयै " (कृ.) प्रपूर्वकात् याते: "प्रये रोहिण्यै अव्यथिव्यै" ( 3-4-10) इति निपातनात् कैप्रत्यय: । 'आतो लोप: - ( 6-4-64) इत्याकारलोपः । " न 272 प्रशान् तुमुन्नर्थकोऽयम् । 'प्रयै देवेभ्यः' । प्रयातुमित्यर्थः । 'कृन्मेजन्त:' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । (565) 'प्ररथम्" (ति.) प्रगतत्वं रथस्य इति, प्रगताः प्रभूता वा रथा अस्मिन् देशे इति वा प्ररथम् । तिष्ठद्गुप्रभृतित्वाद व्ययीभावेऽञ्ययत्वम् । (566) 'प्रवाहुकम्" (ख.) 66 'समक्राले' इत्यस्यार्थः । 'प्रबाहुकम्' इति केचित् । 'प्रवाहुकं गृह्णीयात्' । छान्दसोऽयमिति केचित् । (567) "प्रशान्" (स्व.) समानार्थकोऽयम् । सामर्थ्यार्थकोऽयमिति वाचस्पत्यम् । 'प्रशान् देवदत्तो यज्ञदत्तेन'। सम इत्यर्थः । प्रपूर्वकात् शमधातोः किपि, 'अनुनासिकस्य किझलोः किङति' ( 6-4-15) इति दीर्घे, 'मोनो धातो: ' ( 6-2-64 ) इति मकारस्य नकारः । स्वरादिपठितेभ्यो विभक्त्यनुत्पत्तेः नकारस्याप्राप्त्या 'कृन्मेजन्त:' (1-1-39) इति सूले भाष्यस्वारस्याच्च मान्तपाठ एव प्रामाणिक इति बृहच्छन्देन्दुशेखरे (पु. 689) प्रतिपादितम् । 18 प्रमहने (568) 273 प्रसज्य (कृ. प्र.) प्रपूर्वकात् सजतेर्लयपि प्रसज्य इति सम्पन्नम् । 'प्रसज्यप्रतिषेधः' इत्यत्र ल्यबन्तप्रतिरूपकस्य प्रतिषेधशब्देन सह वृत्तिः । अन्यथा ल्यबन्तस्य साक्षात् प्रतिषेधशब्देन सह वृत्तेरप्रसक्तेः । 'स्वरप्रतिरूपकाः' इति चादिषु पठ्यते । तत्र तिलकेन 'प्रत्ययप्रतिरूपका अपि निपाता दृश्यन्ते इत्युक्तमिहावधेयम् । (569) " प्रसलवि " (ख. च.) 66 प्रपूर्वकात् सलधातोर्चा हुलकाद् अंबिप्रत्यये, समुदायस्य चादिषु स्वरादिषु वा पाठेऽव्ययत्वम्। 'देवतीर्थेन' इति अस्यार्थ: । 'अप [व] सलवि' इत्यस्य प्रतिपदमेतदिति ज्ञेयम् । कल्पसूत्रेषु बहुलं प्रयुक्त: । '....प्रसलवि त्रिः पर्येति यत् पुन: प्रसलवि....' (शतपथब्राह्मणे 2-6-11-15) इत्यत्र तु 'प्रदक्षिणेन' इति व्याख्यानम् । (570) "प्रसहने " (सा.) उत्साहसाहित्य - सामर्थ्यरूपार्थेषु साक्षात्प्रभृतिषु पठित एदन्तनिपातोऽयम् । कृञो योगे च्च्यर्थे विकल्पेन समस्यते । प्रसह नेकृत्य प्रसहने कृत्वा । बलात्कारार्थकत्वमप्यस्य कैश्चिदनुशिष्टम् । 'प्रहसने' इति क्वचिदपपाठः । 274 66 9 प्राचा शीघ्रहठार्थकोऽयम् । प्रपूर्वात् सहतेयप्यपि रूपं तुल्यम् । तथापि स्वराद्यर्थं 'प्रमह्यचौरः, प्रसाहरणम्' इत्यादिषु वृत्तिघटकतोपपत्त्यर्थं च स्वरादिषु पाठ: । शीघ्रार्थे – ' प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्ष' (रघु: 2-27 )। हठार्थे ---' ददृशे तदसून् प्रसह्य पातुं शमनेनेव निवेशिता भुजङ्गी ॥ ( यादवा न्युदये 15-101) । (571) प्रसह्य " (व.) (ऋकू 7-83-1)। • प्रकर्षेणाञ्चतीत्यर्थे प्राकूशब्दात् दिग्देशकालेषु सप्तमीपञ्चमी प्रथमाभ्यो विहिनस्य अस्तातिप्रत्ययस्य 'अञ्चेकू' ( 5-3-30) इति लुक् । 'लुक् तद्धितल्लुक (1-2-49) इति स्त्रीप्रत्ययस्यापि लुक् । सप्तम्याम् – प्राग् वसति । पञ्चम्याम् – प्राग् आगतः । प्रथमायाम् – प्राग् रमणीयम् । यथासम्भवं कालदेशोभयार्थकत्वमूह्यम् । अत्र अस्तातिप्रत्ययस्य लुका लुप्तत्वेऽपि प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञायाम्, असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वप्रयुक्ताऽव्ययसंज्ञेति बोद्धयम् । (572) 'प्राकू " (त.) 66 (573) प्राचा" (स्व.) ' अग्रे' इत्यर्थे छान्दसोऽयम् । 'प्राचा गव्यन्तः पृथुपर्शवो ययुः । प्रातर (574) 'प्राजरुहा " (सा.) रुहिक्रियायामस्य वृत्तिः। ' शोभायें' इत्यन्ये । प्राजरुहाकृत्य पर्जन्यो निवृत्तः । पूर्वमप्ररूढानां बीजानां रोपणं कृत्वा वृष्टिर्निवृत्तेत्यर्थः । गतिसंज्ञाया वैकल्पिकत्वात् 'प्राजरुहा कृत्वा' इत्यपि साधुः । (575) " प्राजर्या" (सा.) जरणक्रियाऽस्यार्थः । ' शोभार्ये' इति केचित् । अयमपि साक्षादादिः । प्राजर्याकृत्य, प्राजर्या कृत्वा वा धनस्य गतः । 'प्राजया' इति वाचस्पत्ये पाट: । प्राजर्याकरणं नाम पूर्वम् अव्ययितस्य अधुना व्ययः । 'प्राजुरा ' इति शाकटायनसंमतः पाठः । 'प्राजुर्या' इत्यपि क्वचित् दृश्यते । एवमेव बहुल पाठनिर्धारणसामग्री नास्ति । वयं तु यथोपलम्भं पाठमेदान् प्रदय विरमामः । तदुक्तं पुरुषकारे6 275 पाठेऽर्थे चागमभ्रंशात महतामपि मोहतः । न विद्मः किं नु जहिमः किं वाऽवादध्महे वयम् ॥" इति (576) प्रातः" (ख.) प्रत्यूषकालोऽस्यार्थः । 'श्वस्तनेऽपि ' इति केचित् । 'प्रातः दिने च ' इति विकाण्डशेषः। 'प्रातः स्मरामि भवभीतिमहार्तिशान्त्यै। सूर्यो दयावधिक स्त्रिमुहूर्तकालस्वेवमुच्यते । 66 276 प्रादुस् (577) प्रादुम्" (स्व. सा. ऊ.) रेफान्त:, विसर्गान्तश्च क्वचित् पठथने। नामप्राकाश्ययोरस्य वृत्तिः । , नाग्नि--- दश प्रादुर्भावाः । मत्स्यकूर्मादयो दश नामानौत्यर्थः । प्राकाश्ये-6 प्रादुष्षन्ति न सन्त्रासा यस्य रक्षः समागमे ।' (भट्टिः. 9-81)। अत्र 6 • उपसर्गप्रादुर्भ्यामस्तिर्यच्पर:' (8-3-87) इति षत्वम् । 'प्रादुम्' इत्यत्न सकारस्य ष्टुत्वेन षकार: । एवम् 'प्रादुण्यात्' इत्यत्रापि । अस्य ऊर्यादित्वात् (1-4-61) यद्यपि क्रियासामान्ययोगे गतित्वमनुशिष्टम्; तथापि कृभ्वस्तिभिस्त्रिभिरेव योगः प्रयोगे दृश्यते - प्रादुष्कृतम्, प्रादुर्भूतम् प्रादुरासीत् इति । प्रादुष्पत्तिः इति पद्धातावपि कचिदेतदासञ्जितम् । साक्षात्प्रभृतिब्वप्यस्य पाठात् च्व्यर्थे गम्ये कृञा सहव योगः – प्रादुष्कृत्य, प्रादुः कृत्वा इति । तिलकेन तु गतिप्रतिरूपकत्वमाश्रित्य 'प्रादुर्भूतमधोक्षजम्' इति प्रयोगो निर्व्यूढः । क्रियायोगे गतिसंज्ञयैव 'कुगतिप्रादयः' ( 2-2-18 ) इति समासे सिद्धे, एवमुक्ते: स्वरप्रसिद्धिरेव फलमिति ज्ञेयम् । अन्यथा गतिस्वरापत्तेः । प्रादुष्यम् । अत्र च बाहुलकात् स्वार्थे [= प्रादुर्भावार्थे] यत्प्रत्ययः । न च वाच्यम् –' अव्ययात् त्यप्' (4-2-104) इति त्यसैव सिद्धे किमर्थं बाहुलकाश्रयण मिति; यतस्तत्र 'अमेहकतसिलेभ्यः' (वा 4-2-104) इति परिगणितत्वात् रूपासिद्धेः । अत एव उज्ज्वलदत्तेन 'प्रादुष्यम् प्रादुर्भावे इति बाहुलकयतैव साधितम् (पञ्चपाणादिवृत्तौ 2-118)। 3 प्रायः (578) प्राध्वम् " (ग.) आनुकूल्यार्थकोऽयम् । यथा— 'सभाजने मे भुजमूर्ध्वबाहुः सभ्येतरं प्राध्वमिदः प्रयुङ्क्ते ।' (रघुः – 13-43)। — अस्यैव बन्धनमूलकानुकूल्ये गम्ये 'प्राध्वं बन्धने' (1-4-78) इति कृञो योंगे गतिसंज्ञायां समासे 'प्राध्वंकृत्य' इति भवति । बन्धनेन अनुकूलं कृत्वेत्यर्थः । नम्रताऽप्यस्यार्थ इति क्वचिन्निर्दिष्टम् । 'प्राध्वमङ्गानि साहसात्' इत्यत्व निग्रहार्थकत्वं तिलकेनोक्तम् । 277 (579) "प्रान्तम्" (ति.) प्रगतत्वमन्तस्य, प्रगतोऽन्तोऽस्मिन् देश इति वा प्रान्तम् । तिष्ठद्गुप्रभृतित्वादव्ययीभावसमासः । (580) प्रायः" (व.) बाहुल्यार्थक मिदमव्ययम्। 'प्रायः पयोधरसमुन्नतिरत्न हेतुः -' (उद्भटः) । 'प्रायः प्रादने पुंसां पौनः पुन्यं निवारयन्' (न्यासतिलके 1 ) इत्यादिष्ट उत्प्रेक्षार्थकत्वमपि ज्ञेयम् । तदुक्तम् 'मन्ये शके ध्रुवं प्रायो नून मित्येवमादयः । उत्प्रेक्षाव्यञ्जकाः शब्दा इवशब्दोऽपि तादृशः ॥ (काव्यादर्श:) इति । 'प्रपद्ये तं गिरिं प्रायः -' इत्यादिषु प्राथम्यार्थकत्वमपि । । प्रायेण इदमलावधेयम् – 'वेदो वा प्रायदर्शनात्' (मीमांसासूत्रम्) - 'अप्रथप्रायन्यायः' इत्यादिषु प्रयुक्तः प्रायशब्दोऽनव्ययोऽव्यय समानार्थकः । समानार्थकानव्ययाव्ययसायसायंशब्दवत् । अनव्ययस्यास्यैव 'प्रायस्य चित्ति- चित्तयोः सुट् अस्कारो वा' (भाष्यम् 6-1-157) इति 'प्रायश्चित्तिः, प्रायश्चित्तम्' इत्येत्रमर्थ सुडागमो विधीयते; 'प्रायोपवेशः' इत्यादिषु ब्रतार्थकत्वमपि ' प्रायो नाम तपः प्रोक्तम्- 'इति स्मृत्या निर्वहन्ति । एतेन 'प्रायः पापं समुद्दिष्ट चित्तं तस्य विशोधनम्' इति स्मृतिः फलितार्थ- कथनपरा ॥ 278 (581) "प्रायशः (त) ' अनेकशः, सामान्यतः' इत्यर्थकोऽयम् । व्युत्पत्तिपक्षे बर्थकात् प्रायशब्दात् 'बहल्पार्थात् शस् कारकाद् अन्यतरस्याम् (5-4-42) इति १ शस्प्रत्ययः । शस्प्रभृतयः(भाष्यम् 1-1-38) इति परिगणितेष्वस्य संग्रहात् तद्धितान्तमिदमव्ययम् - इति वदन्ति । वस्तुतः 'बहल्पार्थात मङ्गलामङ्गलवचनम् ' (वा. 5-4-42) इति नियमितत्वात् अत्र माङ्गल्यार्थकस्यास्फूर्तेनेंद समीचीन मिति, अव्युत्पन्नं शब्दखरूपमेवेदमिति प्रतीमः । 'आशा.. बन्ध: कुसुमसदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानाम् (मेघसन्देश: 1-10 ) । १ J (582) "प्रायेण " (व.) इदमपि पूर्ववत् 'सामान्यतः, प्राचुर्येण' इत्यर्थकम् । 'प्रायेण सत्यपि हितार्थकरे विधौ हि श्रेयांसि लब्धुमसुखानि विनाऽन्तरायैः ॥। (किरातार्जुनीयम् 5-49)। आहे (583) प्राहम् " (ति.) पूर्वाहार्थकोऽयम् । प्रगतत्वमहाम्, प्रगतम् अह्नः इति वा प्राहम् । तिष्टद्गुप्रभृतिषु निपातनादह्लादेश: । 'प्रातः प्राहं प्रगे काल्यम् – इति कोशः । वर्तिपदार्थप्राधान्ये एव अव्ययीभावसमासेऽस्याव्ययत्वम् । अन्यपदार्थ प्राधान्ये तु बहुव्रीहि समास एव । 'प्राहो वायुः' इति यथा । (584) "प्राहे" (च.) प्रातरर्थकोऽयम् । एदन्तत्वमस्य चादिषु निपातनात्, 'सायंचिरंप्राह्णेप्रगेअव्ययेभ्यः– (4-3-23 ) इत्यत्र सप्तम्यन्ननिर्देशाद्वा बोध्यम् । प्राहे गच्छति । प्राह्णतनो वायुः । प्रातराम् । प्राङ्केतमाम् । 66 2. 279 1. शन्त्र ' सायंचिरंपाङ्खे–' (4-3-23) इत्यादिना वैषिक: ट्युः ट्यु वा प्रत्ययः । तत्सवियोगेन प्रकृतेः तुडागमय । अदमवधेयम्'घकालतनेषु कालनाग्न: (6-3-17) इस्बेतेनैव प्राप्तम्बा, 'पूर्वाहतनः' इत्यादिग्विव अलुकि सिद्धे 'प्र' इति सूबे एइन्तस्वनिपातनात् अन्य देवेदमे दन्त प्रतिरूप कमव्यय मिति ज्ञाबते । न चाह 'अव्ययेभ्यः' इति पृथगन्यमानामुपादानात् तावताऽपि 'ग्राहे' इत्यस्य पुनर्विशिष्य ग्रहणे किं नियामकमिति वाच्यम् । 'वकालतनेषु –' (6-3-17) इत्यस्य वैकल्पिकत्वेन नित्या पुदन्तस्वकात्रणार्थ मेव ग्रहणमिति मन्येथाः । 6 अन्त्र, 'द्विवचन विभज्योपपदे तरबीयसुनौ' (5-3-57 ) इति, अतिशायने समविष्ठनौ' (5-3-55) इति च तरतमपौ प्रत्ययौ । तद् तात् 'किमेतूतिङन्ययघात् ' (5-4-11) इत्यामुप्रत्ययः । 280 प्रोहि (585) "प्रिया " (डा.) प्रियशब्दादानुलोम्ये वर्तमानात् कृञो योगे 'सुखप्रियादानुलोम्ये ' . (5-4-63) इति डाच् । डाचो गतिसंज्ञकत्वेन निपातत्वम् तेनाव्ययत्वमिति बोध्यम् । प्रियाकरोति । स्वाम्यादेराराध्यस्य चित्तमादर्जयतीत्यर्थः प्रियं कुर्वन् स्वामिप्रभृतिभ्यः स्वकार्य साधयमाना एवमुच्यन्ते। 'अनुका प्रार्थयाञ्चके प्रियाकर्तुं प्रियंवदा ॥' (भ. का. 4-19)। (586) "प्रेत्य" (कृ.) भवान्तर मस्यार्थः । लोकान्तरमपि कोशेष्वस्यार्थत्वेन निर्दिष्टम् । प्रपूर्व कात् इणः क्त्वो ल्यपि रूपमिदम् । तिलकप्रभृतिभिः स्वर दिषु पठितम् । प्रेत्यभावः, प्रेत्यजाति: । 'न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति' । 'अन्यो धनं प्रेत्यगतस्य भुङ्क्ते' (महाभारते)। देहान्तरं भवान्तरं लोकान्तरं वा गतस्य धनमन्यो भुङ्क्ते इत्यर्थः । । (587) प्रोद्यपदि" (ति.) प्रोह्य = ईषञ्चलनेन पादौ वाइयति इत्यर्थे मयूरव्यंसकादित्वात् समासे, 'द्विदण्डयादिभ्यश्च' (5-4-128) इति समासान्त इच्प्रत्यये, 'इच् कर्मव्यतीहारे' (ग. सू. 2-1-17) इति अव्ययीभावसंज्ञायामव्ययत्वमस्येति ज्ञेयम् । प्रोझ66 281 फली पदि हस्तिनं बाहयति । 'प्रोद्यपादि' इति क्वचित् दृश्यते; स तु अपपाठः । यतः 'पाद: पत्' (6-4-130) इति पद्भाव एवाङ्गस्य भसंज्ञकत्वात् न्याय्यः । प्रोह्य–विसाय पादौ शेते प्रोह्यपदि इति केचित् । (588) 'फट् " (चा.) विघ्नप्रतिहतस्य उत्सारणेऽयं वर्तते । 'हुं फट् प्रतिहतोऽसि' ॥ अनुकरणशब्दोऽप्यपम्– 'फट् इति स्फुटितम्' इत्यत्र यथा । अस्य इति- परकत्वाभावे 'अनुकरणं च–' (1-4-62) इति गतिसंज्ञायाम्, कृञो योगे समासे व्यपि 'फट्कृत्य' इति सिद्धयति ॥ 'वीर्यायास्त्राय फट्' इत्यत्र अस्त्र- मन्त्रस्य बीजाक्षरत्वेन,प्ययं पठघते। बीजाक्षरस्त्रेऽपि 'बीजकूटमालामन्त्राः' इति तिलकोक्त्याऽव्ययत्वं ज्ञेयम् । एवमेव 'कुं, खुं, जं, गं, शं' इत्यादीनां तत्तन्मत्न- बीजाक्षराणामपि अव्ययत्वमिति ज्ञेयम् ॥ 'यस्मै वेडे तत् सत्यमुपरि श्रुता भङ्गेन हतोऽसौ 'फट्' (शुक्लयजुः 7-3) इत्यत्र 'फलतीति फट् । डलयोरै- क्यम् । वाहाकारस्थाने 'फट्' इत्यभिचारे प्रयुज्यते" इति महीधरोक्ख्या प्रोक्षणविकिरणादिषु क्षुद्रयोगेऽस्य स्वाहाशब्दप्रतिनिधिःश्रमपीति गम्यते ॥ मन्त्रशास्त्रेऽस्य बहुलं विनियोगः प्रदर्शित इति विस्तरस्तत्रैव । (589) " फली " (ऊ.) विकारार्थकोऽयम् । 'हिंसायाम्' इति वामनः । 'विचारे' इति । ' क्रियानिष्पत्तौ ' इति च केचित् । ऊर्यादि (1-4-61) त्वात् कृभ्वस्ति282 फूर Be भिर्योोंगे गतित्वम् । तेनाव्ययत्वम् । फलीकृत्य गच्छति । कार्यं निष्पाय, विकृत्य वा गच्छतीत्यर्थः । ननु कथमेकस्यैव विरुद्धार्थकत्वमिति चेत् मैनम् । 'आरात्' इत्यत्र यया विरुद्धयोः संनिकृष्टविप्रष्कृष्टार्थयोधः, एवमत्रापि शब्दशक्तिस्वाभाध्याद् भविष्यति । यद्वा, यदा 'फल निष्पत्तौ ' (भ्वादि: 530) इत्यस्मात् 'फली' इति रूपं सम्पद्यते, तदानीं क्रियानिष्पत्तिरर्थः । यदा तु 'ञि फला विशरणे' (स्वादिः 516 ) इत्यस्मात् प्रकृतिसिद्धिस्तदा विकारार्थकत्वमिति न दोषः । 6 अयमपि विकारार्थकः । अयमप्यूर्यादिः (1-1-61) । फलूकृत्य । अस्यापि फलीवद् अर्थमेदाः प्राच्यग्रन्थेषु बहुलमुपलभ्यन्ते । क्रियानिष्पत्तिरेत्र बहुसम्मतोऽर्थः । सतुत्रस्य त्रेह्यादेवितुषीकरणमप्यस्य कचिदर्थो निर्दिष्टः । सर्वमपि फलितार्थकथनपरम् (590) 66 'फलू " (ऊ.) । (591) "फूत्" (ग.) अनुकरणशब्दोऽयम् । कृञो योगे ( इतिपरकत्वाभावे) 'अनुकरणं चानितिपरम् ' (1-4-62) इति गतिसंज्ञा । तेन 'फूत्कृत्य' इत्यत्र समासे 6 ल्यप् । फूत्कार: मुहुर्वात्याधूते मुखपवन विस्फर्जथुकरणम् । तुच्छभाषणमपि इति केचित् । 'बाल: पायसदग्धो दध्यपि फूत्कृत्य भक्षयति' (हितोपदेशः 4-103) I प्रशंसाऽस्यार्थः । बलबत् (592) "वटू" (व.) यस्मादित्यर्थः । इत्यर्थोऽपि तिलकादिभिः प्रदर्शितः । बट्ट महानमि। सत्यार्थकोऽयं वेदे । 'अती' (593) "बत" (निं.) वेदानुकम्पादभुतसन्तोषा अस्याथः । खेदे- 'बत सीता हता बलात्' । अनुकम्पायाम्-'प्रियोऽसि बत निन्द्योऽसि' । अद्भुते--'चित्रं चित्रं बत बत महच्चित्रमेतद्विचित्रम्' । 'बत ब्रह्मन् ! क गच्छसि' 'बत वितरत तोय तोयवाहा नितान्तम्' इत्यादिषु आमन्त्रणार्थकत्वमपि । 'बत' इति दन्तोष्टयत्वेन अमरसुधाप्रभृतिषु पठ्यते । औत्तराणां वत्रयोर्भेदक नियामकामाबात वाचस्पत्यादिष्वप्येवमेव वकारादिषु पठितम् । 'वनजे नेति बर्ल बतासि सत्वे' इत्यत हेत्वर्थकत्वमपि । बत= 66 283 (594) बलवत् " (व.) 'अतिशये' इत्यर्थः । 'बलवच्छ्रान्तोऽसि' । 'बलवद् अपि शिक्षि तानामात्मन्यप्रत्ययं चेतः' (शाकुन्तलम् 1.2 ) । नायं साक्षात् खरादिषु पठयते; अपि तु तत्र (1-1-37), 'वत्' इति गणसूतं पठितम् । तस्यायमर्थः– तुल्यार्थे 284 बहिस् इवार्ये अहार्ये च विहितो यो वतिप्रत्ययः सोऽव्ययसंज्ञक इति । अत्र यथासम्भव बलमर्हतीति अर्हार्थे, बलेन तुल्यमिति तुल्यायें वा वतिः । एतेन बलमस्यास्तीति मतुपि, मकारस्य वकारः – इति वाचस्पत्यनिर्वचनं निष्प्रमाणकमिति ज्ञेयम्। विस्तरस्तु अग्रे ('वत्' इत्यत्र) भविष्यति । (595) "बलात् " (ख.) हठार्थकोऽयम् । 'बलाद् आकृष्टानां कतिपयपदानां रचयितुर्घटानां निर्मातुस्त्रिभुवन विधातुश्च कलह: ' । बलात्कृत्य, अत्र अनुकरणशब्दत्वं कथ श्चिदभ्युपेत्य गतिसंज्ञां सम्पाद्य कृञो योगे ल्यप् बोध्यः । अन्यथा क्त्वो ल्यप् न भवेत् । विभक्तिप्रतिरूपकं 'चिरात्, सनात्, हठात्, आरात्' इत्यादिसदृक्षमव्ययमिदं स्वरादिषु पठयते । व्युत्पत्तिपक्षे तु बलमततीति क्विपि निष्पत्तिज्ञया । (596) "बहलम् " (नि.) " हठादर्थकोऽयम् । 'आर्य बहलं गृह्णाति । तिलकाद्यनुसारेणाय पठितः। बर्धमानादयस्तु 'आर्यहलम्' इत्यल पठन्ति । बहुत्ववाचकबहुलसमानार्थको बहलशब्दोऽनव्ययोऽस्माद् [भिन्नः :; तमो नाम द्रव्यं बहलविलं मेचकचलम् – '(तत्त्वसारे) 'बहलोचुङ्गलाल —' इत्यादिषु प्रयुक्त इति ज्ञेयम् । (597) "बहिस्" (स्व.) बाह्यमस्यार्थः । 'बहिर्विकारं प्रकृतेः पृथग्र बिंदु: (माघे 1-33 ) । बहिष्कृतम् । अत्र 'इदुदुपधस्य —' (8-3-41) इति षत्रम् । ( बहुधा (598) बहुल" (त.) 6 सप्तम्या स्लल ( 5-3-10) इति बहुशब्दात् तल । प्राग्दिशीयत्वेन " विभक्तिसंज्ञकत्वात, असर्वविभक्तितद्धितान्तत्वप्रयुक्तमव्ययत्वमस्य । 'बहुल श्रुतवीर्योऽयमागतः साम्प्रतं सभाम् । अनेकत्र इत्यर्थः । 285 (599) "बहुथा " (त.) बहुशब्दात् 'प्रकारबचने थालू' ( 5-3-23) इति घालूप्रत्यये, तस्य च प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वाद सर्व विभक्तितद्धितान्तत्वप्रयुक्तमव्ययत्वम् । परे तु 'आस्थालौ' इति स्वरादिषु पाठात् थाल्प्रत्ययान्तस्याव्ययत्वमिच्छन्ति । 66 (600) बहुधा " (व.) 'विभाषा बहोर्धाऽविप्रकृष्टकाले' (5-4.20) इति क्रियाभ्यावृत्तिगणने वर्तमानात बहुशब्दात् पाक्षिको धाप्रत्ययाः । बहुधा दिवसस्य भुङ्क्ते । पक्षे बहुकृत्वो दिवसस्य भुङ्क्ते ' इति कृत्सुन्प्रत्ययान्तोऽपि साधुः । उभयत्न ' कृत्वोऽर्थ: ' (भाष्यम्, 1-1-38) इति परिगणितेषु तद्धितान्तेष्वस्यान्तर्भावादव्ययत्वम् । FORTE BROSTORETETTE7 286 बाहूबाहवि इदमिहावधेयम् –प्रकारवचनो श्रादप्रत्ययान्तो बहुधाशब्दोऽन्यः, श्रुत्वसुजर्थोऽयं ' बहुधा' इत्यन्य: । उभयोरर्थो भिन्न इति स्फुटम् । एवमपि सम्यग्विवेचनाभात्रेनाद्यत्वे उभयोरपि भेदमज्ञात्वैव प्रयुञ्जते, चिलिखन्ति च । (601) बाढम्" (च.) अङ्गीकारे, निश्चये, सत्ये चायं वर्तते । अङ्गीकारे–ब्रह्मचार्यसि, बाढम् ' । निश्रये—बाढम्, एष मे पुत्रः । सत्ये – 'बाढम् एत्र दिवसेषु पार्थिव: कर्म साधयति पुत्रजन्मने ।' (रघु: 19-52)। 'बाढं मया स नगरी दृष्टा विद्यार्थिना सता' (कथासरित्सागरे) इत्यादिषु अतिशयार्थकत्वमप्यस्याहुः । दृढार्थको बाढशब्दोऽन्यः, अयमन्य इति ज्ञेयम् । 'भृशनिश्चययोर्बाढम्' इत्यत्रामरव्याख्याने (सुधायां) 'बाढम् ' इति पठितम् । ओष्ठ्य-दन्त्योष्ट्यदर्पणनामके ग्रन्थे उभयविवस्यापि पाठस्य दर्शनादुभयं साध्विति बदन्ति । (602) 'बाहूबाहवि " (ति.) बाहुभ्यां बाहुभ्यां च प्रहृत्य इदं युद्धं प्रवृत्तमित्यर्थे, 'तत्र तेनेदमिति सरूपे' (2-2-27) इति बहुब्रीहिसमासः । 'इच् कर्मव्यतीहारे' ( 5-4-127) इति समासान्त इच्प्रत्ययः । तस्य च तिष्ठद्गुप्रभृतित्वाद व्ययौ. TE PA बहि 287 6 भावत्वेनाव्ययत्वम् । अन्येषामपि दृश्यते' ( 6-3-137) इति पूर्वपदस्य दौर्घ: । केचित्तु बाहाबाहवि इति रूपमङ्गीकृत्य पृषोदरादित्वाद् दीर्घा, दिकं साधयन्ति । (603) बाह्या " (च.) " निष्पत्तिरस्यार्थः । प्रयोगो मृग्य: । छान्दसोऽयमित्येके । 66 (604) " बीजरुहा " (सा.) रुहिक्रियाऽस्यार्थः । ' शोभायाम्' इत्यन्ये । बीजरुहा करोति सेवकः । वीजरुहेति केचित् । (605) " बीजा" (ग.) 'कृञो द्वितीयतृतीयशम्बबीजात् कृषौ (5-4-58) इति डाच् । बीजाकरोति क्षेत्रम् । बीजेन सह क्षेत्रस्य विलेखनं करोतीत्यर्थः । त्रिविधं जायते इति विपूर्वकस्य जनेर्डप्रत्ययेन सिद्धत्वात् वीजा इति दन्तोष्ठयपाठ एव प्रामाणिक इति बहवः । माधवप्रभृतयस्तु तन्नानुमन्यन्ते । 66 (606) ब्रहि " (ति.प्र.) प्रैषानुज्ञाऽवसरेषु प्रसिद्धोऽयम् । प्रैष:- प्रेषणम् । अनुज्ञा-अनुमतिदानम् । अवसरः – प्राप्तकालता । प्रैषे–' ब्रूहि ब्राह्मणाः ' । गच्छत इत्यर्थः । अनुज्ञा288 याम्वक्तु भगो 66 — तद् ब्रूहि मम तथ्येन —'। अवसरे — 'ब्रूहि दृष्टं यथावत् । प्राप्तकाल इति यावत् । इदमत्रावधेयम् । 'ब्रूहिप्रेष्यश्रौपट्वौषडावहानामादेः' (8-2-91) इति सूत्रे श्रौषवषयां साहचर्यात् ब्रहियेष्ययोरपि निपातयोरेव ग्रहणमिनि तिल कवर्धमानप्रभृतीनामाशय: । वस्तुतः 'प्रेष्यब्रवोह विषो देवतासम्प्रदाने (2-3-61) इस्यत्र काशिकादिषु प्रतिपादितया रीत्या 'प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु – ' (3-3-163) इति ब्रुवो लोटयेव ब्रूहि इति सिद्धे तिङन्तप्रतिरूपकाव्ययत्वकल्पनमस्या न्याय्यमिति भाति । अत एव 'अग्नयेऽनुब्रूहि' इत्यत्र 'तिङ् अतिङ: ' (8-1-28) इति अनुदात्तत्वमपि 'ब्रूहि' इत्यस्य संगत भवति । अन्यथा 'ब्रूहि ' स्य त्वद्रीत्या अतिङन्तत्वेन खरानापत्तेः । सम्भवत्यां गतौ तिङन्त प्रतिरूपकत्वकल्पनमन्याय्यं च, इत्यास्तां तावत् । 66 (607) भगो " (नि.) पूजार्थकोऽयं निपात: । 'भगो इन्द्र ! ' । आमन्त्रणमत्र द्योत्यम् । तथाहि – 'एवं भगो इह भवत्परतन्त्र एव शब्दोऽपि रूपबदमुष्य चराचरस्य ॥ (वैकुण्ठस्तवे ३३) इत्यत्र यथा । इदमव्युत्पन्नं प्रातिपदिकमिति बहवः । केचित् तु ' विभाषा भवद्भगबदघवताम् ओत् च अवस्य' (वा. 8-3-1) इति वार्त्तिकेन भगवच्छब्दस्य सम्बुद्धौ रुत्वम्, प्रकृतिगतस्य ' अव' इत्यस्य ओकारश्च । तेन 'भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि' (8-3-17) इति रेफस्य यकारादेशे, ' ओतो भरे 289 गाग्यस्य ' (8-3-20) इति यकारस्य लोपे 'भगो इह ' इति सम्पद्यते । शाकटायनमते तु ' व्योर्लघुप्रयत्नतर:-' (8-3-18) इति' यकारे 'भगोयिह ' इति भवति । 'भगो हसति' इत्यादिस्थलेषु तु 'हलिं सर्वेषाम्' (8-3-22) इति नित्यो यकारलोप इति विशेषः । - इत्यभ्युपगम्य व्युत्पन्नत्व बदन्ति । " भगो ब्राह्मणि' इत्यादिसिद्धयर्थं अव्युत्पन्नस्यापि 'भगोः' इत्यस्याभ्युपगमो भाष्यादिसम्मत एव । 'भोभगो—' (8-3-17) इति सूत्रे तु व्युत्पन्नाव्युत्पन्नयोरुभयोरपि ग्रहणं मन्यन्ते इत्यास्तां तावत् । (608) "मद्रा" (सा.) आलोचनप्रशसामङ्गलेषु साक्षात्प्रभृतिषु पठयते । अभद्रा भद्रा कृष्णा भद्राकृत्य । साक्षात्प्रभृतिषु च्व्यर्थस्यैव बोधादेवं वृत्तिः । अभद्रां भद्रां कृत्वेति केचित् सविभक्तिकं विग्रहं कुर्वन्ति । 'मद्राच्च इति वक्तव्यम्' (बा. 5-4-67) इति वचनात् परिवापणे [= मङ्गलार्थमुण्डनार्थे] गम्ये भद्रशब्दात् कृञो योगे डाच् । तस्यैव साक्षात्प्रभृतिषु पाठ इति केचिन् । परे तु डाजन्तोऽन्यः, अयमन्य इति, यतो डाजन्तस्य भूततद्भावो नार्थः । अस्य तु व्यर्थोऽन्तर्भूतो दृश्यते - इति साधयन्ति । 'भद्राकरोति नापितः कुमारम् । (609) "भरे" (ख.) युद्धार्थकोऽयमतीवाप्रसिद्धः । छान्दसोऽयमित्येके । 290 भवन्ती (610) " भवति " (स्व.) भूचा तोलेट प्रथमैकवचनान्तप्रतिरूपकोऽयं सत्तार्थकः । 'विभक्तिस्वरप्रतिरूपकाच निपाता भवन्ति' (भाग्यम् 8-3-1) इति वचनादस्य अव्ययत्वम् । ' विमक्तिश्च' (1-4-104) इति तिङन्तस्थापि विभक्तिसंज्ञाऽस्तीत्यवधेयम् । एतदेव 'तिङन्तप्रतिरूपकमव्ययम् इति तवतशोच्यते । ' भवति नाम तत्रभवान् मिथ्या वदिष्यति' । (611) "भवतु" (स्व.) तिङन्त प्रतिरूपकमव्ययमिति क्षीरस्त्रामी । " 'भवतु भक्त्या' । भवतेर्लोडवारणार्थक मिदमपि बल्लमस्तु शमव्ययमेव नास्तीत्याह । न्तप्रतिरूपकमिदमत्र वारणे वर्तते । असूयाङ्गीकारेऽपि बदन्ति । 'एवं भवतु, तब किमायातम् ? ' । 66 (612) भवन्ती " ( स्त्र. ) लट: पूर्वाचार्यसंज्ञा " भवन्ती" इति । तच्चाव्ययमिति, अत्र्यु त्पन्नम् भवतेश्शवन्तात् स्त्रीलिङ्गरूप प्रतिरूपकमिति च व्याख्यातारः । 'अस्तिर्भवन्तीपर: प्रथमपुरुषोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति' ( वा. 2-3-1 ) । (613) " भविष्यति " (स्व.) 6 " अव्ययमेष भविष्यतिशब्दो नैष भतेर्लट् । कथमन्ययसंज्ञा ? 'विभक्तिस्वरप्रतिरूपकाश्र निपाता भवन्ति' इति निपातसंज्ञा । 'निपातोऽव्ययम्' इत्यव्ययसंज्ञा ।" इति माध्ये ( 3-3-3) प्रतिपादितत्वादस्याव्ययत्वमिति बोध्यम् । आगामिकालोऽस्य द्योत्यार्थ: । 'भविष्यति गम्यादयः ( 3-3-3) इति प्रयोगोऽत्रानुसन्धेयः । (614) "भाजक" (स्व.) शीघ्रार्थकोऽयम्। भाजक पचति शीघ्रं पचतीत्यर्थः । (615) "भुव: " (स्व.) 291 अन्तरिक्षवाचकोऽयम् । सुवर्लोकः । 'भुवरित्यन्तरिक्षम् – भुव इत्यन्तरिक्षम्' । अत्र 'भुवन महाव्याहृते:' (8-2-71) इति रुः, रेफो वा । यदा रुः - तदा भुवरिति' इति भवति । यदा रेफस्तदा 'भुव इति ' इति सिद्धयति । 'भुव इत्येतद्व्ययमन्तरिक्षवाचि' इति काशिका । 6 GEMACHEINT ENOU WEES PAPUNTE 292 (616) भूः" (स्व.) पृथिवीवाचको महाव्याहृतिविशेषोऽयम व्ययसंज्ञकः । 'भूः स्वाहा' । 65 (617) "भूते" (नि.) भूतकालवाचक मिदमव्ययम् । तदुक्तम् "अव्ययमेष 'भूते' शब्दो नैषा भक्तेर्निष्ठा ।" ( भाष्ये 3-2-84 ) इति । (618) भूयः" (स्व.) पुनरर्ये वर्तते । 'भूय एव महाबाहो' (गीता 10-1)। आधिक्यार्थोऽपि प्रौढमनोरमायां पठितः । 'भूयोभूयः पुलकनिचितैरङ्गकैरेधमानाः'भूयोभूयः सविधनगरीरध्यया पर्यटन्तम् –' (मालतीमाधवे 1-15) इत्यादिषु त्रीप्सायां द्विर्वचनम्। प्राथम्यार्थकोऽपि कचिद् दृश्यते । 1 इदमत्रावधेयम् । इदमनयोरतिशयेन बहु इत्यर्थे ईयसुन्प्रत्यये, 'बहोर्लोपो भू च बहो:' (6-4-158) इति प्रकृतेर्भू इत्यादेशे प्रत्ययायाकारस्य लोपेन भूगम्' इति सम्पन्नं शब्दवरूपमन्यत्, यस्य त्रिलिङ्गता - भूयान्भूयसी भूयम् इति । अव्ययमिदमन्यत्, ततो भिन्नम् । 'भूयसां भो स्याद् बलीयस्त्वम् ' 'न खरो न च भूयसा मृदु: – (रघुः 8-9 ) 1 इत्यादिषु अनव्ययस्य भूयश्शब्दस्यैव प्रयोगः । केचित् तु नमश्शब्दस्पाव्यययस्यैव यथा वचनबलात् महाकविप्रयोगबलाच्चानव्ययत्वं कचित् दृश्यते तथाऽवेति वदन्ति । 6 भूयशः ' इत्यत्र बह्वर्थे शसि बाहुलकात् सकारस्य लोपः । (619) 'भूरि" (ख.) 66 293 वैपुल्यार्थकोऽयम् । स्वर्णवाचकस्तु क्लीबान्तः । 'भूरि त्वष्टेह राजति' (ऋ. वे. 6.47.19b) 'भूरिभारभराक्रान्तः' इति सुभाषिते । (620) भृशम्" (स्व.) मुहुरति अस्यार्थः । शोभनार्थकत्वमस्य शब्दरत्नावल्यामुक्तम् 'रघुर्भृशं यक्षसि तेन ताडित: – (रघुः 3-61)। क्रियाविशेषणमेतत् 14 (621) "भो " (नि.) खेदरुताहा नेषु वर्तते । खेदे — 'श्रान्तोऽस्मि भोः' । खेदोऽत्र योग्यः । रुते – 'सोऽहं भो भुवि भार्गव:' । आह्वाने – 'भो भोस्तपस्विनः——' (शाकुन्तले १-२७/२८) । 294 भव छब्दस्य सम्बुद्धौ ' विभाषा भवद्भगवदघबताम् ओचात्रस्य' (वा. 8-3-1) इति बचनेन 'अव' इत्यस्य ओकारे, अन्स्यस्य रुस्त्रे च निष्पन्नो 'भो' शब्दश्छान्दसो लौकिकश्चान्यः । तस्यापि स्वरादिषु अन्ययार्थो निपात इति केचित् । वस्तुतस्तु – 'भो ब्राह्मणाः' 'भो ब्राह्मणि' इत्यादिसिद्धयर्थम् – "अव्ययमेष भोशब्दः ; नैषा भवतः प्रकृति: " (भाष्ये 8-3-1) इति भाग्योक्तेः अव्ययसंज्ञकोऽयमन्य इत्येव भाति । अनव्ययस्य 'हे भोः' इत्युदाहरणम् । 'भो अत्र — भोयत्र' इत्यादिसिद्धयर्थ 'भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि' (8-3-17) इत्यादिषु तु अव्ययानव्यययोरुभयोरपि ग्रहणम् । 49 म (622) "भ्यसते" (नि.) उत्तर दिग्वाचकोऽयं छान्दस इति केचित् । प्रयोगो मृग्यः । (623) अंशकला" (ऊ.) 66 ऊर्यादिषु हिंसार्थकोऽयं पठ्यते । अंशकलाकृत्य = हिंसित्वेत्यर्थः । इति केचित् । परिभवार्थकत्वमस्य केचित् वदन्ति । 'अंसकला —' इति केचित् । (624) "म" (नि.) वारणार्थंक मिदम् । 'हु, हु मुश्च मम मेति च मन्दं जल्पितं जबत मानवतीनाम् ।' (शृङ्गारप्रकाशे ५ प्रकाशः), 'नन न मम मा मां मा स्प्राक्षीमद्रा निषेधपरं वचो भवति शिथिले मानप्रन्थौ तदेव बिधायकम् ।' (ट. प्र. ७ प्रकाशे) इति च भोजः । (625) "मकक्षु " (स्व.) शौघ्रार्थकोऽयम् । 'यद्दन्तिनः कटकटाहतटान् मिमक्षोर्मभूद पाति परितः पटलैर लीनाम् ॥' (माघे 5-37 ) भृशार्थकोऽपि 'स मञ्जु विश्रम क्रीतस्तस्या आकेकरादिभिः ।" इत्यादिषु दृश्यते । 'ऋजुतया' इत्यप्यर्थोऽस्य । एवं सत्यार्थकोऽपि । एतादृशान्यव्ययानि बर्थकानि यथासन्दर्भ प्रयुज्यन्ते कविभिः । (626) "मत् " (व.) अनहमहं भवति, अस्वं त्व सम्पद्यते 'मत्' इति प्रकृतेरादेशे च निष्पन्न मिदम् । (उणादिः) इत्यव्ययत्वम् । 295 (627) "मद्रा" (सा.) 46 इत्यर्थेऽस्मन्छन्दात् त्रिप्रत्यये, मद्भवति । 'विरव्ययम्' 6 मद्रशब्दात् कृञो योगे 'मद्रात् परिवाप' ( 5-4-67) इति परिबापणे[ =मङ्गलार्थो मुण्ड: - परिवापणम् ]ऽर्थे गम्ये डा प्रत्ययः । ऊर्यादिच्चिडाचश्च' (1.4-61) इति डाजन्तस्य गतित्वम् । मद्राकरोति माणवक नापितः । मङ्गलार्थमुण्डनं करोतीत्यर्थः । 296 मध्या 'मध्ये' इत्यर्थे छान्दसोऽयम् । (ऋक्. 1115-4)। मन्ये (628) 66 (स्व.) -मध्या कर्तोर्विततं संजभार ' (629) मनः " (स्व.ग.) नियमार्थकोऽयम् । 'मनो वर्तते'—नियमो वर्तत इत्यर्थः । मनस्कारः । चित्ताभोगोऽपि कृञो योगेऽस्यार्थ: । 'मनोहत्य पयः पिबति' । अत्र 'कणेमनसी श्रद्धाप्रतीघाते' (1-4-66) इति मनसो गतिसंज्ञायां समासे ल्यप् । श्रद्धाप्रतीघात यावदभिलाषा, तावदिति अर्थ: । (630) मनाक्" (स्व.) 'स्तोके' इत्यस्यार्थः । 'कुतूहलाक्रान्तमना मनागभूत्' (नैषधे 1-119) । अल्पत्यमस्य कालभेदेन, देशभेदेन, वस्तुमेदेनेत्यादिकं प्रकरणानुरोचेन ज्ञेयम् । 'मनाइ न भ्रष्टोऽस्मि' इत्यत्रानुशयोऽप्यस्यार्थ इति क्षीरस्वामी । (631) " मन्ये " (व.) वितर्कोऽस्यार्थः । तिङन्त प्रतिरूपकमव्ययमेतत् । उत्प्रेक्षा व्यञ्जकत्वमस्यालङ्कारिकसम्मतम् । 'मन्ये किन्नर मुख्यानां मौनं जगति साम्प्रतम् । 297 मयस् मशककणितं यत्र वीणास्वनविकल्पितम् ॥' (सुभाषितनीवी 12-8)। 'मन्ये मार्तण्डगृहाणि पद्मान्युद्ध तुमुत्सुकः ।' इत्यादिषु 'निश्चितम्' इत्यप्यर्थः । (632) "मम " (च.) प्रत्यगात्मसम्बन्धोऽस्यार्थः। 'ममत्वम्, ममता, निर्ममः । (633) ममत् " (वै.) 'चन', 'चित्' इत्यनयोरन्यतरेण परस्त प्रयुक्तेनैवास्य प्रयोगः स च छान्दसः । 'कदाचित्' इति समुदायस्यार्थः । 'ममञ्चन ते मघवन्(ऋक् . 4-18-9 ) । 'ममञ्चन त्वा युवति: परास — (ऋक्. 4-18-8) इत्यत्न तु आनन्दोऽर्थः । कचित् निषेधोऽप्यस्यार्थत्वेन निर्दिष्टः । सर्वत्र बाहुलकत्वेन, छान्दसत्वेन वा निर्वाहः । 66 (634) मयस " (वै.) सुखार्थकोऽयं छान्दसः । 'सरस्वती नः सुभगा मयस्करत्' (ऋकूं. 1-89-3) 'नमः शङ्कराय च मयस्कराय च' (तं. सं. 4-5-8 1 ) । 1. अश स्वतलादिप्रस्थयानां त्रिस्यात् (परिनिष्ठितात्) अविधानात, अस्मद् षष्ठ्य स प्रतिरूप कस्या व्ययश्व मवशादभ्युपेयमिति ज्ञेयम् । निर्गतो 'मम' इत्यस्मात् 'निर्ममः' इत्यत्रापि एवमेव । एवं 'चेतनस्य यथा मम्यम्' इत्यतापि बोध्यम् । 298 मसमसा (635) मरुत् " (उ.) 'मरुन्छब्दस्योपसंख्यानम्' (बा. 1-4-59) इति वचनात् उपसर्गसंज्ञा । मरुद्दत्तो 'मरुत्तः । 66 66 (636) मर्या" (चा.) सीमबन्धने वर्ततेऽयम् । मर्या आदीयते इति मर्यादा । 'पेशो मर्या अपेशसे' (तै. सं. 7-1-20-1) इत्यत्र मनुष्यार्थकत्वमपि छान्दसत्वेनेति ज्ञेयम् । यद्यपि अव्ययत्वमस्योक्तं, तथापि अव्ययत्वे निदानं न पश्यामः । आकृतिगणत्वेन चादिषु कैश्चित् पठधत - इत्येतद् वान्ययत्वे निदानम् । (637) मसमसा " (ऊ.) हिंसार्थकोऽयमूर्यादिः । 'मस्मता' इति च ऊर्यादिषु । 'सञ्चूर्णने, संवरणे च इति अर्थभेद मन्येऽभ्युपगच्छन्ति । मसमसाकृत्य - हिंसित्वेत्यर्थः । > 1. 'अच उपसर्गात् सः' (7-4-47) इति मरुत्शब्दात् तः । अन्यथोपसर्गसंज्ञाभावात् 'मरुस' इति तस्वं न सिद्धयेत् । यद्यपि 'थप् पर्वमरुद्भ्याम् (वा 5-2-122) इति वचनेनैव 'मरुतः' इत्यस्म साधनम् भविष्यति; तथापि तस छन्द ।ऽधिकारात लोकेऽपि प्रयोगार्थ. मलोपसंख्यानमिति मन्तव्यम् । नच 'पर्वतः' इत्यस्यापि सहेब निष्पाद्यमानत्वात् तस्यापि लोके प्रयोगो न स्पादिति वाध्यम्'नासूबा कर्तव्या मसानुगमः क्रियते ( माध्यम) इति न्यायेन वैशद्यार्थ मखोप सर्गरवाश्रयणात् । इयचास्योपसर्गसंज्ञा सस्वविधावेव: अन्बलोपयोगाभावात् । स्पष्टमिदं प्रकृतस्थले कैयटाढिध्विस्य स्था तावत् । C मा किड 66 (638) महत्" (व.) ऊर्ध्वस्थिते लोकमेदे प्रसिद्धः । महर्लोकः । वैपुल्यवाचकः बान्तो महच्छग्दोऽन्यः । सप्तव्याहृतिषाचकोऽयमन्य: । 'महदादितश्च कार्यम्' इति लोकान्तरवाचकत्वेन समस्त प्रयोगो भ्रान्तिमूलक इति तिलकः । (639) "मा" (च.) निषेधाशङ्कावरणादयोऽस्यार्थाः । निषेधे – 'अरसिकेषु कविन्यनिवेदनं शिरसि मा लिख मा लिख मा लिख' । आशङ्कायाम् –'मा भविष्यति शीतार्ता जानकी हृदयस्थिता ।' 'मा करिष्यति साहसम्' । बारणे'मा पिब सलिलं शीतं पिब सन्तप्तं तदेव वहयाद्यैः' । 299 डिदनुबन्धविशिष्टो 'माङ्' इत्ययमन्य एतत्समानार्थकः, अयमध्यन्य: । तदेतदुत्तरत्न व्यक्तीभविष्यति । 'मा स्वयं मन्युमुत्पाय- (प्रतिमानाटके 1-10) इत्यादिषु 'मा' इत्यङित् । तेन न क्वाप्रत्ययस्य प्रतिबन्ध इति ज्ञेयम् । (640) "माकिः " (चा.) बारणार्थकोऽयम् । 'रक्षा माकिनों अघशंस ईशते' । (तै. सं. 1-4.24.1) 'पापिष्टः राक्षसा अस्माकं मा प्रभवन्तु' इत्यर्थः । वर्जनार्थकोऽपि कचित् पठयते । 'माकिस्' इति शाकटायनः । 300 पाटमेदोऽयमिति बहवः । माझ् (641) 66 'माकिम्' (च.) वर्जनार्थकोऽयमिति प्रौढमनोरमा । पूर्वोपात्तस्य 'माकिः' इत्यस्यैव (642) "माझ्" (च.) निषेधे आशङ्कायां च वर्तते । निषेधे-मा कार्षीत् । मा मा मानद' । आशङ्कायाम् – 'अत्याकृष्टं धनुर्मा । माङोऽस्य स्वरादिषु पाठः चिन्त्यप्रयोजन इति नागेशः । मा–माङ् इत्युभावपि समनार्थकौ; तथापि 'माङि लुङ्' ( 3-3-175) इति माङो योगे सर्वलकारापवादो लुङेत्र भवति । माङो योगे 'न माड्योगे (6-4-74) इत्यडागमोऽपि न भवति । इदश्य प्रायिकमिति केचित । वस्तुतस्तु यत्र माशब्दयोगेऽप्यडागमो लक्ष्यते, 9 तत्र माङ्समानार्थकस्य 'मा' इत्यव्ययस्य प्रयोग इति न शास्त्रस्य सङ्कोच: कार्य: । " मा जीवन् यः परावज्ञादुःखदग्धोऽपि जीवति' (माघे 2.45) । 1. 'माझ्याक्रोशे' (वा. 3-2-124) इति आक्रोशे गम्ये माझ्युपपदे लट: शता । एत्रम्, 'मा पचमानः' इत्याद्यपि उदाहार्यम् । मिथ: (643) मातावत् " (नि.) 'मा+तावत् ' इति निपातद्वयसमुदायोऽयं निषेधानिश्चययो वर्तते । निषेधे – मातावद् बद । अनिश्चये - मातावद् भुङ्क्ष्य । 'माताबद् भोः' इत्यत्न अमर्षोऽपि निषेध एत्रान्तर्भवतीति तिलकः । एवम् 'मा+स्म' इत्यपि निपातद्वयसमुदायो वारणे वर्तते । 'इतराजसथेषु मास्म भूद् अपि मे जन्म चतुमुखात्मना' (स्तोत्ररत्नम् 55 ) । रूपक मिदम् । 301 (644) मालायाम् " (च.) अल्पपरिमाणवाचकोऽयम् । 'मात्रायां भोजकः' । विभक्तिप्रति. (645) " मास्य (च.) अनिर्दिष्टार्थकोऽयं चादिषु कैश्चित् पठथते । छान्दसोऽयम् । (646) "मिथ:" (स्व.) रहोऽन्योन्यार्थयोरयं वर्तते । रहसि तथापि बाचालतया युनक्ति ( मां मिथस्त्वदामात्रणलोलुप मनः ' (माघे 1-40)। अन्योन्यायें ' मिथः सम्प्रवदन्ते पण्डिताः' । छन्दसि तु अनुक्रमेण ' इत्यर्थेऽपि दृश्यते । यथा – 'सूर्या मासा मिथ उच्चरात: ॥' (ऋक् 10-68-10 ) । 302 ' द्वौ द्रौ' 6 मिथु मन्त्रयेते ' क्रीडन्नि कामिनः ' । मिथ्या इत्यर्थेऽस्य वृत्तिः । अनृतार्थकोऽयमिति केचित् । 'मिथुर्' इति केचित् पठन्ति । 'मिथुः (647) "मिथु " ( स्व ) एवम् ' मिथुनम्' इत्यपि युग्मार्थकमव्ययं केचित् पठन्ति । 'यो मिथुनादेकमवधी: काममोहितम्) (रामायणे) इत्यादिषु क्लीबन्तस्यैव प्रसिद्धिः । 'मिथुनं रमन्ते' इत्यत्र युग्मार्थकत्वं क्लीबत्वेऽपि तुल्यम् । एवं तिलकोदाहृते ' मिथुनं धावन्ति विद्याधराः' इत्यत्रापि ज्ञेयम् । (648) 66 "मिथ्या" ( स्व. ) 6 असत्यार्थकोऽयम् । ' मणौ महानील इव प्रभावादल्पप्रमाणोऽपि यथा न मिथ्या ।' (रघु: 18-42 ) । अस्य साक्षात्प्रभृतिष्वपि पाठात् कृञो योगे विभाषा गतिसंज्ञा । तेन पदं मिथ्या कारयते । सापचारं स्वरादिदृष्टं असकृत् उच्चारयतीत्यर्थ: । 'मिथ्योपपदात् कृञोमिथ्या कृत्य इत्यत्र समासे कस्बो ल्यप् । 6 ऽभ्यासे' (1_3–71) इति करोतेर्ण्यन्तात् आत्मनेपदमत्र । समास उपलग्भ इत्याहुः । अनव्ययमपि मिध्येति पदमस्ति, यस्य निर्मिथ्यः' इत्यादिषु " (649) 'मुकुम्" (च.) निर्वाण - भक्तिरस- प्रेमादिवा चकमिदमिति शब्दकल्पद्रुमादिउ प्रतिपादितम् । 'मुकुंभक्तिरसप्रेमवननं वेदसम्मतम् । तद् ददाति च यो देवो मुकुन्दस्तेन कीर्तितः । ॥' इति ब्रह्मवैवर्त (श्रीकृष्णजन्मखण्डे 110 अध्याय:) वचनमपि प्रमाणत्वेनोपात्तं तत्त्र । 66 303 (650) "मुधा" (ख.) निष्फल मित्यर्थः । 'प्रीतिकरणे' इत्यन्ये । 'कि पौलोमि सुधा कुवा मयि, न तु स्वप्नेऽपि ते विप्रियम्- । मिथ्यार्थकत्वमस्य केचिदा दुः यथा 'मुधा ज्ञानं, मुधा सेवा, मुधा वृत्तं, सुधा श्रमः ।' इत्यत्न । वस्तुतोऽत्रापि व्यर्थत्वमेव एवम्, 'मुग्धे मुधा ताम्यमि' इत्यत्रापि ज्ञेयम् । (651) 66 " मुहुः " (स्त्र ) पुनः पुनरित्यर्थ स्वरादिस्यम् । 'इह मुहुर्मुदितैः कलभैरव:' (माघे 4-60) । बीप्सायां द्विवचनमपि भवति; यथा - 'मुहुर्मुहुमुह्यति सा मृगाक्षी' 'गुरूणां सन्निधानेऽपि कः कूजति मुहुर्मुहुः । इति । एकत्रैव वाक्ये भिन्नभिन्ने स्थलेषु यदि प्रयुज्यते - तदानीं कचित् 'एकदा, अन्यदा' इत्यपि सन्दर्भानुसारेणास्यार्थी भियते । यथा – 'मुहुरुत्पतने चाला, मुहुः पतति विह्वला । मुहुरालीयते भीता मुहुः क्रोशति रोदिति ॥ ( मुद्राराक्षसे 5-3 ) इति । 304 यज्ञ (652) "मृधा" (व.) असत्यार्थ कमिदम् । 'चुम्बिते वदने तन्त्री मृधा दष्टेव रोदिति' । केचित् 'मृधम्' इति अलौकार्थे पठन्ति । मृषा – 'मृषोयम् । (653) "मृषा " (व.) अलीकार्थकोऽयम् । 'यद् बक्त्रं मुहुरीक्षसे न धनिनां, ब्रूषे न चाटून् 'मृषा वदति दुर्जनः' । (654) "मे" (नि.) अस्मच्छब्दतृतीयाविभक्तेरर्थे निपातोऽयम् । 'श्रुतं मे भरतर्षभ । मया श्रुतमित्यर्थः । 'मयेत्यर्थे च मे इति' इति त्रिकाण्डशेषः । (655) "मो" (नि.) निषेधार्थकोऽयं छान्दसः । लोके तु 'मा' इत्येव । (656) " यच्च " (च.) अनवक्लप्तिगर्हामषीश्चर्येषु वर्ततेऽयम् । अनंवक्लृप्तौ ——– 'नाबकल्पयामि, यच तत्नभवान् वृषलं याजयेत्' । गर्झयाम्— 'गर्हामहे यच्च तत्रभवान् 1. मृषोरपदात् वदे: वयनि सम्प्रसारणादिषु रूपमेधम्। 'राजसूय सूर्यमृ षो' (3-1-114) इति निपातनात् साधुः । यतः 305. स्त्रियं घातयेत्' । अमर्षे– 'न मर्षयामि यच्च तत्रभवान् बालं घातयेत्' । आश्चर्ये-——'आश्चर्यम्, यच्च तत्त्रभवान् शिशुमध्यापयेत्' । अत्र सर्वत्र 'अनबक्ऌप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि ( 3-3-145) इति लिङ् । यत् +च इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । 66 (657) यतः " (आ.) हेतुरस्यार्थः । येन, यस्मिन् वा इत्यर्ये आयादित्वात् यच्छन्दात् सार्वविभक्तिकस्तसिप्रत्ययः । तसिप्रत्ययस्य विभक्तिसंज्ञकत्वात् 'त्यदादीनाम्-' (7-2-102) इति अकारे, पररूपे च रूपम् । तृतीयार्थे – 'आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्वमभिवादयेत् ।' (मनुः 2-117 ) । सप्तम्यर्थे – 'अषतञ्चेन्दुना सार्धं तां प्रवृत गता यतः ।' (भ. का. 6-26 ) । यतः यत्रेत्यर्थः । पञ्चम्यादिष्वपि तसिप्रत्यये यत इति सम्पद्यत एत्र । 'यतः प्रवृत्तिर्भूतानां — ' (गीता 18-46 ) इत्यत्र यथा । यतो भवान्, यतो भवन्तम्, यतो भवते, इत्यादिषु तु 'इतरराभ्योऽपि दृश्यन्ते' (5-3-14) इति तसिन्दप्रत्यय इति ज्ञेयम् । इयान् विशेषः 'इतराभ्यः–' (5-3-14) इत्यत्र 'भगद दिभियोग इति वक्तव्यम; के पुनर्भवदादयः ? भवान्, दीर्वायुः, देवानांप्रियः, आयुष्मान् इति ' (भाष्यन् 5-3-14) इति वचनात्, 'यतो भत्रान्, यतो दीर्घायुः' इत्यादिषु स्थलेष्वेव (भवदादि.. मिरुपपदैस्सह प्रयोग एव) तसिल इति । एवमेत्र 'कुतो भवान् ततो भवान्' इत्यादिष्वपि स्वयमूह्यम् । 305 66 यथा (658) यत् " (च.) हेत्वर्थकोऽयम् । ' अत्र स्थिता तृणमदात् बहुशो यदेभ्यः सीता ततो हरिणकर्न विमुच्यते स्म) ( उत्तरररामचरिते) । 'यद् अयमधौते, तज्जानाति' । यत् तत इत्येतौ मिलितादेव हेत्वर्थबोधको शब्दशक्तिस्वाभाव्या दिव्यवधेयम् । 'यदा प्रभृति' इत्यर्थे 'यत्प्रभृति' इति तिष्ठद्गुगणे पठयते । क्रियाविशेषणमेतत् । 'यत्प्रभृति तामपश्यस्तत्प्रभृति त्वं भृशं मुग्धः । 66 (659) यत्र" (त.) सप्तम्यर्थकोऽयम् । यच्छन्दात् 'सप्तम्यास्त्रन्द' ( 5-3-10 ) इति वल्प्रत्यये, त्यहायवे पररूपे च रूपमेवम् । 'यत्रकुल कुले वासः । अनवक्ऌप्तिगर्हामर्षाश्चर्येष्वपि वर्तते । यथा – 'नावकल्पयामि गहें, न मर्पये, आश्चर्य वा, यत्र भवान् बालं घातयेत्' इति । एष्वर्येषु चादिरयम् । (66U) "यथा" (त.) योग्यतात्रीप्सापदार्थानतिवृत्तिसादृश्येषु वर्तते । योग्यतायाम् यथाश्रुतम् दक्षिणा । श्रुते योग्या दक्षिणा इत्यर्थः । वीप्सायाम् – यथावृद्धं ब्राह्मणान् आमन्त्रयस्व । ये ये वृद्धाः यथावृद्धम् इति वीप्सा । पदार्थानति। 307 वृत्तौ - शक्तिमनतिक्रम्य - यथाशक्ति बक्ति । सादृश्ये - 'वितरति गुरुः - प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे' (उत्तररामचरिते 2-4)। यथा अनुमानोदाहरणादिष्वपि प्रसिद्धोऽयम् । अनुमाने – 'चौरोऽयम्, यथाऽस्य श्लिष्टे भ्रुवौ' । उदाहरणे – 'तद्यथाऽनुश्रूयते अभक्ष्यो ग्राम्यकुक्कुट इति' (महाभाष्ये पस्पशायाम् ) । 'यथाऽऽज्ञापयति देवः' इत्यादिषु तु पदार्थानतिवृत्तिरेवार्थः । प्रायेण 'तथा' इति प्रतिनिर्देशेन सहैवास्य प्रयोगः । 'मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वां (मेघसन्देशे १ ९) इत्यादिषु तु अर्थसिद्धत्वेन 'तथा' इति विनाऽपि प्रयोगः । 111 19 यथाकथाच, यथाकथञ्चित, यथैव यथावा, यथापि, यथाहि, यथातथावापि इत्यादयो निपातसमुदाया यथायथं तत्तदर्थेषु वर्तन्ते । यथाकामम्, यथाक्रमम, यथागतम्, यथातथम्, यथापूर्वम्, 'यथाकथाच अनादरे' इति क्षीरस्वामी । 'कथम्' इत्यर्थे 'कथा' इत्यपि अभ्युत्पन्न मध्ययमस्तीत्यनेन ज्ञायते । 'यत्राकथाच दीयते' इति तिलकोऽप्युदाजहार एवम् 'बथाकथञ्चित्' इत्यप्यनादरार्थकं वेदितव्यम् । 2. पदार्थानतिवृत्तावग्यश्री भावसमासे नपुंसकहस्वे व रूपमेवम् । पाक्षिकं क्लीबत्वम् । 308 यदा 'यथायथम्, यथार्थम्, यथार्हम्, यथाशक्ति, यथावशम्, यथाशाखम, यथास्वम्, 'यथाहिरुकम्, यथेप्सितम्, यथेष्टम्, यथोचितम् इत्यादयोऽत्र्ययीभाव समासेऽव्यय संज्ञका इति ज्ञेयम् । योग्यतादिष्वत्र यथासम्भवमर्थाः स्वयमेवोह्याः । (661) "यदा " (त. च.) यच्छन्दात् कालबाचकात् 'सर्वेकान्य किंयत्तदः काले — यदा = यस्मिन् ( 5-3-15) इति दाप्रत्यये त्यदाद्यत्वपररूपयोश्च रूपमेवम् । काले इत्यर्थः । 'यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत' (गीता 4.7 )। हेत्वर्थकत्वमपि 'यदा जनैस्सर्वगतस्त्वमुच्यसे' (कुमार-5-58) इत्यादिषु दृश्यते। तदानीं चादिषु पाठात् तथा त्वमिति बोध्यम् । यदान, यदावा, यदैव, यदाप्रभृति इत्यादयो निपातसमुदायाः सन्दर्भानुसारेणोच्चावचेष्वर्येषु कविभिः प्रयुज्यन्ते । तानि यथोचितं स्वयमेवोह्यानि । 1. 'यथास्थे यथायथम्' (8-1-14) इत्याष्टमिक द्विर्षचनप्रकरणे निपातमात् साधु: । यद्यत् आत्मीयम् तस्मिन् इत्यर्थः । 'गताः सर्वे यथायथम् । अस निपातनात् यथाशब्दस्य द्विषेश्चनम्, पक्षे क्लीबस्वं च इति बोध्यम् । 'हस्बोनपुंसके प्रातिपदिकस्ब' (1-2-47 ) इत्युचरभागे हस्ब: । अव सूले निर्देशात् 'यथास्वम्' इत्यतापि पदार्थानतिवृत्तावग्ययीभाव समासे क्लीनर पाक्षिकमिति शेयम् । 2. अशरप्रभृतिषु (5-4-107) पाठात् समासान्तप्रत्ययः । यद्यवा (662) 'यदि " (च.) पक्षान्तरे, सम्भावनायां च वर्ततेऽयम् । गर्हाविकल्पावपि मेदिन्यामुक्तौ । पक्षान्तरे – 'यदि मतम् शब्दोऽनित्य इति ?' । सम्भावनायाम् 'यदि सर्वमनित्यमिदं न भवेत् इह जन्मनि कस्य रतिर्भवेत् ' । 'यत्ने कृते यदि न सिद्धयति कोऽत्र दोषः' इत्यादिष्वपि सम्भावनैवार्थः । यदिवा इति विकल्पार्थे । यथा – 'यद्वा जयेम यदिवा नो जयेयुः ' (गीता 2.6) 1 यद्यपि इत्यर्धाङ्गीकारे निपातसमुदायः । 'यद्यप्यत न सन्दृष्टं परार्थप्रतिपादनम्' । 'तथापि' इत्यनेन साकमेत्रायं प्रयुज्यते - स्वाभाव्यात् । 309 यदिच, यदिकिञ्चित्, यद्येवम्, यदिनाम इत्यादयो निपात समुद्राया यथासम्भवमर्थान्तरेषु बोध्या: । यदिपरम् इत्यपि समुदितं पक्षान्तरद्योतकमव्ययम् प्राचीनतर्कग्रन्थेषु प्रसिद्धम् । (663) यदुत" (च.) वाक्यार्थनिर्देश] वर्ततेऽयम् । 'स त्वया वाच्यः – यदुत इहागम्यताम्' । (+उत' इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । 'यद् + 66 66 (664) यधुवा" (नि.) यदि + उ + वा इति निपातत्त्रयसमुदायोऽयं यद्यर्थे वर्तते । 'यधुवा उभयं चिकीर्षत हौत्वं ब्रह्मत्वं च । छान्दसोऽयमिति केचित् । 310 यात् (665) यद्वा " (नि.) पक्षान्तरेऽयम् । 'यद्वाऽऽत्मानं सकलवपुषामेकमन्तर्बहिःस्थम्' । (666) "यम्" (च.) 'तथैव' इत्यर्थे चादिषु पठयते । अतीवाप्रसिद्धोऽयम् । (667) 66 'यर्हि " (त.) सप्तम्यन्ते वर्तमानात् यच्छन्दात् 'अनद्यतने हिंदू अन्यतरस्याम्' ( 5-3-21) इति हिंदू प्रत्ययः । 'यहाॅवाजनजन्मक्षं शान्तर्क्षग्रहतारकम् ॥ ( भागवते 10-3-1 ) । (668) "याति" (ति.प्र.) 'शक्यते' इत्यर्थे तिङन्त प्रतिरूपकमव्ययमिदम् । 'इदमेव कर्तुं याति: 'नेतुं नाभिरितो न याति विदिशं भक्तुं गच्छति' (तिलकः) । (669) "यात्" (व.) 'यावत्पर्यन्तम्' इत्यर्थे छान्दसोऽयम् । 'यान्नु बावस्ततनन् या उषासः ।' (ऋक् 7-88-4)। यावत् (670) यावत् " (च.) साकल्यावधिमा नात्र वारणका लहेतुसीमादिष्वर्येषु प्रसिद्धोऽयम् । अव्युत्प त्रमिदमिति बहवः । यच्छन्दात् 'यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप्' ( 5-2-39) इति वतुष्प्रत्यये, 'आ सर्वनाम्नः' (6-3-91) इति आकारे समुदायस्य चादिषु पाठादव्यपत्वमिति केचित् । यावान्, यावती यावत् इति परिमाणवाचका: शब्दा व्युत्पन्नाः त्रिलिङ्गका एतत्समानार्था इतो भिन्नाः । साकल्ये - यावत् कार्यं तावत् कुरु । (सकलं कुर्वित्यर्थः) । यावताबच्छन्दौ परस्परसापेक्षात्रेय स्वस्त्रार्थमत्र गमयतः, शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् । कचित् केबलावपीत्यवधेयम् । 311 अवधौ -मूलात् शाखां यावत् प्रकाण्ड । "यावज्जीषमग्निहोशं जुहोति' । माने – 2 यावदमत्रं ब्राह्मणाना मन्त्रयस्व । अवधारणे – याबद् दत्तं तावद्भुक्तम् । 3 काले – 'यावद् गिरः खे मरुतां चरन्ति' (कुमार. 3-72) । 1. 'यावति बिन्दुजोवो:' (3-4-30) इति जोबतेर्ग मुल । 'बावजोवम्' इत्यपि अध्ययमेव । 2. 3. 'याबदहधारणे' (2-1-8) इति अध्ययीभाव समासे 'यादवलं' इत्यस्याध्ययस्वम् । अमलम् - पालम् । परिमाणायें निष्पक्षस्वादस्य का कार्यकत्वमपि इति शेषम् । परिमाणस्विविध: – देशतः कालतः, वस्तुत इति काल इदमुदाहरणम् । देशे तु 'यावरपुरम्' इति । वस्तुपरिमाणस्य 'यावश्कार्यम्' इति । 312 यावत्तावत् हेतौ — 'यावद् भवत्वाहितसायकस्य' (कुमार. 3-4 ) । सीम्नि- यावपुरं वृष्टो देवः । सम्भ्रम विवरणादयोऽष्यर्थाः । सम्भ्रमे —– यावत् सर्पकोडरम्। विवरण – 'बिडौजाः मरुत्वान्, इन्द्र इति यावत् ' । 'स यावत् विप्रतां गतः' इत्यत्र पक्षान्तरेऽपि क्वचिदयं पठ्यते । 'भविष्यदर्थं सातत्यं यावद् अप्रतियुग् बदेत्' इति विकाण्डशेषः । अस्यायमर्थः -- तावच्छन्दा सहचरितः केवलो यावच्छब्दो भविष्यदर्थ सातत्यं च अभिदधातीति। तेन 'शङ्क सम्प्रति यावद् अभ्युदयते तत् त्वष्टृटङ्कोन्मृजारज्यद्विम्बरजश्छटावलयितो देवस्विषामीश्वरः ।' (अनर्घराघवे 2-6) इत्यत्र 'यावत्पुरानिपातयोल्ट्' ( 3-3-4) इति भविष्यदर्थे लट् । अधिकारार्थेऽपि कचित् प्रयुज्यते । 'अधिकारः सौमैव' इति तिलकः । (671) यावता" (नि.) पक्षान्तरार्थकोऽयं चादिषु पठ्यते । तिलकादिभिव्यख्यातश्च । उदाहरणं मृग्यम् । (672) "यावत्ता वत्" (नि.) 'बीजगणितप्रसिद्धे अध्यक्तमानानयनाय कल्प्ये प्रथमे राशौ अयं प्रसिद्धः' इति वाचस्पत्यम् । यावच्च तावच्च इति वृत्तिः । युत् (673) 'युक्तम् " (ख) 'न्याय्ये' इत्यस्यार्थः । 'युक्तं सिताम्बराणां तुम्बग्रहणं कुटुम्बपरिहरणम्' इति वर्धमानः । 'पौरव ! युक्तं नाम ते' (शाकुन्तले 5-20-21 )। (674) 'युक्" (नि.) निन्दार्थकोऽयमिति शब्दकल्पद्रुमः । उदाहरणं मृग्यम् । 66 (675) "युगपत् " (ख.) 313 'एककाले' इत्यर्थ: । 'तद्वल्गुना युगपद् उन्मिषितेन तावत्' ( रघु. 5.68) क्रियासमभिहारोऽपि कचिदर्थ:– 'युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम् (न्यायसूत्रम् 1.1-16 ) । उपदेशे तबगेतृतीयान्तोऽयम् । अन्यथा 'योगपद्यम्' इत्यत्र दकारो न श्रूयेत । (676) "युत् " (च.) कुत्सार्थकोऽयं चादिषु प्रौढमनोरमायां पठितः । क्लीबान्तो ऽयमिति केचित् । 'पुत्' इत्यस्य निन्दार्थकस्य पाठभेदोऽयमिति परे । 314 रघुवा (677) 'युष्मत् " (नि.) युष्मच्छब्द समानार्थकोऽविभक्तिकोऽयमिति 'अव्ययं कतियुष्मदस्मदः ' इति लिङ्गानुशासनसत्वात ज्ञायते । उदाहरणं मृग्यम् । (678) "यूपत्" (नि.) प्रश्नवितर्कप्रशंसासु वृत्तिरस्य । प्रश्ने – 'यूपत् पठति ?' । किं पडतीत्यर्थ: । वितर्के— स्थाणुः यूपत् पुरुषः । प्रशंसायाम् – ग्रुपद् गायति । तिलकादिभिर्व्याकृतोऽयम् । (679) "येन " (च.) हेत्वर्थकोऽयम्, चादि: । 'वितर गिरमुदारां येन मूकाः पिकाः स्युः' । विभक्तिप्रतिरूपकमिदम् । गिरिं 'गिरिं येन ययौ' इत्यत्र लक्षणार्थकोऽपि लक्षीकृत्य ययावित्यर्थः इति तिलकः । (680) "रघुवा" (वै.) शीघ्रमित्यर्थे छान्दसोऽयम् । 'वयो न पत्तू रघुया परिउमन्' (ऋक् 2-28-4 ) । अव्युत्पन्नमिदम् । (681) "रहः" (ख.) अवकाशार्थकोऽयम् । 'रहो मन्त्रयेने' । 'रहो निधुवनेऽपि स्यात्-' इति रभसः । 'देशादन्यत्र रहोऽव्ययम्' इति उज्ज्वलदत्तः (4-2-14) । अयं भाव: – विविक्तदेशवाचकाद् रहश्शब्दाद् भिन्नो रहश्शब्द एवाव्ययम् – इति । मेदिनीप्रभृतिषु क्लीबान्त एवार्यं पठितः । 66 315 (682) रात्रौ " (च.) निशाथकोऽयं चादिः । विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् । 'रालो वृत्तं तु द्रक्ष्यसि' । 'गवौचरः । (683) 66 "३" (च.) हीनानां सावक्षेपे सम्बोधने वर्ततेऽयम् । 'रे चौर' । 'हते भीष्मे ह्ते द्रोणे किं ह रे! त्वं करिष्यसि ? ' । '2 रेरे घुर्जर जर्झरोऽसि समरे - " ( प्रतापरुद्रीये 1-31 ) । 1. केबिन तु अन्न, 'तरपुरुषे कृति बहुकम्' (6-3-14) इति सलम्बा अलु इति अभ्युपगत्य अनव्वयमेव राशिं मन्यन्ते । 'वाक्यादेशमन्त्रितस्य असूयासम्मतिकोपकुस्न मर्सनेषु' (8-1-8) इति द्विरुक्तिः । कुरसने भर्त्सने वा द्विवेचनमस। 2. रोदसी (684) "रै" (च.) अनादरदानयोरयं वर्तते । अनादरे –'त्वं ह है कि प्रबुध्यसि ? । दाने— रैकरोति । परस्मै यत्किश्चिद् ददातीत्यर्थः । 316 (685) "रोचना" (सा.) श्रद्धोत्पादने, प्रशंसायां च वर्तते । रोचनाकृत्य साक्षात्प्रभृति त्यात् कृञो योगे विभाषा गतिसंज्ञा । तेन समासे ल्यप् । 'लोचना' इति पठित्वा, दीप्त्यर्थकत्व केचिदाहुः । (686) "रोदसी " ( स्व.) द्यावापृथिव्यर्थेऽव्ययमेतत् । तदुक्तं सुधायाम् – 'रोदसी उत्यव्यबमध्यस्ति' इति (3-3-229) । शब्दशक्तिखा भाव्यादधिकरणशक्तिप्रधानोऽयम् । 'वेदान्तेषु यमाहुरेक पुरुषं व्याप्य स्थितं रोदसी-। भूम्यर्थकत्वमध्यस्य क्वचिद् दृष्टम् । एवं स्वर्गार्थकत्वमपि । 1. धनवाचको 'रे' शब्दोऽन्यः । केचित् तस्यैवाल प्रयोगं मन्यते । । लवणम् (687) "रोहिष्यै " (कृ.) 317 रोहणाय इत्यर्थः । रुहतेश्छन्दसि तुमुन्नर्ये इण्यैप्रत्ययः । 'प्रयै रोहिष्यै अव्यथिष्य' (3-4-10) इति निपातनात् साधुः । एजन्तकृत्वात् 'कृन्मेजन्तः' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । 'अपामोषधीनां रोहिध्यै—'। (688) लघु " (स्व.) शैघ्रचे वर्ततेऽयम् । क्रियाविशेषणमेतत् । क्लीबान्तत्वमेवास्य बहु सम्मतम् । 'सत्त्वं लघु प्रकाशकम् -' (सांख्यकारिका-१३) । 'रघु' इत्यन्ये पठन्ति । (689) लवणम्" (सा.) रुच्यर्थकोऽयम् । लवणंकृत्य । साक्षात्प्रभृतिषु पाठादू कृञो योगे .. गतिसंज्ञायां समासे ल्यप् । 'गतिसंज्ञासन्नियोगेन लवणादीनां मकारान्तत्वं निपात्यते' इति काशिका (1-4-74)। 'साक्षात्कृतेऽथ लवर्णकृति दिङ्मुखा नाम् –' (गणरत्नोदूधृतरिछत्तपश्लोकः) । अस्मादेवाभिरुच्यर्थकादव्ययात् भावार्ये ब्राह्मणादित्वेन ( 5-1-124) व्यञ्प्रत्यये, 'अव्ययानां भमाले –' (वा. 6-4-144) इति टिलोपे च 'लावम्यम्' इति सम्पद्यते । 318 लूनयवम् (ति.) ना यवा यस्मिन् काले स कालो लूनयवम् तिष्ठद्गुगणे पाठाइदेशवाचकत्वे तु बहुव्रीहिसमास एव । तदानीं व्ययीभावत्वेऽव्ययत्वम् नाव्ययत्वम् । 66 66 ल्यप् (690) (69 ! ) लूयमानयवम् " (ति.) ऌयमाना यवा यस्मिन् काले सकालो लूयमानयवम् । अयमपि तिष्ठद्गुगणे पठितः । लूयमानाः यवा यस्मिन् देशे इति देशविवक्षायां तु बहुव्रीहि समास एव । (692) "लोचना " ( सा. ) दीप्यर्थकोऽयम् । साक्षात्प्रभृतिषु 'रोचना' इत्यस्य स्थाने के चिन् पठितः । लोचनाकृत्य । प्रदीप्येत्यर्थः । (693) ल्यपू" (कृ.) क्त्वाप्रत्ययस्थानिकत्वादस्याव्ययत्वम् । समास एवायं प्रवर्तते । प्रकृत्य । 'कृष्णं वासो यजमानः परिभापयित्वा' इत्यादिषु छान्दसस्थलेषु कचित् 'क्वाऽपि च्छन्दसि ( 7.1.38 ) इति ल्यपः प्रवृत्तिर्न; क्या च भवति । 'अच्य देवं तदा गतः' इत्यादिषु तु आईत्वात् असमासस्थलेऽपि ल्यप् प्रवृत्तः । 66 319 लोके तु समास एव ल्यप् न्याय्यः । अथ ल्यवाश्रितानि कार्याणि । साढयै । प्रशमध्य गतः । प्रापश्य – प्राप्य वा गतः । 'दान्त्यनुपूर्व 'वियूय' । 'यत्ता यो दक्षिणा परिप्ठ्य' । 'प्रक्षीय । । (694) "व" (च.) सादृश्यार्थकोऽयम् । इवशब्दस्य स्थाने कचित् प्रयुज्यते । 'नारिकेलासवं योधाः शात्रवं व पपुर्यशः ॥' (रघुः 4-42) । 'मणी बोष्टस्य लम्बेते प्रियो वसतरी मम) ( महाभारते मङ्किगीतायो १७७-१२) । दम्पतीव, जम्पतीव, रोदसीव । अयं पादपूरणेऽपीति केचित् । मन्त्रशास्त्रे बीजाक्षरत्वे त्वस्य मकारानुसंश्लिष्टत्वम् 'वम्' इति । तस्याप्य व्ययत्वमाद्दुः । तथाहि 'बीजकूटमालामन्त्रः' इति तिल कोऽव्ययकाण्डे पपाठ । बीजमन्त्राक्षराणां कूटमन्त्राक्षराणां मालामन्त्राक्षराणां च अव्ययत्वमिति तस्य वाक्यस्यार्थः : । इयमेत्र गति: 'गं गजाननाय नमः ' 'जं जयत्सेनाय नमः' इत्यादिष्वपि ज्ञेया । - 1, अन्न सहधातोः बस्वा प्रत्यये, छान्द्रसस्वात, 'साढयै साइवा साढेति निगमे' (6-3-113) इत्यस निपातनाद्वा असमासेऽपि ल्यप् । ल्यपो 'ध्ये' इत्यादेशः । 'दुश्वादिषु रूपमेषं सम्पच ते । 2. 'ल्पपि लघुपुत्' (6-4-56) इति स्थबाधिती णेरयादेशः । 3. 'विभाषाssप:' (6-4-57) इत्योप्ययादेश विकल्पो णेः । 4. 'युप्लुबोदीर्घश्छन्दसि (6-4-58) इति ल्यवाभितः प्रकृतेः । 5. व्यपि परत: 'क्षिय:' (6-4-59) इति क्षिधातोः । 320 वत् (695) "वटू" (च) प्रशंसार्थकोऽयं भोजराजमतेन चादिषु पठ्यते । इति ग. र. म. (१-५) बटू पठति । सुष्ठु, पठतीत्यर्थ: । 'बट् ताभ्य: स्वाहा' (तै. संहिता) :न्यादिषु तु हविर्दानार्थे 'श्रौषट् वौषट् इत्यादिवत् प्रयुक्तोऽयम् । (696) " वत" (च.) कचित् चादिषु 'बत' इत्यस्य स्थाने पठितोऽयम् । अस्माभिर्चत इत्यत्र विवृतम्, तत्रैव द्रष्टव्यम् । (697) " वत्" (स्व.) वियोगे पादपूरणे च छान्दसोऽयम् । (698) "वत् " (च.) एतस्प्रत्ययान्तमव्ययसंज्ञकं वेदितव्यम् । चादिषु 'वत्' (ग. सू. 1-4-57 ) इति गणसूत्रं पठितम् । तस्यायमर्थः– पञ्चमाध्याये चतुर्भिः सूत्रै: गतिप्रत्ययो विधीयते । तेषु ' तेन तुल्यं क्रिया चेत् वति: ' ( 5-1-115), 'तत्र तस्येव' ( 5-1-116), 'तदर्हम्' ( 5-1-117 ) इति सूत्रत्रयविहितस्यासस्वार्थकत्वेनाव्ययत्वम् इति । यद्यपि तत्र उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे • १ । ( 5-1-118) इत्यनेनापि वतिरेव विधीयते; तथापि तत्सूत्रविहितस्य नात्र 21 बदि गणसूत्रे ग्रहणम्, 'यदुद्वतो निवतो यासि बप्सत् (ऋक् 10-142-4) इत्यादिषु सत्त्वार्थकत्वेन, सत्त्व भिन्नानामेबाव्ययसंज्ञाप्रवृत्तियोग्यत्वात् । ब्राह्मणवत् क्षत्त्रियवत् । मधुरावत्' घुघ्ने प्राकार: । राजवत्' पालनम् । 'आत्मवत्' सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति' । देवदत्तवत् यज्ञदत्तस्य गांवः । (699) "वदि" (स्व.) कृष्णपक्षवाचकमध्युत्पन्नमिदमव्ययं चादिषु पठधते । (द्रष्टव्या प्रौढ मनोरमा) उत्तरदेश एवास्य प्राचुर्येण प्रयोगः । ज्येष्ठवदि । श्रावणवदि । 321 1. अत्र 'तेन तुल्यं किया चेद् वति:' (5-1-115) इति वतिप्रत्यवः प्रत्यय इकार उच्चारणार्थकस्सन् लुप्यते। ब्राह्मणेन क्षत्मियेण वा तुरुं वर्तते 'बाह्मणवत् क्षस्त्रियवत् ' । 2. 4. सप्तमीसमर्थात् मधुरा शब्दात् 'तस तस्थेव' (5-1-116) इति बतिः 'देवदत्तस्येव' इति षष्ठ्यर्थे वतिप्रस्यबे, "देवदत्तवत्' इति एम्पयसे । सूत्रे षष्ठोसप्तम्योरुभयोर्ग्रहणम् । 3. 'बदईम्' (5-1-117) इति द्वितीयासमर्थात बतिः । केचिंत तु अस्म सत्ववाचकत्वमभ्युपगत्य एतत्सूलोपादानस्थलेषु अमध्ययस्वमभ्युप गच्छन्ति । भल 'आस्मानमित्र' इति द्वितीयासमर्थात् इवायें तिर्बाहुकन नेय: । केचितु 'आस्मन इव' इति षष्ठीवृत्तिमाश्रित्य 'तस तस्येव (5-1-116) इति वतिप्रत्ययेन साधयन्ति । 'आरमनीव' इति सप्तम्बमताद् वतिनाऽपि केचिन्निवहं प्रचक्षते । द्वितीयार्थकत्वमेव स्वरसम् । 322 वरिवस् (700) "वम् " (च.) कपोलनोदनीये वाद्यविशेषे शिवपूजान्ते विनियुज्यमाने रूढोऽयमिति 6 'वम् वम् वम् वम् ववम् वम् भ्रमितदशशिरास्तालमानेन नृत्यन्' इति रामलीला मृतनामककाव्योदाहरणप्रदर्शनपूर्वकं शब्दकल्पद्रुम उपात्त: । वरुणबीजाक्षरत्वमप्यस्य प्रसिद्धम् । (701) वरम् " (ख ) ईषत्प्रियमित्यर्थे केचिदर्मु खरादिषु पठन्ति । 'वरं विरोधोऽपि समं महात्मभिः ।' (किरातार्जुनीये 1-8) । मेदिनीकारा दिमते तु क्लीबान्त वमेव 6 66 तदुक्तम् ' मनागिष्टे वरं क्लीबम्, केचिद् आहुस्तद् अव्ययम् ।' इति । 6 9 6 एतत्तु प्रारम्भे यत्र प्रयुज्यते, तत्रैव वाक्य उत्तरत्न प्रायेण नच नतु: 6 नपुन: न ' इति प्रयुज्येन । यथा-' वरं मोन कार्यं न च वचनमुक्तं यदनृतम्.... वरं भिक्षाशित्वं न च परधनास्वादनसुखम् (हितोपदेशे) । 'वरं प्राणत्यागो न पुनरधमानामुपगम:' (हितोपदेशे) । " याच्या मोघा वरमधिगुणे, नाधमे लब्धकामा' (मेघसन्देशे 1-6 ) । 9 (702) "वरिवस्" (व.) परिचर्यार्थकोऽयमिति क्षीरस्वामी। वरिवस्कृणोति । परिचरति इत्यर्थ: । 'वरिषरका । वरिवस्यति गुरून् । 66 1. अ 'गमोबरिपरिषतः क्यच् (3-1-19) इडिययः । स्लिवाम् 'अ प्रत्ययात्' (3-3-102) इति प्रत्ययान्तरबत्रयुकोऽकारमलबः । टापू । 6 66 सोल्लुण्ठनाङ्गसंवरणे तिङन्तप्रतिरूपकोऽयमिति वर्धमानादयः । 'वृद्धास्ते न विचारणीयचरितास्तिष्ठन्तु हुं वर्तते – ( उत्तररामचरिते , १५ अङ्के)। (704) "वशे" (सा.) अस्वातन्त्र्यमस्यार्थः। साक्षात्प्रभृतित्वात् कृञो योगे विभाषा गतिसंज्ञा । वशेकृत्य दशग्रीवं–' (भ. का. 5-92) । 'उष्णंकृतोऽर्चिषि वशेकृढमाऋदास्ते ' (गणरत्नमहोदधिः) । ल्यपि पषट् (703) वर्तते " (ति. प्र.) ( 66 323 (705) वपट्" (च.) देवतोद्देश्यकहविर्दाने वर्ततेऽयम् । 'वषड् इन्द्राय' । 'वषड़ " इत्यूर्ध्वासो अनक्षन्' (ऋक्. 10-115-9)। 'तृप्तिप्रीत्योः पूजायाम् ' इत्यादयोऽप्यर्थनिर्देशा ग्रन्थेष्वस्य तत्रतत्र दृश्यन्ते; ते सर्वेऽपि निरुक्तार्थ एवान्ततो विश्रान्ता इति ध्येयम् । अस्यैव ऊर्यादिषु (1-4-61) पाठात् कृञो योगे गतिसंज्ञायां समासे वषट्कृत्य ' इति सम्पद्यते । 324 वा (706) "वस्तोः " (ख.) 6 अहनि ' इत्यर्थे वैदिकोऽयम् । 'कुहस्विद् दोषा कुह वस्तोरश्विना ' (ऋक् 10-40-2)। 'वस्तर ' इति केचित् पठन्ति; सोऽपपाठ इति ज्ञेयम् । (707) वहद्गु" (ति.) वहन्ति गावो यत्न काले स कालो वहद्गु । शरत्काल एवमुच्यतेइति केचित् । तिष्टद्गुप्रभृतित्वाद व्ययीभावसमासः शनादेशश्च । अव्ययीभावत्वेनाव्ययत्वम् । वहन्त्यो गावो यत्र देशे सा वहद्गुः = हलपङ्क्तिः । वहृद्भवःकुटुम्बिनः । अनान्यपदार्थप्रधानत्वाद् बहुव्रीहिसमासः । तेन नाव्ययत्वम् । (708) " वा " (च. स्व.) विकल्पोपमानद्वन्द्वसमुच्चयावधारणा नवक्लृप्तिवितर्कपादपूरणादिषु वर्तते । विकल्पे – 'धर्मार्थी यत्न न स्यातां शुश्रूषा वाऽपि तद्विधा ।' (मनुः 2-112 ) । ' यवैर्वा ब्रीहिभिर्वा यजेत' । । उपमाने — 'आशीविषो वा संक्रुद्रः सूर्यो वाऽत्र विनिर्गतः । भीमोऽतको वा समरे गदापाणिरदृश्यत ॥ ' पुष्पेक्षणैर्लम्भितलोचकैर्वा 6 (माघे 4-35 ) । 'व्योम पश्चिमकला स्थितेन्दु वा — ( रघुवंशे 19-51 ) । वा 325 द्वन्द्वे – 'सा वा शम्भोस्तदीया वा मूर्तिर्जलमयी मम (कुमार, 2-60 ) । न तृतीयेत्यर्थः । समुचये – 'वायुर्वा त्वा मनुर्वा त्वा' । (तै. सं. 1-7.7.2) वायुर्मनुश्चेत्यर्थः । 6 अवधारणे – सुयोधनं वा न गुणैरतीताः' (किरात 3-13 ) । ' अशरीरंं बा व सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः । (छा. 8-12-1) अशरीरमेव सन्तमित्यर्थः । अनवक्ऌप्तौ–' शस्त्रवेदमधिगम्य तस्वतः कस्य वेह भुजबीर्यशालिन: ' (किरात. 13-62) । को वा चक्षुरुदश्चयेदपि पुरः – ' । ▶ वितर्के–' किं ते हिडिम्ब एतैर्वा सुखसुप्तैः प्रबोधितैः' । 'यद्वा, यदिवा, अपिबा, अथवा, उतवा, किंबा' इत्यादिषु पक्षान्तरद्योतकानामध्यत्वैवार्थेऽन्तर्भावः । पादपूरणे—'देवासुरगणान् वाऽपि सगन्धर्वोरगान् भुवि । (रामा. बाल. 25.3)। 'कदाचिद् भवति, कदाचिन्न भवति' इत्यथें वैयाकरणैरय बहुल मुपयुज्यते । अर्थोऽयं लोकेऽतीवाप्रसिद्धः । 'दोषो णौ, वा चित्तविरागे' (6-4-90; 91) 'चित्तं दूषयति, दोषयति वा' इति रूपद्वयसाधनमल विवक्षितम् । 6 नवा पलायाश्चक्रे विः दयाश्चक्रे न राक्षस: ' (भ. का. 5-106 ) इत्यत्न एवार्थत्वम्, ' युद्ध्वा वा जितमपरेण काममाविष्कुर्वीत स्वगुणमपत्रपः क एव' (माघे 8-9) इत्यादिषु अप्यर्थकत्वमित्यादयोऽपि यथासम्भव निरुक्तेब्वेवार्येषु अन्तर्भाव्या इत्यलं विस्तरेण । 326 वारंवारम् (709) वाट्" (च.) हविर्दाने वर्ततेऽयम् । भोजराजमतेनास्य चादित्वमिति ज्ञेयम् । 6 वाट् ताभ्यः खाहा' । तिलकादयस्तु 'बट्' इति पठन्ति । परे तु 'बाटू' इति ओष्ठयादिं पठन्ति । (710) वात्" (च.) बत् ' इत्यस्यायें छान्दसोऽयम् । सादृश्यार्थकत्वमिति यावत् । (711) "वाम्" (च.) युष्मदर्थ प्रतिरूपकमव्ययमिदम् । तदुक्तम् 'गेये केन बिनीतौ वाम् ' (रघुः 15-69) इत्यत्न मल्लिनाथेन–'वाम् इति युष्मदर्यप्रतिपादकमन्ययं द्रष्टव्यम्' इति । 66 6 66 (712) "वारंवारम्" (च.) शश्वत्' इत्यर्थे मनोरमादिषु पठितोऽयं चादिषु । विकाण्डशेषे तु ' वारंवारं शश्वदर्ये वारंवारेण चेष्यते' इति ' वारंवारेण ' इत्यप्येतत्समानार्थकः पठितः । —— मनसि विचिन्तय वारंवारम् ॥' (मोहमुद्गरे ) । 'वारंवारं तिरयति दृशोरुङ्गमं बाप्पपूरः- (मालविकाग्निमिले 1.35 )। 327 (713) वाव " (च.) 6 एव' इत्यर्थे ' वा+व' इति निपातद्वयसमुदायोऽयम् । 'वाबत् ' इति केचित् । 'अशरीरं वाव सन्तम् –' (छान्दोग्ये 8 12 1 ) । अनुमानप्रतिज्ञा-प्रैष- समाप्तिष्वपि छन्दसि सन्दर्भानुसारेण बहुलं प्रयुज्यतेऽयम् । (714) बार्दालि " (ऊ.) " हिंसाप्राकाश्ययोरर्थयोरयमूर्यादिषु पठथते । 'पार्दाली' इति केचित् । बार्दालीकृत्य । वार्भिः सलिलैः दलति विशीर्णो भवतीति वार्दलः दुर्दिनम् । तथाकृत्वा इत्यर्थे च्चिप्रत्ययेनास्य निष्पन्नत्वमङ्गीकृत्य 'बार्दलीकृत्य इत्येष " न्याय्यमित्यभ्युपगच्छन्तः केचिदस्योर्यादिपाठं नानुमन्वते । (715) "वि " ( उ.ग. क. प्र.) 66 " वि विशेषेऽत्यये व्याप्तौ परिवर्ते विपर्यये । निवृत्तिपृथुताव्याजव्याख्यानाश्वासभोजने ॥ विरोधप्रैषपर्यायक्रियाक्रीडनवण्टने । रोधोद्वाह क्लेशदूरशौर्योद्योगनिशामने ॥ दानेऽन्यथात्वे नानात्वे नाशाश्चर्योक्तिमिश्रणे । 328 मेदशिक्षामोहमुख्यविचारासम्मुखे विशेषे - विराजते । विहसति । विशिष्ट: । व्यये ॥" इति क्षीरस्वामी । अत्यये — विभातीति विभावरी रजनी । विवासयति। ब्यन्त्र नमः । = व्याप्तौ – विभुः । विष्कम्भः । विवेकः । परिवर्ते – विनिमयः । विक्रयः । व्यतीहारः । विपर्यये – विरज्यति । विस्मरति । विकारः । निवृत्तौ — 'विरमति । विश्राम्यति । व्यवः । । पृथुतायाम् — विकसति । विस्तीर्णम् । आस्थं व्याददाति । व्याजे – व्यपदेशः । व्यंसयति । व्याख्याने – विवृणोति । व्याचष्टे । व्याकरोति । आश्वासे – विषम्भः । विश्वासः । भोजने – विष्वणति । विदशति । 'स्वादुङ्कारं कालखण्डोपदंशं क्रोष्टा डिम्भं व्यष्वणद् व्यखनञ्च' [माघे - 18-77] विरोधे — विग्रहः । विरूपः । विप्रतिपत्तिः । प्रेषे— विसृजति । व्यादिशति । विह्वयते । 1. 2. अझ 'व्याङ्परिभ्यो रमः' (1-3-83) इति परस्मैपदम् । 'वेश्च स्वनो भोजने' (8-3-69) इति मुर्धन्यः। अवैध वाक्ये 'व्यस्वनत्' इत्यस शब्दार्थकत्वात् न षत्वम् । 3. 'निसमुपविभ्यो ह्रः' (1-3-30) इत्यात्मनेपदमलेति शेषम् । पर्याय – नृपं विशेते । क्रमेण सेवत इत्यर्थः । तब 'विशायः । क्रियायाम् – विदधाति । विनिर्मितिः । क्रीडने – विहारः । विलासः । विनोदः । वण्टने– [वण्टनम् = विभागः] विभजति । रोधे – विलम्बते । विधारयति । 'एष सेतुर्विधरण एषां लोकानाम सम्भेदाव' । उद्वाहे — विवाहः । क्लेशे – विषादः । विद्राति । विक्लब: । दूरे – विप्रकृष्टः । व्यवधानम् । ब्यपाय: । शौर्ये – विक्रमः । विबुधः । उद्योगे—व्यवसायः । विचेष्टते । 329 निशामने – विज्ञापयति । दाने – विश्राणनम् । 'वितरति गुरुः प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे' अन्यथात्वे—2विवर्तः । विपरिणामः । ब्रह्मवैवर्तम् । 1. 'व्युपयो: शेतेः पर्याये' (3-3-39) इति घम् । इत्रर्णा 'तस्वयुक्योऽपवादः । 2. समसत्ताकोऽम्बथाभाव: परिणामः, विषवसत्ताकोऽम्बथाभावो विवतं: इति यद्यपि वेदान्तिरोत्याऽस्ति भिदा; तथाऽध्बुभव साम्ययात्वस्वागवस्वात् निवर्त विपरिणामयोरुभयोरम्यथास्वार्थ कवमिति शेवम् । 330 नानात्वे — विकल्पयति । व्यूहः । विचित्रम् । नाशे– विप्लवः । विपत् । विकार: । व्यतिरिक्तिः । आश्चर्ये — विस्मयः । उक्तौ – व्याहारः । विरावः । मिश्रणे — व्यवायः । व्यतिषङ्गः । व्यतिकर्यते । भेदे — विस्रंसनम् । विस्राव: । विघटनम् । शिक्षायाम् – विधाविनीतः । व्युत्पन्नः । विदग्धः । मोहे – विचित्तः । विभ्रान्तः । मुख्ये — विनेता वैशिष्टयम् । व्यपदिष्ट: । । विचारे — विवेचनम् । विचारः । विमर्श: । विचिनोति । असंमुखे — विमुखः । व्यधिकरणम् । व्यतीतः । व्यये – शतं विनयते । व्ययः । क्रियापरिवर्त- विश्लेष-संज्ञा दिष्वपि वर्तते । क्रिया परिवर्ते - व्यतिलुनीते । व्यतीहारः । विश्लेषे — वियोगः । वियौति । वियूय । 1. 'सम्माननोरन्जनाचार्य करणज्ञानभृतिथिगणनव्यथेषु नियः' (1-3-36 ) इति विपूर्वकस्य निथ आत्मनेपदम् । अस व्यये वृत्तिः । 'कोषं विनवते' इत्यादिषु तु 'कर्तृस्थे शरीरे कर्मणि' (1-3-37) इति वड् । 331 संज्ञायाम् – विकिरः 'विष्किरो वा शकुनिः। 2 विष्टर: – अश्वत्यपृक्षः, आसनं वा । उक्तेष्वर्येषु यथासम्भव कचिद् वाचकत्वम्, कचिद् द्योतकत्वम्, कचिद् धात्वर्थविशेषकत्वं चेति स्वयमूहनीयम् । विष्यन्दते–विस्य न्दते। 'विष्कन्दः–विस्कन्दः । विष्कम्नाति । 'विषन्ति । विषप्त:विषूतिः– विषमम् । विष्ठलम् । 'व्यषीदत्–व्य सीदत् । वितिष्ठते । " वितपते। 126 क्रोष्टा विकुरुते खरान्' । "विकुरुते सैन्धवः । सुष्टु "विक 1. 'विष्किरः शकुनिर्विकिरो वा' (6-1-150) इति निपातनायुक विकल्पेन सुट्। 'परिनिविभ्य:-' (8-3-70) इति पस्यम् । 2. 'वृक्षासनयोविंष्टर:' (8-3-93) इति षत्वम् । 3. 'अनुविपर्येभिनिभ्य: स्यन्तेः- (8-3-72) इति वैकल्पिकं परवम् । 4. 'वे स्कन्देरनिष्ठायाम् (8-3-73) इति षत्व बिकल्प: । 5. 'वे: स्कभ्नातेर्नित्यम्' (8-3-77) इति षत्वम् । 6. 'उपसर्गप्रादुम्बामस्तियंचपर:' (8-3-87) इति परवम् । 7. 'सुविनिदुर्ग्य: सुपिसूतिसमा:' (8-3-88) इति सिष्वपि स्थलेड घरबम् । 8. 'बिकुशमिपरिभ्य: स्थलम्' (8-3-96) इति स्थलसकारस्य वचम् । 9. 'निव्यभिभ्योऽड्व्यवाये वाच्छन्दसि' (8-3-119) इति परवविकल्प:/ 10. 'समवप्रविग्यः स्थ:' (1-3-22) इति आत्मनेपदम् । 11. 'उद्दिभ्यो तपः' (1-3-27) इति विपूर्वकात् सपसेस्स । 12. 'वे: शब्दकर्मण.' (1-3-34) इति विपूर्वकस्थ करीतेस्तम् । 13. 'अकर्मकाञ्च' (1-3-35) इति त भन्न । 14. 'वे: पादविहरणे' (1-3-41) इति वड्। अश्वादीनां गतिविशेषो विक्रमणम् । 332 मते । विना । 2विशाल: – विशङ्कटः । विजयते । 'विपूयो मुख:, विनीय: कल्कः । विभुः । विभूः । 'बीजम् । 'वैसारिणः । विकाषी ].. 'चिनन्भ्यां नानाजी नसह' (5-2-27) इति स्वार्थे माप्रत्यये 'बिना' इति सिद्ध्यति । 2. साधनक्रियावचनान् 'वि' इत्युपसर्गात् स्वार्थे 'वे: शाइज' ( 5-2-28) इति शाळच् शङ्कटच्प्रत्ययौ भवतः । विगते श्रृङ्गे बस्य स विशाल: गौः । अल काशिका – 'परमार्थवस्तु गुणाकद्दा एते यथाकथञ्चिद् व्युत्पायन्ते । नास प्रकृतिप्रत्यवार्थयोरभिनिवेशः' इति । तिलकस्तु गतिसंज्ञकात् 'वि' इत्यस्मादमुं निष्पादयति । 'विराभ्यां जे:' (1-3-19) इति त 'विपूर्याविनीय जित्या:--' (3-1-117) इति निपातनात् व्यबन्धः साधुः । 3. 4. " 5. 'विप्रसंभ्यः - ( 3-2-180) इति विपूर्वकाद्भवतेः । •वियुः इत्यत्र तु 'भुव: संज्ञायाम्' (3-2-179) इति क्रिप् । 6. विविधं जायते इत्यर्थे 'उपसर्गे च संज्ञायाम्' (3-2-99) इति जनेर्डप्रत्ययः । 'कृञो द्वितीय तृतीयशम्बबीजात्-' (5.4-58) इत्यच निपातनात् वकारस्य बकारः । 7. विसरतीति विसारी । बिसारिन्दाग्दात् मत्स्बेऽभिषेये स्वार्थे 'विसारिणो मस्स्ये' (5-4-16) इति अण्प्रत्यवे 'इन् अण्यनपत्थे' (6-4-164) इति प्रकृतिभाव आदिवृद्धौ च रूपमेवम् । वैसारिणः = वेगेन गतिमान् मत्स्यविशेषः । । 8. 'बौ कषलब कत्थस्रम्भः' (3-2-143) इति धिनुण्प्रत्ययः । विक्की विलासी — विकत्थी विखम्भी। विनाशक: - व्याभाषकः । 2 विक्षावः विश्रावः । 333 एवमेतदुपसर्गाश्रितानि कार्याणि दिङ्मालमत्र प्रदर्शितानि । निदर्शि.. तदिशैवानुक्तान्यपि यथासम्भवमूह्यानि । विस्तर भिया विरम्यते । (716) "विकपने " (सा.) वैरूप्यार्थकोऽयं साक्षात्प्रभृतिषु पठ्यते। 'हिंसायाम्' इति केचित् । विकपनेकृत्य । गणपाठसामर्थ्यादेदन्तत्वम् । (717) विकम्पने " (सा.) हिंसार्थकोऽयम् । 'विकपने' इति शाकटायनः । 'चिन्ताकृताश्रितहितोऽरिविकम्पनेकृत्' (बर्धमानः) । (718) "विक्ली" (ऊ.) विचारार्थकोऽयम् । 'हिंसायाम् ' इति वामनः । ' विकारे ' इति च केचित । विक्लीकृत्य । 66 1. 'निन्दहिस–' (3-2-146) इत्यनेन विपूर्वक मोरनबोवुष्प्रत्ययः । 2. 'बौ क्षुश्रुव:' (3-3-25) इति धन् । उवर्णान्ताव प्रयुकापोऽपवादः । 334 विब्रुवम् (719) "विख्ये " ( कृ.) विपूर्वकात् ख्याधातो: तुमुन्नर्थे 'दृशे विख्ये च' (3-4-11) इत्यत्व निपातनात् केप्रत्ययः । 'आतो लोप इटि च' (6-4.64) इत्याकारलोपः । 'विख्ये त्वा हरामि । एजन्तकृत्त्वात् ' कृन्मेजन्त: ' (1-1-39 ) इत्यव्ययत्वम् । (720) "विताली " (ऊ.) ऊर्यादिषु विदूराकुलीभावार्थे पठ्यतेऽयम् । विदूराकुलीभावो नाम अविस्पष्टस्तुमुलो दूरदेशस्थ : शब्द इति वदन्ति । 'उत्तमार्थे ' इति केचित् । । ' विस्तारे' इति भोजः । वितालीकृत्य । वितालशब्दात् च्चिप्रत्ययेनैव केचिदमुं साधयन्ति । (721) " विद्यते " (ति. प्र.) भवत्यर्थे तिङन्तप्रतिरूपकमव्ययमेतदिति वर्धमानादयः । विद्यते नाम तत्रभवान् वृषलं याजयिष्यति । (722) विद्रुवम्" (ख.) साम्प्रतम्' इत्यर्थेऽव्ययमेतदिति क्षीरस्वामी। उदाहरणं मृग्यम् । 66 हामहे ' विभाषा (723) "विना" (स्व) ' वर्जनेऽस्य वृत्तिः। 'तात नोदधिविलोडनं प्रति त्वद् विनाऽद्य वयमुत्स(माघे 14-83 ) । (माघे 14-83)। 'पृथग्विनानानाभिः पृथग्विनानानाभिः –' (2-3-32) इति 335 त्वत् इत्यत्र पञ्चमी । 'शशाम वृष्ट्याऽपि विना दवाग्निः' (रघु-2-14) इत्यत्र तु तृतीयेति ज्ञेयम् । 'विना वातं विना वर्ष विद्युत्प्रपतन विना । विना हस्तिकृतान् दोषान केनेमौ पातितौ द्रमौ ॥" इत्यादिषु द्वितीयाविभ क्तिस्तु ' एनपा द्वितीया; पृथगविनानानाभि: ' (2.3-31; 32) इति योगविभागेन काशिकादिषु समर्थितः । इदमव बोध्यम् । 'वि' इत्युपसर्गात् स्वार्थे 'विनञ्भ्यां नानात्रौ नसह' (5-2-27) इति नाप्रत्यये, 'नानाजौ' (भाष्यम् 1-1-38) इति भाष्ये परिगणितेन तद्धितान्तत्वप्रयोजकाव्यत्वेनैव सिद्धेऽव्ययत्वे स्वरादिषु 'विना' इति पाठः किमर्थः ? इत्यत्र अर्थान्तरे (= स्वार्थभिन्ने 'अन्तरेण' इत्यर्थे) समुदायस्य प्रयोगार्थम्, अन्तोदात्तखरार्थं च पाठ इति वदन्ति । स्पष्टमिदं बृहच्छब्देन्दुशेखरे (अव्ययप्रकरणे) इति । (724) "विभाषा " (च.) विकल्पार्थ कमिद मव्ययमिति वैयाकरणाः । नञर्थकत्वमपि कचिदस्येति स्पष्टम् 'नवेति विभाषा'(1-1-44) इत्यत्र भाष्यादिषु । तदुक्तम् 'विभाषाऽन्यतरस्यां वा विकल्पार्थाः प्रकीर्तिताः' इति विकाण्ड शेषेऽप्यव्ययप्रकरणे । अत 336 विश्वTET एव 'सर्व एब प्लुतः साहसमनिच्छता विभाषा वक्तव्यः' (भाष्यम् 8.2-92) इत्यादिषु पुल्लिङ्गान्तेन सामानाधिकरण्यं युज्यते । अन्यथा 'यलिङ्गं यद्वचनं या च विभक्तिर्विशेष्यस्य तल्लिङ्गं तद्वचनं सैव विभक्तिविंशेषणस्यापि ॥" (व्याघ्रभूतिकारिका) इति नियमस्य भङ्गप्रसङ्गात् । (725) "विशु " (ख.) नानार्थकोऽयम् । 'न विश्व विश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्' इत्यत्व गणकार्यस्यानित्यत्वेन 'विश्वसेत्' इति रूपं साघितम् । भट्टोजिदीक्षितैस्तु 'विशु + असेत्' इत्यङ्गीकृत्य साधुत्वं स्वीकृतम् । 'विश्वक' इत्यपि नानार्थकमव्ययं वेदेषु प्रसिद्धम् । लोकेऽपीति शब्दकल्पद्रुमः । 66 (726) विश्वथा " (त.) इवायें छन्दसि 'प्रत्नपूर्वविश्वेमात् थान् छन्दसि' ( 5 - 3111 ) इति थाल्प्रत्ययः । 'आस्थालौ' (काशिका 1-1-37) इति परिगणनादव्ययत्नम् । 'तं प्रत्नथा पूर्वथा विश्वथेमथा – (ऋक् . 5-44-1 )। (727, 728, 729) "विश्वह, विश्वहा, विश्वाहा" (ति.) J 'सर्वदा' इत्यर्थे छान्दसान्येतानि निपातनात् सिद्धानीति ज्ञेयम् । 'येनाभि कृष्टीस्ततनाम विश्वह ) (ऋकू. 1-160-5) 'आदर्दिरासो अद्रयो न विश्वहा' (ऋक्. 10-78-6 )। 'सनो विश्वाहा सुक्रतुरादित्य : सुपथा करत् ।' (ऋकू 1-25-12 ) । 6 विष्वक् (730) "विषमम्" (ति.) विगतं समम्, विंगतचं समस्य वा विषमम् । कालवाचकत्वे तिष्ठद्गुगणे पाठादव्ययीभावत्वेऽव्ययत्चन् । 'समात् त्रिप्रकृष्टो हौनो वा देश: विषमम्' इति केचित् देशत्रावकत्त्रे, अन्यपदार्थ प्राधान्ये वा बहुव्रीहि समास एव प्रामाणिक इत्यवोचाम । (731) "विषु" (च.) 6 ' समभागः' इत्यस्यार्थः । 'नानार्थे' इति प्रौढ मनोरमा । सर्वतोमावे' इति क्षीरस्वामिप्रभृतयः । विषुवम् । विष्वक् । विष्वंद्रधङ् । विषुणः । (किरात. 1-36)। 'विष्वक्सेनः । 337 (732) "विष्वक्र" (स्व.) समन्ततोभावेऽत्र्ययमेतत् । 'कचाचितौ विष्वग् इवागजौ गजौ' 1. संज्ञास्वेऽध्यक्ष " - भगः (8-4-3) इति णत्वं न । (8-4-3) इश्युक्सें: 'पूर्वपदात्-' 338 बुद्धयर्थकोऽयम् – "विसाविही (दशपायुणादि: 10 8 ) इत्यत्न निपातनात् विपूर्वकात् 'पोऽन्तकर्मणि' इत्यस्मात् डाप्रत्यये निष्पन्नः। 'स्वभा वात् अस्य अव्ययत्वम्' इति उज्ज्वलदत्तः [पञ्चपायुणादिः 4-37]। विहसने (733) विसा " (कृ.) 66 (734) 'विसृपः " (कृ.) विपूर्वकात् सर्पतेर्धातोः तुमुन्नर्थे 'सृपितृदोः – (3.4-17) इति कसुन्प्रत्यये निष्पन्नोऽयम् । 'क्त्वातोसुकसुनः' (1.1-40) इत्यव्ययत्वम् । छान्दसोऽयम् । 'पुरा क्रूरस्य विसृपो विरप्शिन्' (तै. सं. 1-1-9-3)। विसापेतुमित्यर्थः । 66 } (735) वित्रसा" (स्व.) मिथ्यार्थकोऽयम् । 'वित्रसैतदिह यत् त्वयोदितम् ' । जरार्थकः स्त्रीलिङ्गो विस्त्रसाशब्दोऽन्योऽस्माद् भिन्न इति ज्ञेयम् । (736) "विहसने" (सा.) उत्साहसामर्थ्ययोरयं साक्षात्प्रभृतिषु पठयते। 'अग्नौकृतामथ हुतैरुदकंकृदंशावाकृते विहमनेकृति पद्मिनीनाम् ।" ( गणरत्नमहोदधिः) इत्यत्र विकासार्थेऽपि प्रयुक्तोऽयम् । 6 वृथा (737) "विहा" (कृ.) 6 णादि: 10-8) इति निपातनात् डाप्रत्ययः । 6 स्वभावादयमव्ययम्' इति उज्ज्वलदत्तः (पञ्चपाद्युणादिवृत्तौ 4-37 ) । स्वर्गार्थकोऽयम् । बर्जनार्थकोऽपि क्वचित् पठितः । विपूर्वकात् 'ओ हाक् त्यागे' इत्यस्मात् 'विसाविहौ' (दशपाधु(738) "विहायसा" (व.) 339 आकाशार्थकमिदमव्ययम् । 'पुंस्याकाशविहायसी' इत्यमरकोशात् विहायाः विहायः' इति पुंनपुंसकमेतत्तुल्यप्रकृतिकं शब्दान्तरमिति ज्ञेयम् । विहायसा रम्यतरं विभाति ' " (739) वीजर्या " (सा.) 9 जरणक्रियाऽस्यार्थः । शोभार्थकोऽयमिति केचित् । 'बीजर्या इति परे पठन्ति । वीजर्या कृत्य धनं गतः । धनं व्ययीकृत्य गत इत्यर्थः । 66 (740) वृथा (स्व.) " अविधिविंफलयोरर्थयोवृत्तिरस्य । अविधी -- प्रातिभाव्यं वृथा दानं ' माक्षिकं सौरिकं च यत् ' । वृथा दानम = अविधिदानम् । विफले– 'वृथा 340 वेवाली वृष्टि: समुद्रस्य, वृथा तृप्तस्य भोजनम् । वृथा दानं समृद्धस्य, नीचस्य सुकृतं वृथा ' ॥ वृधा इति केचित् पठन्ति । प्रबलः' इत्यर्थोऽस्य । छान्दसोऽयम् । 'वृषायुधो न वध्र्यः(ऋक् 1-33-6)। वृषा प्रबल: कपिः– चतुष्पात्, पक्षिर्वा यस्येति विगृह्य हरिहरावपि 'वृषाकपिः' इत्युच्यत इति वदन्ति । वृषाकपिशब्दस्य निरुक्तार्थकत्वेऽपि व्युत्पत्तिरेवम् अमरव्याख्यादिषु नादृता । (741) "वृषा" (स्व.) 6 6 (742) "वेकट" (च.) अनुभुतार्थकोऽयम् । 'कट वेकट चाद्भुते' इति त्रिकाण्डशेषः । बेकट' इसि पवर्गतृतीयादि केचित् पठन्ति । विदूषकार्थको वेकटशब्दः पुँल्लिङ्गोऽस्माद् भिन्नः । (743) "वेताली " (ऊ.) विदूर कुलीभावार्थे ऊर्यादिषु पठितोऽयम् । विदूरोकुलीभावो नामाविस्पष्टो भयानको दूरदेशस्थः शब्द इत्यवधेयम् । ' उत्तमार्थे ' इति केचित् । ' विस्तारे' इति भोजः । सर्वथाऽतीवाप्रसिद्धोऽयम् । वेतालीकृत्य । वौषट् (744) "वेलायाम् " (च.) कालवाचकोऽयं सुबन्तप्रतिरूपकेषु पठितः । वेलायां चरः । वेलायां भोजकः । (745) "वे" (च.) 341 नियोगा गमविशेष सम्बोधनानुनयनिश्वयपादपूरणादिषु वर्ततेऽयम् । नियोगे —'वेदो बै धर्ममूलम् । नियोगः अवधारणम् । आगमे– 'शतायुर्वे पुरुष: ' । विशेषे --'बृहस्पति देवानां पुरोहितः । सम्बोधने— त्वं वा अहमस्मि भगवो देवते- । अनुनये –'त्वं वै मम प्रियाऽत्यन्तम् । निश्चये –' सर्वं वै ब्राह्मणोऽर्हति' ( मनुः 1-100 ) । पादपूरणे – 'यो वै युवाऽप्यधीयानस्तं देवा ब्राह्मणं विदुः' (मनुः 2-156)। वै — (746) वौषट् " (च.) देवहविर्दाने प्रसिद्धोऽयम्। 'तृप्तिप्रीत्योः' 'सम्प्रदाने ' इति केचित् । ' सोमस्याग्ने ब्रीहि 'बौ३षट् । वौषट्कृत्य । 'वौषट् ' शब्दोच्चारितमग्न्यादिकर्म कृत्वेत्यर्थः । ऊर्यादित्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञायां समासे ल्यप् । 1. 'महिप्रेष्य मौषड्यौषढाबाहानामादे:' (8-2-91) इति 'चौषट्' इत्पन्न आदे: प्लुतो बज्ञकर्मणि। 342 कृत्य 66 शकला ," (ऊ.) हिंसार्थकोऽयमूर्यादिः । अपरे तु ' परिभवे इति वदन्ति । शकलाशङ्के (747) (748) शक्तिविषयेण " ( सु. प्र.) विभक्तिप्रतिरूपकमिदमव्ययमिति 'ब्राह्मे विवाहे बन्धुशीलश्रुतारोग्याणि बुद्ध्वा प्रजां सहत्वकर्मभ्यः प्रतिपादयेत् शक्तिविषयेण अलङ्कृत्य ' ( आपस्तम्बधर्मसूत्रे 2-5-11-17) इत्यत्र "शक्तिविषयेण-विभक्तिप्रतिरूपकोऽयं निपातः 'यथाशक्ति' इत्यस्यार्थे द्रष्टव्यः " इति हरदत्तवचनाज्ज्ञायते । (749) 'शङ्के" (ति. प्र.) 66 .. 'वितर्के' इत्यर्थे वर्तते। 'शङ्के शशाङ्कोऽयम्'। 'शङ्के तीव्रं भवति समये शासनं मीनकेतो: ' ( हंससन्देशे 1.3 ) इत्यत्र रसास्वादिन्यां पक्षद्वयमुपक्षितम् – "शङ्के इत्येतत् 'जाने, मन्ये' इतिवत् वाक्योपन्यासेऽव्ययमित्येके ; बक्ष्यमाणवाक्यार्थकर्मकमाख्यातमेव इत्यन्ये । प्रथमपक्षे 'शङ्के' इत्यस्य 'तथाहि ' इत्यर्थः । " इति । तिङन्तप्रतिरूपकत्वमेव वर्धमानादिवैयाकरणानाम्, आलङ्कारिकाणां च सम्मतम् । प् (750) "शध्यै, शध्यैन् " (कृ.) 343 तुमुन्नर्थे छान्दसावेतौ प्रत्ययौ । एतदन्तानां 'कृन्मेजन्त:' ( 1-1-39 ) इत्यव्ययसंज्ञा । अनयो रूपसाम्येऽपि स्वरे विशेष: । 'सेक्तेव कोशं सिसिचे 'पिबध्यै' (ऋक्. 3-32-15) । ' उभा राधसः सह मादमध्यै' (ऋक्. 6-6-113) (751) "शनैः " (स्व) क्रियामान्यमस्यार्थः । 'शनैर्विद्या शनैः कन्या शनैः पर्वतमारुहेत् । शनैः कामश्च धर्मश्च पश्चतानि शनैश्शनैः ॥ । शनैश्वरः । शनकैः । (752) "शप्" (च.) स्वोकारार्थकमिदम् । गां शप् करोति । स्वीकरोतीति यावत् । vis 1. अत्र शबैप्रत्ययस्थ शिश्वेन 'पाघ्राष्मास्याणश्यत्ति सन्तिा दसड़ां पिबजिघ्र – ( 7-3-78) इति पातेः पिबादेशः । स चाइन्डः, तेन न गुणः । पिबध्ये- पातुमित्यर्थः । एवम् मादमध्ये-मादवितुमि त्यर्थः । अन शध्ये प्रत्ययः । 2. अस 'अव्ययसर्वनाम्नाम्-' (5-3-71) इति टे: प्राक् अकष्प्रत्यय: प्रागिवी पार्थेषु । 344 (753) शम्" (स्व.) शुभार्थकमिदम् । 'शंकरः । 'शंभुः । शंवदः । शम्तनुः । 'शन्तातिः । शम्भवः । शंयुः । राम्बा (754) शम्बट् " (च.) अन्तःकरणार्थे, आभिमुख्यार्थे च चादिषु पठयते । 'छम्बट्' इति कश्चित् पपाठ । शम्बद्बुद्धिः । अन्तःकरणशुद्धिरित्यर्थः । 'शम्बण्मुखो धावति'। अभिमुखो भावतीत्यर्थः । (755) शम्बा " (डा.) 'कृञो द्वितीय तृतीयशम्बबीजात् कृषौ (5-4-58) इति शम्बशब्दात् कृषात्रभिधेये डाच् । डाजन्तत्वेन कृञो योगे गतित्वम् । शम्बाकरोति क्षेत्रम् । अनुलोमकृष्ट क्षेत्रं पुनः प्रतिलोमं कर्षतीत्यर्थः । 1. 66 'शभि घातो: संज्ञायाम्' ( 3-2-14) इति शम्युपपदे कृञोऽत्वाउप्रायः । एवम्, 'शंवद, शम्भव:' इत्यादिष्वपि ज्ञेयम् । 2. 'मिन्दु - आदिस्य उपसंख्यानम्' (वा. 3-2-180) इति शम्युपपदे भुवो डुप्रत्ययः । शं भावयतीत्यन्तभवितव्यन्ताद्भवतेः प्रत्यय विधानमिति ज्ञेयम् । यद्वा, शं भवत्यस्थात् इति शम्भुः । 3. 'शिवशमरिष्टस्य करे' (4-4-143) इवि शं करोतीत्यर्थे वातिलप्रत्ययः । एवं छन्दसि 'भावे' (4-4-144) इति भावार्थेऽपि तातित्प्रत्यये तुल्यं रूपम् । A शश्वत्" (च.) सर्वकालसातत्यनित्यसहार्थ – प्रत्येकादिषु वर्तते । सू (756) सर्वकाले शश्वत् चकार । सातत्ये – 'शश्वत् वक्ति कुशिक्षितः' । नित्ये -- शाश्वतं वैरम् । सहार्थे– ' शश्वद् भुञ्जाने चैत्रमैत्रौ । प्रत्येकार्थे – 'शश्वद् विश सवितुर्दैव्यस्य —' (ऋक्. 1-35-5 ) । 'शश्वत्तमं तदपा वह्निरस्थात् ' (ऋक्. 2-38-1) इत्यत्र तमबन्तोऽप्यसकृदित्यर्थे प्रयुक्तः । शाश्वतिकः । 6 ' येषां च विरोधः शाश्वतिक: ' ( 2-4-9) इति सौत्र प्रयोगात् तकारान्तच लक्षण कप्रत्ययं बाधित्वा ' ठस्येक: ' (73-50) इत्यौत्सर्गिक इकप्रत्ययोऽपि । एवं ' अव्ययानां भमात्रे—' इति (वा. 6-4-144) इसि टिलोपोऽपि निपातनेन नेति ज्ञेयम् । 'शाश्वतः' इति भाष्यादिष्वसकृत् प्रयोगात् 'अबाधकान्यपि निपातनानि ' (परिभाषा 120 ) इत्याश्रित्य तदपि रूपं प्रामाणिक मिति बोध्यम् । ' प्रवाच्यं शश्वथा वीर्य ——' (ऋक् . 3-33-7) इत्यत्र छान्दसत्वात् प्रकारवचने थान्प्रत्ययः अन्त्यलोपश्च । शश्वथा – अनेकप्रकारेण, इत्यर्थः । " 66 345 (757) शस् (त.) एतदन्तमव्ययसंज्ञकं वेदितव्यम्। बहुशो ददाति, भूरिशो ददाति । अल्पशो, स्तोकशो वा ददाति । अत्र 'बह्वल्पार्थात् कारकात शस् अन्यतरस्याम् ' ( 5-4-42) इति शस्प्रत्ययः । पक्षे 'बहूनि ददाति' इत्यपि सिद्धमेव । 346 शीतम् 6 • बहल्पार्थान्मङ्गलामङ्गलवचनम् ' (वा. 5-4.42) इति वचनात् आभ्युदयिके कर्मणि बहूर्यकानाम् अनिष्टे कर्मणि अल्पार्थकानां च शस् इति ज्ञेयम् । द्विशः त्रिशो वा ददाति । माषशः पादशो वा ददाति — अत्र 'संख्यैकवचनाच वीप्सायाम् ( 5-4.43) इति शस् । एकोऽर्थो येनोच्यते तदेकवचनम् । माषादयो वृत्तावेकार्थाः । 'शस्तसी' (काशिका 1-1-37 ) इति परिगणनात् शसन्तस्य तद्धितान्ताव्ययत्वम् । 9 'शान्तं पापम्' । (758) 66 शान्तम्' " निवारणार्थेऽव्ययमेतदिति मेदिनी । शमुधातोर्निष्टान्तेन समानमिदम् । (क्रं.) (759) " शीघ्रम्" (व.) त्वरितार्थ कमिदमव्यय मिति भट्टोजिप्रभृतयः स्वरादिषु पेटुः । भानुदीक्षितादयस्तु क्लीबान्तं व्याचख्युः । उभयथाऽपि क्रियाविशेषणत्वमेव । शीघ्रं पठति । (760) 'शीतम्' (सा.) शीतस्पर्शार्थकोऽयमिति बहवः । .' अनादरे ' इति शाकटायनः । साक्षात्प्रभृतिषु पाठात् कृञो योगे गतिसंज्ञा । 'शीतंकृदचिंषि तदीमपराम्बुधेः संसर्याचिकीर्षति रवावुदयाद्रिशृङ्गम् (वर्धमानः) । शुकम् (761) "शीभम्" (वै.) शीघ्रार्थकोऽयं छान्दसः । 'आ वक्षणाः पृणध्वं यात शीमम्' (ऋक्. 3-33-12)। 347 (762) 66 'शीम्" (च.) द्वेषोऽस्यार्थ: । 'शीम् शाक्य' (तिलकः) । चादिषु पठधतेऽयम् । (763) "शु" (व.) प्रशंसाक्षिप्रार्थयोरयं वर्तते । प्रशंसायाम् – शु– प्रशस्तः नासीरोऽम्येति शुनासीरः । क्षिप्रार्थे – शु = आशु नयत्यन्तरिक्षमिति शुनः = बायुः । शु = प्रशस्तमश्नुते इति श्वशुरः । शु= आशु अश्यते – व्याप्यते इति श्वशुरः। = = 'शुशब्दोऽत्र आशुशब्दाभिधायी इति धातुपारायणम्' इति उज्ज्वलदत्तः ( पञ्चायणादि 1-45 ) । (764) शुकम्" (च.) शघ्रचार्थकमेतत् । शुक्रं गच्छति । 348 (765) शुदि" (च.) शुक्लपक्षार्थकोऽयम् । 'सुदि' इत्यस्य विकृतप्रयोग इति केचित् । उत्तरदेशेऽतीव व्यवह्रियमाणोऽयम् । (766) शुनम्" (वै.) 'सुखेन' इत्यर्थे छान्दसोऽयम् । 'शुनं हुवेम मघवानमिन्द्रम् – ' (ऋकू 3-48-5)1 (767) शुभम् '" (च) 'शुभ मिल्यव्यय शुभपर्यायः - इति काशिका (5-2-140)। 'दैवात्' इत्यर्थकत्वम् – 'शुभं दिष्ट्या' इति त्रिकाण्डशेष उक्तम् । 'शुभंयुः । शुभंयाः । शुभङ्करः । 66 (768) शूला " (डा.) पाकविषये शूलशब्दात् 'शूलात् पाके' (5-4-65 ) इति डान्प्रत्यये गतिसंज्ञा दिकम् । शूलाकरोति मांसम् । शूले पचतीत्यर्थः । 66 1. 'अहं शुभमोर्युस्' (5-2-148) इति मन्त्रयें युस्प्रत्ययः । यु:कल्याणवान् । श्रुत् (769) 'श्रत् " ( उ. ऊ.) विश्वासार्थकमिदं धाञ्धातुनैव सह प्रयुज्यते - शब्दशक्तिखाभाव्यात् । 'श्रच्छन्दस्योपसंख्यानम् (वा. 1-4-59) इति वचनादस्योपसर्गसंज्ञा । ' श्रदन्तरोरुपसर्गवत् वृत्तिः' इति सिद्धान्तकौमुद्यादिष्वसकृत् प्रयोग एतद्वार्त्तिकमूलक एवं श्रद्धा श्रद्दधाति । अत कैयट: 'भिदादिषु ( 3-3-104) श्रद्धाशब्दो न पठितव्यो भवति' इति । अयं भागः– निरुक्तदिशोपसर्गसंज्ञकत्वादनेन योगे ' आतश्चोपसर्गे' (3-3-104) इत्ययेव श्रद्धाशब्द निष्पत्ते: मिदादिपाठो व्यर्थ इति । सत्यार्थकत्वमस्य क्वचिदुक्तम्-तदपि निरुक्तार्थपर्यवसितम् । ऊर्यादिपाठात कृञो योगे 'श्रत्कृत्य ' इत्यपि भवति । 349 पाठान्तरमेवेदम् – इति परे । (770) " श्रुत् " (ऊ.) शीघ्रार्थक मिदमूर्यादिषु कैश्चित् पठ्यते । श्रुत्कृत्य । 'श्रत्' इत्यस्य 350 हविर्दाने वर्ततेऽयम् । 6 ' तृप्तिप्रीत्योः' इति केचित् । '३षट् । 'चादिष्वपि खरार्थं पठितोऽयम् । ऊर्यादिपाठात् कृञो योगे: गतिसंज्ञा — श्रौषट्कृत्य । षोढा (771) श्रौषट् " (ख. च. उ.) 6 (772) श्वः " (व.) ' आगामिदिने' इत्यर्थे प्रसिद्धोऽयम् । 'वरमद्य कपोतः श्वो मयूरात्' ( कामसूत्रे 1-2-23 ) । 'श्वो गन्ता ग्रामम् ' । श्वःश्रेयसम् । श्रोवसीयम् । श्रोभूत उपोष्य स्थण्डिले शेते'। श्वस्तनम् । श्वस्त्यम् । (773) षाट्" (च) सम्बोधनार्थकोऽम् । प्रशंसायामिति क्षीरस्वामी 'पाण्मन्त्रिणः । साधु कृतं भवद्भिः ' । 6 अस्तु 66 (774) " षोढा " (त.) प्रकारवचने 'षष्' इति प्रातिपदिकात् थालप्रत्यये 'पत्र उत्पमुत्तरपदादेश्च ष्टुत्वम् –' (वा. 6-3-108) इति वचनात् वर्णविपर्ययः । पोढा 1. 'बहिरो षड्वौषडावहानामादेः' (8-2-91) इति यज्ञकर्मणि 'श्रौषट्' इत्यत आदे: प्लुतः । 351 षट्प्रकारेण इत्यर्थः । त्वोत्योः पाक्षिकत्वात् पट्था इत्यपि साधुः । 'षोढा समासा विज्ञेयाः —' । (775) " सकृत् " (त.) एकवारम्' इत्यर्थे ' एकस्य सकृत् च ' ( 5-4-18) इति निपातनात् क्रियाभ्यावृत्तिगणने प्रकृते: 'सकृत्' इत्यादेश: सुप्रत्ययश्च । 'संयो गान्तस्य —' (8-2-23) इति प्रत्ययसकारस्य लोपः । ' कृत्वोऽर्थाः ' (वा. 1-1-38) इति परिगणनादस्याव्ययत्वम् । एकवारे - 'सकृदंशो निपतति सकृत् कन्या प्रदीयते । सदाह ददानीति त्रीण्येतानि सकृत् सकृत् ॥" (मनु: 9-47)। 'सद।' इत्यप्यर्थोऽप्यस्येत्युक्त्वा 'सकृयुवानो गीर्वाणाः' इति तिलक उदाजहार । अमरस्तु 'सकृत् स हैकवारे चापि — इत्याह ॥ सहार्थकत्व 'सुकृत दृष्टोऽपि नैवाय जानाति तव वैभवम् ।' इत्यादिषु ज्ञेयम् । सचा 'ननु प्रपन्न: सकृदेव नाथ – ' (स्तोत्ररत्ने 64 ) इत्यत्र सकृत् इत्यस्य 'सहसैव'. इत्यर्थकत्व क्रूरनाथी ये व्याख्याने प्रोक्तम् । एतत् सर्वमपि 'अनेकार्थाः स्मृताः प्राज्ञैः पाठस्तेषां निदर्शनम्' इति न्यायेन निर्वाह्यम् । अस्यैव नत्रुपसृष्टत्वे असकृत् इति वीप्सार्थकत्वम् । 66 सहार्थकोऽयं छान्दसः । (ऋक् 4-50-11)। . (776) सचा " (वै.) – सचा सा वां सुमतिर्भूतु अस्ये ' 352 (777) सजू: " (ऊ.) सहार्थे वर्ततेऽयम् । 'अय श्रवणयोः संगो द्विजिह्वः सजूः' इत्यत्र सजूः इति गतिप्रतिरूपको निपातः- इति तिलकः । 'सजूरिन्द्रेण पश्चाशत् देवास्ते मरुतोऽभवन् । ऊर्यादित्वात् कृञो योगे समासे सकृत्य, इत्यपि भवति । 'खेलायन् अनिशं नापि सजूःकृत्य रति वसेत् ॥' इति भट्टिः (5-72)। सहपूर्वकात् जुषवातोः किपि सहस्य सादेशे 'ससजुपो रु : ' (8-2-66) इति रुत्वे 'वरुपधाया दीर्घ इक: ' (8-2-76) इति दीर्घे च सम्पद्यते । तस्य च ऊर्यादिषु पाठाद् गतिसंज्ञेति पक्ष एकः । अव्युत्पन्नं प्रातिपदिकमेवैतदिति पक्षान्तरम् । उभयथाऽपि 'सजूः' इति दीर्घपाठ एव प्रामाणिक: ; नतु वाचस्पत्याबुपात्तदिशा 'सजुः' इति हस्वपाठ इत्यवधेयम् । (778) " सजोषम् " (व.) 'सन्तोषेण ' इत्यर्थे छान्दसोऽयम् । 'अस्मे यातं नासत्या सजोषः ' (ऋक्. 1-118-11)। (779) इत्यर्थे प्रसिद्ध एव । सज्जः (नि.) " 6 सज्जः सहार्थे—' इति विकाण्डशेषः । विशेष्यनिघ्नोऽपि सन्नद्ध (780) सततम्' (स्व.) अनवरतमित्यर्थ स्वरादिषु पठितोऽयम् । सम्पूर्वकात् तनोतेः क्तप्रत्यये 6 यस्य विभाषा' (7-2-15) इति निष्ठायामिनिषेधे, 'अनुदात्तोपदेशवनति- तनोत्यादीनाम् – ' (6-4-37) इत्यनुनासिकलोपे, 'समो वा हिततयोः ' (वा. 6-1-144) इति समो मकारस्य लोपं च रूपमेवम् । समुदायस्य स्वरादिपाठादव्ययत्वम् । केचिदस्याव्ययत्व नाभ्युपयन्ति । 'सुलभा पुरुषा राजन् । सततं प्रियवादिनः' । पक्षे 'सन्ततम्' इत्यप्यव्ययमिति वदन्ति ॥ 66 (ऋक्. 8-30-1)। सत्यम् 46 353 (781) मतस्' (वं.) L ' समानरूपेण' इत्यर्थे वैदिकमिदमत्ययम्। 'विश्वे सतो महान्त इत? (782) सत" (च.) आदरायें गतिसंज्ञकोऽयम् । सत्कृत्य । 'आदरानादरयोः सदसती' (1-4-63) इति गतित्वमत्र । (783) सत्यम् " (स्व.) प्रश्नप्रतिषेधार्वाक्रीका राञ्जस्येषु वर्तते । प्रश्ने–सत्यं करोषि मद्वा क्यम् । प्रतिषेधे-नन् किमर्थमिदम् सत्यम् । अर्धाङ्गीकारे-- 'ननु 354 बोक शब्दो नित्य इति; सत्यमुक्तम दुरुक्त तु तत्' । आलस्ये- 'सत्य' मनोजाः स्त्रियः । मला ओ भू... .ओ. सत्यम्' इत्यत्र लोकविशेषवाचिनोऽप्यव्ययत्वमेवाङ्गीकुर्वन्ति । छान्दोग्यादिषु सन+ति+यम् इति पदस्य विभ ज्यान्याख्यानानन्तरं तस्य ब्रह्मवाचकत्वमुक्तम । तत्राप्यव्ययत्वमेवाह । विशेष्यनिष्तत्वमपि संज्ञादिषु बोध्यमस्य । .. (784) सत्या" (डा.) अशपथे वर्तमानात् सत्यशब्दात् कृञो योगे सत्यादशपथे ' (5-1-66) इति डाच्प्रत्यय 'ऊर्यादिच्चिडाचश्च' (1-4-61) इति गतिसंज्ञायां अव्यय नमस्पति ज्ञेयम् । 'सत्याकरोति वणिक् माण्डम् । मया एतत् केतव्यमिति तथ्यं करोति, इत्यर्थ: । . (785) सला" (च.) 'सह' इत्ययेंऽव्ययमेतत् । मन्त्राजित् । मन्त्रा कलशै: पीत:' । 'सत्ता ने अनुकृष्टयः विश्वा चक्रेव वानृतुः । सत्वा महाँ असि श्रुतः । (ऋक 4-30-2) इत्यव निश्चयार्थकत्वमपि वैदिकसम्मतमस्येति ज्ञेयम् । (786) "मदम् " (स्व.) 1 'सदा' इत्ययेऽव्ययमेतत् भुजङ्गमस्येव मणिः सदभाः' (वर्षमानः 1-11)। सदंभाः – संततप्रभ इत्यर्थ: । 'पद्रो बाजी सदमिद्धव्यो अर्यः' (ऋ. 11166) (787) "मदा" (स्व.) , मततमित्यर्थः । सर्वशब्दात् सर्वेकान्य किंयत्तदः काले दा (5.3-15) इति कालेऽभिचेये दाप्रत्ययः । 'सर्वस्य सोऽन्यतरस्यां दि 15-3-6) इति प्रकृतेः पाक्षिकस्सादेश: । सदा सर्वस्मिन् काल इत्यर्थ: । र सर्वदा इत्यपि साधुः । समुदायस्य स्वरादिपाठादव्ययत्वम् । 'सदागतिः' इत्यव (मदा = सर्वत्र) इति देशवाचकत्वं तु उपचारादिति बोध्यम् । (788) •मदिति " (स्व.) नित्यार्थकोऽयम । 'सदिति मन्त्रिणः शुचय: इति तिलक: (1-82 ) । 3 *789) 'मद्यः परुत्परारेत्य माधुः । 355 " मद्यः 29 (त.) 1.5-3-22) इति निपातनात् 'ममानेऽहनि' वार्त्तिकम समानस्य सभावो य श्राइनि 4 " सना 356 (बा. 5-3-22) इति । 'गवादीनां पयोऽन्येद्यु: मद्यो वा जायते । 'सद्यः पतति मांसेन–' इत्यादिषु तु तत्क्षणार्थकत्वमपि फलितार्थ कथनाभिप्रायेण इति ज्ञेयम् । (790) मनत् पठितोऽयम् । सनन्दनः । ,, (स्व.) 'नित्यम्' इत्यर्थः । सनत्कुमार: । 'पुरातनम्' इत्यप्यस्यार्थः । 'सर्वदा वर्तते' इत्यर्थे योऽयं ' सन् ' इति प्रयुज्यते, स एव विकृत एवमुच्यते इति केचित् । 6 एवम् होता सनकात् प्र सप्त अरोचतइत्यत्र 'सनकात्' इत्यपि नित्यार्थकमव्ययं प्रयुक्तम् । (791) सनम् , (स्व.) - ' (ऋक्. 3-29-14) नुतिपरित्राणचिरन्तनहिंसाकल्पननिर्भर्त्सनेषु शाकटायनेन स्वरादिषु (792) "सना" (व.) ' अतिप्राचीनः' इति अस्यार्थ: । 'सना पुराणमध्ये स्यारात् ' (ऋक्र. 3-54-9)। "सनातनः पितरमुपागमत् स्वयम्' (भट्टिः 1.1) 'सनातनतमः । 1. ' सायंश्चिरंप्रादेप्रगेऽव्ययभ्य: - ( 4-3-23) इति ट्युः, ट्युल वा प्रत्यय: । तुडागमश्च । अतिशायने समप्प्रत्यये 'सनातनसमः' इत्यपि सपदि (793) "मनात् " (व.) अयमांप नित्यार्थकः । 'सनाद् एव न शीर्यते सनाभिः' (ऋक्. (विष्णु(ऋक्.4-20-6) !-164-13) । परब्रह्मण्यपि प्रयुज्यते - 'सनात् सनातनतमः सहस्रनामस्तोत्रे) इति । 'सनात एव सहसे जात उम्र:19 इत्यत्र चिरादित्यर्थेऽपि प्रयुक्तः । (794) सनुतर् " (ख.) अन्तर्धानार्थकोऽयम् । 'हिंसाऽनुवन्धपूर्वादेषु' इति शाकटायनः । "सनुतश्रौरो गच्छति । (795) सपत्ना " (डा.) 357 सपत्ता शब्दादतिव्यथने गग्ये कृञो योगे 'सपत्ननिष्पत्लादतिव्यथने ' (5-4-61) इति डाच् । ' ऊर्यादिच्चिडाचश्च' (1-4-61) इति गतिमज्ञायां समासे सपत्वाकरोति इति भवति । सपत्वं शरं मृगादिशरीरे प्रवेशयतीत्यर्थः । (796) "सपदि " (व.) वर्तमान तत्क्षणशी प्रार्थको ऽयम् । द्वेश्मस्खनर्गलवृत्तयः' । तत्क्षणे- 'सपदि मुकुलिताक्षी रुद्रसंरम्भभीत्या (कुमार 3-76)। शीघ्रार्थे -- 'सपदि प्रदहत्युपेक्षितो वह्निः' । वर्तमाने – 'सपदि बिपदो विद्व358 समानी पादावस्मन इत्यादि (:4-128) गण पाठा समासान्त इच्प्रत्यये, 'इच्' (ग. सु. 2-1-17) इति तिष्ठद्गुगणपाठात स्य अव्ययीभावत्वेऽन्यत्वमस्येति वर्धमानः । अत्र पक्षे समानशब्दस्य सादेश:: पादशब्दस्य पाद: पत्' (6-4-130) इति पदादेशश्चेति बोध्यम् । व्युत्पत्तिस्तु यथाकथञ्चित् भवतु वा मा वा । उभ्यथाऽपि नार्थभेदः । समन्तात अक्षण: समीपमित्य प्रतिपरसमनुभ्योऽक्ष्णः' (ग. सू. 5-4-107) इति समासान्ते टच्प्रत्यये टिलोपे रूपमेवम् । ' प्रत्यक्षेण इत्यस्यार्थः । (798) समन्ततः " (त.) परितीभावार्ये समन्तशब्दात आद्यादित्वात् (वा. 5-4-44) सावि भक्ति के तसिप्रत्यये निष्पन्नोऽयम् । 'समन्ततो धावति पत्तिबगः । ' समन्तम् ' इत्यपि एतत्समानार्थेऽव्यय पठन्ति । . 1. (797) समक्षम्" (अव्य.) १ · " अयमपि समन्ततः ' इत्यर्थकः । दिनकर परितापात क्षीणतोया समन्तात् (ऋतुसंहारे 1-22)। 'सामन्तः । (799) समन्तात् " (व.) समन्वादुद्भवः सामन्तः । 'अव्ययानांमा-' (वा. 6-4-144) इति टिकोप: । समंपदासि (800) समना" (वें.) युगपत् इत्यर्थे वैदिकोऽयम् । ता आ चरन्ति समना पुरस्तात . 6 समानतः समना पप्रधाना: (ऋ. 4-51-8)। 2-113) प्रयुज्यते । 40 . समत्व पक्षस्य, सम: पक्षो वाऽस्मिन इति ममपक्षम् । तिष्ठद्गुगणे पाठादव्ययीभावसमासत्वेऽव्ययत्वम् काल (ऋतु) विशेषम्य वाच.. कोऽयम् । ¡ ♥ (801) समपक्षम्" (ति.) समम् " (च.) सहार्थकोऽयम् । विद्ययंत्र समं काम मर्तव्यं ब्रह्मवादिना ' ( मनुः सममापन्नसत्त्वास्ता: ' (रधु. 10.59) इत्यत्र युगपदित्यर्थेऽपि (802 358 (803) "समम्पदाति " (नि.) सुमय पद्रातः समपदाति निष्ठद्गुगणं निपातनामुमागमः र समपदाति हत्यप्यत्र शाकटायन: पाठ । ८ सम्पदाति' इति पाठान्तरम् । तदानीम् 'समम इत्यनान्त्यलोपः । L मम्' इत्यनेन वा वृत्तिरिति बोध्यम्। 'समम्पदातयो राजानः' इत्यत्न अन्यपदार्थत्वात् बहुव्रीहिरेव । 360 (804) समम्भूमि " (ति.) समत्वं भूमे:-- इति विवक्षायां तिषद्गुगणपाठादव्ययी भावत्वेऽव्ययत्वम् । निपातनान्मुमागमः । "श। कटायनस्तु 'समभूमि' इत्यप्याह । अन्यार्थत्वे तु 'समभूमयो वीषयः' इत्येव यौगिकत्वे नास्य लक्षणस्य प्रवृत्तिः । अन्यार्थस्वेऽपि 'समभूमि' उति केचित् । " इति वर्धमानः । कवित् सम्भूमि' इत्यपि पाठः । तदानीं समशब्दान्त्यस्य लोपः, 'सम्' इत्यनेन वा वृत्तिः । 06 समबा (805) समया" (ख. डा.) समीरमध्ययोरयं प्रसिद्धः । समीपे- -'अवलम्बते स्म समया सखीमित्र' (माघे 15-9) 1 मध्ये - 'त्वां मां च समया आस्ते' । अलो भयल 'आंमतः परितः समया-' (वा. 2-3-2) इति द्वितीया । आदित्सार्थकत्वं परीक्षार्थकत्व केचिदस्याहुः । 6 66 व्यव्यय समया वारमर्षसि (ऋक्. 9-85-3) उत्सव युगपदिस्यऽपि प्रयुक्तमेतत् ! यढा स्वयं डाजन्त:- तदानीम् 'समयाकरोति' इत्यत्र कालयापन करोतीत्यर्थः । समयाच यापनायाम्) (5-4-60) इति कृत्रो योगे समयशब्दात् इच् । डाजन्तस्य गतिसंज्ञकत्वात् समास इति ज्ञेयम् । सम्प्रति (806) समह " 66 (वै.) 361 'समानरूपेण' इत्ययें छान्दसोऽयमव्युत्पन्नः । 'कत्व: समह दीनता ती जगमा शुचे' (ऋक्. 7-89-3)। (807) समानतीरम् " (ति.) समानं तीरम्, समानत्वं तीरस्य इति वा समानतीरम् । देशविशेषकोऽयं तिष्ठद्गुगणे पठितः । एवं 'समानतीर्थम्' इत्यपि बोध्यम् । (808) 'समुपजोषम् " (च.) प्रत्यये निष्पन्नममुमाचक्षते । 'समुपजोषं वर्तते । आनन्दोऽस्यार्थः । सम्+उप पूर्वकात 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' इत्यस्मात् 'उपजोषम्' इत्येव निर्वाण नारायणः चादि पापाठ इति वर्धमानः । 'समुपजोषम् इति कादिरययमिति शब्दकल्पद्रुमः । (809) सम्प्रति " (स्व.) 6 'इदानीम् इति अर्थोऽस्य सम्प्रत्यसाम्प्रतं वक्तुमुक्ते मुसलपा। शिना' (माघे 2-70)। मम् + प्रति इत्युपसर्गद्वयसमुदायोऽयं स्वभावादधुने. व्य वर्तते । 362 सम नसम्पकोत् असम्प्रति इत्यपि वर्धमानस्तु निष्ठद पठित्वाऽव्ययीभाव समासेनाव्ययत्वमाह । 9 सम्यक् इत्यर्थोऽपि वेदे दृष्टः । यथा- आत्मानमेतेमं वैश्वान सम्प्रत्यध्येषि--' (छान्दोग्ये 5.11.6 ) । आर्जवार्थकोऽपि कचित् । 9 (810) सम्यक् (स्व.) 97 तत्त्वेष्टयोरयं स्वरादिः । तत्त्वे - सम्यगाह । इष्टे- सम्यक् कृतम । समीचीन अश्चति इत्यर्थे अश्वे: क्विन् । गणपाठादव्ययत्वम् । त्रिलिङ्गोऽयस्ति इति क्षीरस्वामी। (३-६-९) (811) समू" (3.) "सं सम्यक्त्वे समन्तत्वे श्लेषे कूजनवर्तने । 6 सहभावे स्मृतौ क्रोधे ऋद्धिवाचिकढौकने ॥ अनिश्रये गुणाधाने प्रतिज्ञात्यागसेवने । क्रियान्तोद्योगनियमे विमर्शगणनाक्षये ॥ नैकट्येऽनुकृतौ प्रीतौ स्वीकारोत्पत्तिवर्जन । आभिमुस्ये परिचये कालेऽल्पपरिहारयोः ॥ " सम्यक्त्वे सम्प्रदानम्। संश्रुतिः । ईप्साभृशसत्यानि सम्यगथ एक ईप्सायाम् - संवरयति । भृशे— संरक्तनयनः । सत्ये संजानाति धर्मम समन्तत्व सम्पतन्ति । व्युत्पत्तिः । कूजने वर्तन श्लेष- संयोगः । सम्बन्ध: । सङ्गमः । सङक्रीडन्ति शकटानि । C सम 'सम्राट । संयाति प्रास्थिकी स्थाली । संघ: व: । 6 सहभाने स्मृतौ संज्ञानम्। संकल्पः । 363 क्रोधे-स.नाप । संरम्भः । ऋद्रौ सम्पत् । सम्भारः । समुद्रेक: । वाचिके - सन्देशः । समन्ताद् राजत इति वर्तनु 'सम्प्रवदन्ति कुक्कुट । सम्भूति: , सम्पूर्वत् िराजतेः किपि 'मो राजि ममः कौ' (8-3-25) इन्ि मकारम्यानुस्वारापवादो मकारादेशः । 2. 'समोडकूजने (था. 1-3-2) इहि नियमाधान । कुजने • संक्रीडते हा 'कौडोऽनुसंपरि' (1-3-21) इति । 3. संघोद्धौ गणप्रशंसयो:' (3-3-86) इमि मिपासनात गणेऽभिवे माधुश्यम् सम्पूर्वकाढन्ते: अप्रथमः' हकारस्य प्रकार:, टिको निपातनकभ्यः । H 4. सम्भवदन्ति =सह उच्चरन्ति इत्यर्थः । अम्बकवा कुक्कुटावामुक्त. ●णवाद न तड्। 'सम्प्रवदन्ते ब्राह्मणाः' इत्यादिस्थले तु 'व्यवा समुझारणे (1-3-48) इसिव । 5. उपसर्गे उपपदे सम्पादिम्ब:-' (वा. 3-3-94) इति स्त्रि चिपू । 'किलपीप्यते' ( 3-3-94) इत्युक्ते: 'सम्पत्ति:' इत्यपि माधुः । 364 डौकन - । ढौकनम् -- प्रेरणम्, गतिः, आवृतिवों संवृतं द्वारम् । सङ्कचिः । सम् अनिश्चयं संशयः । सुन्देहः । संवृतिसत्यम् । गुणाधान - संस्कार: । सम्मार्जनम् । भूषणमपि गुणाधानमेव--- शरीरसंस्कार: । 'संस्कृतं भक्षा:' (4-2-16)। प्रतिज्ञायाम् -- संजानीते । संगिरते । त्यागे – संन्यासः । समावर्तनम् । सेवन – संवाहयति । कियान्ते सन्तिष्ठते । समाप्तिः । सम्पूर्णम् । उद्योगे-- संनाहः । संस्तवः । नियमे - संयमः । मर्यादापि नियम एव - संस्था, 1. जलसंपरिभ्व करोती भूषणे (6-1-137) इति सुडागप्र: । ला नः संस्कृत वाक्यं -' इत्यादिषु तु 'बमवाये च (6-1-138) इति सुद 'इष्ना संकृसं हाधिकम्' इत्यादिषु यद्यपि गुणाधानविपये समः परस्य कृञ: सुद्र दुर्लभः; तथापि 'संस्कृतं भक्षा:' (4-2-16) इति सौलनिर्देशात् 'डर' इस्युपसर्थस्थल द्रव सुडिति शेषम् । वस्तुवस्तु 'विकार - मेद्-संसर्ग- उस्कर्ष - हानादिरूपतः । करोति: परिणामार्थ चित्रमाह स्वभावतः ॥' इत्यभियुक्तोक्तेः, पुसाटणस्थलेषु जातोरे बाथम्तर वृत्ति: हवामान्यादा भयणी येति मतमेव समीचीनम् । 2. स्त्रियाम् 'भातश्रोपसमें' (3-3-106) इत्यङ् । एवमुत्तरतापि । सम् विमर्श-सम्पृच्छते। संमन्त्रयति । सम्प्रधारयति । गणनायाम् – संख्या संकलयति । संवत् । क्षये-संहारः । संज्ञपनम । नैकट्ये- संनिकृष्टः । समीपम् । मन्निपत्योपकारकम् । अनुकृतौ – संवाद: । 'बाहीको गोपसंस्थान:' । 'विष्णोः संस्था ' आकृतिरित्यर्थः । पद्मसंकाशः । संनिभः । प्रीतौ–संभाषते । समञ्जसम् । सम्प्रज्ञातम् । स्वीकारे संग्रहः । 'मंचीवरयते मिक्षुः' । उत्पत्तौ संभवः । 11 वर्जने---संचक्ष्यो दुर्जनः । आभिमुख्ये – संमुखः । समेति परिचये - संस्तवः । काले समय: । संवत्सरः । अल्पे-समधः । परिहारे – समाधानम् । 365 मर्यादामरणशुद्धिरम्यत्वादिष्वपि दृश्यते । मर्यादायाम् – संस्था । मरणे– 'संस्थिते दशरथेऽय राघवः - '। शुद्धौ – संस्कृता आपः । आज्यसंस्कारः । रम्यत्वे--संस्कृता कन्या । अथ 'सम्' इत्यमुमुपसर्गमाश्रित्य प्रवृत्तानि कार्याणि 166 मम् अश्वेन 'सञ्चरते। ब्रीहीन संयन्ते। 'संतिष्ठते । शत 'संगिरते । "मंत्रणुते शस्त्रम् । शतं संजानीते । "संगच्छते- समृच्छते। संवित्ते सम्पृच्छते -संस्वरते। मा 'समृत - संश्रृणुते सम्पश्यते। संय1. 2. 6. असमुदा इम्बो ध्वायम् । 'समवप्रविः स्थः' (1-3-22) इति सम्पूर्वकाल सिष्ठतेस्छ । 4. सौदादिकरण निरइत्यस्य समुपसृष्टस्य ममः प्रतिआने' (1-3-52) इति तङ् । अभ्युपगमः -प्रतिज्ञानम् । 5. 'क्ष्णु तेजने' इत्यस्य सम्पूकस्व 'सव: :' (1-3-65) इति लड् विहित । मकर्मकादेवायम् । सम्पूर्वकात जाते: 'समस्तृतीयायुक्तात्' (1-3-54) इत्यामपदम्। 'दास्पा संपयडळते कामुक::' इत्यक्षतु 'दाणच, मा चेत् चतुर्थ्य (1-3-35) इति आत्मनेपदम्। अशिष्टम्यवहारे चतुर्ध्यर्थे तृतीमा वाति इसिद्धाऽत्र । (1-3-75) इति । कर्मक22 'मम्मान (1-3-16) इति त आध्यानम् हत्कण्ठा पूर्वस्मरणम् । तद्भिन्नेऽर्थेऽयं भवति । 'मातु: मंजानानि इस उत्कण्ठ । पूर्व करमरणार्थ कस्वास । 7. 'समो गस्यच्छिम्पाम् (1-3-29) इति । 8. 'विदिपब्लिस्वरसीनामुपसंख्यानम् (वा. 1-3-29) इलि इदं तु वात्तिकं काशिकादिषु ले एव प्रक्षिप्य पठितम 9. 'अत्तिशिभ्यश्च' (वर. 1-3-29) इनि आत्मनेपदम् । 10. 'संबलश्च' (3-1-72) इति सम्पूर्वका यसभाः इकिल 367 सम् यति संयसति । संहितम् - सहितम् । 'गोसंख्यः । मल्लस्य 'संग्राह: । - 'संयशव: संदाव: मन्दावः । "समज: -समाज: "संवसरण: संवत्सरीय: । माक। "संकटम् । 1. समोवाहित्रा6-1-144) इति वचनात समोमकारस्थ हितशब्दे ततशब्दे परतवैकल्पिको कोपः । अर्थ परं न मेद: एवम् संततम् - सततम्' इत्यप्पुद्दाहार्बम् । 2. 'मि:' (3-2-7) इति कर्मपदे पाते: कपन्यथ: । आकारलोप: सटे गोसंख्यः । 3. समि मुष्टी' 3.3-36) इति सम्पूर्वकात् गृह्णात्य : अपो 1 पवादः समि दुव:' ('3-3-23) इति घन् ।युक्तापोपवादः । 5. 'समुदोरज: पशुषु (3-3-69) इति सम्पूर्वकादजातो: पशुविषयप्रत्यये 'समजः' इति सिद्धयति । समुदायविवक्षायां तु घनि 'समाज:' इत्येव । उभयन्न प्रजेपो:' (2-4-56) इति बीमा5. कन्दसि विषये निर्वादिष्र्येषु सम्परिपूर्णत *' (5-1-62) इति सम्पूत बहसरान्तान प्रातिपदिकात ईनादेश: ऋग्य तु ईयादेशः । । 7. तोहादिषु कर्तृषु सानुरु-3-2-142) इति संपूर्वकात् एचधातोचिनुणि 'नजो: कु. (-3-52) इति कुत्वे च रूपम्। 8. 'सम्मोहश्वकट' (52-29) इति स्वार्थ कटन् प्रत्ययः । श्रश्र काशिका - गुणा ते सथाकथचिद् व्युत्पाद्यन्ते नाव प्रकृतिप्रत्यरमिनिवेश.' इति । 'संकटम्' इतिव्ये प्रसिद्धि 368 सर्वत: 'संस्तावः, संस्तवः शिष्ययोः । संयमः-संयामः । संमद: ५ 66 (812) मरथम " (ऊ.) तुल्ये रथे इत्यर्थेऽत्र्ययीभाव समासान्तमिदमव्यय छान्दसेषु प्र प्रसिद्धम् । "इन्द्रेण देवैः सरथं स बर्हिषि –" (ऋकु. 5-11-2)। (813) सर्वतः " (आ.) आद्यादित्वात् सार्वविभक्तिकतसिप्रत्ययान्तोऽयम् । सर्वस्मात् मवेंग सर्वत्र इत्येवमर्था यथासम्भवमस्योन्नेयाः । 'सर्वतः सारमादयात् पुष्पेभ्य इष षट्पदः । तदुक्तम् प्रक्रिया सर्वस्वे - संबधार्थे संकट मिति । तिलकस्तु उपसर्गप्रतिरूपकात् 'मम्' इत्यस्मादमुं निष्पक्षATE । तस्यायमालय:क्रियायोग एवोपसर्गसंज्ञा विधानात्, भन तु साक्षात् क्रियासंबम्बस् अन्तर्वतिक्रियाभिसंबन्धस्य च अदर्शनात् उपसर्गसंज्ञा दुर्बमाइति । 1. 'बज्ञे समि स्तुव:' (3-3-31) इति धन् । बझभिन्ने परिषजायें तु उवर्णान्तस्य लक्षणोऽबेव - संस्तव इति । 2. 'यमः समुपनिषु च' (3-3-63) इति त्रिकल्पेनाप । पञ् 3. 'प्रमदसंमदी हर्षे' (3-3-68) इति निपातनात् हर्बेऽसिधये सम्पूर्व काल मदधातोः भावेऽप् प्रत्ययः । 2 4 (814) 66 'सर्वत्र " (त.) सप्तम्यास्त्रल' ( 5-3-10) इति वल्प्रत्यये निष्पन्नोऽयम् । 'सर्वेषु स्थलेषु' इत्यर्थः। 'सर्वेषु कालेषु इति च । 'पर्द हि सर्वत्र गुणैनिंधीयते' (रघुः 3-62)। 6 सह 'सर्वप्रकारेण' इत्यर्थे 'प्रकारवचने - ( 5-3-23) इति थाल्प्रत्यये निष्पन्नमिदम् । प्राग्दिशीयत्वेन विभक्तिसंज्ञकत्वात् 'तद्धितचा सर्व विभक्तिः (1-1-38) इत्यव्ययत्वम् । 66 (815) सर्वथा " (त.) 46 (816) 'सर्वदा (त.) 27 369 5 कालवाचिन: सर्वशब्दात् सप्तम्यर्थे 'सर्वैकान्य – ( 5-3-15) इति दाप्रत्ययः । सकारादेशस्य पाक्षिकत्वात एवमपि रूपं साध्वेव। पक्षे सदा' इति । (817) सह" (च. सा.) एकक्रियायोगोऽस्म्यार्थ । 'पुत्रेण सह पण्डितः । 'सह साकल्यसादृश्ययोगपद्यसमाप्तिषु । समृद्धौ चापि सम्पत्तौ सहशब्दः प्रकीर्तितः ॥' इति धर्मकीर्तिः । 370 सहसा यौगपद्ये • अस्तोदयौ सहैवासौ कुरुते नृपतिद्विषाम " एवं यथासम्भवमर्थान्तरेष्वपि प्रयोग उन्नेयः साक्षात्प्रभृति सहकुल इति कृञो योगे गतिनंज्ञायां समासे ल्यप् । सहेव दशभिः पुत्रैमरे वहति गर्दभी'; अत्र विद्यम (सम्पत्तिः) अर्थ: । मनासिका सहकृत्वा सहयुष्वा । सुधा सधीर्च श्रुतिभिः । 'मेघनादो युग्न एकास्ताः' (तै. सं. 1-8-12-1) 'सु' विश्वे अभि सन्ति देवा: (ऋ. 7.39-4)। पात 6 66 आकस्मिकाविमर्शयोग्य वतते । आकस्मिकेदिव: प्रसून : । अविमर्श सहसा विदधीत न क्रियाम् (किराता 4. (818) सहसा " (ख.) 1. अत्र 'सहयुक्तेऽने (2-3-19) इति तृतीया । 2. महनञ्चिद्यमान इत्यस्य संज्ञायां सादेशः । A (4-1-57) इति डोष्प्रत्यय: । 3. 'सहेच' (3-2-96) इति महशब्द उपपदे कृञो युधेश्व प्रत्यय: । कनिप: किस्वाद् गुणनिषेधः । नान्तस्वात सर्वना उपधादीर्घः । सहकृत्वेत्यव तुगागमोऽधिकः । सह अञ्चतीव्यवाजतो परे सहस्यमधि:(6-3-95) इ इत्यम्य मादेशः । 5. मादस्थ इस्थेतयोरुत्तरपदयो: मह इत्यस्य साथ इति छन्दसि 'सघ माइस्थयोइन्दसि (6-3-96) इति । साधु संशकला 2-30 ) । 'मातकै महसोत्पतद्भिः' इत्यादिषु तु युगपदित्यर्थकोऽप्यसमिति केचित । (819) संकला" (ऊ.) ऊर्यादिषु हिंसार्थकोऽयं पठ्यते । संकलाकृत्य । संकुला इति केचित् । (820) "संवत्" (व.) 3 वर्षार्थ कोऽयम् । 'संवत्तृतीये प्रभुतामसावियात (बृहज्जातके ) । संवत्सर इत्यादिषु तु इद्वत्सर वत्सरादिशब्देष्विव 'सर' इति शब्दान्तरसमुचयो हायनार्थक इति केचित् । परे तु केवलवृषशब्दस्य बलीव वाचकत्वेऽपि ऋषभशब्दगतस्यैकदेशभूतस्य वृषशब्दस्य यथा निरर्थकत्वम् एवमेवान्नापि न सरशब्दस्यार्थवत्त्वम्, किन्तु संवत्सर इति शब्दस्यैवेति वदन्ति । वस्तुतस्तु सेवत्सर -परिवत्सर इडावत्सर इद्वत्सरादिशब्दा यज्ञियकालविशेषबाचकाः सरप्रत्ययान्ताः, सं + वत, इत् + आ, परि + वत्, इत इत्युपपदयुक्ता इत्येव न्यायमित्यलं विस्तरेण । 371 ▸ 66 • (821) संशकला " (ऊ.) अयमपि हिंसार्थकः । परिभवार्थक इति केचित। 'असंकला' इति भोजः । संशकलाकृत्य । 372 आक्रमणमस्यार्थः । ' शीतंकृदचिंषि तटीमपराम्बुधेः संसर्याचिकी-र्षति रवावुदयाद्रिशृङ्गम् ' (गणरत्नमहोदधि: पृ. १४१ ) । संहृतयवम् (822) संसर्या " (सा.) (823) संहतपुच्छि" ( द्वि.) संदतपुच्छि इति पुच्छसंहननेन धावति इत्यर्थे द्विदण्डपादिषु (5.4-128) पाठात् बहुव्रीहि समासः । इच्प्रत्ययान्तोऽयम् । तस्य च तिष्ठद्गुप्रभृतिषु (2-1-17) पाठादव्ययीभावत्वेनाव्ययत्वमिति ज्ञेयम् । (824) 'संहृतबुसम्" (ति.) संहृतानि बुसानि यत्र काले स काल: संहृतबुसम् । तिष्ठद्गुगणे निपातनात् अव्ययीभावत्वेनाव्ययत्वम् । देशवाचकत्वे तु नाव्ययीभावत्वम् । 66 (825) 'संहतयवम् " (ति.) संहृताः यवाः यस्मिन् काले स काल: संहृतयवम् । तिष्ठद्गु गणे 66 पाठादव्ययत्यम् । देशवाचित्वे तु बहुव्रीहिसमास एव । साक्षात् (826) संद्रियमाणबुसम्" (ति.) संहियमाणानि बुसानि यस्मिन् काले म काल: संहियमाणबुसम् । संहियमाणविसम इति केचित् पठन्ति । बिसम् पद्मकन्दः । उभ्यथाऽपि तिमृद्गुगणे पाठः ! ; 66 373 (827) संहियमाणयवम्" (ति.) संहियमाणा यवा यस्मिन् काले स काल: संहियमाणयवम् । अयमपि शब्दो तिष्ठद्गुगणे पटितः । तेनाव्ययत्वम् । (828) साकम् " (च.) साहित्यार्थेऽस्य वृत्तिः । 'यान्ती गुरुजनैः साकं स्मयमानाननाम्बुजा (भमनीविनामे 2-132) 'महार्थेन योगे विधानात् पर्यायप्रयोगेऽपि भवति' 1 (काशिका 2.8-19) इत्युक्तत्वात 'साकं' इत्यनेन योगेऽपि तृतीया भवतीति बोध्यम । 'पककाले' इत्यप्यस्यार्थं केचिदाहुः । (829) साक्षात् " (स्व. सा.) प्रत्यक्षतुल्यात्रस्यार्थौ । इद विभक्तिप्रतिरूपकमिति कश्चित् । प्रत्यक्षे374 साठ्ये साक्षात् द्रष्टा साक्षी । तुल्ये "... लक्ष्प्या तुल्य 'इयं माक्षालक्ष्मी:-'। त्यर्थः । अस्य साक्षात् प्रभृतिषु (1.4-74) पाठात् कृञ योगे गतिसंज्ञाय समासे ल्यपि साक्षात्कृत्याभिमन्येऽहं त्वां हरन्तीं श्रियं श्रियः' (भट्टि. 5.707 इति सिद्धर्थात । "साक्षात्प्रभृतिषु च्व्यर्थकचनम्' (वा. 1-4-74) दो वचनादभूततद्भावार्थ एवायं गतिसंज्ञां लभते । 'माक्षात्कृतेऽथ लवणकृति दिइ मुखानाम्- ' (गणरत्नमहोदवि: पृ. १४०) । (830) साचि " (ख.) तिर्यगर्येऽयं वर्तते । 'साचि लोचनयुगं नमयन्ती - (किरातार्जु-नीये 9-44) । 'सविनयमपराऽमिसृत्य साचि स्मितसुकलसत्कगोललक्ष्मी: ' (किरात 10-57)। 'निनाय साचीकृतचारुवक्त्र: ' ( रघुवंश 6-14 ) इत्यादिषु व्यस्तत्वेन दीर्घ इति ज्ञेयम् । (831) "साढयै " ( कृ.) 6 सोद्रवा इत्ययें छान्दसोऽयम्। साढयै साहवा साढेति निगमे (6-3-113) इत्यव निपातनात् सहधातोः क्त्वाप्रत्ययस्य पाक्षिके ध्ये इत्यादेश 1. अल साझाद ब्रटरि संज्ञायाम् (5-2-91) इति मा इत्यस्मात् इनिप्रत्यय: । 'अध्यपानांमागे -' (ब. 6-4-144, इति टिकोप: । 'संज्ञाग्रहणसामध्यति घनिकान्ते वासिनोनं मल इति भाग्योक्तेः व पथ स एवमुच्यते । साति 375 ओकाराभाव: । ढत्वष्टुत्वदलोपदीर्घाः यथायथं प्रवर्तन्ते । 'साढये समन्तात्' सोढ्वा इत्यर्थ: । 'कृन्मेजन्तः' (1-1-39) इत्यव्ययत्वम् । (832) माहवा (कृ.) अस्यापि सोद्र्वेत्यर्थः । पूर्ववत् " साढयै सावा साढेति निगमे ' ( 6-3.113) इत्सव निपातनात् सहवासोः क्वायां ओकाराभाष: । ढत्वष्टुःबढलोपदीर्घाः । साढ़वा शत्रून् । मोवेत्यर्थः । 'क्त्वातोसुन्-- (1-1-40) 2 इत्यव्ययत्वम् । (833) "साति" (त.) 6 एतत्प्रत्ययान्तमव्ययसंज्ञकमिति ज्ञेयम् । तदुक्तम् –' शस्प्रभृतयः प्राक् समासान्तेभ्य: - ' (भाष्यम 1-1-38) इति । अत्र प्रभृतिशब्देन व्यर्थानां ग्रहणम् । अस्य च प्रत्ययस्य व्यर्थकत्वेनास्याप्यव्ययत्वमिति स्पष्टं काशिकादिषु । 'अग्निसात् भवति शस्त्रम् । वर्षासु लवणं उदकसात सम्पद्यते । ब्राह्मणसात् निधिं करोति । राजसात करोति करम् । 64 1. अस्वमग्नीभवतीत्यर्थेऽस विभाषा साति कास (5-4-52) इति सातिप्रत्ययः । प्रत्यये इकार उच्चारणैकफल्लक: सन् इरसंज्ञांचा लुप्यते । कारस्य नामास सर्वस्मिना द्वग्यस्य विकारापत्तिः । 3. • ▾ 2. अभिविधौ सम्पदा च' (5-4-63) इति सातिप्रत्ययो । अभिविधिनमात्र यस एकदेशेनापि सर्व प्रकृतिविकारमापयते स इति ज्ञेयम् । तीनवचने'(24-64) इति सातिप्रत्यय: । एतावन्तं कालं ब्राह्मणानबीनं मन्तं विधिवधुना वह्मणाधीनं करोतीत्यर्थः । , 4. 'देये नाच' (5-4-65) इति सातिप्रत्ययोऽलं । अवइयं राजे देवं करमेलाकालमदतं सम्ममधुना ददातीति वाक्वार्थः । 376 सामि (834) साधुया " (छा.) • उत्तमरीत्या' इत्यर्थे छान्दसोऽयमत्युत्पन्नः । 'अग्रिनों यज्ञमुप नेतु 46 माधुया - (ऋक् 5-11-4 )। (835) "साधीयः" (त.) 4 ".... अतिशयेन साधु इत्यर्थे साधीयः इत्यपि । अत एव कश्च माधीयः ? ' इत्यादिः तत्र तत्न माध्यप्रयोगः ।" इति बृहच्छन्देन्दुशेखरे (अव्ययप्रकरणे) प्रोक्तम् । तेनेदमपि अध्ययमस्तीति नागेशाशय इति ज्ञायते । अन्यथा उद्देश्यविधेययोमिंन्नलिङ्गकत्वेन 'कश्च साधीयः इति भाष्यप्रयोगोडपाणिनीय: स्यादिति तस्याशयः । 1. " (836) सामि " (व.) अर्धकुत्सनयोरयं वर्तते । अर्धे'सामिसम्मीलिताक्षी'। 1 तत्वां समाधिनियतैरपि सामिदृष्टम् कुत्सने- 'सामिकृतम् । अन्न व कृत्यस्यापूरणैकन्वभावकत्वात् कुत्मेति ज्ञेयम् । 'मामि' (2-1-27) इति कान्तेन समासः । अश सूखे पूर्वसूत्रात् 'क्षेपे' इत्यनुवर्थ क्षेपार्थे गये पुत्र कान्तेन समास इति केचिन्मन्यन्ते अमिनोदय मामिकृतमण्डनं यती:-' (माघे 13-31) इत्यत्र 'अर्धविरचितप्रसाधनम् –' इति मल्लिनाथप्रभृतिभिव्यख्यिानाच बद मारम्, आकरविरुद्ध मिति च उपेक्ष्यम् । सायम् (837) साम्प्रतम् " (व. ) सम्प्रति इत्यर्थे सम्प्रति इत्यस्मात् प्रज्ञादि ( 5-4.38 ) त्वात् खायें " उष्प्रत्यये रूपमेवम्। 'विमुव्य वासांसि गुरूणि साम्प्रतम् (ऋतुसंहारे विषवृक्षोऽपि संवर्ध्य • 1.7 )। नत्रुपसृष्टं खेतदेव 'अयुक्तम् इत्यर्थे लक्ष्यते। } स्वयं छेत्तु म साम्प्रतम् (कुमार. 2-55)। एतेन युक्तमित्यर्थकत्वमप्यस्येति कम्यते । (838) 66 ' सायम् " (ख.) दिनावसान मस्यार्थ: । 1- 48 ) । 'सायन्तनो वायुः । 377 9 6 'मायं संयमिनस्तस्य महर्षेर्महिषीसख: ' (रघु. 1. व्युत्पतिपक्षे षोऽन्त कर्मणि' इनि चासोर्धभि, दे: (6-1-45) इत्यावे, 'आतो युकू-' (/-3-33) इति युगागमे मान्तत्वमस्या:मस्येति ज्ञे॰म् । सायन्वन इत्यत्र 'सावंचिरं- ' (4-3-23) इति ट्युः ट्युल वा प्रत्ययः शैषिकः । तुडागमय भन्न सूले अव्ययस्वेनैव युप्रत्यये सिद्धे पुन: सायंग्रहणात् पाक्षिकमेवाव्ययस्वमस्येति केचित् । ' सायाहः' इत्यादयोऽनेनेच प्रकारेण निर्धूढा: । 'प्रायम्' इत्यव्ययसमानार्थकः सायज्ञब्दोऽस्ति; तेनैव 'सायादः' इत्यादयः सिद्धयन्तीति केचित अत्र वक्तव्यं सर्वम स्माभिः 'चिरम्' इत्यव्यय विवेचन प्रकरणे विस्वरेणोकमिति तसैन विशेषो द्रष्टव्यः । 9 378 (839) "सार्धम्" (च.) सहार्थकमिदम् । अनेन साधे विहराम्बुराशौ (रघु. 6-37) ' अव्युत्पन्नमिदमव्ययम्। 'सह अर्धेन' इति व्युत्पत्ति: बाचस्पत्ये प्रदर्शिता (840) सीत् " (अनु.) अनुकरणशब्दत्वाद व्ययत्वम् ! सीत्कारः । 86 (841) सीम् " (च.) 1. 2. 6 सर्वतोभावोऽस्यार्थः । 'निश्चयेन ' इत्यपि केचित् । सिम् इति प्रौढमनोरमा । छान्दसमेतत् । प्रसीम् आदित्यो असृजत्' (ऋक 2-28-4)। सर्वत्र सूर्यः प्रावर्षदित्यर्थः । 6 (842) "सु" (उप. ग. क. प्र. नि.) २ सु सौष्ठवाकृच्छ्यान्धे–' इति क्षीरस्वामी। सौष्ठव सुबद्धम सुष्ठु मनस्वी भवति सुमनायते । अकृच्छ्रे - सुकरो घटः । सुदर्शनः । सुपानं पयः । गन्धे - सुरभिः । पूजायाम्-सुस्तुतम् । अव सुः पूजायाम्' (1-4-94) इति कर्मप्रवचनीयत्वम् । तेन न त्वमिति ज्ञेयम् । अस 'ईषद्दुः सुषु कृच्छ अत्राप्य कृच्छा ! • (3-3-126) इति . आतो युच् (3-3-127) इति युच् । अतिशय शोभनत्र समृद्र्य दिषु निपातः । सुतमाम् । शोभनत्वे सुरूपः । समृद्रौ-समृद्धिर्मद्राणां सुमद्रम् । अनुमतिरप्यस्यार्थ इति वाचस्पत्यम् । (843) 1 सुकम्" (च.) अतिशयार्थकोऽय चादिषु पठ्यते । 'सुखम्' इति काशिका । (844) सुखा" (डा.) सुखशब्दात् सुखप्रियादानुलग्ये (6-4-63) इति डाच् । 'ऊयां दिग्विडाचन (1-4-61) इति गतित्वम् । कृभ्वस्तिभिरेव डाजन्तस्य योगः । ' चक्रमावान् समागत्य सीतामूचे सुखाभव' (भट्टि: 5-64)। (845) "सुच" (त.) द्विविचतुर्ग्य: सुच् (5-4-18) इत्यत्र विहितस्तद्धित प्रस्म' " STAND 7. A 46 प्रत्ययोऽयम् द्विः करोति, विर्भुके। चतुः पठति । । ' 379 योऽयम — तद्धितश्चासर्वविभक्ति: ' (1-1-38) इत्यव्ययसंज्ञकः । कृत्वोऽर्थ- अतिशये – 'सुतराम दिनविभज्योपपदे -' (5-3.57) इति तरप् । 'सुतमाम्' इत्यक्ष तु 'अतिशायने समविष्ठौ (5-3-55) इतितमपू । उभयत्र भामुप्रत्ययः । 380 खूपत (846) 66 "सुदि " ( ख ) शुक्लपक्षार्थकोऽयं स्वरादिषु पठयते । 'शुदि' इति केचित् ।' पश्चि मदेशे प्रसिद्धोऽयम्' इति शब्दकल्पद्रुमः । (847) सुषमम् " (तिष्ठद्गु.) शोभनाः समाः यत्न, शोभनत्वं समस्य इति वा सुषमम्; कालबिशे श्रवाच कमिदम् । अव्ययीभावसमासत्वादस्याव्ययत्वम् । 'सुविनिर्दुर्भ्यः सुपिसूपिसमाः (8-3-88) इति षत्वम् । 3 66 (848) 'सुष्ठु" ,, (स्व.) प्रशंसानिर्भर योरस्य वृत्तिः । प्रशंसायाम् - सुष्ठुक्तम् । निर्भरे--सुष्ठु विभाति । 'सुष्ठ्वत्यर्थप्रशंसयो: ' इति विकाण्डशेषः । सत्यार्थकत्वमप्यस्येति 'पृथोस्तत् सूक्तमाकर्ण्य सारं सुष्ठु मितं मधु ' ( भागवते 4-22-17) इति उदाहरणप्रदर्शनपूर्वकं शब्दकल्पद्रुमे प्रोक्तम् । (849) " सूपत्" (च.) -सूपत् पठति । किं पठतीत्यर्थः । वितकें— स्थाणुरयं सूपत् पुरुषः । प्रशंसायां- वपत् ब्रवीति । अव्युत्पन्नमिदं शब्दस्वरूपमित्यवगन्तव्यम् । प्रश्नवितर्कप्रशंसा अस्यार्थाः । प्रश्ने स्थाने (850) से " ( कृ.) वक्षे एतदन्तमव्ययम् । तुमुन्प्रत्यय समानार्थकोऽयं छान्दसः प्रत्ययः । रायः ' वचधातोः । ' तुमर्थे से –' ( 3-4-9) इति सेप्रत्ययः । वक्तुमित्यर्थः ' कृन्मेजन्त: ' (1-1-39) इत्यव्ययसंज्ञा । कृष्य; (851) " सेन्" ( क्रं.) अयमप्येजन्तः कृत् 'कृन्मेजन्त: ' ( 1-1-39 ) इत्यव्ययसंज्ञाभा कू छान्दसः, तुमुन्नर्थकः । 'ता वामेषे रथानाम् ' (ऋक्. 5-66-3)। इषधातोः 'तुमर्थे सेसेन्–' ( 3-4-9) इति सेन्प्रत्ययः । एषितुमित्यर्थः । से- सेनोः प्रत्यययोः खरे विशेषः । 381 66 (852) सेवाली " (ऊ.) हिंसार्थकोऽयमूर्यादिरती वाप्रसिद्धः कृञो योगे गतिसंज्ञक: । सेवालीहिंसित्वेत्यर्थः । (853) "स्थाने " ( वि. प्र.) विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमेतत् । 'युक्तम्' इति अस्यार्थ: । 'स्थाने वृता भूपतिभिः परोक्षः ।' (रघु: 7-13 ) । औचित्य - सत्य - करणार्थसादृश्याद्यर्थकत्वमप्यस्य शब्दरत्नावल्युक्तमिति शब्दकल्पद्रुमः । सारणत: (854) स्नात्वी " (कृ.) 66 ष्णा शौचे " इति धातोः क्त्वायाम्, 'स्नात्व्यादयश्च (7-1-49) इत्यत्व निपातनात् छन्दसि विषये ईकार: प्रत्ययस्य । 'स्विन्नः स्नात्वी 382 मलादिव (तैं. वा. 2-2-4-9)। लोके तु स्नात्वा इत्येव । • सुन्कसुन: ' (1-1-40) इत्यव्ययत्वम् । 66 1 1. 66 (855) "स्म " (च.) 66 अतीत वाक्यपूरणयोरयं वर्तते । अतीते-कथयति स्म। वाक्यपूरणे---- 'अङ्ग स्म विद्वन् ! माणवकमध्यापय' । माश्म करोत् कार्षीत् वा । (856) स्मरणतः " (आद्यादिः) स्मरणेन, स्मरणाद्धेतोर्वा स्मरणतः । हेतुपश्चम्यन्तात् आधादिश्वात् तसिः । आद्यादितसिः तृतीयान्तादेवेत्यङ्गीकृत्य वर्धमानेन अस्य क्त्वातो" " नहि स्मरणतो यत् प्राक् तत् प्रत्यक्षमितीरितम् ।" इति श्लोके तसेरनुपपत्तिमाशङ्कय, "अन्ये हेतुपञ्चम्यन्तादपि तसिमिच्छन्ति, यथा2. 'स्नोसरे कड् च (3-3-176) इति लड्डिौ । " 'भषोष्टे ष' ( 3-3-166) इति कोटू । लिङोऽपवादः । 'ग्रामं गच्छतु स्म' इत्यादिषु तु 'स्मे छोटू' (3-3-165) इति छोट् । 883 प्रमाणातोः प्रमाणतः । तथा च सार्वविभक्तिकस्तसिरिति तार्किकाः शतशो अवहरन्ति ।" इत्युक्त मिंडावधेयम । (857) स्वधा स्यात् " (ति. प्र.) अनेकान्तपक्षान्तर सम्भवानादौ वर्ततेऽयम् । अनेकान्ते– स्याद्वादिनो जनाः । पश्चान्तर सम्भावनायाम् – स्यान्न तत् स्यादपि स्यात् । 'स्यात् पदम् ईषदर्थकम् अनैकान्त्यार्थकं वा तिङन्तप्रतिरूपकमव्ययम्' इति श्रीभाष्यप्रकाशिका (पु. 95)। (858) स्त्राक (स्व.) शैघ्रयार्थक मिढम् । स्राग् गच्छति । 66 11 (859) स्वधा (च. ऊ.) 6 पितृसम्प्रदाने चादिषु पठ्यते। स्वधा पितृभ्यः । अत्र नमःस्वस्ति - ( 2-3-16) इति चतुर्थी तृप्तिप्रीत्योः' इति केचित । । ऊर्यादिष्वप्यस्य पाठात् कृञो योगे गतिसंज्ञायाम् ' स्वधाकृत्य ' इति भवति । स्वधाशब्दोच्चारितमग्न्यादिकर्म कृत्वा इत्यर्थः । ( 384 स्वस्ति 1 (860) 66 'स्वयम् '" (स्व.) 66 आत्मनेत्यर्थे स्वरादिरयम् । स्वयम्भूः । एवम्, 'स्वतः' इत्यपि तस्प्रत्ययान्तमव्ययं ज्ञेयम् । • आत्मानमित्यर्थे' इति केचित (861) स्वर् " (स्वरादिः) माई स्वर्गपरलोकयोः अयं वर्तते । आकाश - शोभन - सुखसन्तानेष्वपि वर्ततेऽयमिति शब्दरत्नावली। व्याहृतिविशेषे 'स्वर सुवर्' इत्युभयथाऽपि । प्रयोगो लक्ष्यते । तयोरप्यययत्वमाहुः । अयमन्तोदात्तः । स्वर्वसति इत्यादिषु सप्तम्यर्थकत्वात् अधिकरणशक्तिप्रधानमव्ययमेतत् । 66 (862) स्वरतः (आधादिः) & स्वरेण इति स्वरतः । आद्यादित्वात् तृतीयान्तात् तसिः । शब्द: स्वरतो वर्णतो वा — (पाणिनीयशिक्षा ५२ ) । (863) स्वस्ति " ( ख ) पुण्याशी: क्षेममङ्गलप्रत्यभिवादनेषु वर्ततेऽयम् । पुण्ये- ओम स्वस्ति । , स्वस्तिवाचनम्। आशिषि— 'स्वस्ति तेऽस्तु लतया सह वृक्ष ' । क्षे 385 "स्वस्यस्तु ते सौम्य चिराय जीव (रघुः 14-59 ) । मङ्गले 'स्यात् सीते स्वस्ति ते ध्रुवम् ( 8.98 ) । प्रत्यभिवादने – 'राज्ञा नमस्कृता विप्राः स्वस्तीत्येते प्रयुञ्जत' (ग. र. महोदधिः) । 'अस्ति' इति विभक्तिप्रतिरूपकाव्ययेन मह 'सु' इत्यस्य प्रादिसमास इति बाचस्पत्यम् । स्वस्तिशब्दयोगे 'नमः स्वस्ति–' (2-3.16) इति चतुर्थी सर्वत्र बोध्या । (864) स्वाहा " (ख, ऊर्यादिः) देवहविदाने वर्ततेऽयम्। 'अग्नये स्वाहा' । 'नमस्स्वस्तिस्वाहा -" (2-3.16) इति चतुर्थी । ऊर्यादित्वात् कृञो योगे गतिसंज्ञायां स्वाहाकृत्य इति समासे ल्यप् । स्वाहाशब्दोच्चारितमग्न्यादि कर्म कृत्वेत्यर्थः । अग्निभार्यायां, 'नमः स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव नमो नमः' इत्यत्र च म्त्रीलिङ्गोऽयम् । 4 (865) स्वित् " (च.) प्रश्नवितर्कावस्यार्थी । 'प्रश्न 'कः स्विद् एकाकी चरति —' (तै. सं. 7-4-18-1) वितर्के--'अधः स्विदासीदुपरिस्त्रिदासीत् - ' (तै. ब्रा. 2-8-9-5)। 1. (प्रीताऽस्मि ते सौम्ब चिराय जीव इत्येव रघुवंशे पाठ उपलभ्यते । गणरत्नमहोदध्युद्धुतः पाठोऽल प्रदर्शित इति शेषम् । 2. • सावसे: ' (पञ्चपा युणादि: 4-180) इति सु इस्युपपदे अस्ते: तिप्रत्यये रूपं साधयन्ति वैयाकरणाः । 3. केचित् प्रश्नेऽपि वितऽस्तीत्यतः वितर्कमेकमेवार्थमाहुः । 66 C 386 शोभार्थकत्वमप्यस्य वेद इत्याहुः । 'अद्रेः शृङ्गं हरति पवन: किंखिदित्युन्मुस्त्रीभिः–' (मेघदूते – 1.14) इत्यादिषु पदपूरणार्थकत्वम् । पादपूरणार्यकत्व च वदन्ति । (866) 66 "" (.) क्षेपागमादेशनिन्दापादपूरणसम्बोधनादिषु प्रसिद्धोऽयम् । क्षेपः कुन्सा : तन यथा – स्वयं ह ओदनं भुङ्क्ते, गुरुन् सक्तून् पाययति । आगमे-इति ह स्माहुः । आदेशे—त्वं ह ग्रामं गच्छ। निन्दायाम् –त्व ह ब्राह्मणः । किं त्वमपि ब्राह्मण इत्यर्थः । पादपूरणे– 'पम्पातीरे हनुमता सङ्गतो वानरेण इ' (रामा. 1-1.58) सम्बोधने – ह एहि । बै प्रसिद्धयर्थकत्वमस्य प्रौढमनोरमायां प्रोक्तम् । यथा - प्रतर्दनो इ दैवोदासिः' (कौषीतक्युपनिषत् 1-1 )। 'गावो ह जज्ञिरे तस्मात्' (तै.आ. 3-12-5) इत्यत्र समुच्चयार्थकत्वम् 'ते ह नाकं महिमानः सचन्ते' (तै. आ. 3-12-7) इत्यत्र स्तोभार्थकध्वम्, 'वैदेही नु कथं भविष्यति ह हा हा देवि धीरा भव' (शृङ्गारप्रकाशे सप्तमप्रकाश उपात्तः श्लोकः) इत्यत्न विषादार्थकत्वम्, 'अयं ह करिष्यति' इत्यादिषु विस्मयार्थकत्वमित्यादिकं यथासम्भवमूहाम् । शोभार्थकोऽपि वेदेषु बहुलं प्रयुज्यते । प्रतिमानाटके (5-19/20) 'हहह अहो पतिव्रतायास्तेजः' इत्यत्न अस्यैव निपातस्य समुदाय: सरोषे कष्टे वर्तते । नाटकेषु सन्दर्भानुसारेण काकादिपूर्वकं यथाभिलषितार्थकत्वमस्येति बोध्यम् । (867) "हज्जे " (नि.) नाट्योक्तौ नीचायाः आह्वाने सम्बोधनार्थकोऽयं निपातः । आदतोऽयं 'हजा' इति शब्द इति केचित 'हजे हण्डे हलाssहाने नीचां चेटीं सख प्रतिः इति अमरकोशे 'हला' इतिवत् टाबन्तत्वमप्रयुक्त मिल्यन एकारान्तत्वमेव सर्वसम्मतमिति ज्ञायते । 387 (868) " हण्डे " (नि.) नाट्योक्तो चेटया आह्वाने सम्बोधनार्थकोऽय निपातः । अनापि टाबन्तत्वम्, एकारान्तत्वमिति पक्षद्वयम् । एकान्त क्षीरस्वाम्यादिभिः पठितत्वात् स एव पक्षो न्याय्यः । 66 (869) हन्त " (नि.) विर "इन्त दानेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः । निश्चये च प्रमोदे च —" इति हमः । वाक्यारम्भनिश्चयग्वेद सम्प्रदानुवर्ततेऽयम् । वात्र वारम्भे 'हन्त कथयष्यामि' (गीता 10.19) । निश्चये – हन्त गच्छामः; निश्चयेन गच्छाम इत्यर्थ: । खेदे – 'हन्त हता: पथिकगेहिन्यः' । सम्प्रदाने -- 'भूरियं हन्तकार:' (बाटरामायणे) । हर्षे---इन्त जीविताः स्मः । 388 हलम् अनुकम्पायाम्- 'हा इन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार (भ्रमराष्ट्रके 8 ) । सम्भ्रमे – 'हन्त गछ्रध्वम्' । बादोऽप्यस्वार्थ इति शब्दरत्नावली अन्तकल्पनमध्यर्थ इत्यजयपालः इति शब्दकल्पद्रुमे स्पष्टम् । सम्बोधनार्थकोऽयं (ऋक्. 10-95 1)। (870) "हये " (त्र.) छान्दम 'हये जाये मनमा तिष्ठ घोरे (871) "हरे " (नि.) अनादराह।नयोरयं प्रसिद्धः । अनादरे – 'हते भीष्मे ह्ते होणे किं हरेत् करिष्यसि ?' । आह्वाने -हरे साहमिन् ! । एवं निपाताव्ययोपसवृत्यनुरोचे नोदाहृतम् । वस्तुनोडल 'ह + रे' इति निपातद्र्यसमुदाय एवेति भाति । अत एव गणरत्नमहोदधौ 'हये' इत्येक मेवोदाहृतम्, न स्वेतत् इस्यपि बोध्यम् । (872) हलम् " (व.) 'आर्यहलम्' इति स्वरादिषु पठितस्याव्ययस्थ शाकटायनमते 'आर्य +इलम्' इति विभज्य द्विधाऽव्ययत्वमुक्तमिति प्रौढ मनोरमादिषु 46 389 स्पष्टम् । तदनुरोधेनाव पठितोऽयम् । प्रतिषेधविषादावस्यार्थी । 'अलम्' इति केचित उदाहरणं मूग्यम् । (873) "हला " (नि.) नाट्योक्तौ सख्याह्वाने निपातोऽयम् । टाबन्तोऽयमिति केचित् । अन्युत्पन्नमव्ययमेवेति सर्वसम्मतम् । (874) "हवा " (च.) 'ह + बा' इति निपातय समुदायोऽयं प्रसिद्धयर्थ कश्छन्दसः, 'हवें' इत्यस्य समानार्थकः । ; (875) " हस्ते " (ग.) उपयमनायें (= स्वीकरणे)ऽस्य गतिमंज्ञा कृञ् योगे 'नित्यं हस्तेषाणाबुपयमने (1-4-77) इति विहिता । तेन समासे ल्यपि 'हस्तेकृत्य त्वमा श्वसी: ' (भट्टि - 5-16) इति सिद्धम् । अत्र 'हस्ते' इति निपातनात् सप्तम्या अलुक इति न्यासकारः । सप्तम्यन्तप्रतिरूपकमव्ययमिति हग्दसः । अर्थेऽपि मतिभेदः । यथा सूत्रे (1-4-77) उपयमनशब्देन दारकर्मोच्यते इति काशिका । 'हस्ते कृत्य महास्त्राणि ' इत्यादिषु दरकर्मरूपस्यार्थस्यासम्भवात् स्वीकरणमात्र मेवार्थं परे मन्यन्ते । 'उपयमन नाम अपरित्यागलक्षणं 390 हा स्वीकरणम्' इति आत्रेयादिभिरक्त एवार्थः साधुरिति माधवीयधातुवृत्ती ( तनादिषु कृधातुप्रकरणे) प्रोक्तमेव ज्यायः । (876) "हं" (च.) असम्मतिरस्यार्थः । अनुनयोऽप्यर्थ इति मेदिनी । 'हम्' इति केचित् । 'इन्' इति शब्दकल्पद्रुमपाठः । नाटकेषु प्रयोग: सुलभः । 'हं क एवमाह ' । (877). 66 "हंहो" (नि.) आह्वाने प्रसिद्धः । हो देवदत्त ! । दर्पदम्भप्रश्ना अप्यस्यार्था इति शब्दरत्नावली । 'हंहो सभ्यान् असभ्यस्थपुटमुखपुटा दुर्जना निर्जयन्ति ' (तत्त्वमुक्ताकलापे 498 श्लो. ) इत्यत्र 'हंहो इति विषादपूर्वाधिक्षेपे' इति श्रीवेङ्कटनाथार्यैः स्वयं त्रिवृतम् । (878) " हा " (नि.) शोकवेद निन्दा सम्भ्रमविस्मयेषु प्रसिद्धोऽयम् । शोकः - शोकविशिष्टमामन्त्रणम् । तत्र यथा – ' हा ! पितः कासि से सुभ्रु - (भट्टि 6-11 )। खेदे – ' स्फुरदुरुहारमणीनां हा रमणीनां गतः कालः ' । 'कन्यान्तः पुरमेव हा प्रविशति को मुनिर्भार्गवः । निन्दायाम् –' हा श्रोत्रि391 यान् अहृदयान्' (तिलक:) । अत्र ' अभितः परितः समथानिकषाहा -" (बा. 2-3-24) इति द्वितीया । सम्भ्रमे ——— हा हा किं पुरोधा:' (तिलकः) । विस्मये- 6 हा लब्धं पाटलिपुत्रम् । जुगुप्सात अप्यर्थत्वेन कोशेषूक्ते, यथासंभवमुदाहार्ये । स्फुटार्थनिश्वयहेतुपादपूरणावशेषावधारणप्रत्युक्तिषु वर्ततेऽयम् । अर्थ – 'को ह्यन्यो मुवि मैत्रेय महाभारतकृद् भवेत् ' (विष्णुपुराणे) निश्वये – 'दाक्ष्यं हि सद्यः फलदं यतश्ववाद दासेरयुवा वनाली: (शिशुपालवध: 11.32)। हतौ — 'सतां हि सन्देहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः' (शाकुन्तलम् - 21)। पादपूरणे – 'यो हि दीर्घसि। विशेशवधारणे—'शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य ' । नाक्षस्य- * प्रत्युक्तौ अकार्य हि कटम् । 11 (879) हि" (च.) वाक्यपूरणे, वाक्याउकारे, सम्भ्रमे, असूयायाम् शोकेच शब्दरतनावल्यादिषु पठितोऽयम्; यथासम्भवमुदाहरणानि बोध्यानि । , यथासम्भवमर्येषु वेदेषु प्रयुज्यते । (880) हिकम् " (च.) वैदिकोऽय 'हि + कम्' इति निपातद्वयरूपश्चादिषु पठगते । 392 (881) हिरुकु " (व.) ' हिरुङ मध्यविलासयोः' इति त्रिकाण्डशेषः । 'वियोगहिंसावर्ज नेषु' इति वर्धमानः । वियोगे – हिरुक् करोति । हिंसायाम् – 'हिरुग्— व्रतो हैरुकः इति तिलकः । वर्जने– हिरुक् कर्मणां मोक्षः । ; कमवजनाम्मोक्ष इत्यर्थः । सामीप्यार्थकत्वममरकोश उक्तम् । अधमार्थकत्वं शब्दरत्नाबलयादिषु । 66 (882) "हिं" (च.) स्तोभार्थकोऽयम् । नववार ' हिं' इति कृत्वा साम गीयते हिङ्कारः । अत्र स्तोभः = अधिकस्यावर्णस्य आवर्तनम् । 1. 66 (883) ही" (च.) खेदाद्भुतप्रीति मार्क्सनेषु प्रसिद्धोऽयम् । खेदे- 'शतकृत्वोऽप्यधीयानाः ही न विद्मो जडा वयम्' । अद्भुते—'हतविधिलसिताना ही विचित्रो विपाक:' (शिशुपालवध: 1164)। प्रीतौ – ही ही जित मया । मर्क्सने ही जाल्म ! । अप्रवृत्तिनिवृत्तीदं प्राप्तं सर्वस हो जगन् (बझसिद्धौ तर्ककादे 28 तमः श्लोक ) इत्यस ' ही ३ इति प्लुति: खेरार्थे ' इति भावशुद्धिः भवानुसन्धेया । , स्वर्थकत्वमपि शब्दरत्नावल्युक्तम् । 'ही ही' इति विस्मयार्थकत्वे नाटकेश द्विरुक्तिः । (884) "हु" (नि.) वारणार्थकोऽयम् । यथा – 'हु हु मुश्च म म मेति च मन्दं जल्पितं 'जयति मानवतीनाम्' (शृङ्गारप्रकाशे पश्चमः प्रकाशः) । " 66 (885) हुम्" (नि.) अनिच्छाभ्यस्मरण भर्त्सनकोपा अस्यार्थाः । अभिच्छायाम् ~~' हुं हु मुब म म मेति च मन्दं जल्पितं जयति मानवतीनाम् । भये- हुं राक्षस एव त्वमसि । भर्त्सने सोऽयम् । स्मरणेहुं निर्लज्जापसर ' गुरु हुङ्कृत्य तुकृत्य कोपे 'हुं मातर्देषतानि धिक् ' (भट्टिः 6-11)। हुं वितर्के चानुमतौ इतिं त्रिकाण्डशेषः । 9 393 6 (886) "हू" (नि.) निन्दाहानाहकार शोकादयोऽस्यार्था: । निन्दायाम् हृ शोच्या जनता ' (तिलक:) । आह्वाने-'हू हू नायात यातनाम्, अहङ्कारशोकथोरव्येवमुदाहरणमूहह्यम् । 394 (887) " हुम्" (निं.) प्रश्न वितर्कसम्मतिक्रोध मयनिन्दावज्ञादयोऽस्यार्थाः । " प्रश्न - हूं को लङ्काधिपतिः । वितर्के-हूं चैत्रोऽपि पण्डितः । बितर्के सम्मतौ हूं कृतम् । क्रोधे – हूं क गच्छसि । भये - हूं न गन्तव्यम् ।" इति शब्दकल्पद्रुमः । एवमन्यदप्युदाहर्तत्र्यम् । (888) " हे " (नि.) सम्बोधनश्लाघाविस्मयासूया अस्यार्था: । सम्बोधने– 'हे देवदत्त ' ! इतरेषामुदाहरणानि मृग्याणि । (889) हेतो " (च.) निमित्तार्थोऽयम् । हेतौ हृष्यति । अस्मात् कारणात् हृष्टो भक्तीसप्तमीविभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमिदम् । 'हेतोः' इति केचित त्यर्थः । पठन्ति । (890) है" (च.) सम्बोधनश्लाघाविस्मयादयोऽस्यार्थाः । संबोधने – ' है देवदत्त ' इतरेष्वर्येषु उदाहरणं मृग्यम् । प्रतिवाक्ये -हो किं करवाणि । ह्यः (891) "हो" (च.) संबोधन प्रतिवाक्ययोरयं वर्तते। संबोधने- 'दुःसहो हो वियोगः' । (892) अयमपि संबोधनार्थकश्चादिः । 'हास्तनम हास्त्यम् । 99 (893) "ह्यः" (ख.) 'अतीतेऽहि' इत्यर्थकोऽयम् । 'असह्यो झोऽभवद् वायुः' (तिलकः) । श्रीवत्सचिह्नकृतिना ऽव्ययकोश इत्थं सर्वोपकारक इतीव निदर्शितोऽयम् । सन्तोऽर्थमत्र परिगृह्य महार्थवित्ताः कुर्वन्तु सद्व्ययमिति प्रणतोऽद्य याचे ॥ 395 शुभमस्तु ॥ 9 1. ● ऐषमोझःचसोऽम्यतरस्वाम् (3-2-105) इसिवुः दबुल वा प्रलचो विकल्पेन, तुडागमय। पक्षे 'अध्यबाद प्' (4-2-104) इति त्वम् । A